Tadeusz Styczeń, Jarosław Merecki, ABC Etyki

1. Czym jest etyka?

a. Określenie najogólniejsze: etyka to dyscyplina filozoficzna obejmująca
zespół zagadnień związanych z określeniem istoty powinności moralnej,
determinacją jej szczegółowej treści, ostatecznym wyjaśnieniem faktu
powinności moralnej działania oraz genezą zła moralnego i
sposobami jego przezwyciężania (dobro, zło moralne – słuszność –
upadek).
b. Określenie potoczne: gr. ethos – stałe miejsce zamieszkania, obyczaj:
i. Teoria powinności moralnej/moralna wartość postępowania.
(właściwe znaczenie) – etyka normatywna
ii. Teoria faktycznie uznawanych w określonym środowisku
społecznym norm moralnych postępowania. (utożsamienie z
teorią etosu) – etyka opisowa/etologia
iii. Same przeświadczenia i praktyki moralne danej
społeczności/poszczególnych przedstawicieli. (utożsamienie z
samym etosem)
iv. W obszarze języka angielskiego – utożsamienie z teorią
etyki/metaetyką/filozofią moralną.
i. Poziom przedmiotowej rzeczywistości (rozróżnienie):
• Powinność moralna postępowania – faktyczne jej uznawanie i
praktykowanie (moralność/etos).
ii. Poziom teorii przedmiotowej (rozróżnienie):
• Teoria powinności moralnej (etyka) – teoria etosu/moralności
(etologia).
iii. Teoria etyki – metaetyka.
iv. Teoria etologii – metaetologia.
v. Etyka – ogranicza się do naturalnych źródeł poznania powinności
moralnej.
vi. Teologia moralna – odwołuje się również do źródła nadnaturalnego.
2. Dzieje etyki (historia prób ujęcia istoty jej przedmiotu, tj. powinności
moralnej działania).
a. Starożytność i średniowiecze.
i. Intelektualizm etyczny.
• Sokrates – ojciec etyki.
• Teoria definiowania pojęć etycznych.
• Odkryć powinność moralną, to odkryć to, co się należy
człowiekowi od człowieka ze względu na jego godność.
• „Poznaj samego siebie!”
• Afirmacja godności stanowi istotę działania moralnie dobrego
i moralnie dobrej postawy („dzielności etycznej”, cnoty).
• Działanie moralnie złe może mieć swe źródło wyłącznie w
niewiedzy moralnej człowieka.
 • Wystarczy poznać dobro moralne, by je urzeczywistnić.
• Szczęście jest koniecznym następstwem życia cnotliwego.
ii. Eudajmonizm etyczny.
• Arystyp, Antystenes, Platon.
• Szczęście jest źródłem i racją bytu cnoty.
• Utożsamienie etyki z teorią szczęścia.
• Działanie jest moralnie powinne lub wartościowe, gdy
stanowi nieodzowny warunek osiągnięcia szczęścia.
o Hedonistyczny – Arystyp z Cyreny (cyrenaicy); istotą
szczęścia jest doznawanie przyjemności zmysłowej.
o Aretyczny – Antystenes (cynicy); istotą szczęścia jest
niezależność jednostki od uwarunkowań
wewnętrznych i zewnętrznych.
o Agatyczny – Platon; istotą szczęścia jest
intelektualny kontakt człowieka z transcendentną ideą
piękna i dobra.
o Perfekcjonistyczny – Arystoteles, wyodrębnienie
etyki jako osobnej dyscypliny filozoficznej; celem
ostatecznym człowieka jest samo urzeczywistnienie
go jako człowieka/ziszczenie szczytowych możliwości
ludzkiej natury: najdoskonalszej władzy (intelekt)
najdoskonalszy akt (poznanie) w stosunku do
najdoskonalszego przedmiotu (Akt Czysty);
działanie moralnie powinne to działanie służące
samourzeczywistnieniu; dobry człowiek, to członek
wspólnoty.
iii. Epikureizm.
• Epikur.
• Działania służące zaspokojeniu potrzeb i dążeń jednostki są
moralnie dobre.
iv. Stoicyzm.
• Zenon z Kition.
• Cnota jest sama w sobie dobrem – jej osiągnięcie jest
dobrem najwyższym/szczęściem.
v. Neoplatonizm.
• Plotyn.
• Cnota związana z działaniem człowieka, poprzez które staje
się on uczestnikiem tego, co boskie.
• Związek etyki z teologią.
vi. Etyka chrześcijańska.
• Godność człowieka jako instancja powinnościorodna.
• Przełamanie antycznego eudajmonizmu.
• Miłość jako akt afirmacji – wyzwolenie od egoizmu,
samospełnienie, jednocząca więź międzyosobowa.
 • Człowiek odzwierciedla w sobie absolutną godność swego
pierwowzoru.
vii. Etyka teologiczna/teologia moralna.
viii. Etyka metafizyczna.
• Orygenes, Tertulian, Klemens Aleksandryjski, św. Ambroży,
św. Augustyn, św. Anzelm, św. Bernard, P. Abelard, P.
Lombard, św. Bonawentura, św. Tomasz z Akwinu.
• Metafizyczny realizm.
o Augustyn – teza o stworzoności człowieka i świata
przez Boga.
o Tomasz – doświadczalnie stwierdzalna przygodność
istnienia świata i człowieka. Cel ostateczny –
szczęście/zjednoczenie z Bogiem jest dobrem
pożądanym i zadanym.
ix. Etyka prawa naturalnego.
• Jan Duns Szkot.
• Inklinacja do tego, co korzystne i do tego, co sprawiedliwe.
x. Woluntaryzm etyczny (deontonomizm heteronomiczny).
• Henryk z Gandawy, Wilhelm Ockham.
• Powinność moralna działania jest konstytuowana całkowicie
arbitralna decyzją Boga, który może zmieniać treść swych
nakazów.
b. Czasy nowożytne i współczesne.
i. Etyka jako technika życia zbiorowego.
• T. Hobbes.
• Człowiek jako rozsądny egoista.
• Homo homini lupus.
• Rozum dyktuje normy współżycia ludzi jako konieczny
warunek przetrwania.
• Etyka powstaje jako rodzaj rozsądnej umowy.
• Państwo jako instytucja zapewniająca prawo.
• Unia heteronomizmu z eudajmonizmem – powiązanie etyki z
teorią społeczeństwa, położenie nacisku na zewnętrzne
zachowanie się człowieka, oddzielenie etyki od teologii.
ii. Intuicjonizm etyczny.
• H. More, R. Cudworth, H, Shaftesbury, F. Hutcheson, D.
Hume.
• Oparcie etyki na wewnętrznej władzy podmiotu (intuicji
moralnej).
• Harmonia pomiędzy dążeniem jednostki do zaspokojenia
własnych potrzeb a miłością bliźniego.
iii. Gilotyna Hume’a.
• Etyki nie można, z racji logiczno-formalnych, oprzeć na
filozofii człowieka i metafizyce.
 iv. I. Kant.
• Bezwarunkowość i bezinteresowność – przełamanie
eudajmonizmu i heteronomizmu.
• Próba powiązania etyki opartej na wewnętrznej autonomii z
etyką „szkoły prawa natury”.
• Etyka właściwa – działania, których wewnętrzną zasadą jest
samostanowienie istoty rozumnej w oparciu o fakt czystego
rozumu praktycznego, który wyłącza skłonności naturalne w
roli działania moralnego.
• Nauka o prawie – bada legalność zachowań nie wnikając w
ich motywy.
• Zasada uniwersalizacji – postępuj według maksymy, którą
chciałbyś uczynić regułą powszechnego prawodawstwa.
v. G. W. Hegel (totalizm).
• Fragmentarycznym wyrazem procesu stawania się wolności
obiektywnej jest forma etyczności, będąca sposobem
istnienia społeczeństwa obywatelskiego.
• Owa forma ogólności winna być zniesiona na rzecz Państwa –
najwyższego Ducha obiektywnego w dziejach.
vi. Etyka materializmu dialektycznego.
• K. Marks.
• Rozwój społeczeństwa ludzkiego ujawnia jego dialektyczny i
materialny charakter.
• Wolne od antagonizmów społeczeństwo bezklasowe.
• „Człowiek człowiekowi najwyższą wartością.”
vii. Filozofia człowieka jako niepowtarzalnego podmiotu – S.
Kierkegaard.
• Etyka egzystencjalistyczna – G. Marcel, K. Jaspers, J. P.
Sartre, M. Heidegger.
viii. Filozofia życia – F. Nietzsche.
ix. Filozofia moralności otwartej – H. Bergson.
• Etyka fenomenologiczna – M. Scheler, N. Hartmann, D. von
Hildebrand, R. Ingarden.
x. Etyka wartości.
• F. Brentano.
• Źródłem poznania etycznego jest intuicja.
• Zasada preferencji wartości obiektywnie wyższej.
• Obiektywna hierarchia jako podstawa moralnie słusznych
wyborów – J. Maritain, K. Wojtyła, T. Ślipko.
xi. Pozytywizm etyczny.
• E. Durkheim, L. Levy-Bruhl.
o Socjologizm etyczny – wyeliminowanie z etyki
kategorii powinności i zastąpienie jej badaniem tego,
co ludzie uważają za powinne.
 o Psychologizm etyczny (J.S. Mill, M. Schlick) – to,
co cenne utożsamione z tym, co cenione;
eudajmonologia/felicytologia społeczna – etyka jako
prakseologia urzeczywistniania ludzkich potrzeb i
dążeń.
o Akognitywizm – odmówienie normom i ocenom
waloru poznawczego.
o Emotywizm (A. J. Ayer, R. Carnap, M. Ossowska)
– normy jako narzędzie wyrażania własnych postaw
emocjonalnych.
o Imperatywizm (Ch. Stevenson) – normy jako
narzędzie wzbudzania podobnych postaw u innych.
o Preskryptywizm (R. M. Hare) – normy jako
narzędzie pararacjonalnej argumentacji na rzecz
określonych przepisów działania.
xii. Utylitaryzm.
• J. Bentham, H. Sidgwick.
• Zasada użyteczności – maksimum dóbr dla maksymalnej
ilości ludzi – moralna podstawa zarówno indywidualnych jak i
zbiorowych decyzji.
xiii. Etyka państwa i prawa.
• Nawiązywanie do filozofii praktycznej Arystotelesa i św.
Tomasza – J. Piwowarczyk, J. Woroniecki, J. Kalinowski.
• Nawiązywanie do filozofii Arystotelesa i Kanta – J. Rawls, O.
Höffe.
• Nawiązywanie do filozofii Kanta, Hegla, Marksa i Freuda –
szkoła frankfurcka: M. Horkheimer, H. Marcuse, J. Habermas,
E. Fromm; etyka dyskursu: J. Habermas, K.-O. Apel).
• Nawiązywanie do filozofii Hobbesa, Kanta i Marksa – szkoła
erlangeńska: E. Lorenzen, O. Schwemmer.
xiv. Etyka niezależna, empiryczna.
• T. Kotarbiński, T. Czeżowski.
• Wspólna płaszczyzna akceptowania podstawowych wartości
ludzkich pomimo różniących ich światopoglądów.
xv. Odkrycie osoby.
• M. Buber, F. Ebner, G. Marcel, E. Mounier.
• Osoba odnajduje siebie i spełnia się jako osoba wówczas, gdy
odkrywa drugiego i afirmuje go jako osobę odkrywając
zbieżność odpowiedzialności za drugiego z
odpowiedzialnością za siebie.
• Osoba odnajduje się jako podmiot wśród podmiotów.
• Godność osobowa jest racją powinności afirmacji osoby.
• Ogólne normy muszą być dopełniane konkretną treścią,
ponieważ każda osoba jest niepowtarzalnym istnieniem,
egzystującym w strumieniu jednorazowych sytuacji.
xvi. Postmodernizm.
 • J. Derrida, J.-F. Lyotard, R. Rorty.
• Eliminowanie jako hipostazy ludzkiej podmiotowości lub
dostrzeganie w roszczeniu rozumu do poznania prawd
ogólnie ważnych zagrożenia dla ludzkiej wolności.
3. Problematyka etyki.
a. O swoistym obliczu etyki jako teorii decyduje źródłowo i w rozstrzygającej
mierze przedmiot jej badań.
b. Wielość określeń przedmiotu etyki (nie wykluczają się wzajemnie).
i. Moralnie dodatnie i ujemne działania ludzkie.
ii. Moralnie dodatnie lub ujemne dyspozycje do działania.
iii. Moralna powinność lub obowiązek działania/zajęcie określonej
postawy.
iv. Wzorce osobowe jako godne naśladowania ideały.
v. Wypowiedzi wyrażające powinność moralną.
c. Przedmiot etyki: materialny i formalny.
i. Przedmiot materialny – to, co etyka bada.
• Działanie ludzkie.
• Postawa, z jakiej odnośne czyny wypływają.
• Człowiek-osoba jako działacz moralny.
ii. Przedmiot formalny – z jakiego punktu widzenia etyka bada to, co
bada.
• Działania ludzkie, postawa lub człowiek jako podmiot
działania bądź postawy odniesione do normy moralności.
• Działanie ludzkie przed jego dokonaniem może jawić
się jako: moralnie powinne –
nakazane/zakazane/dozwolone.
• Działanie dokonane będące aktem wolnego wyboru
może jawić się jako: moralnie
wartościowe/ujemne/obojętne.
d. Podejścia etyka:
i. Nomologiczne – koncentracja na działaniu, które winno być
dokonane w świetle normy moralności.
ii. Aksjologiczne – koncentracja na wartości działania.
iii. Aretologiczne – koncentracja na podstawach moralnych.
iv. Egzemplarystyczne – koncentracja na wzorcach osobowych.
e. Stopień języka: powinność działania a sąd o powinności działania.
i. Język przedmiotowy – powinność lub wartość moralna działania
(normy moralne).
ii. Metajęzyk – sądy wyrażające powinność lub wartość moralną
działania (oceny).
f. Wstępne (formalne) określenie etyki.
i. Etyka to teoria mająca za przedmiot powinność moralną ludzkiego
działania.
 ii. Norma moralności wyznacza swoiście moralny sens powinności
działania lub istotnie moralny sens jego wartości.
g. Trzy ujęcia etyki.
i. Eudajmonistyczne.
• Działanie jest moralnie powinne, gdy stanowi nieodzowny
warunek osiągnięcia szczęścia, do którego działający dąży
jako do swego celu ostatecznego.
ii. Deontonomiczne.
• Działanie jest moralnie powinne, gdy zostało nakazane
przez odpowiednio miarodajny autorytet.
iii. Personalistyczne (jemu jedynie przysługuje pełnoprawnie
nazwa etyki).
• Działanie jest moralnie powinne, gdy wyraża afirmację
należną komuś lub czemuś z racji przysługującej mu wsobnej
wartości, zwanej w przypadku osoby godnością.
h. Norma moralności.
i. Okoliczności utrudniające ujęcie normy moralności:
• Daleko idąca zbieżność przekonań odnośnie tego, co jest w
szczegółowych przypadkach moralnie słuszne lub moralnie
niesłuszne.
• Działanie moralnie powinne jako jedynie godne osoby może
okazać się zarówno jedynie efektywnym środkiem
osiągnięcia własnego szczęścia i równocześnie być zawsze
przedmiotem nakazu autorytetu.
ii. Sposoby ujęcia istoty powinności moralnej.
• Świadectwo diagnozy sumienia – odwołanie się do
doświadczenia moralnej powinności ujawniającej się w sądzie
sumienia „powinienem…”.
o Niezależność od pragnienia osiągnięcia
własnego szczęścia – wbrew eudajmonizmowi
(który nie tłumaczy bezwarunkowego charakteru
dobra moralnego).
o Związanie podmiotu działania o tyle tylko, o ile
sam jest autorem sądu – wbrew deontomizmowi
heteronomicznemu (który nie tłumaczy racjonalnego
charakteru powinności moralnej).
o Uznanie niezależnej od podmiotu prawdy o
rzeczywistości – wbrew deontomizmowi
autonomicznemu (który nie tłumaczy racjonalnego
charakteru powinności moralnej).
o Wynik diagnozy sumienia: rzeczywistością jest
zawsze wartość osobowa adresata działania –
godność osoby lub wartość bytu nieosobowego.
• Diagnoza sporu etycznego – diagnostyczna właściwość
zjawiska sporu o moralną słuszność podejmowanych decyzji.
o Wynik diagnozy sporu etycznego: godność osoby
stanowi poszukiwaną normę moralności.
iii. Definicja powinności moralnej.
 • Jest to powinność afirmowania osoby lub bytu nieosobowego
dla ich wsobnej wartości.
iv. Definicja etyki.
• Jest to teoria powinności działania ze względu na wsobną
wartość osoby lub bytu nieosobowego jako norę moralności
tego działania.
i. Wartość osoby a wartość bytu nieosobowego jako źródło powinności.
i. Wartość wsobna pozaosobowego adresata nie wyklucza moralnej
dopuszczalności, a nawet powinności potraktowania go
instrumentalnie ze względu na afirmację osób.
ii. Osobowa godność adresata działania wyklucza bezwzględnie
moralną dopuszczalność instrumentalnego traktowanie jednych
osób dla dobra innych osób.
iii. Dobro wspólne – musi gwarantować możliwość afirmowania
wszystkich osób i zarazem każdej osoby z osobna.
j. Personalistycznie określona norma wartości.
i. Znosi opozycję między etyką osobistą a wspólnotową.
ii. Akt afirmowania osoby jawi się jako czyn bezinteresownej miłości
(akt wspólnoto twórczy) i niesie samospełnienie.
iii. Etyka wiąże się zatem z teorią szczęścia ale od niej metodologicznie
nie zależy.
k. Norma moralności.
i. Zasada etyczna.
ii. Normy moralne.
l. Integralnie ujęta norma moralności.
i. Wyrastająca z samej struktury bytowej człowieka i zarazem całą tę
strukturę przenikająca osobowa godność.
m. Czyn.
i. Intencja – działający chce swym aktem zaafirmować osobę
adresata.
ii. Przedmiot/okoliczność – potrzeba, aby akt przedmiotowo nadawał
się do tej roli, efektywnie służąc jej doskonaleniu.
iii. Czyn moralnie dobry – zgodny z normą moralności w aspekcie
zamiaru.
iv. Czyn moralnie słuszny – zgodny z normą moralności w aspekcie
przedmiotowej treści i okoliczności.
v. Działanie moralnie wartościowe (godziwe) – czyny zarazem
moralnie dobre i słuszne.
vi. Działanie moralnie antywartościowe (niegodziwe) – czyny
zarazem moralnie złe i niesłuszne.
n. Natura ludzka.
i. Efektywne urzeczywistnienie zamiaru afirmowania osoby adresata
wymaga ze strony afirmującego wystarczającego poznania natury
ludzkiej i dostosowania do niej swego działania.
o. Hierarchia dóbr.
 i. Dobro, którym jest sama osoba.
ii. Dobra związane ze strukturą osoby (dobra dla osoby).
• Koniecznie związane z jej strukturą (istnienie).
• Niekoniecznie związane z jej strukturą (integralność
cielesna).
iii. Prawo naturalne – poznanie hierarchii pozwala na formułowanie
ogólnie ważnych norm postępowania moralnie słusznego.
p. Czyn moralnie dobry a moralnie niesłuszny.
i. Domniemanie słuszności działania jest warunkiem koniecznym i
kryterium dobrej intencji działającego.
ii. Respekt działającego dla norm ogólnych prawa naturalnego jest
sprawdzianem faktycznej trafności tegoż domniemania.
iii. Nocens sed innocens – wskutek błędnego rozpoznania natury
adresata, działający może działać moralnie dobrze, a jednak
moralnie niesłusznie (działanie w dobrej wierze).
q. Słuszność działania.
i. Deontologizm.
• W odniesieniu do pewnych kategorii czynów można
zdeterminować ich słuszność już na podstawie treści
wewnętrznej (przedmiotu), a nie dopiero w oparciu o ich
konsekwencje.
ii. Teleologizm.
• O moralnej słuszności działania decydują wyłącznie
pożyteczne lub szkodliwe skutki działania.
• Kwestionowanie norm ogólnie ważnych.
iii. Rozwiązanie sporu.
• Wyprecyzowanie pojęcia skutku działania z jednej strony i
ujawnienie źródła przedmiotowej treści czynu z drugiej.
iv. Kryterium słuszności czynu.
• Istnienie i poznawalność natury ludzkiej jako podstawy
wyznaczającej obiektywny i niezmienny porządek wartości
(ordo bonorum).
v. Zasada mniejszego zła.
• W sytuacji konfliktu dóbr usytuowanych na różnych
poziomach aksjologicznej hierarchii wyznaczonej przez
bytową strukturę osoby ludzkiej (ordo bonorum),
pierwszeństwo ma dobro znajdujące się na wyższym
poziomie tej hierarchii.
• Słusznościowe normy moralne obowiązują w sposób
restryktywny.
vi. Zasada koniecznego zła.
• W sytuacji, w której w grę wchodzi dobro związane z
istnieniem lub tożsamością osoby jako osoby agresja na to
dobro nie może być usprawiedliwiona dobrem wyższym.
• Cel nie uświęca środków.
 • Słusznościowe normy moralne nie restryktywne.
vii. Zasada podwójnego skutku.
• W sytuacji, w której zachodzi konflikt pomiędzy dobrami
stanowiącymi konieczny warunek istnienia dla dwu lub
więcej osób, ewentualne naruszenie tego rodzaju dobra
może być moralnie usprawiedliwione jedynie jako
bezpośrednio nie zamierzony skutek czynu moralnie
dobrego.
• Zamierzenie pośrednie – skutek zły nie jest wprost
zamierzony, ale dopuszczalny.
r. Norma moralności a podmiot działania.
i. Autonomizm.
• Norma moralności czynów znajduje się w samym podmiocie
działania i zależy od podmiotu działania.
ii. Heteronomizm.
• Norma moralności czynów jest poza podmiotem działania i
nie zależy od podmiotu działania.
iii. Między heteronomizmem a autonomizmem.
• Osoba w roli normy moralności jest instancją, która znajduje
się zarówno w samym podmiocie działania jak i osobowa
godność jako norma moralności nie zależy od podmiotu
działania (jest podmiotowi dana i zadana w nim samym i w
innych).
• Aspekt ontologiczny.
o Osobowa godność jako norma moralności jest normą
w samym podmiocie działania (jest wewnętrzna) –
zgodnie z autonomizmem.
• Aspekt epistemologiczny.
o Osobowa godność jako norma moralności jest
niezależna od podmiotu (obiektywna) – zgodnie z
heteronomizmem.
s. Definicja cnoty i wady.
i. Skutki przechodnie.
• Skutki, które podmiot sprawia w świecie zewnętrznym.
ii. Skutki nieprzechodnie.
• Skutki, które czyn przez fakt jego podjęcia sprawia w samym
podmiocie.
iii. Sprawność (habitus).
• Stała dyspozycja rozumu lub woli do wykonywania
określonego rodzaju aktów.
iv. Cnota.
• Sprawności moralnie dobre nazywamy cnotami.
• Cnota to wszelkie usprawnienie bytu jako podmiotu
działania do wykonywania aktów odpowiadających jego
naturze (znaczenie szersze).
 • Cnota to stała skłonność i sprawność woli do spełniania
aktów moralnie dobrych (sens moralny).
• Cnota to środek pomiędzy dwoma skrajnościami:
niedomiaru i nadmiaru (Arystoteles).
v. Wada.
• Nabyta przez działania moralnie złe skłonność woli do
spełniania moralnie złych aktów.
vi. Miłość formą cnót/forma virtutum (św. Augustyn).
• Cnota prowadzi do spełnienia osoby jako osoby.
• Wada stanowi o niespełnieniu osoby jako osoby.
vii. Podział cnót.
• Aretologia – nauka o cnotach (Platon  Arystoteles).
• Kardynalne (postacie miłości).
o Roztropność – usprawnia rozum i wolę podmiotu do
trafnego rozpoznania powinności moralnej i wyboru
środków do niej prowadzących.
o Umiarkowanie – wprowadza ład w sposób realizacji
potrzeb związanych z popędami człowieka
(samozachowawczym i seksualnym).
o Sprawiedliwość – usprawnia podmiot do oddania
każdemu tego, co mu się należy ze względu na
powinność afirmacji osoby.
Zamienna (pomiędzy jednostkami).
Rozdzielcza (władza  obywatel).
Legalna (obywatel  władza).
o Męstwo – usprawnia wolę do przezwyciężania
trudności na drodze do realizacji dobra powinnego.
t. Sumienie jako norma moralności.
i. Definicja ogólna/znaczenie szersze.
• Dwuwymiarowa świadomość podmiotowa moralnej
powinności działania (że powinienem i co powinienem).
ii. Definicja ścisła/znaczenie ścisłe.
• Sąd: Powinienem spełnić taki oto czyn wobec O lub R.
iii. Sumienie jest aktem samouzależniania się od prawdy.
iv. Sumienie jest ostateczną normą moralności.
v. Obowiązek posłuszeństwa sumieniu.
vi. Niezawodność sumienia.
• Informacja o powinności afirmowania osoby z uwagi na jej
godność oraz o tym, czy podmiot podejmując działanie chce,
czy też nie chce afirmować adresata.
vii. Zawodność sumienia.
• Informacja na temat słuszności moralnej działania nie jest
niezawodna/nie wyklucza możliwości błędu.
 viii. Obowiązek kontroli sumienia.
• Działanie zgodne z sumieniem gwarantuje moralną dobroć
działania i zabezpiecza przed złem moralnym, lecz tylko w
sposób domniemany zabezpiecza przed działaniem moralnie
niesłusznym.
• Norma normata.
• Konieczność głębszego poznania osoby ludzkiej.
o Szczegółowe nauki antropologiczne.
o Filozofia człowieka.
o Teologia człowieka.
• Odwołanie się do autorytetu.
ix. Bezprzedmiotowość sporu między etyką usposobienia
(intencjonalizm) a etyką skutku (utylitaryzm).
• Przezwyciężenie opozycji.
o Personalizm integralny.
u. Przedmiot a metoda etyki.
i. Trójaspektowość powinności moralnej i odpowiadająca jej
trójwymiarowość sumienia jako sądu o powinności moralnej.
• Wymiar ujawniania powinności działania.
o Sumienie jako bezpośrednie źródło poznania
powinności moralnej i doświadczalna podstawa jego
metodologicznej podstawy.
o Sąd: To oto powinienem wobec ciebie…
o Dlaczego powinienem?
o Naczelna zasada etyczna – wszystkiemu co
wartościowe należna jest od osoby afirmacja/osobie
od osoby należna jest afirmacja.
o Etyka dyscypliną metodologicznie i
epistemologicznie autonomiczna.
• Wymiar słuszności/określania treści.
o Sumienie uzależnia trafność diagnoz od rozpoznania
przedmiotowej struktury osoby i wskazuje na
antropologię jako podstawę wiedzy o słuszności
moralnej postępowania.
o Co powinienem i dlaczego to oto powinienem?
o Etyka dyscypliną metodologicznie
podporządkowaną antropologii.
• Wymiar egzystencjalny/ujawniający realność
powinności moralnej działania.
o Sumienie stwierdza realność powinności moralnej.
o Sąd (egzystencjalny): Powinność… istnieje
o Konieczność zabiegów metafizykalnych.
o Sumienie naprowadza na odpowiednią instancję
zdolną ostatecznie wyjaśnić fakt powinności moralnej.
 o Przygodność osoby ludzkiej.
o Dlaczego w ogóle cokolwiek powinienem?
o Zaistnienie i istnienie osoby tłumaczy się
niesprzecznie jedynie nieprzerwaną interwencją
stwórczą osobowego Absolutu, natomiast sam akt
interwencji stwórczej Absolutu – miłością.
o Akt miłości aktem religijnym.
o Etyka staje się metafizyką moralności.
ii. Odróżnienie etyki niezależnej/autonomicznej od etyki
religijnej ale bez wzajemnego wykluczania się.
• Zakorzenienie godności osobowej człowieka w godności
osobowego Absolutu ujawnia ostateczny wymiar normy
moralności a zarazem ostateczne podstawy bytowe
przedmiotu etyki.
iii. Etyka jako teoria upadku i wyzwolenia moralnego człowieka.
• Objawienie jako źródło wiedzy o człowieku.
• Sumienie jako źródło wiedzy o człowieku.
• Stan negowania aktem wolności tego, co człowiek afirmuje
aktem poznania, uwłacza godności osoby ludzkiej – zło
moralne (upadek człowieka).
• Problematyka moralnego wyzwolenia człowieka
(soteriologia etyczna).
o Warunkiem nieodzownym dla sformułowania
podstawowej zasady moralnego wyzwolenia człowieka
jest trafna diagnoza moralnego upadku.
o Bóg stwarza człowiekowi szansę moralnego
wyzwolenia bez naruszania jego wolności mobilizując
go do wewnętrznej przemiany „przekonującą siłą
Miłości” (akt Wcielenia, Bóg-Odkupiciel).