Dubo... Dubon...

Dubonnet
Izabela Czajka-Stachowicz
Przeraźliwie gwizdała lokomotywa... para przysłoniła wszystko - i dworzec, i odprowadzających mnie
obu przyjaciół. Poprzez tę gęstą kotarę słyszałam wciąż głos Władka Broniewskiego:

- Uszy do góry, Bella.

- A nie daj się - wtórował mu Bruno Jasieoski. - Trzymaj się! Do zobaczenia.

Pociąg drgnął i powoli ruszył - dym opadł - uśmiechałam się do obu, widziałam ich twarze za szybą.
Chciałam powiedzied coś bardzo ważnego... coś, co by zabrzmiało jak fanfara triumfu, ale krzyknęłam
tylko: - Początek podróży!... - obaj parsknęli śmiechem - nie zrozumieli, widziałam z daleka
powiewający szalik w czerwoną kratkę Brunona, wspięłam się na palce... ten szarozielony kapelusz to
chyba Władka. Zwrotnica... szeroka aleja rozbiegających się szyn... Warszawa została poza mną.
Salamandrze znowu udało się zbiec... tym razem Król węży już jej nie dopadnie.

Wtulona w róg przedziału, osłonięta płaszczem, zaciskałam pięści. - Chciał mnie sprzedad!! za
pieniądze! Za pieniądze chciał mnie sprzedad kamienicznikowi z dziurkami na nosie! A taki był dla
mnie dobry. Nigdy nikogo na świecie tak nie kochałam jak jego, mojego tatusia!

W ciemnym przedziale świeciła się u samego stropu maleoka niebieska żarówka. Mogłam się położyd,
bo razem ze mną siedziało tylko jakieś małżeostwo. Starsza pani, szczupła i wątła, w czarnym toczku
na siwych włosach, o chorowitej cerze, z nie ukrywanym lękiem w oczach, była w ustawicznym ruchu
- to ściągała jakieś walizki, to otwierała i zamykała neseser i torby wiszące razem z płaszczami, to
znowu sprawdzała jakieś papiery w pugilaresie - natomiast mąż jej siedział nieruchomo, wpatrując się
w nieprzejrzaną ciemnośd za oknami.

Udawałam, że drzemię. Chciałam, jak to zwykle bywa w pociągu, kiedy człowiek nie przynależy
jeszcze do żadnego miejsca, uporządkowad minione w jakąś logiczną, powiązaną całośd. Cokolwiek
było - powinno mied jakiś dalszy ciąg. Jechałam do Paryża, ale przecież musiałam uregulowad sprawę
z Robertem Berény. Zaangażowałam się... on był poważnym, uczciwym i lojalnym człowiekiem - nie
mogłam gwizdnąd na niego i popędzid dalej. Trzeba to w jakiś ludzki sposób załatwid. Teraz pojadę do
niego, ale w Berlinie za nic nie zostanę. Już od miesięcy śnił mi się po nocach Paryż. Czasami -
wydawało mi się nawet - słyszałam daleki jego głos...

Starsza pani uprzejmie częstowała mnie herbatą z termosu. - O dziękuję, bardzo dziękuję, ale nie
mam pragnienia... może później - odpowiedziałam. Małżonek pani nadal wpatrywał się w ciemnośd,
miał szarozieloną kamizelkę, krótko na jeża ostrzyżone białe włosy. Pani znów wspięła się na ławkę
do siatki z bagażem, chciała zdjąd jakąś paczkę w czarnym papierze, przewiązaną sznurkiem.

- Przestao się wreszcie kręcid, usiądź na d..., i siedź. Po co znowu chcesz rozwiązywad tę paczkę... Do
cholery ciężkiej, ani chwili spokoju.

O, te słowa sprawiły na mnie wrażenie. Niecodzienne i zaskakujące. Pan w szarozielonej kamizelce

nieporuszenie tkwił w oknie - czułam, jak starszej pani łzy kręcą się w oczach. - Ty wstrętny,
ordynarny dziadygo - powstrzymywałam okrzyk. Starsza pani odwracała ode mnie oczy - mój Boże,
jakże musiała się wstydzid.

Pociąg nie zmieniał rytmu - łomotał - łoskotał - trząsł się i melodyjnie coś wystukiwał. Usypiałam
ukołysana rytmem, budziłam się, kiedy za oknem rozbłyskiwały światła mijanych stacji. Leżałam tuląc
głowę do mojego domowego jaśka, z nogami wyciągniętymi wzdłuż kanapki. Starszy pan też spał na
leżąco, tylko jego drobna, wątła żona, skurczona, półsiedząc, usnęła u jego nóg. Na granicy
niemieckiej weszli celnicy - nie oglądali nawet walizek - resztę nocy przespałam - śnił mi się Robert...
malował mi nos pędzlem umazanym w cynobrze - mówił „siedź na d... i nie ruszaj się”... Czy to
możliwe, aby on do mnie tak mówił? - dziwiłam się we śnie.

Rano byłam w Berlinie, Robert czekał na peronie, miał rozradowaną minę. - Będziesz mieszkała
w pensjonacie na Luitpoldplatz - pół minuty ode mnie.

Cieszyłam się i chaotycznie opowiadałam o śnie, ale niczego nie rozumiał. Pojechaliśmy do
pensjonatu, gdzie niecierpliwie rzuciłam się w jego ramiona. Dopiero wieczorem poszliśmy na
Nollendorfplatz, żeby zjeśd porządny obiad. Robert nie rozumiał tych „wyższych” powodów mojego
wyjazdu do Paryża.

- Dummheit - powiedział - sztuką możesz się tutaj zająd. Galerii jest do diabła i trochę, możesz
oglądad Chagalla, Cézanne'a, Gauguina w Berlinie. Nie rozumiem słowa „klimat”. Nie jesteś malarką
i to ci wcale nie jest potrzebne. A może... może łakniesz nowych przeżyd? Może szukasz nowej
miłości? Powiedz mi otwarcie i szczerze. No?

Zaprzeczałam... przysięgałam - nie rozumiał - nie chciał zrozumied, nie wierzył w wezwanie Paryża.
Nie wierzył, że Paryż zawołał mnie wielkim głosem - Donnerwetter noch einmal. Hier wirst du
bleiben, hier habe ich eine gewisse Klientele. Du brauchst kein Geld von deinem Vater1.

Przyczaiłam się - dobrze, dobrze - zrobię wszystko, co zechcesz. Kochany jesteś, zostanę z tobą w tym
okropnym, koszmarnym Berlinie... naturalnie, tak będzie lepiej. Słowami nie potrafię do niego trafid -
co tu robid?

Dni stawały się coraz krótsze... Zmierzch zapadał o czwartej po południu - chodziliśmy na dalekie
spacery, z których wracałam zmęczona i zmarznięta. Lucas Tichany co dzieo przychodził do pracowni,
bełkotał - wydawał dźwięki coraz gwałtowniejszej intonacji - raz zerwał swój granatowy beret z głowy
i podeptał go. Rzeczywiście, niemowa-pasjonat to nie jest takie sobie zwykłe zjawisko.

Kiedyś poszliśmy na spacer z Lucasem, bo Robert nie mógł tego dnia odejśd od sztalug. Powiedziałam,
że chciałabym pojechad do Paryża. Zrobiło to na Lucasu widoczne wrażenie, stanął na ulicy i wygłosił
jakąś dziwaczną przemowę - prócz słowa „Paricz”, powtarzanego co parę sekund, niczego
niepodobna było zrozumied. Wskazywał palcem na swoją pierś, to znów walił się kułakiem w głowę,
jego małe oczki rzucały ognie - pienił się i podskakiwał: - Bella... Paricz... Paricz - w pewnej chwili
zostawił mnie samą i pognał przed siebie.

W moim pensjonacie na Luitpoldplatz wszystko szło jak w uregulowanym zegarku. Pani kierowniczka
była uprzejma, pokojowa czysta, spokojna i bardzo dbająca o porządek. Rano do łóżka dostawałam
kawę z mlekiem, na obiad przychodził Robert. Wikinga Eggelinga, Gerharda Eislera, Hausmana, Hansa
Arpa, Stiffersa i pozostałą paczkę rzadziej widywałam - unikałam bowiem Hansa Richtera - wstydziłam
się tego, co się stało.

1
Psiakrew. Zostaniesz tutaj, mam tu jakąś klientelę. Nie potrzebujesz żadnych pieniędzy od swojego ojca.
I wreszcie nadszedł dzieo, kiedy spakowałam swoje rzeczy do walizki - pokojowa odniosła mi z prania
bieliznę - pieniędzy miałam więcej niż w dniu przyjazdu z Warszawy. Robert był hojny, mogłam brad
z jego portfela, ile chciałam. Dla swojej obrony muszę stwierdzid, że nigdy nie przekraczałam
dziesięciu marek. Nieraz się gniewał! Das ist kindisch, du läufst ohne Geld, mach keine Dummheit,
nimm zwei hundert - jetzt verdiene ich ganz gut - vorige Woche habe ich zwei Bilder verkauft...2 Ale
nie umiałam brad pieniędzy, uważałam, że to w jakiś sposób jest „niewłaściwe”.

O godzinie dziewiątej z minutami wieczorem z Bahnhof am Zoo odjeżdżał pociąg do Paryża.

Miałam wykupione miejsce w wagonie sypialnym. Zatelegrafowałam do Zamoyskiego: „W czwartek

o szóstej Gare du Nord - Bella”.

A w środę po obiedzie, naturalnie niczego nie domyślając się, Robert zaproponował mi pójście na
spacer do Tiergartenu. W parku, mimo wczesnej pory dnia, zapadł zmierzch, mżył drobny deszcz.
Szliśmy szeroką aleją - liście kasztanów szeleściły pod nogami, zbutwiałe i czarne przylepiały się do
podeszew pantofli, między zwisającymi liśdmi rozczapierzonych gałęzi bieliły się okrągłe, mleczne kule
słabo jarzącego światła - zapach wilgotnej ziemi, powiędłych liści i tego siąpiącego cieniuteoko
deszczu przesłonił cały świat. Palto Roberta było włochate... dotykałam policzkami mokrej, kosmatej
powierzchni materiału. - O, mój Boże - myślałam - taki dzieo, jakby już wszystko dobiegało kooca...
i świat, i życie.

Gdzieś z daleka dochodziły przytłumione dźwięki klaksonów, daleki gwar miasta. Wąchałam świat
poprzez zapach zwiędłych liści, poprzez mgłę, deszcz i mokre, włochate palto Roberta. Do głębi
przejmujący zapach - zapach smutku.

- Jetzt gehen wir in ein schöhnes Kaffeehaus. Pójdziemy sobie teraz do jakiejś pięknej, jasnej
kawiarni, wypijemy dobrą kawę - sama wybierzesz przy bufecie ciastka, posłuchamy muzyki.

Przecież powinnam jeszcze wpaśd do pensjonatu po walizki - myślałam.

Powoli szliśmy w stronę Kaiserdammu.

- Nie widziałaś jeszcze, jak po skooczeniu wygląda portret Istvana Varro. Nie chciałabyś po kawie
pójśd ze mną? Mam go na sztalugach.

- Robert! Przecież on jest już skooczony od lat... stał za dziesiątkami innych płócien, odwrócony do
ściany... Przecież jeszcze zanim się poznaliśmy, rzuciłeś ten realizm - to dziwne, że znowu wróciłeś do
tego.

Robert gniótł w palcach papierosa, wzrokiem błądził po drutach telegraficznych.

- Mutti (zawsze w przypływie czułości tak mnie nazywał), Mutti, nigdy żaden obraz nie jest
ostatecznie skooczony. Rozumiesz?

(Jeżeli w takim tempie będziemy szli, to ja nigdy nie dojadę do Paryża!)

2
To dziecinada, biegasz bez pieniędzy, nie rób głupstw, weź dwieście – teraz zarabiam całkiem dobrze – w
zeszłym tygodniu sprzedałem dwa obrazy.
- Robert! Strasznie zmarzły mi nogi... proszę, weź taksówkę, chciałabym już byd w tej jasnej, ciepłej
sali. Rozumiem już - obraz nigdy nie jest ostatecznie skooczony...

Siedzieliśmy w kącie rzęsiście oświetlonej kawiarni. Robert zostawił w garderobie mokre, włochate
palto. Jak to dobrze, że kobiety nie muszą zostawiad płaszczy w szatni. Rozpięłam płaszczyk i usiadłam
naprzeciw niego... Palił papierosa i znowu pewno myślał o portrecie Istvana Varro - wąsatego,
starszego pana w szlafroku.

- Teraz pójdą wybrad ciastka - wydało mi się, że głos miałam taki sam jak zawsze.

- Dobrze, a dla mnie weź kawałek szarlotki...

Już byłam chyba trzy kroki od stolika, a tu:

- Czekaj - czekaj... - Przystanęłam, serce waliło na alarm. - Co ja chciałem powiedzied? Tak. Kawałek
szarlotki i ciastko z serem. Wiesz jakie? Francuskie z serem.

- Dobrze - wykrztusiłam - bardzo dobrze, francuskie z serem.

I nie zatrzymując się, przeszłam prędkim krokiem koło bufetu, rozchyliłam ciemnoczerwoną kotarę,
przebiegłam koło szatniarza, sprawdzającego jakieś numery wyryte na okrągłych blaszkach, a kiedy
zamknęłam wyjściowe drzwi, znalazłam się znowu we mgle, deszczu i ciemnościach.

- Prędko, prędko Luitpoldplatz numer trzeci... i poczeka pan pod bramą, za chwilę wrócę
z walizkami...

Piętnaście minut trwała jazda na dworzec. Tragarz szedł z walizkami przede mną. Deszcz rozpadał się
na dobre, były to już nie ostre igiełki, lecz duże krople. Och, wszystko jedno, i tak za chwilę usiądę
w ciepłym, suchym przedziale, w pociągu, z którego wysiądę na Gare du Nord w Paryżu.

Tym razem jechałam sama - był to przedział sypialny pierwszej klasy - tak, pieniądze to jednak dobra
rzecz. Powleczenie pachniało krochmalem, mydłem i czystością, odsunęłam prześcieradło i usiadłam.
Jeszcze siedem minut do odejścia pociągu. No, ale zdążyłam - i nagle zobaczyłam Roberta w tej
rzęsiście oświetlonej kawiarni na Kaiserdamm, jak niespokojnie patrzy w stronę bufetu.

- Poszła po ciastka... już przecież minęło pół godziny, i nie wraca? Może zachorowała? Może
zemdlała?

Och, żeby już ten pociąg ruszył. Od szatniarza się dowiedział, że wyszłam? Ale przecież szatniarz był
tak zajęty tymi numerkami na blaszkach, że mógł mnie nie dostrzec.

Do drzwi ktoś zapukał. - Proszę - powiedziałam, a gardło miałam ze strachu tak ściśnięte, że słowa nie
mogły się przedostad.

Wszedł mały człowiek w mundurze, na otoku czapki miał napis „Mitropa”.

- Czy szanowna pani zechce zjeśd kolację, czy zarezerwowad miejsce? - Podał mi różowego koloru
bilet.

- Proszę - wyjąkałam.
Minęło jeszcze parę minut - pociąg powoli ruszył, wyszłam z przedziału i stanęłam w przejściu przy
oknie.

Na dworcu działy się zawsze te same odwieczne sprawy. Zawiadowca stacji w zielonym mundurze -
tłumy ludzi żegnających odjezdnych - przysadzista kobieta w białym fartuchu na palcie przy
błyszczącym niklem wózku... „Frankfurter Würstchen”. Szklany kiosk z gazetami, szklany kiosk
z owocami - złociste kule pomaraoczy - i wielkie napisy wiszące na stalowych uchwytach: „Bahnhof
am Zoo”. Jeszcze trochę świateł, jeszcze trochę Berlina, a potem ciemnośd bez kresu. Wilgotna,
ociekająca wodą noc.

Poszłam do wagonu restauracyjnego. Poprosiłam o jajecznicę, bułki i masło, potem napiłam się
ohydnej, lurowatej herbaty i zabrawszy ze sobą butelkę wody mineralnej, wróciłam do przedziału. Aż
dziwne, jak dobrze pamiętam tamtą noc. Jasnożółta piżama od tatusia - jedwabna, bladożółta
z białym oblamowaniem - i zapach „Jackie” Guerlaina. Nie miałam ani książki, ani gazety. Zgasiłam
światło i poddałam się rytmowi pociągu.

Jak długo on tam czekał na szarlotkę i sernik? Nędznico! Łajdaczko! Kretynko! Czy już do kooca życia
będę musiała się wstydzid? I co sobie właściwie przy tym myślisz, pozbawiony mózgu czerepie? Jak
mogłaś! Jak mogłaś zostawid go przy stoliku kawiarnianym i prysnąd? Paryż cię woła? A jak cię zawoła
Kalkuta? A jak cię zawoła Biegun Południowy? Nieszczęsna idiotko, pozbawiony skrupułów,
poroniony stworze człowieczy. Brzydzę się sobą. Nienawidzę siebie! A zapowiadałam się na uczciwą
kobietę... miałam aspiracje... filozofia... polonistyka... historia sztuki. Zaczęłam płakad. Z początku
cicho i żałośnie, a potem coraz gwałtowniej, aż rozryczałam się jak w dawnych, najdawniejszych
czasach. Łomot wagonów, trzaskanie żelastwa szczęśliwie zagłuszały wydawane przeze mnie jęki.

- Dobry był dla mnie, za dobry. Wszyscy są dla mnie za dobrzy... uu... uu... uu - o, Boże! Jaka ja jestem
nieszczęśliwa! Inne wychodzą za mąż, rodzą dzieci. Cieszą się szczęściem domowym, są wierne
z potrzeby serca, tworzą następną generację, bo przecież tak chce natura. Żyją zgodnie z prawem
boskim - a ja? Wyrzutek społeczeostwa - pomiot diabelski, nie chcę mied męża... nie chcę mied
dzieci... nie chcę domowego szczęścia. Za nic nie chcę tworzyd następnej generacji! Boże, zmiłuj się
nade mną, jestem obrzydliwą egoistką! Przysłoniłam głowę kołdrą, odcięłam się ostatecznie od
całego świata i z mokrą od łez twarzą zasnęłam.

Teraz mi się wydaje, że płacz to bardzo zdrowe odprężenie. Płacz, jak deszcz, odświeża człowieka. Jak
nie ma innej rady, dobrze jest wyrzucid z siebie wszystkie trucizny kanalikami łzowymi.

Zielona butelka mineralnej wody nakryta szklanką jak przezroczystym turbanem robiła do mnie
grymasy - wykrzywiała się i jazgotała coś zupełnie niezrozumiałego. - Jesteś butelką wody mineralnej
i nie wolno ci się do mnie wykrzywiad - jak będę miała pragnienie, to naleję sobie do twojego
kapelusza wody i napiję się.

- Czemu udajesz, że mnie nie rozszyfrowałaś? - usłyszałam wyraźnie. Doskonale wiesz, że jestem
czarownicą, i zamierasz ze strachu - bo także wiesz, że po to tu jestem, żeby ci zrobid coś okropnego.

Rzeczywiście wszystko to wiedziałam i umierałam ze strachu.

Drzwi przedziału otworzyły się i weszło trzech umundurowanych mężczyzn: - Passeport, s'il vous
plaît3- Drżącymi rękoma sięgnęłam po torebkę, mimo woli spojrzałam na butelkę, wykrzywiła się
szataosko i pokazała mi zielony język. Drżącymi rękoma wyciągnęłam paszport z torebki i podałam
najbliżej stojącemu. Pochylił się i zaczął przewracad kartki. Widziałam już na pewno, że wszystko
stracone. Czarownica pękając ze śmiechu zrobiła do mnie okropnego zeza.

- Regardez-moi. Qu'est-ce-que-c'est?4 - krzyknął dziwnie umundurowany francuski celnik, miał

bowiem na czapce wielką kitę z piór. Pozostali, również z pióropuszami na głowach, pochylili się nad
moim paszportem. - Jeden z nich nosił krótką, bladozieloną brokatową pelerynkę. Podali mi
paszport... - Co to znaczy - powtórzył pierwszy - nie ma francuskiej wizy. Niech pani spojrzy. Co to
znaczy?

Zdrętwiałam z przerażenia - wizy francuskiej nie było - zamiast wizy leżały trzy zasuszone fiołki.

- Proszę panów - krzyknęłam - proszę panów - to ona! Ona ukradła mi wizę i położyła na to miejsce
zasuszone fiołki - ona jest czarownicą - patrzcie! patrzcie! jak się wykrzywia! - Butelka skromnie i jak
gdyby nigdy nic stała na stoliku.

- Passeport, s'il vous plaît. - Nieprzytomna odsunęłam zasuwkę - do przedziału weszło trzech
umundurowanych celników - nie mieli pióropuszy ani żaden z nich nie nosił bladozielonej brokatowej
pelerynki. Tak jak przed chwilą, we śnie, drżącymi rękoma sięgnęłam do torebki - z ukosa spojrzałam
na butelkę.

Przyłożyli pieczęd. - Merci - dotknęli palcami czapek i już ich nie było.

Teraz dopiero przy pełnym świetle elektrycznym zdjęłam z głowy czarownicy szklankę i napełniłam
wodą - banieczki prysnęły mi w nos. - To jest już ostatnia twoja sztuka - powiedziałam obcierając
twarz. - Ostatnia, bo za chwilę wyrzucę cię za okno, tyle mi strachu napędzid, nie tylko skraśd wizę,
ale na jej miejsce położyd trzy zasuszone fiołki.

Z trudem otworzyłam okno, wychyliłam głowę, wiatr uderzał mnie w twarz, deszcz nie padał, dla
rozmachu pokręciłam ręką i daleko cisnęłam butelkę-czarownicę. Wśród płynących białych chust na
niebie migotały malutkie gwiazdy. Chłód - radosny chłód uchodzącej nocy przeniknął mnie na wskroś.
Zatrzasnęłam okno, pod kocem odnalazłam słodkie ciepło.

Ot, i przekroczyłam granicę Francji. Niechaj mi będzie pozdrowiona! Popatrzcie, popatrzcie, dobrzy
ludzie - pięddziesiąt lat mija od tamtego wieczoru - pół wieku - naturalnie, jak na odcinek czasu
w ogóle to niewiele, ale jeśli mierzyd rozpiętością życia człowieka, to przecież - to przecież nie tak
znowu mało. Entuzjastycznie powitałam Paryż! Tak zresztą zawsze witałam Francję. Ile razy? Już
chyba nie potrafię zliczyd - na lotnisku Orly i le Bourget, lądując w Rouen, Hawrze, Dunkierce,
wychodząc z ekspresu na Gare du Nord. Za każdym razem, kiedy stopą dotykałam ziemi francuskiej,
serce przepełniała cudowna słodycz. A teraz - siedząc w fotelu przy zaśnieżonym oknie, w moim
małym mieszkaniu na Mokotowie, z bolesnym skurczem uśmiecham się i pozdrawiam cię już z daleka
o, najpiękniejsze, najmądrzejsze, jedyne miasto na kuli ziemskiej! Teraz kiedy w tym bujnym,
szalonym życiu... życiu marynarza, włóczęgi, pijanego słoocem i miłością żołnierza, poznałam

3
Proszę paszport.
4
Co to jest?
wszystkie wspaniałe miasta Ameryki Północnej i Południowej, kiedy posmakowałam wszelakiego
wina w tawernach Hiszpanii, Włoch, Grecji, Jugosławii, Maroka, kiedy znany mi jest czar oceanów,
mórz, olbrzymich rzek, fiordów i wysp, stepów, wodospadów, pustyni i prerii i kornie chylę głowę
przed wspaniałościami tego świata... - zawsze i do kooca dni moich Paryż pozostanie najukochaoszym
miastem na kuli ziemskiej!

August Zamoyski stanął przede mną akurat, gdy wychyliwszy głowę przez okno niezbyt pewnie
zawołałam: - Porteur!5

Śmiał się, pokazując, jak to on, wszystkie trzydzieści dwa zęby łyskające bielą.

- No i jesteś. No i jesteś w Paryżu. - Bagażowy niósł walizki ku wyjściu, a ja, wystraszona, szłam obok
niego - zgubiony język w gębie - niepewna i wstrząśnięta nie znanym mi nowym zapachem, ilością
świateł, gwarem tej mowy, którą znałam, a jednak, jak mi się nagle wydało - niezrozumiałej.

W taksówce August nie przestawał mówid - chaotycznie, skrótami, głośno rżąc, jak to było w jego
zwyczaju. Jaki on bliski, serdeczny, może dlatego że mówi po polsku? Może dlatego że zna mojego
ojca, że sam jest kimś z Nowogrodzkiej, przyjacielem Witkacego... kimś z Zakopanego. O, Boże, jaki
wspaniały plac! Jakie te ulice są szerokie. Od świateł, od wystaw w głowie się kręci.

- Patrz! Patrz, to jest Arc de Triomphe - to Rivoli, widzisz tę kolumnadę? Bellu - nie tam - spójrz tu, na
lewo! To Luwr, pójdziemy tam jutro - szarpał mnie za rękaw. - Patrz! patrz! Co to za perspektywa -
widzisz?

Champs Élysées, spójrz! Tam z daleka Lasek Bulooski - Bellu - ty nie patrzysz - przecież to most
Aleksandra - och, już jesteśmy na lewym brzegu. Otwórz oczy - to boulevard St-Germain-des-Prés...
Bella... Bella, otwórz oczy - patrz! patrz! Boulevard St-Michel... O, już jesteśmy na rue de Rennes,
Bella, ja ci wynająłem pokój w „Hotel Unic” numer 151 bis, u madame Martineau. To bardzo
przyzwoity hotel, wiesz, mężczyznom nie wolno cię odwiedzad po dziewiątej wieczór... Ona jest
bardzo „prude”... Zdaje mi się, że to odpowiednie locum i bardzo blisko Montparnassu... Pokój
nieduży, ale zimna i gorąca bieżąca woda. Łóżka tu wszystkie są olbrzymie i mają świetne materace.
Rano przyniosą ci do pokoju kawę z mlekiem i brioszkę albo croissant6.

Słuchałam go, on się zachłystywał - patrzyłam nie widzącymi z oczarowania oczyma... nie rozumiałam
połowy tego, co mówił, ale udawałam, że rozumiem. Mój Boże, co on też? Broszę do łóżka... co to
znaczy? Po co? Dlaczego? Czy nie lepiej bułkę z masłem? Broszki do kawy? Ten Gucio trzepie takie
nonsensy! Jacy znowu mężczyźni mają mnie odwiedzad do dziewiątej?

Pani Martineau miała na ramionach szary szal włóczkowy - a w ramionach długowłosą, śliczną suczkę.
August Zamoyski dokonał ceremonii prezentacji: - Et voilà c'est Babette7. - Z kolei ona przedstawiła
mi pieska. Wyciągnęłam rękę, chcąc pogłaskad suczkę, ale Babette warknęła i obnażyła ostre, żółte
zęby.

5
Bagażowy!
6
Bułeczkę albo rogalik.
7
A to jest Babette.
- C'est mon amour, c'est un petit ange8 - madame Martineau podniosła entuzjastycznie psinę do
góry. - Je t'adore, mais il faut être gentille - c'est notre petite Polonaise, une mademoiselle bien
sérieuse... mademoiselle Bella... regardez la bien9.

Uśmiechałam się i kłaniałam, chcąc zyskad sympatię Babette, ale się nie udawało, Babette podnosiła
górną wargę ukazując żółte zęby i warczała.

- Babette - powiedziałam po polsku - przecież jestem królową psów... przecież...

- Elle ne comprend pas, elle parle seulement français10 - Gucio rżał i tak jak Babette podnosił górną
wargę, szczotki wąsów podchodziły mu pod sam nos.

August został na dole z madame i Babette, a ja z garçonem (też wąsatym) Paulem i walizkami
poszliśmy na trzecie piętro. Paul wstawił mi walizki i oddał klucz - miałam za pięd minut odświeżona
i przebrana zejśd. - Nie ma mowy o żadnym odpoczynku, musisz dzisiaj jeszcze byd w „Rotonde” -
oświadczył Gucio. Pokój nie był duży, ale akurat dostateczny dla mnie - rozebrałam się migiem,
migiem umyłam, wyjęłam z walizki pięknie uprasowaną białą bluzeczkę z falbankami, włożyłam mój
zimowy płaszczyk i pozostawiwszy nie rozpakowane walizki, zeszłam na dół.

Babette na mój widok z miejsca zawarczała. Madame pouczyła mnie, że po naciśnięciu dzwonka mam
powiedzied „cordon, s'il vous plaît”11 , a potem dobrze zamknąd za sobą drzwi.

- Czy ona nie wie, że jestem królową psów? - zapytałam Augusta.

- O, moja miła! zapominasz, że tu jest republika, od czasów rewolucji obowiązują „Liberte, Égalite,
Fraternite”12, francuskie psy nie uznają królowych - gilotyna ścięła głowę ostatniej, nazywała się
Maria Antonina.

Dochodzimy do placu Montparnasse, zaraz skręcimy w lewo na boulevard Montparnasse. - Skup się! -
uważaj, bo teraz właśnie nadchodzi najważniejsza chwila w twoim życiu. Tu się znajdziesz w świątyni
współczesności, tu otoczona najświatlejszymi mędrcami, rabinami, magami, twórcami, filozofami
dnia dzisiejszego, przepowiadaczami jutra zapłaczesz nad błędnymi drogami, którymi dotychczas
chodziłaś, strzepiesz pył ze swoich nóg, zerwiesz z tym, co było, i... i... - jakieś pędzące auto ze
zgrzytem hamulców i piskiem opon zahamowało przed moimi nogami, z których właśnie strząsałam
prochy tamtych porzuconych dróg. - Au nom du diable - tu n'as pas les yeux...13 - Zamoyski pociągnął
mnie na trotuar.

Szłam przy nim już bez słów... nigdy żadne cielę urzeczone soczystą zielenią nie było tak ogłupiałe
i jednocześnie tak zafascynowane. Boulevard Montparnasse nie tyle mnie zadziwił światłem wielkich
lamp, ile gwarem - z obu stron szerokiego bulwaru nieprzejrzane tłumy obsiadały stoliki, setki ludzi
siedziało przy stolikach ustawionych wzdłuż szerokiego trotuaru prawie do samej jezdni. Tłumy
gadających, tłumy głośno krzyczących, śmiejących się ludzi... Nigdy w życiu czegoś podobnego nie

8
To moja ulubienica, mój aniołek.
9
Kocham cię nad życie, ale trzeba byd grzeczną, to jest nasz miły gośd z Polski, bardzo poważna panienka,
panna Bella, oglądnij ją sobie dobrze.
10
Ona nie rozumie, mówi tylko po francusku.
11
Proszę otworzyd.
12
Wolnośd, Równośd, Braterstwo.
13
Do diabła, nie masz oczu.
widziałam - siedzieli przeważnie z gołymi głowami albo w beretach. Co za przedziwni mężczyźni, jakie
fantastyczne i cudowne kobiety!

August rżał kooskim śmiechem i zacierał ręce, patrząc na moje nieprzytomne oczy, na zachwyt,
wstrząs, któremu całkowicie uległam.

- A co? Nie mówiłem? Ha ha ha... ale cię zamroczyło, ha ha ha! Zrozumiałaś? Wiesz już teraz, dlaczego
ci wtedy w Warszawie powiedziałem, że musisz tu przyjechad? Widzisz, to jest „Rotonde” - to jest
właśnie „Rotonde” - no, tędy przejdź! dalej! prosto, o tam, do stolika. Chodź, przedstawię cię, tam
siedzą...

Ciągnął mnie między stoliki poprzez tłumy rozgadanych ludzi, potykałam się o krzesła - potykałam się
o dziesiątki par nóg tych wszystkich nieznajomych, z brodami i bez bród, w beretach i bez,
z czuprynami siwymi, czarnymi, blond i łysinami. Dziewczęta, kobiety piękne, roześmiane, jaskrawo
umalowane, tajemnicze kobiety, pachnące nie znanymi mi perfumami, w lśniących, migotliwych
naszyjnikach turquoise (najbardziej modnych wówczas turkusowych koralach). Nogi odmówiły mi
posłuszeostwa - nie mogłam już dalej iśd i wreszcie opadłam na żelazne krzesło przy okrągłym stoliku,
na którego blacie piętrzyła się cała góra spodków.

- To jest Bella z Warszawy - a to Eugeniusz Zak. - Skłoniłam głowę. (Któż by w Warszawie nie słyszał
o świetnym malarzu, Zaku, jednym z twórców grupy „Rytm”?). Teraz prawie pięddziesiąt lat minęło -
a tu naprzeciw mojego fotela - o, tu, na ścianie, wisi obraz Zaka - Dziewczyna w niebieskiej chustce na
głowie.

Tuż obok Zaka siedziała śliczna, młodziutka osoba - miała bardzo niebieskie oczy i czarne, gładkie, do
ramion spływające włosy.

- To pani Jadwiga - powiedział Zamoyski - żona pana Genia - przedtem też malowała, a teraz... -
Uśmiechnęła się do mnie - miała równiutkie zęby i wdzięk zakochanej, szczęśliwej żony. - A to jest
Roman Kramsztyk i jego żona.

Kramsztyk był brzydki, to prawda, ale w tej brzydocie było coś, co z miejsca pozwalało jej nie widzied.
Z Kramsztyka promieniowała jakaś serdeczna bliskośd. Żona Kramsztyka, w okularach, wysoka
i autorytatywna, wydawała mi się uosobieniem krytycyzmu i poczułam się całkowicie onieśmielona.
Po drugiej stronie pana Zaka siedział wysoki, chudy, również brzydki i smętny osobnik o długim nosie
i zupełnie rozpaczliwym wyrazie twarzy - malarz Hayden (żyje do dziś dnia i nadal przychodzi do
„Selectu” - dzisiejszej „Rotonde” malarzy). Bo Montparnasse pozostał nadal tym samym siedliskiem
artystów, mimo istnienia „Deux Magots” i „Café Flore”, mimo mody na najdawniejszą kolebkę
cyganerii artystycznej, Montmartre. Montmartre w roku 1924, w roku mojego przybycia do Paryża,
znaczyło „wczoraj”. Toulouse Lautrec, Bonnard, Cézanne, Renoir, Gauguin, Van Gogh i inne związane
z nimi nazwiska - już wtedy należały do przeszłości, a Montparnasse to było tryumfujące „dzisiaj”. To
był Leopold Zborowski, Modigliani i Soutine, August Zamoyski, Kisling, Leopold Gottlieb, Leopold
Levy, Foujita. Układam ten spis nie według talentów, nie według wartości obiektywnej, ale według
ówczesnej mojej temperatury uczuciowej.

Właściwie to było tak. Przyjechałam, usiadłam w „Rotonde” z największym wewnętrznym

przekonaniem, że to jest z góry przeznaczone mi jedyne miejsce na świecie, gdzie mogę byd
naprawdę szczęśliwa. Właśnie tu, na rogu boulevard Montparnasse i boulevard Raspail, tu, na tym
skrzyżowaniu dwóch ulic, przy żelaznym stoliku i na składanym żelaznym krześle, objawiło mi się
moje błogosławione miejsce na tej ziemi. Nareszcie odnalazłam! Tu przecież jest mój właściwy dom
i nie chcę innego. Nigdy w życiu nie czułam się tak wolna i szczęśliwa. Poczucie tej radosnej wolności
uderzało mi do głowy jak alkohol.

Do tej pory - cóż, uważałam Paryż za wspaniałe miasto wspaniałego narodu - ot, i wszystko. A teraz...
teraz ja sama swoim wzrokiem, słuchem, dotykiem, całą sobą, ciałem i naskórkiem poczułam Paryż.
Tylu ludzi chodzi po jego trotuarach - jeździ metrem, siedzi w małych bistrach i na wspaniałych
tarasach jego kawiaro - każdy czegoś innego w nim szuka i każdy to, czego szuka, znajduje. Wszyscy
mogą tam żyd według swojego widzimisię i nikogo to nie gorszy. Jeśli chcesz, możesz chodzid
w szlafroku po ulicy, jeśli chcesz, możesz sobie włożyd na głowę garnek i spacerowad w nim - nikogo
nie zadziwisz - na nikim nie zrobi to najmniejszego wrażenia.

Oczarowana miastem, podziwiałam i ludzi. Ich inteligencję, ich poczucie humoru, a także język - język
sprzedawcy gazet, konduktora i kobiety dziurkującej w metrze bilety i kelnera - identyczny z językiem
Anatola France'a. W żadnym innym języku nie istnieją takie subtelności znaczeo: Czasem wydawało
mi się, że źródłem tej lotności jest wino. Tylko w winie jest mądrośd i świetlista radośd.

Aha! i jeszcze jedno, co mnie wtedy napełniło zbożnym zdumieniem, mnie, przyjeżdżającej wprost z
Berlina, wydawało się jakby symbolem.

W Berlinie, tak jak zresztą w innych miastach Europy, ulice na wszystkich przecznicach tworzą ostre
kąty. W Paryżu zauważyłam, że nie ma ostrych kątów, kąty są zaokrąglone. I te właśnie zaokrąglenia
kątów nadają Paryżowi szczególne piętno.

Specyficzny wdzięk ulic, placyków, placów. Niepowtarzalny klimat dawności i dnia dzisiejszego.
Urzekające piękno. Śmiertelnie zakochałam się w Paryżu.

Zaraz., zaraz. Jak to było? Wojna. Getto... głód... nędza... Tata, opaska z niebieską gwiazdą na
rękawie. Idąc ulicą Żelazną nagle usłyszałam głośne wołanie: - Dodatek nadzwyczajny! Dodatek
nadzwyczajny!

Przede mną na chodniku siedziała przekupka - w koszu na pół zgniłe gruszki. Potoki jaskrawego słooca
zalewały koszmarnie brudną ulicę, zatłoczoną skazanymi na śmierd Żydami... Wysoko, wysoko nad
murem - bladoniebieskie, jakby rozpalone upałem do białości niebo. Wzdłuż rynsztoków malutkie
dzieci, porzucone czy osierocone - wyciągające chude piszczele rączek: „A stikele brot”, „Ich hob
hunger”14 - jak drobne ptaszki, jak wypadłe z gniazd pliszki. Małe, czarne oczka i zielonkawosine
twarzyczki... „Dodatek nadzwyczajny”. Szmatławiec, który, mimo że budził wszędzie obrzydzenie, był
na ogół czytany - bo przecież nie było innej gazety. Dużymi, tłustymi literami przeczytałam: „Wzięcie
Paryża” - to była już ostatnia kropla, która przepełniła miarkę. Stanęłam pod jakąś poczerniałą,
brudną kamienicą i na głos... na cały głos płakałam.

Podszedł do mnie jakiś człowiek w granatowym usmotruchanym kombinezonie.

- Co też pani wyrabia, co parę kroków patrole niemieckie, a pani jawnie płacze, że wzięli Paryż?

14
Kawałeczek chleba, chce mi się jeśd.
- Wzięli! Wzięli wszystko!

- Niech pani nie płacze! Jak wzięli, tak i oddadzą... niech pani lepiej wejdzie do bramy - a to plugastwo
(wskazał na gazetę) niech pani gdzieś niepostrzeżenie rzuci. Oni i tak nie wygrają tej wojny. Boga by
w niebie nie było!

Spojrzałam w górę... wysoko bladoniebieskie niebo. - A może Go nie ma? - szepnęłam wśród łez.

- A stikele Brot!... Hob mitajd! Zlituj się... Ich hob hunger! - krzyczała ulica. Wszyscy żebrali o chleb.

Przywykłam i do głodu, i do poniżenia, do nędzy, do tarczy z gwiazdą Dawida na rękawie, do

okrucieostwa - do śmierci. Ale gdzieś na dnie serca żyło we mnie wspomnienie Paryża. Paryż
w różowozłocistej mgiełce, Paryż - jedyna bezpieczna wyspa, na świecie. A teraz ich buty depczą
i tamto miasto. Niemcy w Paryżu! Aż tu, w warszawskim getcie, słyszałam stukot ich butów
w parademarszu pod Łuk Triumfalny.

W brudnej bramie brudnego domu, wciśnięta w najciemniejszy kąt, gorzko płakałam. - Nic się przed
nimi nie ostoi, nic się przed nimi nie ostoi - o, Boże.

- Cicho już! Ostoi się, ostoi... niech pani przestanie płakad, trzeba ino przetrzymad, przetrwad, a nie
pakowad im się w łapy. Wzięli Paryż, wzięli Warszawę, wzięli świat?... Oddadzą Warszawę, oddadzą
Paryż, zakrztuszą się i oddadzą świat...

Trzech żołdaków weszło do bramy. W ciemnym kącie wstrzymałam i szloch, i oddech. Człowiek
w granatowym kombinezonie otworzył skrzynkę, którą trzymał w ręku, prawie u moich nóg
i najspokojniej w świecie zaczął rozwijad jakieś druty. Żołnierze obrzucili spojrzeniem druty i postad
pochyloną nad skrzynką i waląc głośno buciorami, wyszli z bramy na ulicę.

- No, i jakoś uszło nam to opłakiwanie Paryża - dobra jest, a teraz niech pani co tchu zmyka do domu,
porozsyłali dziś tych patroli do cholery i trochę, czują pismo nosem, oni już wiedzą, co dla nas znaczy
„zajęcie Paryża”.

Wracałam na Chłodną, do przydzielonego mi pokoju, bo z mojego domu zostałam wyrzucona.

Wchodziłam krok po kroku - ciężko - na czwarte piętro, nie wypłakane łzy kłuły w powieki. Europa!
cała Europa! - cały świat oplątany siecią swastyki!

Im bliżej jestem śmierci, tym częściej łączę w myśli dzieo dzisiejszy z minionym, teraz, kiedy piszę te
słowa, siedzę w wygodnym fotelu, za oknem śnieg skrzy się na gałązkach forsycji, która pierwsza na
wiosnę wybucha płomiennym krzykiem kwitnienia. Śnieg pokrył białą pierzyną róże, czarny kot - dziki
kocur, zwany przez nasz dom „panem Malinowskim”, obchodzi cały teren koło domu. Oswoił się i co
dzieo przychodzi o drugiej na obiad. Na bieli śniegu duży, czarny, o lśniącym futerku, o zielonych
gwiaździstych oczach - wydaje mi się synem dawnego Marcina - kota Ewy. Tak jak tamten jest
legendarnym Casanową, tylko że na osiedlu WSM Mokotów. Tak jak tamten ubóstwia zapach
waleriany i jak tamten, kiedy go głaskam czule szepcząc: - Panie Malinowski, kochany panie
Malinowski - odpowiada mi: - Grą... grą... grą... grę...
Ale wródmy do tamtego wieczoru w „Rotonde”, kiedy to z miejsca odczułam, że siedzę w samiutkim
środku ziemi, w pępku świata, a jednocześnie wydało mi się, że Paryż był nie tknięty spojrzeniem,
póki nie zobaczyły go moje oczy. Czułam pulsującą krew wielkiej aorty miasta i rytm mojego pulsu był
taki sam. Jak też ja mogłam dotychczas żyd? Paryż przeinaczył mi cały świat - nie znaczy to wcale, że
minęły mi wszystkie udręki i niewola młodości - życie nadal zalewało mnie, oszołamiało i oślepiało.
Uświadomiłam sobie jednak, że prawem człowieka jest szczęście.

Dzieo późnego listopada wydał mi się dniem wiosennym...

Obudziłam się w nocy - podeszłam do otwartego okna małego pokoju w „Hotel Unic” (rue de Rennes
151). Wpłynęła paryska noc - spojrzałam na plac pod dworcem Montparnasse. Deszcz mżył
w kolorowych smugach świateł - czerwona lśniąca kaskada... przeniosłam wzrok w głąb... w stronę
bulwaru Montparnasse - błękitnozielona struga od nieba niewidocznego gdzieś w górze do czubków
drzew. Chłodny, a jednocześnie ożywczy wiaterek... łagodna, miękka, deszczowa noc. Wyciągnęłam
szyję, wystawiłam nos. wąchałam, tak, właśnie tak, wąchałam nie znany mi dotychczas zapach nocy
paryskiej, przestępując bosymi nogami przed otwartym oknem. Pachniała? Tak. Niewątpliwie
pachniała. Ale czym? Znowu wystawiłam nos w ten kolorowy deszcz, na ten miękki, wilgotny,
uzdrawiający wiatr.

Wąchałam, jak mój pudel w Warszawie pnie drzew na Nowogrodzkiej. Nogi mi przeziębły, wróciłam
do łóżka. Czy istnieją gdziekolwiek na świecie tak wygodne łóżka? Przeturlałam się wzdłuż i wszerz...
Ten elastyczny materac to nie nowoczesny, twardy tapczan, to nie tak zwane „pojedyncze”, w miarę
szerokie łóżko, to nie trumna Miesa van den Rohe w Berlinie, paryskie długie i szerokie łóżko,
w którym można leżed i fikad koziołki - to łóżko, które mądrze spełnia swoją funkcję. Zgasiłam małą
lampkę na szafce nocnej. Przez otwarte okno widziałam różowy odblask świateł na Montparnasse.
Czym więc pachniała ta migotliwa, świetlista, mokra od deszczu paryska noc? Wiem, wiem już,
fiołkami parmeoskimi, benzyną, pommes fruitami i... chyba perfumami.

Wpadłam w sen jak w kopiec miękkiego siana. Obudziło mnie - rano - pukanie do drzwi.

- Entrez. Proszę wejśd. - Do pokoju wszedł w pasiastej kamizelce (żółte i czarne pasy) Paul ze
śniadaniem na tacy.

- Mamy dziś piękną pogodę - rozejrzał się po pokoju. - Dlaczego pani śpi, nie spuszczając żaluzji? Czy
nie było za chłodno? Przecież może się pani przeziębid. Pani Martineau gniewałaby się bardzo.

Imbryk z kawą, ciepłe, prawie gorące croissanty, miód, masło w białej, porcelanowej miseczce, dżem
pomaraoczowy.

Croissant... rogalik z francuskiego ciasta... Pierwszy raz w życiu jadłam croissanta, popijając kawą.
Och, przecież mogłabym ich zjeśd co najmniej sto. Pycha! Wiem, że tego nic i nikt nie zdoła wskrzesid.
I teraz smakują mi ciepłe croissanty na śniadanie, jeśli jestem w Paryżu, ale, niestety, tamten smak
zatracił się w czasie.

Słooce wpadało przez otwarte okna - deseo tapety: na beżowym tle różowo-niebieskie bukieciki
różyczek - bladoliliowy bukiecik fiołków parmeoskich w szklanym wazoniku, te fiołki to było powitanie
Paryża, złożone rękami Augusta. Powoli jadłam croissanty posmarowane masłem, powoli popijałam
małymi łyczkami kawę, a radośd życia tłukła mi się w piersiach. Czy to radośd? Czy to serce? -
myślałam, uśmiechając się do rogalika. Czy to radośd, czy puls krwi w żyłach? Popiłam znowu łyk
kawy. Jak zatrzymad na zawsze to słooce na różyczkach tapety? Co zrobid, żeby nie rozpłynęła się
rozedrgana smuga, w której liliowe główki parmeoskich fiołków wydały się najcenniejszymi
klejnotami? Co zrobid, żebym nigdy nie stała się o dzieo starsza? żeby moich zębów nie skaziła żadna
plama? aby moje włosy nie zmieniły koloru i zawsze były ciemne o rdzawomahoniowym odcieniu,
a moje małe piersi pozostały na zawsze takimi, jak są dzisiaj?

A teraz na zakooczenie śniadania - do resztek tej kawy, która mi pozostała - zapalę sobie z żółtej
paczki, leżącej na stoliku tuż pod lampą, jednego gauloisa. One jedne - francuska ciemna machorka -
po latach nie zmieniły smaku. Nie jestem bogata - prawdę powiedziawszy, to żyję skromnie, nawet
bardzo skromnie. Ale pozwalam sobie na jeden zbytek - francuskie papierosy. Rujnuję się i w PKO
kupuję gauloisy. Już tak mało czasu przede mną - niech mi ten błękitny dymek pozostanie do kooca.
Poznałam potem egipskie abdullahy (uważane przez znawców za najlepsze), angielskie gold fleki
i amerykaoskie camele, morrisy i chesterfieldy, ale twierdzę stanowczo, że żadne nie posiadają
owego przedziwnego smaku francuskiego ciemnego tytoniu.

Tak to rozpoczęłam mój pierwszy dzieo Paryża... Zamoyski miał przyjśd o dziesiątej, aby mnie zabrad
do Luwru. Postanowiłam się ubrad „odpowiednio”. Nie wiedziałam, bidulka, że Francuzka, wychodząc
na ulicę (przynajmniej w tamtych czasach, bo teraz - nie wiem), ubiera się w czarną sukienkę i nie
obnaża rąk poniżej łokcia. Ubrałam się więc w kremowy, prawie biały kostiumik, a na głowę włożyłam
kanarkowożółty kapelusik. Z kapelusza byłam niesłychanie dumna, albowiem zakupiony za drogie
pieniądze w okolicach Tiergartenu wydawał mi się szczytem wytworności i dobrego smaku. Białe
skórzane półbuciki i białe skórkowe rękawiczki, brązowa torebka uzupełniły strój i jeszcze bardziej
poprawiały samopoczucie. Przed lustrem uśmiechało się do mnie oblicze zadowolonej z siebie młodej
osoby. August czekał już na mnie w towarzystwie madame Martineau, trzymającej w objęciach
nieodłączną Babette.

Kiedy przechodziliśmy na drugą stronę boulevard St-Germain - Zamoyski zaproponował filiżankę

czarnej kawy na tarasie „Deux Magots” - naprzeciwko mojego krzesła wznosił się szary kościół
St-Germain - po lewej ręce w głębi widad było rue Bonaparte.

- Nigdy w życiu nie odczuwałam tak silnie nastroju niedzieli jak dziś - stwierdziłam - nigdy kawa
i papieros nie wydawały mi się tak odświętne i nigdzie na świecie nie było mi tak dobrze.

- Masz rację... tylko że dzisiaj nie niedziela, a czwartek, ale to wcale nie szkodzi, co znaczą trzy dni
wobec wieczności. - August znowu rżał radośnie, a szczotkowe wąsy podnosiły mu się w górę. - Teraz
pójdziemy przez rue de St-Pères, czy też wolisz pojechad metrem?

- Wszędzie chcę chodzid pieszo, przecież jeszcze niczego nie widziałam, i tak mi ta jedna para oczu,
którą posiadam, nie starczy.

Plac przed Luwrem zmienił mi niedzielę w pierwszy dzieo Wielkanocy.

Stanęliśmy na podeście przed wejściem - odwróciłam się plecami do Luwru, chciałam raz jeszcze
spojrzed: na lewo, w perspektywie Łuk Triumfalny, z dala widniały Pola Elizejskie, naprzeciwko arkady
Rivoli. A teraz oto za chwilę przestąpię próg Luwru, jednego z nielicznych skarbców świata.
Weszliśmy. Zamoyski co moment chwytał mnie za łokied. - Patrz! Widzisz? Spójrz! - Tłumy ludzi,
wielkie, w marmurze wykute postacie bogów greckich, rycerzy, jakichś nagusów płci męskiej i
żeoskiej - usiłowałam stanąd, przyjrzed się, ale potrącana przez mijających mnie ludzi, pociągana silną
ręką Zamoyskiego, straciłam głowę. Nie wiedziałam, na co patrzed. Nie wiedziałam, co widzę, nie
słuchałam, co do mnie mówi. Te sale były za wielkie, było ich za dużo, za wiele rzeźb, za wiele złoceo.
Oto przytłaczające olśniewającym bogactwem obrazy Odrodzenia: Mona Liza wisiała oddzielona
barierą od tłumu wpatrującego się w ten najsławniejszy portret kobiecy. - Widzisz! Gioconda -
szepnął Gucio, ale ja już nie mogłam patrzed - zamknęłam oczy.

- Nie, ja już nie chcę patrzed, już nie mogę.

- Głupia jesteś - też coś! Stoi przed Giocondą i nie chce patrzed! Wariatko! - to po coś przyszła do
Luwru?

- Jak śmiesz tak do mnie mówid! Sam jesteś bałwan. - Ściszonym głosem, aby nie zwracad na siebie
uwagi, prześcigaliśmy się w rzucaniu sobie w twarz najgorszych wyzwisk.

- Stuprocentowa gęś! Kumoszka warszawska. Kicz - obrzydliwośd.

W tłumie przechodzących ludzi Zamoyski dostrzegł prawdopodobnie znajomą twarz, bo nagle się
uśmiechnął unosząc szczotki wąsów w górę, i warknął przy tym: - Skręd na lewo.

Zupełnie ogłuszona, „doszczętnie zmiażdżona duchowo”, skręciłam - wziął mnie pod rękę - stanęliśmy
w wewnętrznym przedsionku dzielącym galerię.

- Uważaj! Teraz wejdziemy w starożytny okres. Zaczniemy od Egiptu. W tej pierwszej długiej sali
zwród przede wszystkim uwagę na sarkofagi. Faraonowie, wokół sali fresk, widzisz, poniżej hieroglify.
Wiedza tajemna kapłanów. Rozumiesz? Czytałaś Ochorowicza? - Kiwałam głową. - Bella, czekaj...
Zdejm kapelusz, zrobimy eksperyment. Rozejrzyj się, czy nikogo nie ma w sali?

Nie było. Tłumy pozostały w salach malarstwa z czasów Odrodzenia. Widocznie Egipcjanie nie budzili
w szeregach zwiedzających zainteresowania.

- Dobrze. Bardzo dobrze. Daj swój kapelusz, włożymy go do sarkofagu - może w ten sposób uda mi się
podciągnąd cię wzwyż... Kapelusz wchłonie w siebie coś niecoś z mądrości dziejów. Rozumiesz? W
zetknięciu z twoją głową mechanicznie - po prostu mechanicznie - przekaże jej cząstkę tego
wtajemniczenia.

Nie tylko zrozumiałam, ale byłam zachwycona. Wtajemniczenie za pomocą żółtego kapelusika
ukazało mi całą genialnośd umysłu Augusta Zamoyskiego.

Cudownie. Rozejrzeliśmy się. Prócz drzemiącego starego woźnego w kącie przy drzwiach - sala była
pusta.

- Daj kapelusz i idź do portiera, zajmij go rozmową - ale stao w ten sposób, żeby zmuszony był
odwrócid się plecami do sali.

Bez słowa sprzeciwu oddałam mój najpiękniejszy kapelusz w ręce Gucia i podeszłam do starego
woźnego.
- Dites-moi - zaczęłam, a kiedy odwrócił się do mnie, poczęłam gorączkowo dopytywad się, jaki długi
jest jego dzieo pracy, jaka jest jego pensja... czy ma żonę i dzieci - czy któreś z dzieci zdradza zdolności
i jakie zdolności.

Poprzez ramię woźnego widziałam kocie ruchy Zamoyskiego, skradającego się do sarkofagu któregoś
z Ramzesów. Poczerwieniał z wysiłku, unosząc wierzchnią płytę - włożył mój kapelusik...
- Au revoir - żegnałam się z portierem, wychodząc z sali - na pewno wpadnę jeszcze tutaj, aby się
z panem pożegnad.

Szłam teraz u boku Augusta, starając się zapamiętad to, co mi opowiadał. Trzeba przyznad, że mało
który z rzeźbiarzy miał tyle wiedzy, takie głębokie rozeznanie i taką znajomośd rzeczy jak Zamoyski.
Obejrzeliśmy chyba z dziesięd sal. Aż sprawy Egiptu zatraciły dla mnie odległośd wieków i stały mi się
tak bliskie, jak sprawy dnia dzisiejszego. Sfinksy - Luxor - faraoni i ich żony - Nil - nawadnianie - Ozyrys
- Izyda. Szłam za nim, moje oczy wypełnione były rogami wołów i profilami brodatych postaci
w pasiastych szatach, sunących w hieratycznym pochodzie. Nie kłóciliśmy się więcej. Pełna
głębokiego podziwu dla tak wszechstronnej wiedzy mojego przyjaciela, starałam się słuchad jego
wykładu w nabożnym skupieniu.

- A teraz wródmy do sali sarkofagów - wyjmiemy twój kapelusik... a błogosławiony skutek odczujesz
już niebawem.

Wróciliśmy do sal z sarkofagami.

- Ten czwarty od drzwi - szepnął mi Gucio. Od razu podeszłam do woźnego, który bardzo się ucieszył,
widząc mnie znowu. Poczęstowałam go papierosem, ale że nie wolno palid w salach Luwru
powiedział: - Później, po służbie - i schował go do blaszanego pudełeczka.

- Bella, chodź prędko - usłyszałam głos Augusta.

- Co się stało? - podbiegłam zaniepokojona samym dźwiękiem jego głosu. Zamoyski stał nieruchomy,
wpatrzony w sarkofag.

- Bella! Nie ma twego kapelusza. Zniknął.

- Niemożliwe, przecież nikt nie widział, jak go tam wkładałeś?

- Nie ma - idź sama. Wieko teraz już łatwo się podnosi - ja będę zasłaniał portiera.

Uchyliłam wieko, zajrzałam - pusty sarkofag, ani śladu kapelusza! Załamałam ręce. Wiedza tajemna
kapłanów nigdy nie przeniknie do mojego mózgu. Metoda fizycznego przenikania zawiodła, a poza
tym utraciłam moje najpiękniejsze jasnożółte nakrycie głowy.

- Taki mięciutki, puchaty filc - jęknęłam z cicha. - Kapłani nie chcą udzielid mi swojej mądrości.

Wyszliśmy z Luwru - stanęliśmy na górnym podeście schodów. Przeniknął mnie wiatr od Sekwany.
Prysnął czar starożytności. Egipcjanie, wiedza kapłanów Ramzesa - nic nie mogło się ostad wobec
ożywczego tchnienia Sekwany.

- Phi! Co znaczy Nil wobec niej - wskazałam na niebieskosiną rzekę, dzielącą Paryż na dwie części.

W tej chwili do Zamoyskiego podszedł młody człowiek, miał subtelną twarz i bardzo ujmujący
uśmiech. - Dzieo dobry - powiedział. - Już pan wychodzi z Luwru, a ja dopiero idę - uśmiechnął się.
Udawał, że mnie nie widzi. Zamoyski zasłonił mnie sobą. - Tak, tak, już wychodzę, okropnie dużo
ludzi, nie cierpię takiego tłoku. Do widzenia panu - uścisnął mu rękę i pociągnął mnie za sobą w dół
schodów.
- Że też nie można ani na chwilę uciec od rodaków - prychnął jak rozeźlony kocur.

- A kto jest ten pan?

- Już zaczynasz? Kto jest? Skąd jest? Co cię to obchodzi - a zresztą i tak na pewno dziś, jutro go
poznasz. Kuzyn, pociotek - czy coś takiego - Zaków, architekt, robi tu pawilon polski na wystawę, na
Exposition de l'Art Décoratif. Zresztą nic ciekawego. A teraz pójdziemy na „rive droite”, na prawy
brzeg. Oto Wielkie Bulwary, kościół i place de la Madeleine - na tarasie „Café de la Paix” napijemy się
aperitifu.

- Guciu, dlaczego ten faraon zabrał mój kapelusz?

Wiatr rozsypał mi włosy, chwilami przysłaniały mi oczy, czasami podnosiły się do góry jakby gotowe
do lotu.

- Szkoda go - westchnął Zamoyski. - Nieprędko stad cię będzie na kupno nowego. Cóż? Mumie... może
z nienawiści, z zazdrości, dlatego, że jesteś żywa i młoda... A może byś tak napisała książkę pod
tytułem Zemsta Faraona, albo Tajemnica sarkofagu. - Oboje pękaliśmy ze śmiechu.

Jeszcze pięd dni, jeszcze dwa tygodnie, a już bez reszty wchłonął mnie Paryż. Mogłabym przysiąc, że
się tu urodziłam, właśnie tu, na bulwarze Montparnasse, że wszystko, co poprzednio przeżyłam, było
tylko snem, a może tego wcale nie było - spłowiało - odeszło - nie docierało już do mojej
świadomości... Może tylko czasem w nadrannych snach widziałam ojca... Śniła mi się w jakichś
poszarpanych fragmentach Warszawa, skłębiona zieleo botanicznego ogrodu, stopnie schodów na
ulicy Nowogrodzkiej i niebieski emaliowany szyldzik „Wilh. Szwartz”. Po przebudzeniu rozglądałam
się zdziwiona po pokoju obitym tapetą w różowo-niebieskie różyczki - teraz już dostrzegłam, że
w pewnych odstępach znajdują się wśród bukiecików i jaskółki z rozpostartymi skrzydełkami, i jakieś
inne małe ptaszki z otwartymi dziobkami. Pukanie do drzwi, „entrez”, i wchodzi Paul ze śniadaniem
na tacy. Wraz z pierwszym łykiem kawy nadranne sny zostały zapomniane.

Moimi najbliższymi przyjaciółmi stali się Tytus Czyżewski i niedawno przybyły z Krakowa Jacek Puget.
Tytus mieszkał tylko parę kroków ode mnie, w hotelu na placu Montparnasse, naprzeciw dworca.

W tym samym hotelu rezydował Szymek Syrkus, młody architekt z Warszawy. Tytus wyglądał jak
zatroskany gnom - mały, garbaty z długim smutnym nosem i okrągłymi ptasimi oczami, w szerokiej
i długiej pelerynie - był stale bez grosza, klepał normalną paryską biedę. Jacek - syn barona Pugeta,
czarującego rzeźbiarza, wytwornego pana, który miał atelier tuż naprzeciw hotelu „Unic” na rue Littré
i który był najzupełniej niepodobny do swego syna. Ludwik Puget, starannie wygolony, doskonale
ubrany, cyzelował małe figurki - urocze portrety pięknych pao i pyzatych dzieci, a Jacek
w kombinezonie z brązowego drelichu, brudny i nie uczesany, z kubełkiem cynobru i pędzlem, błądził
po zaułkach Paryża. Młodszy Puget był nieodłącznym cieniem Czyżewskiego. Och, jak wyraźnie widzę
ich obu! Wkrótce stali się moimi bliskimi towarzyszami. W dużym stopniu kleiła tę przyjaźo wspólna
bieda - żadne z nas trojga nie miało pieniędzy. Ja rano zjadałam swoje dwa croissanty i wypijałam
filiżankę kawy z mlekiem. Ale około szóstej wieczorem odczuwałam dotkliwy głód. Obiad, nawet w
„Rendez-vous des chauffeurs”, kosztował za dużo; a nawet gdyby tylko zjeśd jedno danie (och, jak
kelnerzy tego nie lubią), to też dużo kosztuje, kiedy się nie zarabia i kiedy się ojcu nawet adresu nie
przesłało.
Jacek w kieszeniach swego drelichowego kombinezonu miał zawsze najnieprawdopodobniejsze
składy nieprzewidzianych skarbów. Siedząc w głodowe dni nędzy na ławkach avenue du Maine,
robiłam przegląd ich zawartości. Z jednej strony siedział Jacek z tą swoją bezbłędną w rysunku twarzą,
wpatrzony w narożny dom rue Delambre, jakby stamtąd miało nadejśd wybawienie - z drugiej,
zakutany w pelerynę Tytus. - Szukaj, a znajdziesz - szeptał mi w ucho ułomny szatan, garbaty poeta-
malarz, jeden z najciekawszych malarzy polskich (ale o tym teraz dopiero wiem, wtedy Jacek i Tytus
byli to tylko pauvres diables - nieznani artyści, zagubieni w wielotysięcznym rezerwacie „twórców”).

Wyciągałam z kieszeni Jacka kłąb zasupłanych sznurków zwyczajnych i kolorowych, o których

rozplątaniu nie mogła marzyd żadna Ariadna. Poza tymi sznurkami było jeszcze parę zardzewiałych
gwoździ, trzy, cztery śrubki, trochę zwiniętego drutu - zużyte bilety tramwajowe - okruchy zeschłego
na kamieo chleba, nieokreślone śmiecie, parę niklowych centymów z dziurkami, raz znalazłam nawet
okruchy czekolady, była szara od kurzu, ale natychmiast wpakowałam ją do ust i szeptem zwierzyłam
się Tytusowi: - Wspaniała! - Tytus westchnął, a raczej zaskrzypiał wyrozumiale. Siedzieliśmy tam
w trójkę na avenue du Maine i z zazdrością przyglądaliśmy się, jak Zakowie, Kramsztykowie,
Zamoyski, architekt Gelbard, Hayden i dziesiątki innych wchodzili do wielkiej restauracji „Léon”,
która, mimo że była tania, posiadała najbardziej interesujące menu ze wszystkich lokali na
Montparnasse.

Tytus wyszukał w kieszeni swojej brązowej, przetykanej białą nicią marynarki 5 centymów, a ja
w swojej torebce znalazłam także parę tych dziurkowanych monet. Była to jednak nadal znikoma
suma. Tytus orzekł, że „starczy na funt winogron”. Na avenue du Maine był tego dnia „foire” -
jarmark. Jacek wziął nasze centymy, wrócił po chwili i podał mi torbę - cały funt winogron. Jakież były
żółte i słodkie! Sprawiedliwie rozdzieliłam na trzy części. Naturalnie ta ilośd winogron nie mogła nas
nasycid... ale przecież w tym okresie zawsze byliśmy głodni.

- Trzeba się przyzwyczaid, a potem nie jest już tak trudno - powiedział Tytus.

- Najgorzej, że nie mam butów - westchnął Jacek.

Rzeczywiście, to, co nosił na nogach, nie było już nawet wspomnieniem po butach. Spojrzałam
z dumą na moje piękne czółenka z Warszawy od Filipczaka z ulicy Chmielnej. W całym Paryżu, jak
długi i szeroki, takich solidnych, a jednocześnie pięknych pantofelków nie było. Madame Martineau
trzymała je długo w rękach, potem pokazała z cicha warczącej Babette: - Voilà, c'est une chaussure15.
- Ale Jacek naprawdę już nie miał w czym chodzid. Żaden malarz na Montparnasse nie chodził na
bosaka, chociaż większośd biedowała.

- Bella, ty pomówisz z jego ojcem. Ty potrafisz go przekonad - on musi mu kupid półbuciki. Bella, pan
Ludwik bardzo cię lubi, przecież cię zaprosił na niedzielę do „Petit Robinson”. Na pewno po śniadaniu
będziecie jeździd na karuzeli, a może pójdziecie na spacer nad brzegiem rzeki. On dojrzeje do takiego
nastroju, że będziesz mogła wydębid obietnicę butów dla Jacka.

Jadłam słodkie i brudne winogrona (nigdy mi dotychczas nie zaszkodziły żadne nie myte owoce),
mrużąc z rozkoszy oczy.

15
To dopiero buty!
- Tytus - przyrzekam ci... już ja się w niedzielę wezmę do tych butów. Och, Tytus, żebym ja nareszcie
dostała jakąś pracę - żebym mogła nareszcie najeśd się do syta!!

Parę dni po tym, rano - leżałam jeszcze w łóżku - i właśnie po kawie zapalałam gauloisa, z rozkoszą
smakując rozpoczynający się „dzieo dzisiejszy”. Paul stojąc za drzwiami oznajmił:

- Przyszedł jakiś pan w ważnej sprawie. Czy mogę go wpuścid?

- Bella, to ja, Tytus, mam ci coś ważnego do powiedzenia. - Wszedł Tytus w swojej nieśmiertelnej
pelerynie - sapał - dyszał - skrzypiał. Usiadł naprzeciw mojego łóżka. - Bellu, jest robota... widziałem
się z redaktorem „Polonii”, wiesz, pismo polskiej emigracji - gazeta, avenue St-Ouen, potrzebują
kogoś do korespondencji, do łamania numeru - zresztą nie wiem do czego. Ubieraj się. Led! Och,
byłeś się zaczepiła! Rozumiesz? Byłeś się zaczepiła. Ja i Jacek jakoś sobie damy radę, ty przecież na
głodno niedługo się uchowasz. Ubieraj się, pędź!!

Redakcja „Polonii”, pisma emigracji polskiej, mieściła się w dosyd brudnej kamienicy na avenue St-
Ouen - pamiętam, że jadąc metrem z Montparnasse przesiadałam się na Clichy - potem już tylko parę
stacji było do St-Ouen. Ulica ponura - jakieś drewniane parkany - mur z czerwonej cegły, parę bardzo
ubogich sklepików - po obu stronach ulicy w długich odstępach bezlistne konary drzew. Weszłam
z bijącym sercem - o Boże, jeśli nie podołam? Jeśli nie potrafię? To przecież jedyna dla mnie okazja...
żadna francuska firma nie ma prawa zatrudnid mnie jako cudzoziemki.

Za biurkiem siedział młody mężczyzna o bardzo jasnych blond włosach i tegoż koloru długiej brodzie
(jeszcze takiej jasnej brody w życiu nie widziałam) w kształcie wachlarza. Uśmiechnął się dobrotliwie,
wskazując mi krzesło po drugiej stronie biurka.

- Pani mnie nie zna, co? Pani Iza mnie nigdy nie widziała? (Boże! chyba on mnie bierze za kogo
innego.)

- Ja pana? Tyle ludzi ostatnio widziałam, to jest - poznałam, że wszystko mi się w głowie pomieszało...
jeśli pan mnie zna, proszę mi przypomnied.

- Cha... cha... - śmiał się naczelny redaktor „Polonii”. - Nie tyle panią znam, ile pani bieliznę osobistą -
cha... cha... te różowe majteczki jak mgiełki, porozszywane koronkami... Ani mi w głowie nie postało,
że pani będzie u mnie szukad pracy. A, racja - nazywam się Chmurzecki.

Mógłby mi dach tej szarej czteropiętrowej kamienicy zwalid się na głowę! Imponująca blond broda
głaskana wśród wybuchów nieposkromionego śmiechu, przymrużone, dobrotliwie spoglądające,
zwężone śmiechem oczy... twarz - bo ja wiem - raczej inteligentna, może cokolwiek pretensjonalna,
ale o wyrazie tryumfującego zdobywcy.

- Bardzo mi przyjemnie... och, bardzo się cieszę... - bełkotałam, nie wiedząc, co odpowiedzied.

- A pana Charłupskiego też pani nie zna?

- Charłupskiego? - Nie mogłam sobie przypomnied, słyszałam gdzieś to nazwisko, ale kiedy? I co ten
Charłupski ma tu do rzeczy?

- Pan Charłupski mieszka na Nowogrodzkiej 36.

Nowogrodzka 36? Szyldzik z niebieskiej emalii „Wilh. Schwartz”, Walenty na stołku przed stróżówką,
w brązowym kożuchu... Dupelek goniący kota, Marcin na dachu - ciułacz spadających gwiazd, które
chował w kominie i nocami strzegł tych skarbów. Cała moja przeszłośd - Córka Czarownicy na
huśtawce, Król węży i salamandra. Tatusiu... tatusiu - usłyszałam nagle tu, w gabinecie redaktora
„Polonii”, serdeczny krzyk minionych lat...

- Charłupski mieszkał w oficynie, a paostwo zajmowali cały parter z frontu. Bardzo często
przychodziłem do Charłupskich, a nawet kiedyś byłem na strychu paostwa Schwartz. Pani bieliznę
rozwieszała na sznurach znana w całej kamienicy Julcia, niewiasta bojowa, słynąca z żarliwej miłości
do najstarszej córki pana Schwartza, Izabeli, właścicielki uciesznego pudla. Oto ta Julcia wpuściła
mnie kiedyś na strych, pomagałem jej rozwieszad bieliznę, a ona w zamian opowiadała mi o herezjach
Stanisława Ignacego Witkiewicza i jego długoletnich swarach z pani ojcem. Pamiętam, że wyłem ze
śmiechu. I oto ta legendarna Bella siedzi teraz przede mną w Paryżu.

- Czy... czy pan Charłupski jest kuśnierzem? Pierwsze piętro, oficyna na wprost bramy!

- Tak jest.

- Czy to trochę otyły blondyn w średnim wieku? - Starałam się odtworzyd w pamięci sylwetki
lokatorów kamienicy na Nowogrodzkiej 36.

Uzgodniwszy powierzchownośd niezbyt jasno pamiętanej osoby pana Charłupskiego, przeszliśmy do

sprawy, dla której przybyłam do redakcji. A więc mogę od dzisiaj chociażby przystąpid do pełnienia
obowiązków pracownicy redakcyjnej. Na razie mam odpisywad na bardzo liczne listy czytelników
„Polonii”, przeważnie są to górnicy z kopalo na północy Francji. Poza tym mogą sama pisad artykuły -
najchętniej będzie widziany cykl o współczesnych malarzach polskich na emigracji. A więc sylwetki
Kislinga, Zawadowskiego, podpisującego się „Zawado”, Meli Muter, Tadeusza Makowskiego, Pająka,
Kergura, Kowarskiego itd. itd. Skinęłam ze zrozumieniem głową.

- Naturalnie z czasem będzie pani mogła pisad i o innych rzeczach - teraz najważniejsza jest
korespondencja - od przeszło trzech miesięcy nazbierało się dużo listów, trzeba przede wszystkim
odpisad naszym czytelnikom.

Wymienił również ilośd franków, jaką miałam otrzymad miesięcznie, przeraziła mnie ta znikoma
liczba, ale to przecież lepsze niż nic. Powinno starczyd na jakiś skromny ciepły posiłek raz dziennie.
Ale, ale, przecież trzeba odliczyd dojazdy metrem.

- Proszę pana, czy by pan nie mógł chodby trochę podwyższyd... bo, bo to strasznie mało, nie uda mi
się wyżyd...

Redaktor z piękną blond brodą śmiał się na głos.

- Pani Izo, wolne żarty, cha... cha, myślałby ktoś - przecież ojciec pani... cha... cha! „Nie uda się
wyżyd!” No, to chodźmy, przedstawię pani zespół redakcyjny. To pismo nie jest moją własnością,
jestem wspólnikiem pana Morgiewicza, właściwie on stworzył „Polonię”, a mnie dokooptował. Jutro
pozna pani pana Morgiewicza - otworzył drzwi do przyległego pokoju. - Paostwo się poznają: Pan
Miklaszewski (wspaniały, wysoki, młody człowiek o bladej twarzy, kruczoczarnych włosach
i melancholijnych niebieskich oczach), oto panna Komorowska (młoda, śliczna dziewczyna o smutnym
wejrzeniu, rasowa, wysoka), pan Cmela (młody, nie za wysoki, o czarnej brodzie, białych zębach
i śmiejących oczach). - Panna Komorowska chętnie podzieli z panią pokój, będziecie musiały na razie
uporad się z korespondencją. Z zecerami i z drukarnią zapozna panią również panna Wanda - skinął
na Miklaszewskiego i opuścił towarzystwo.

Wanda Komorowska podprowadziła mnie do stołu, przy którym od tej chwili miałyśmy wspólnie
pracowad. Od pierwszej chwili wzbudziła we mnie sympatię. Po godzinie wiedziałyśmy o sobie
wszystko. Wanda podobnie jak ja zbuntowała się przeciwko własnym rodzicom i tak jak ja uciekła do
Paryża, i tak samo głodowała.

- Wiesz - powiedziała, kiedyśmy gadały o jedzeniu - tu jest jedna rzecz dobra, zecerzy i dozorcy mają
żelazny piecyk z rurą, tzw. u nas „kozę” - są bardzo mili - można wspólnie upitrasid coś do zjedzenia,
a jak nie ma nic, to częstują swoją herbatą. I na pewno ciebie też przyjmą do naszej ferajny. Kto cię tu
przysłał? Tytus Czyżewski, malarz? Ech! Też protektor - Wanda wydęła usta. - Ci wszyscy malarze to
głodomory, a ten w dodatku jeszcze garbus.

Pochyliłam głowę. Bardzo zabolały mnie te słowa.

- No to co, że jest garbaty? Owszem, jest garbaty, ale stokrod mądrzejszy od bardzo wielu takich
Apollinów jak Miklaszewski, innych pięknisiów i zdobywców serc oraz zbiegłych z polskich dworków
zbuntowanych ziemianek. -- Gryzącą ironią pomściłam obrazę mojego przyjaciela.

- Niech ci będzie! - Wanda zmieniła nagle front. - Jeśli ty go lubisz, ani słowa więcej o nim. Zlecę do
sklepiku kupid coś na obiad - mogę dla ciebie też. Teraz pisz, jak wrócę, to obejrzę. To tylko dzisiaj.
Jutro już będziesz beze mnie wiedziała, jak odpowiadad.

Podałam jej parę centymów.

- To i dla mnie bagietkę i piętnaście deka salcesonu.

Nigdy nie zapomnę tego pierwszego obiadu...

Wanda zaprowadziła mnie do zecerów. Był to rodzaj komórki za drewnianym przepierzeniem. Na

„kozie”, w której huczał ogieo, stał imponującej wielkości czajnik, a na nim czajniczek, gdzie parzyła
się herbata. - Zupełnie jak w Polsce - pomyślałam. Skrzynia wypełniona starymi gazetami
(prawdopodobnie naszą własną „Polonią”, codziennym pismem polskiej emigracji) stanowiła
niewymyślny stół. Zecerzy przyjęli mnie bardzo życzliwie.

- No, teraz będziemy mieli dwie piękne marmuzele - śmiejąc się powiedział robotnik z rudym
zarostem, w niebieskim blezerze.

- Siądźcie sobie na tym zydlu - zaproponował drugi - brunet o niebieskich, łagodnych oczach i bladej
twarzy.

- Czy pani tak jak panna Wanda do korespondencji? - Usiadłam na stołku o trzech nogach. Zygmunt
(to ten z niebieskimi oczyma) podsunął mi w blaszanym pudełku kostki cukru. - Chyba nie zdążyła
pani zaopatrzyd się w cukier? - uśmiechnął się, ale twarz jego pozostała smutna.

- Dziękuję bardzo, dzisiaj od pana wezmę, ale jutro na pewno i ja będę miała swój... tylko skąd wziąd
blaszane pudełko?
- Och, niech panią o to głowa nie boli - mam jeszcze trzy takie puszki, zupełnie mi niepotrzebne.

Wanda przecięła bagietkę i obłożyła salcesonem. Podała mi gorącą herbatę w dużym fajansowym
kubku o pojemności chyba dwóch szklanek. Herbata była jasna, nieświeża, w kolorze słomkowym...
i o dziwo bardzo mi smakowała. - Chrupałam rumianą skórkę bułki z salcesonem, wydał mi się
przedziwnie smakowity. Byłam bardzo głodna. Pożerałam swoją porcję czując, że mogłabym zjeśd
pięd razy tyle. Rudy zecer mruknął pod nosem: - Jak się parę dni nie je, to potem wszystko smakuje,
lepiej niż kawior i langusty... Co? - Śmiałam się, popijając herbatę,

- No to niech panienka zje kawałek tej kiełbasy, matka mi z Polski przez okazję przysłała. - Położył
przede mną duży kawał krakowskiej kiełbasy. Jak cudownie pachniała!! Przemogłam jednak
zachłanne łakomstwo, nożykiem, który oni nazywali kozikiem, przecięłam na pół hojny dar zecera.

- Wanda, zjemy po połowie. - Wanda z miejsca podniosła swój kawałek do ust.

- Dosyd tego biesiadowania - proszę wracad do roboty - powiedział ostro pan Cmela, stając na progu.
- Jeśd - całe godziny byście jedli, ale do pracy to się nikomu nie spieszy.

Natychmiast obie z Wandą, ocierając usta chusteczkami, pospieszyłyśmy do swego pokoju. Listy,
które czytałam, pisane były koślawymi literami ludzi nie nawykłych do pisania. Początki brzmiały
przeważnie jednakowo. „W pierwszych słowach mego listu niech będzie pochwalony Jezus Chrystus -
a potem - donoszę Wam, że Sennik egipski i książkę do nabożeostwa otrzymałem, ale żądana przeze
mnie Dolores, czyli sprzedana żona nie nadeszła, bardzo się tym martwię i proszę o rychłą odpowiedź,
dlaczego mimo wysłanych pieniędzy do dziś dnia tej tak długo oczekiwanej książki nie otrzymałem”.

- Wanda! Co to jest Dolores, czyli sprzedana żona? - nigdy o takiej książce nie słyszałam. - Kto ją
napisał?

Wanda wzruszyła ramionami:

- Kto napisał? A bo ja wiem...

- Dobrze, ale co napisad w sprawie tej Dolores?

- Napisz, że redakcja „Polonii” z powodów od siebie niezależnych na razie musi wstrzymad wysłanie
Dolores, jeżeli się uda przezwyciężyd trudności, książka natychmiast zostanie wysłana.

Adresowałam już kopertę do pana Jana Szczepanika z. Lille. Wyobraziłam go sobie, jak po pracy, po
powrocie z kopalni, z niecierpliwością pyta swoją gospodynię, czy nie nadeszła paczka z książką z
Paryża - jak wczesnym świtem, spiesząc się do kopalni, nosi w sercu nadzieję, że może dzisiaj
nadejdzie Dolores, czyli sprzedana żona.

W następnych listach, które również zawierały powitalne „niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”,
a kooczyły się: „a teraz donoszę, że jestem zdrowy i tego samego Wam życzę”, było, prócz próśb
o nowe książki do nabożeostwa, parę zamówieo na Magiellonę, czyli klucze szczęścia, na Życie świętej
Genowefy, bardziej powszechne było zapotrzebowanie na Senniki egipskie, Weterynarza wiejskiego
i na dzieło pt. Samogwałt i jego skutki. Cztery listy domagały się natychmiastowego przysłania
Księdza Kordeckiego, czyli obrony Częstochowy, dwaj życzyli sobie Lekarza domowego. Jeden tylko
prosił o Starą baśo Kraszewskiego.
Wielu członków jakichś nie znanych mi związków muzycznych, chórów i stowarzyszenia „Sokół”
prosiło o nuty i śpiewki ludowe.

Pierwszego dnia byłam oszołomiona i przerażona. Co za idiotyzm, co za bzdura - trzeba natychmiast

jechad do Lille - do kopalni - do hut... trzeba porozmawiad z tymi ludźmi - wyjaśnid - wytłumaczyd... To
jest niegodziwe, przecież ci ludzie szukają, chcą czytad, pragną książek, trzeba tę ich potrzebę
zaspokoid, ale nie Dolores, nie Sennikiem egipskim i Magielloną, tego rodzaju lektura - gorzej niż
trucizna - otumania i ogłupia.

Redakcja „Polonii” posyła im żądane książki. Nie może, wbrew swoim interesom, zaprzestad tych
wysyłek, w interesie redakcji nie leży zmiana zapotrzebowania jej korespondentów - interesem
redakcji jest zwiększenie liczby czytelników pisma i naturalnie przesyłek książkowych - na tym
przecież zarabia...

- Wanda - ale skąd oni wiedzą, że są takie książki? Nigdy w życiu jeszcze o nich nie słyszałam.

- Ja też się z początku dziwiłam - ale my, to jest „Polonia”, rozsyłamy do swoich prenumeratorów
katalogi. Czekaj, zaraz ci pokażę jeden, widziałam go na biurku Miklaszewskiego - teraz się wyczerpały
i od paru tygodni wstrzymaliśmy ich wysyłkę, ale na pewno nakład będzie wznowiony.

Przyniosła mi dwa arkusiki katalogu księgarni „Polonia” i tam naprawdę „stało” czarno na białym:
Magiellona, czyli klucze szczęścia

Dolores, czyli sprzedana żona - powieśd w trzech tomach

Lekarz domowy - przepisy i wskazówki

Samogwałt i jego skutki

Księga tajemnic Salomona - opatrzona pieczęciami: tylko dla wtajemniczonych.

Ceny za Dolores i za Tajemnice Salomona były tak wysokie, że mnie przeraziły - wynosiły połowę całej
mojej miesięcznej pensji. Dolores, jeśli (nadejdzie - przeczytam przed wysłaniem, ale jeśli te
Tajemnice są opieczętowane, nie będę mogła ich naruszyd.

- Nie wiesz, Wanda, kiedy nadejdą te książki?

- Cmela powiedział, że w przyszłym tygodniu. Będziemy musiały je pakowad i wysyład.

- A czy tam jest napisane czyim nakładem są drukowane? Kto jest wydawcą?

- Już nie masz większego zmartwienia? - Pomyśl lepiej, co jutro będziemy jadły, nie wiem, jak to jest
u ciebie, ale mnie najbardziej brakuje gorącej zupy. Ach, żeby tak móc zjeśd dobrą omaszczoną
kartoflankę albo - oczy przysłonięte gęstymi firankami rzęs tęsknie patrzyły w niewidoczną dal - co
byś tak powiedziała na gęstą fasolową zupę, wiesz, taką, w której pływają skwarki ze słoniny?

- No tak - powiedziałam niepewnie... - fasolowa... chyba z zacierkami?

- To się wi, że z zacierkami - głos Wandy był pełen liryzmu.

- Ale tę Dolores to przed wysłaniem wezmą do domu na jedną noc...

O godzinie czwartej po południu wyszłyśmy razem z redakcji.

Tak, byłam więc zahaczona w Paryżu, bez pomocy ojca, bez pomocy Fredka i mamusi potrafiłam się
sama utrzymad. Naturalnie najwięcej kosztował pokój u pani Martineau z tym luksusowym
śniadaniem, ale tego już nie zmienię. To, że mieszkam w samym sercu Montparnasse, to, że rano
dostaję ciepły croissant z kawą do łóżka... to znaczy, że się nie zdeklasowałam..., że mimo głodówek
i kompletnej pustki w portmonetce żyję na pewnym szczeblu, zimna i gorąca woda, kąpiel - śniadanie
w łóżku, hm, a o resztę mniejsza. A zupa fasolowa? Z czasem też fasolową osiągnę. Idąc z Wandą
w stronę metra i marząc o na razie niedostępnej zupie fasolowej, starałyśmy się przegadad bolesne
ssanie pustego żołądka. Wanda przycisnęła moją rękę do boku.

- Żebyś ty wiedziała, jak u nas we dworze się je! Och, te wędzone półgęski, ten żur gęsty od
śmietany... a prosię faszerowane czarną kaszą... jak sobie tylko przypomnę tę złocistą chrupiącą
skórkę!

- Nie przypominaj - błagam cię, Wanda, nie przypominaj - potem w nocy śnią mi się te wszystkie
wspaniałości. Wiesz, mam je już na widelcu, już niosę do ust, i zawsze następuje jakaś katastrofa,
nawet we śnie nie udaje mi się najeśd. Budzę się rano, prosię nadziane czarną kaszą niknie
w niebycie, a przecież czuję, że dałabym radę zjeśd je w całości... Czy dwa croissanty i odrobina letniej
kawy z mlekiem (dzięki ci, Boże, i za to) mogą mi starczyd do czwartej po południu!

Wanda patrzyła w stronę metra, a wzrok jej był tęskny i smutny. Bardzo ładną dziewczyną była ta
Wanda, mojego wzrostu, smukła, wysoka, o ciemnych przyciętych włosach, granatowych oczach
i lekko opalonej twarzy. Nosiła przeważnie ciemnoniebieską sukienkę albo białe bluzki do ciemnej
spódnicy, a na szyi sznur bursztynów. Była dobra, łagodna, skromna i głęboko religijna, a jednak bunt
przeciwko rodzinie ugruntował w niej taką zawziętośd, że mimo głodu, mimo mieszkania w okropnej
klitce jakiegoś nie do pojęcia potwornego hotelu, gdzie wynajmowano pokoje na godziny, nie chciała
wrócid do domu. Byłam tam u niej w tej komórce na strychu - widziałam z jaką pogardą traktował ją
olbrzymi portier, wyglądający jak bokser, o małych przekrwionych oczkach i przetrąconym nosie.
Siedziałyśmy przytulone do siebie na tym szerokim francuskim łóżku, oczy Wandy szkliły się łzami,
przez małe okienko o tej dziwnej godzinie zmierzchu - jak morze dalekie, jak morze bez kraoców -
jarzył się i migotał olbrzymi Paryż.

- Wanda - powiedziałam cicho - mnie się zdaje, że ty nie powinnaś tu mieszkad. Ten hotel robi na
mnie wrażenie domu publicznego, zupełnie taki sam jak dom z Białych niewolnic (przeczytałyśmy
tego dnia rozdział z Białych niewolnic), te panie w peniuarach na korytarzu... ta murzynka
w czerwonej halce z różą wpiętą w kręcone kędziory - nie, Wanda, to się źle skooczy. Musisz, musisz
się stąd wyprowadzid.

- Dobrze ci gadad? To gadaj sobie zdrowo. Wyprowadzid się, ale gdzie? Czy ty wiesz, że ja tu płacę
jedną trzecią tego, co ty tej swojej madame Martineau! A to, co płacisz za dwa croissanty i kawę,
mnie musi starczyd na cały dzieo. Ile ja się nachodziłam! Gdzie ja już nie byłam! Drugiego tak taniego
pokoju nie znajdę.

Przytulone siedziałyśmy na łóżku w tej godzinie zmierzchu na rue de Lappe, niedaleko Sacré-Coeur...
Wysoko, wysoko nad dachami Paryża. W górze ciemnośd zielonawopołyskliwa - jak jakiś odblask
emalii - w dole morze świateł.
- Jakoś to będzie, Wanda. Czy redaktor regularnie pierwszego płaci?

Wanda położyła mi głowę na ramieniu. Objęłam ją ramieniem.

- Płaci? Koniec koocem płaci - ale płaci, jak ma z czego... i to też nie od razu. Wiesz, to jest chyba
dobry człowiek, ale i jemu manna z nieba nie spada... a jego wspólnik, Morgiewicz, w czasie wojny był
zatruty gazami - jest bardzo chory, leży w szpitalu, ma żonę i dwoje dzieci. Chłopiec ma na imię Piast,
a dziewczynka Rzepicha... Tak, tak, to wszystko nie jest takie proste i łatwe, jak ci się wydaje. A
Miklaszewski? Cmela? Zecerzy? - Miklaszewski chyba urządza jakieś skoki na boki - nie wywąchałam,
o co idzie, ale czuję pismo nosem... za bardzo mi elegancki, ułożony, zagadkowy cacuś. Płaci - ale
jeszcze nie zdążył mi oddad całej pensji z zeszłego miesiąca, a przecież wie, że nikt mi nie pożyczy i że
jestem wciąż głodna. I już się nie kryjąc, wybuchnęła płaczem.

Cholera - myślałam, tuląc ją drżącą i wstrząsaną łkaniem - wszyscy głodni. Nikt nie ma pieniędzy.
Diabli nadali. Ten bogaty wspólnik Morgiewicz zatruty gazami - syn Piast - córka Rzepicha. Tylko
zecerzy jedzą salceson i pasztetówkę... Dolores, czyli sprzedana żona i Tajemnice króla Salomona
zaklejone i opatrzone czarnymi pieczęciami... no i marzenia o zupie fasolowej. Gdzie ja jestem? Już mi
się wszystko zaczęło kręcid. Niech to diabli - muszę coś wymyślid, muszę coś zorganizowad. Nie wolno
dopuścid, żeby zagłodzona Wanda w celu zdobycia zupy fasolowej po prostu się puściła!

- Wandeczko, chodź! Umyj twarz zimną wodą - przyczesz włosy - przysięgam, że sobie dzisiaj
podjemy, wtrząchniemy sobie tak, że ci się zrobi ciepło w brzuszku.

Po dwudziestu minutach niosła nas fala ludzi, zdążająca nie wiadomo gdzie i nie wiadomo po co.
Gorączkowo myślałam, przecież nie jesteśmy jedyne wśród tych milionów, przecież nie tylko my
jesteśmy głodne, zawsze się znajdą tacy, których w żołądku ssie, a jednak żyją. Trzeba sobie jakoś
pomóc, trzeba natychmiast zaradzid. Kraśd nie potrafię, z tego sobie, niestety, jasno zdaję sprawę.
Natychmiast by mnie złapali, to wymaga wprawy, techniki, sposobu, a ja się na tym nie znam. Już
wiem. - Ach! jakie to proste - powiedziałam surowo, czujnie i badawczo mierząc wzrokiem najbliższą
kawiarnię z tarasem. Nie była zbyt wielka, ot, dziesięd żelaznych stolików ze składanymi krzesełkami -
obsiadłych przez przedstawicieli „trzeciego stanu”, łagodnych grubasów z żonami i dziedmi,
szczupłych robotników raczących się vin blanc16, miłe kupcowe, właścicielki niedużych sklepików
z sąsiadkami przy filiżance białej kawy i pary zakochanych przy kieliszkach porto, cinzano i dubonnet.

- Chodź, Wanda, zaśpiewamy jakąś polską piosenkę.

- Oszalałaś - podniosła obie ręce do góry... - Ja śpiewad? Ani głosu, ani słuchu. Wykluczone! Wymyśl
coś innego.

- Niczego innego nie da się wymyślid! Musimy zjeśd coś gorącego... przecież nikt od nas nie wymaga,
żebyśmy umiały śpiewad. Parę dni temu widziałam na bulwarze Montparnasse kobietę, która na
tarasie „Café du Dôme” skrzeczała jak zepsuta pozytywka, a ludzie jej jednak dawali. Chodź
natychmiast... czy znasz „Rosła kalina z liściem szerokim”?

- Nie! Nie znam. O Boże! Oszalałaś! Możesz, mnie zabid, ale ani jeden dźwięk nie przejdzie mi przez
gardło! Ze wstydu umrę! Raczej rzucid się pod wagony metra.

- Wanda - powiedziałam - a w moim głosie zadźwięczał szlachetny metal - rzucid się pod wagony
metra... na to zawsze mamy czas. Ja chcę, żebyśmy za piętnaście minut siedziały przy gorącym

16
Białym winem.
jedzeniu - ssie mnie, cholera, w dołku i ciebie też. Haoba? Nikt nas nie zna i my nie znamy nikogo.
Wchodzimy razem. Pamiętaj: „Rosła kalina...”

Wanda stała jak spiżowy słup wrośnięty w ziemię. Wpadłam we wściekłośd. Pchnęłam ją.
Przekroczyłyśmy wejście prowadzące na szklaną werandę, zrobiło mi się gorąco. Kawiarnia miała całą
przednią ścianę od wejścia ze szkła i z obu stron była też oszklona. Cała przestrzeo liczyła chyba 30
metrów kwadratowych. Stałyśmy tuż przy drzwiach wejściowych - w głowie wszystko mi się ze
wstydu i strachu pomieszało, na głowie miałam stary ciepły beret w czerwoną kratę z zielonym
pomponem na czubku. Wanda nosiła jakiś jakby męski filcowy kapelusz w granatowym kolorze.

Z moich piersi wydarło się coś w rodzaju pisku. Wanda zamknęła oczy.

Cisza -- w ogrodzie milczenie

Edwin Wandy ściska dłoo.

Pieśo Julci zmywającej naczynia w kuchni na Nowogrodzkiej 36 zwycięsko rozległa się wśród
konsumującej, nie przygotowanej na taki występ publiczności. Nikt ani słowa nie rozumiał, głosu nie
miałam żadnego, słuchu także.

Rycerz, który w krwawym boju

wkrótce miał podad swą dłoo...

„Dłoo” ryknęłam tak głośno, że jakieś przestraszone dziecko zapłakało.

- Ty, idiotko, wyciągniesz dłoo z kapeluszem obchodząc stoliki - warknęłam groźnym szeptem. - Cała
haoba na moją głowę - dodałam półgłosem i dalej wyłam:

Leciał, leciał w stronę wschodu,

gdzie krzyżowe wojny wrą...

- C'est pas espagnol?17 - zapytała starsza pani w zrudziałym czarnym kapeluszu swojego tęgiego
małżonka, który na głos pękał ze śmiechu. Podniosłam powieki - wszyscy ludzie śmiali się wesoło... co
za wspaniały naród - zdołałam pomyśled. Jaka nieprawdopodobna kultura, ani jeden człowiek nie
rzucił mi w głowę nie tylko kuflem od piwa, ale nawet podstawką. Zapomniałam z tej emocji, jak idzie
dalej i pomieszało mi się. Niepewnie ryczałam:

Leciał, leciał w stronę wschodu,

gdzie krzyżowe wojny wrą...

Wanda wyglądała jak nieboszczyk - jęknęła: - Przestao buczed, zaaresztują cię...

Ile razy księżyc świecił,

Edwin wspomniał Wandę swą...

- W tej chwili obejdź stoliki - nadstaw kapelusz. - Wanda ściągnęła swój przedziwnie wyszarzały
ciemnoniebieski filcowy kapelusz i chwiejnym krokiem poczęła obchodzid stoliki. Jak się to stało, że
nikogo przy tym nie wywróciła i nie potrąciła, do dziś dnia pozostało dla mnie tajemnicą, bo uparcie
zamykała oczy. Wszyscy się na głos śmiali.

17
To nie po hiszpaosku?
 Stanął sobie przy altanie
wzrok namiętny jak ze snu...
A litery na marmurze
twoja Wanda leży tu...

Śmiejąc się - dowcipkując, jedni przez drugich nawołując się i rzucając we mnie kulki zwinięte
z serwetek, wrzucali monety do kapelusza Wandy. Wreszcie wyszłyśmy na ulicę. Wanda sztywno
trzymała przed sobą kapelusz. Odeszłyśmy parę metrów. No! Odwaliłam koncert! Wciągnęłam
Wandę do bramy, zabrałam z jej bezwładnych rąk kapelusz - obliczyłam.

- Opłaciło się - stwierdziłam triumfująco. - Nawet z deserem wystarczy nam na trzy obiady.

Wanda szepnęła:

- Nigdy więcej, wolę umrzed z głodu - Boże! To było ok-rop-ne...

Przeszłyśmy jeszcze trzy przecznice, po czym weszłyśmy nareszcie do malutkiej restauracyjki

„Rendez-vous-des-chauffeurs”. Akurat coś dla nas. Usiadłyśmy przy stoliku nakrytym czystym białym
papierem. Na czarnej tablicy przed małym kontuarem widniały kredą wypisane potrawy - każda
z ceną.

- Ech, nie ma żadnej porządnej zupy, tylko tak zwany bulion.

- Nie warto. Kosztuje dużo, a to gorąca woda z maggi. Nie, tego nie weźmiemy. Co byś powiedziała na
côte de mouton? - zapytałam. - Kotlet barani z sosem soubise. Świetny sos - zjemy do tego całą
bagietkę.

- Wanda milczała - patrzyła na sufit, stamtąd widad oczekiwała natchnienia.

- A może flaki à la mode de Cannes?

- Nie! - powiedziała twardo i bezapelacyjnie.

- A... pot-au-feu, wiesz, kurka w rosole, trochę makaronu, kawałek wołowego mięsa - wszystko
razem, i niedrogie.

- Nie - powtórzyła z mocą.

- Więc co? - Kelnerka wciąż się kręci koło stolika, za długo debatujemy. - Wanda - powiedz wreszcie -
wybierz coś, bo ja dla siebie zamawiam kotlet barani z tym sosem soubise, a oddzielnie całą porcję
gorących frytek.

Skinęłam wreszcie na kelnerkę.

- Jakie wino podad? - zapytała, zanim zdążyłam cośkolwiek powiedzied. Zza zaciśniętych zębów
Wanda rzuciła:

- Rosé.

Bez sprzeciwu powtórzyłam:

- Un demi rosé18.

Po tym wspaniałym recitalu należała mi się przecież jakaś nagroda - występ kosztował mnie niemało
zdrowia, a biedna Wanda, obchodząc stoliki z kapeluszem, najadła się tyle wstydu, że dotychczas nie
mogła wrócid do siebie. O Boże! Jak nam smakowało! Nalałam pełne szklanki wina rosé. Dwa kotleciki
z kostką - niestety, taka jest porcja - dwa małe, mizerne kotleciki, ale za to sos soubise był genialny! A
stos złotobrązowych frytek! - Niebo w gębie - westchnęłam nasyciwszy się. Och, nigdy już nie
będziemy głodne! Pamiętam jeszcze parę takich odpowiednich pieśni. W razie tego ssania w żołądku
zawsze będziemy się mogły poratowad.

Wanda nadłamała większy kawałek bułki, wytarła nim talerz do sucha i oświadczyła:

- Na mnie więcej nie licz! Wolę śmierd głodową, wolę skok w Sekwanę, wolę zostad kokotą, ale już
nigdy w życiu nie będę obchodziła kawiarni z kapeluszem w ręce. Och, żebyś ty miała odrobineczkę
słuchu, gdybyś chociaż wydawała dźwięki, które by można skojarzyd ze śpiewem. Ale ty, nieszczęsna,
upośledzona przez naturę kompletną głuchotą, nie możesz pojąd jakie to było ok-rop-ne.

Potem piłyśmy kawę - pośrodku stolika złociły się dwie „magdalenki” - prawdę powiedziawszy,
wolałabym „crème caramel”, ale jeśli Wanda woli „magdalenki”, niech jej będzie. Jak ona ulega
prędko wszelkim zmianom - dziwiłam się w duchu patrząc na dziewczynę. Rysy twarzy jej się nawet
zmieniły... i ten wyraz oczu... niesłychane... co za wspaniały parabolizm psychofizyczny. Ta miękkośd,
ta ciepła różowa karnacja, to rozmarzenie w szafirowych wilgotnych oczach. Przecież ona jest piękna.
Naprawdę piękna.

Zapaliłyśmy papierosa do kawy.

- Wanda, następnym razem wystąpimy w okolicy Porte d'Orleans, to bardzo daleko stąd.

- Milcz, dosyd, chcę, aby wspomnienie tej haoby zapadło raz na zawsze w czeluściach niepamięci.

Piorunowała tak, ale była syta. Wtedy po raz pierwszy zrozumiałam jedną z niezaprzeczonych prawd:
„Byt określa świadomośd”.

***

Jacek i Tytus czekali na mnie przed hotelem „Unic” na rue de Rennes 151 bis. Z miejsca spytali -
Dlaczego tak późno. Od razu zrozumiałam, że obaj są rozeźleni. Za nic nie wyznałabym moim
przyjaciołom, że wracam ze wspaniałego obiadu - na pewno by chcieli wiedzied, skąd wzięłam na to
pieniądze. Raczej śmierd, niż wyznad Tytusowi i Jackowi, że śpiewałam w kawiarni. Tłumaczyłam się,
że miałam zaległości w robocie i musiałam zostad dłużej w redakcji, ale Tytus mi przerwał: - Co będzie
z obiadem? - Powiedziałam, że dostałam zaliczkę i zostało mi trochę, bo u zecerów dobrze sobie
podjadłam, jeden z nich dostał dużą paczkę z Polski i mnie też poczęstował (w duchu czułam się
łotrem i zimnym draniem). - O widzicie, mam jeszcze tyle - pokazałam garśd franków. - Idźcie do
„Léona”, wystarczy dla was obu na skromny obiad.

Tytus otulił się szczelnie peleryną.

18
Małą karafkę rosé (gatunek wina)
- Nigdy nie brałem pieniędzy od kobiety - spojrzał na mnie karcąco. Godnośd i męska duma brzmiały
w jego głosie. Jacek przestępował z nogi na nogę.

- Widzisz, Tytus, w pewnych okolicznościach...

- Żadne okoliczności, bądź cicho, żadne okoliczności... jeszcze nie dorosłeś.

- Wiecie co? Pójdziemy razem do „Café du Dôme”... ja wypiję kawę, a wy zjecie po gorącym omlecie
z fromage râpé19. - Pobiegłam na górę do swojego pokoju, przebrałam się w zieloną sukienkę,
upudrowałam nos i zrobiłam sobie usta. Idziemy.

W „Café du Dôme”, akurat po drugiej stronie „Rotonde”, siedzi tłum ludzi... cały taras zatłoczony -
w środku po lewej ręce, oddzielony szklanymi drzwiami, stał bufet pełen talerzyków, talerzy, kufli
i najrozmaitszych kieliszków, z brzegu gablota z papierosami, fajkami, gumowymi woreczkami na
tytoo. Nad kontuarem półki z butelkami - dubonnet - martini - jamaica.

Przy pierwszym stoliku pod oknem, przed szklanymi drzwiami, siedział mój znajomy z Berlina Ilja
Erenburg, pochylony nad stolikiem, pisał wtedy swojego Lejzorka Rojtszwaoca - jedną z najlepszych
po Julio Jurenicie swoich książek. Bardzo go lubiłam, jak również jego przemiłą, czarującą żoną Lubow
Michajłownę. Erenburg miał gęstą czuprynę, jeden kosmyk wciąż mu opadał na nos, więc
niecierpliwym gestem odrzucał go w tył, nie wyjmując prawie fajki z ust - nos miał cokolwiek zadarty
do góry, mądre smutne oczy zasłaniał często powiekami, ale najbardziej chwytający za serce był jego
uśmiech.

Lubow Michajłowna - smukła, wysoka i dystyngowana, niesłychanie subtelna i pełna wdzięku - była
malarką. Przed paru tygodniami poznałam ich młodą przyjaciółkę, Elzę Triolet, dzisiejszą żonę
Aragona, siostrę Lili Brik, która wkrótce miała przyjechad do Paryża z Włodzimierzem Majakowskim.
O jej pobycie i wieczorze Majakowskiego na placu Odéon napiszę później.

Elza Triolet miała warkocze upięte w koronę na głowie i bardzo często się śmiała. Wtedy po obu
stronach jej policzków ukazywały się dołki. Ilekrod siedziałam z moimi przyjaciółmi Polakami, Elza
prawie biegiem wpadała na taras i czyniąc przegląd całego wnętrza kawiarni, przystawała za moim
krzesłem: - Kuda Erenburgi? Nie widieli ich? - Byli zdies', dumaju, czto oni tiepier w „Wikingie”.

„Wiking” to taki lokal na rue Bréa, ekskluzywny, wytworniejszy od „Café du Dôme”, zresztą może
wtedy taki mi się wydawał, kiedy zaprosili mnie tam Erenburgowie. Wówczas po raz pierwszy
spróbowałam flipsa. Było to żółtko ukręcone z cukrem waniliowym i zalane jakąś wódką... Pamiętam,
że piłam bardzo powoli, raczej moczyłam język, a potem się długo i starannie oblizywałam. Flips to
doskonały trunek, ale jeden kieliszek tego napoju kosztował tyle, że obie z Wandą miałybyśmy za to
dwa obiady w „Rendez-vous-des-chauffeurs”.

Poznałam przyjaciół Erenburgów, ich nieodłączoną świtę, byli to pisarze Lidin i Sawicz, z malarzy Xanę
Bogusławską-Punin, śliczną, pełną temperamentu, kolorową jak rajski ptak (ona i jej mąż Punin byli w
Moskwie organizatorami „Żar-pticy” - bardzo znanego, oryginalnego na tamte czasy literackiego
kabaretu), poznałam Granowski ego, Fontyoskiego i Wołowika.

19
Z tartym żółtym serem.
Będąc niedawno w Paryżu, poszłam któregoś dnia na Montparnasse (to zrozumiałe, że człowiek chce
odnaleźd jakieś ślady czasu minionego), usiadłam na tarasie i znowu zapaliły się światła i neony,
jezdnią bulwaru płynęło jeszcze więcej aut niż dawniej. Przecież to stalowa rzeka - myślałam ze zgrozą
- wtedy ich tyle nie było. Wtedy łatwo mogłam przebiec przez jezdnię, teraz na rogu bulwaru Raspail i
Montparnasse stoję pełna niepokoju, jak tylko zielony sygnał ukazuje się naprzeciw - staram się
najgłębiej wcisnąd w tłum przechodzących przez ulicę. Zdyszana, z bijącym sercem, opadam na
krzesło tarasu „Select” - tu podobno zbierają się ci ze starej gwardii - tu przychodzi Hayden,
Fontyoski, Wołowik, Granowski. Sączę powoli kawę - palę gitana - rozglądam się. Aż w pewnej chwili
słyszę okrzyk: - Regardez, est-ce possible? Bella de Montparnasse!20

Po paru minutach mój stolik obsiedli rozbitkowie, widma tamtych czasów, żywi, serdeczni, gadają
jeden przez drugiego - serce mi wali na alarm, nieprzytomnie ściskam ich ręce, obejmują mnie,
ściskają, całują... Płaczę z radości. Ostatnia garstka mohikanów. Fontyoski chyba najmniej się zmienił,
Granowski utył - podtatusiał (ach, jaki wtedy był młody - „bezzabotliwy”21 i radosny). Gdzie się
podział chłopięcy Wołowik o czarnych, lśniących włosach i łyskających bielą zębach... ma obecnie
żonę, jest ojcem bliźniąt. Trzeba rodzinę nakarmid, a przecież pod względem pieniędzy nic się na
Montparnasse nie zmieniło. Jedni są teraz za bardzo chudzi - inni za tłuści, przeważnie mają łysiny,
toż to karykatury moich dawnych przyjaciół z „Café du Dôme”. Wyjmuję lusterko z torebki, puder,
szminkę do ust - muszę sobie poprawid twarz, i stwierdzam z rozpaczą: - o Boże! Boże, ta siwa, otyła
starsza pani... to ma byd Bella z Montparnassu, słynna w rosyjskiej grupie „Panna Nawyczka” (wymysł
Erenburga). - Chowam lusterko i inne utensylia do torebki. Karykatury, karykatury tych, których
znałam w 1924 roku. Cóż - minęło tyle lat, tyle lat, i tak dobrze, że jeszcze żyjemy - pocieszam się, ale
ta pociecha nie dodaje otuchy. Wródmy jednak do tamtych czasów.

Znaleźliśmy wolny stolik w głębi. Tytus zdjął pelerynę i ułożył ją za swoim krzesłem, a potem usiadł.
Jacek palcami rozczesał włosy, niewiele mu to pomogło. A przykro było patrzed - chyba znowu zgubił
grzebieo. Westchnęłam smętnie. Taki mądry, taki inteligentny chłopiec, czasami się trochę jąkał, ale
to dodawało mu tylko uroku. Mój Boże! Gdyby tak zechciał się raz wykąpad, wyprad te swoje włosy -
bo „umyd” to byłoby za mało.

Károlyi - były prezydent Węgier - siedział naprzeciw Erenburga - przed nim na stoliku leżała
szachownica z ustawionymi pionkami, krzesło po drugiej stronie stolika było wolne - widad partner
nie przyszedł. Uśmiechnęłam się do niego na znak zrozumienia sytuacji. Był bardzo przystojny,
wysoki, z czarną bródką i bladą twarzą. Chyba z racji Roberta Berény - z racji, że byłam mocno
związana towarzysko z emigracją polityczną Węgier, czułam do niego sympatię. Po niemiecku
mówiłam z takim węgierskim akcentem, że każdy Niemiec musiał mnie posądzid o narodowośd
węgierską. Tytus zgryźliwie zauważył:

- Jeśli siedzisz z nami, nie rzucaj takich maślanych spojrzeo Károlyiemu. - Jacek całkowicie oddał się
studiowaniu cen w karcie.

- Wiesz, wolałbym zamiast omletu trzy sandwicze i dwiartkę czerwonego wina, wypadnie nawet
taniej... a ja będę syty.

20
Patrzcie, czyż to możliwe? Bella z Montparnassu!
21
Beztroski.
Tytus jednak dla siebie obstawał przy omlecie z tartym serem. Patrząc na moich przyjaciół
pałaszujących z zapałem dary Boże, dziwna fala radosnej tkliwości zalała mi serce. Erenburg od czasu
do czasu podnosił głowę, niecierpliwym gestem odrzucał kosmyk jasnych włosów, który mu spadał na
nos, i niewidzącymi oczyma patrzał przez okno na taras, czasem je podnosił w górę, gdzieś na czuby
drzew, to znów spoglądał na boazerię sali, w której siedzieliśmy. Ale tarasu i ludzi siedzących przy
stolikach nie widział...

We drzwiach ukazała się nowa postad w najbardziej zaniedbanym przyodziewku - był to nie ogolony,
brudny, jeden z głodomorów Montparnassu - Chaim Soutine - młody Żyd z jakiegoś małego
miasteczka koło Mioska. Soutine, podobnie jak Modigliani, był źrebakiem Zborowskiego, to znaczy, że
Zborowski płacił mu trzysta franków miesięcznie, za co miał prawo do całej jego produkcji. Ale wtedy,
gdy stanął w drzwiach „Café du Dôme” po lewej ręce mając stolik z tonącym w rozważaniach Lejzorka
Rojtszwaoca Erenburgiem, po prawej Károlyiego, zastygłego w gambicie nad szachownicą, a na
wprost Tytusa, Jacka i mnie, uśmiechał się tym swoim charakterystycznym uśmiechem zawstydzenia,
nieśmiałości i pokory - jakby przepraszał, że wszedł do kawiarni.

- Hallo, Soutine! - krzyknęłam.

Twarz Soutine'a rozjaśniła się od uśmiechu, był szczęśliwy, że ktoś go zawołał, że „on” też się liczy, że
Bella siedząc z przyjaciółmi zaprasza go do swojego stolika... Zerwał tak pospiesznie swój szary
kapelusz z głowy, że laska wypadła mu z ręki, łoskot rozległ się na sali.

- Comment ça va? - Oczeo obradowan. - Czto n owawo? - Malheur - u mienia niet odnawo su. - Ich
hob kein Geld22.

- Siadaj, Soutine - ja stawiam - powiedziałam (czułam się bogata i bardzo dumna, że i jego mogę
zaprosid). - Może chcesz kawę albo herbatę?

Laska po raz drugi z hukiem upadła na podłogę. Tytus i Jacek chłodnym spojrzeniem taksowali
sylwetkę głodomora.

- Beła, czto s toboj - otkuda u tiebia diengi? Tu a vole? U tiebia bogatyj pokłonnik?23

Grubą lachę Soutine zawiesił na poręczy krzesła, nie zdjął kapelusza, nie zdjął palta, czerwonymi
odmrożonymi palcami niewprawnie trzymał łyżeczkę, mieszając cukier w półczarnej, toporny
i kanciasty, wyróżniał się nawet wśród dziwacznych postaci „Café du Dôme”. Najbardziej brudne
z brudnych małe żydowskie miasteczko Śmiałowice w okolicach Mioska okazało się w nim silniejsze
niż Paryż. Nie mówił językiem żadnego narodu - nie wiem na pewno, ale zdaje się, że nawet w
„jidysz” też nie mówił poprawnie. Bełkotał jakieś poszczególne słowa po francusku, po rosyjsku, to
znowu żargonem żydowskim. Jedyną mową, w której potrafił wszystko wypowiedzied, było jego
malarstwo.

- Czto ja chotieł skazat'. A, et voilà - votre oncle - je ne sais pas, peut-être votre cousin - znajesz? No,
Marek Schwartz, on skazał czto by siewodnia priszła k'niemu, cztob ja tiebie priwioł. Vous savez? A
bulev. Montparnasse, pas lion d'ici...24

22
Jak się masz? Bardzo mi miło – Co nowego? – Nieszczęście – nie mam ani grosza. Nie mam pieniędzy
(żargon).
23
Bella, co z tobą – skąd masz pieniądze? Ukradłaś? Masz bogatego wielbiciela?
Och, przecież ja niczego jeszcze nie napisałam o Marku! - O tym Marku z Króla węży i salamandry.
Tym ze Zgierza. Kiedyś (byłam wtedy w klasie ósmej na pensji u pani Kochanowskiej) pisaliśmy do
siebie wiersze... pamiętałam tragiczną wycieczkę do Dąbrówki... Teraz już wszystko było inaczej.

Miał już żonę Ginę i małą córeczkę Tereskę. Zmienił się, mimo że nadal był piękny, że nadal był blady
i miał te ciemne, uważne, w kształcie migdałów oczy. Od dawna zgolił baczki, nie nosił już czarnej
aksamitnej kurtki, wyszedł też z tych swoich dawnych reliefów, z kutej blachy i rzeźbił wielkie,
tragiczne figury. Zmienił się, a ta przemiana wydała mi się niepojęta. Marek doznał objawienia i stał
się żarliwym katolikiem. Po moim przyjeździe powitał mnie serdecznie, ale od razu wyczułam jakiś
dystans. Ja - żarłocznie, radośnie i bezmyślnie chciałam cieszyd się życiem i jedynym dla mnie
słusznym prawem, to jest prawem do szczęścia. - Zwariował - myślałam - na pewno zwariował, w
1924 roku tu, w Paryżu, tu, na Montparnasse, „tamta cudowna legenda” zagarnęła go zupełnie.
Chodził codziennie o piątej rano na mszę do katedry Notre-Dame. Ona, ta jego żona, Gina, córka
futrzarza z Łodzi, zawsze drażniła mnie jakąś histeryczną przesadą, sposobem mówienia, okazywania
wobec ludzi swojej miłości do męża. I teraz ten cały Marek, mój rodzony stryj, wydawał mi się
dziwakiem. Jak to jest możliwe? Syn Schwartza, wierzącego, modlącego się do Jehowy, ten Marek ze
Zgierza - teraz, w 1924 roku, doznaje w Lourdes objawienia? I z żarliwością pierwszych chrześcijan
chce iśd w ślady Pana? To było dla mnie niepojęte. Nie żadne materialistyczne idee! Żadne koncepcje
filozoficzne nie chroniły mnie przed tym, po prostu atmosfera Montparnasse nie pozwoliłaby mi na
„pójście w ślady Pana”. Czytałam i Bernanosa, i Mauriaca, wiedziałam, że tamci znajdują coraz szersze
kręgi zwolenników, więc tłumaczyłam sobie: - Tylu jest na świecie i w Paryżu ludzi nieszczęśliwych,
oni też muszą mied swoją pociechę. Ale dla zdrowych, łaknących szczęścia, dla zakochanych w samym
życiu jako takim - Lourdes, msza o piątej rano... kadzidła... świece -- umartwianie się, posty, ekstaza?
Nie! to nie dla mnie.

Soutine nalegał: ...On mnie prikazał priwiesti was, prśs de 7 heures du soire...25

Naturalnie, że pójdę. Bardzo go kocham i cenię, jest doskonałym rzeźbiarzem, a zresztą, bo ja wiem...
chyba to kwestia krwi, że w jakiś niewytłumaczony sposób jest mi aż tak bliski.

Jacek zajadał drugiego sandwicza: - No, i pewnie zjesz dobry obiad.

- Niestety - westchnęłam ciężko. - Niestety. Oni nie zwracają uwagi na jedzenie. Ta cała Gina nigdy w
życiu nie umiała gotowad - życie wewnętrzne - uduchowienie - sprawy ducha - ot co. Nieraz
zastanawiam się, jak doszło do tego, że urodziła Tereskę.

Tytus z powagą wyjaśnił: - Może nie wiedzieli, że od tego robią się dzieci?

Jacek zachichotał. - A może... - Przerwałam mu:

- Dosyd, ani słowa więcej... - Soutine nie bardzo rozumiał po polsku, może tylko wtedy, kiedy się do
niego mówiło powoli i dobitnie. Nie rozumiał więc naszej rozmowy, która zresztą wcale go nie
obchodziła. Znowu jego lacha głucho uderzyła o podłogę, zrzucił ją niechcąco ramieniem. Erenburg
podniósł oczy - ręka z piórem zawisła w powietrzu.

24
Co to ja chciałem powiedzied… Aha! – Twój wuj – Niewinem, może to twój kuzyn – wiesz? No, Marek
Schwartz, powiedział, żebyś dziś przyszła do niego – żebym ciebie przyprowadził. Wiesz? Na Montparnasse,
niedaleko stąd.
25
Kazał mi cię przyprowadzid około 7 wieczorem.
- Pardon, excusez moi - wymamrotał Chaim - Bella lève-toi, nous allons!26

Szliśmy lewą stroną Montparnasse w kierunku dworca. Przy wystawie kwiatów Baumana
przystanęliśmy.

- Patrz, co za cudo - westchnęłam, wpatrując się w kaskady wody bez ustanku spływające po
wewnętrznej stronie olbrzymiej szyby. Takiej wystawy kwiatów nigdy jeszcze nie widziałam. Liliowa
od fiołków parmeoskich, złota od mimozy. Ile tam tego było i w jakich przedziwnych frymuśnych
wiązankach i bukietach! Całe snopy mimozy w kryształowych wazonach. Długie gałęzie o puszystych,
złotych kulkach, artystycznie powiązane, tworzyły na pierwszym planie olbrzymie drzewo, wśród
rozchodzących się na wszystkie strony gałęzi umieszczono bukieciki fiołków parmeoskich - wyglądało
to jakby fiołki kwitły wśród mimozy. Patrzyłam na tę wodę kaskadami zalewającą całą przeźroczystą
taflę szkła.

- Chaim, Chaim, to przecież poezja!

- Uże dostateczno smotrieła - pojdiom dalsze - idiom27.

Ciągnął mnie za rękaw. Poszliśmy. Co za wygląd ma ten Soutine. Dlaczego w towarzystwie Jacka czy
też Tytusa nigdy nie odczuwałam żadnego zażenowania? Oni mieli swój styl, widziało się w nich
Montparnasse. A Chaim był jakby przed chwilą przeniesiony ze swojego miasteczka pod Mioskiem.
Bryłowaty, klockowaty, jakby nieporadnie ulepiony z gliny, trochę jak Golem, trochę jak szewc
z obrazu naszego Tadeusza Makowskiego. Te nogi w zbyt szerokich zrolowanych spodniach - te
odstające uszy. Ale jak już wspomniałam, uśmiech miał rozbrajający. Nikt w tamtych czasach nie
rozumiał jeszcze jego obrazów, nikt nie przeczuwał, że po latach każde jego płótno będzie kosztowad
dziesiątki tysięcy dolarów. Wtedy np. Chaim bardzo lubił piwo, ale cena jednego kufla przekraczała
jego możliwości płatnicze.

Szłam koło niego i trzeba było dłuższej chwili, żeby coś wreszcie zrozumiała z tego bełkotu, naszła go
bowiem potrzeba zwierzeo. To dziwaczne dukanie to była historia jego miłości i tęsknoty.

- Vous savez... Elle est plus belle que... que - niet odnoj takoj diewuszki in ganze Paris28.

- No dobrze - powiedziałam - ale kto to jest ta ona? Gdzie się obecnie znajduje?

- Ona... ona... Ryfka, docz de boulanger chez nous in Śmiałowice. Ach! Comme elle est belle! Głaza
u niej kak... kak śliwki29.

Zdziwiłam się. Też mi porównanie!

- Jak to jak śliwki? Węgierki, renklody? Co przez to chcesz powiedzied? Duże? Wypukłe? Czarne?

- Vous ne comprenez rien! Czudiesnyje! Nie sowsiem krugłyje... Jej otiec imiejet piekarniu. II fait du
pain, ona pomagajet...30 - i dlatego ona tak pachnie - och, jak pachnie. Najpiękniej na świecie. Ona
pachnie... ona pachnie chlebem.

26
Przepraszam, proszę wybaczyd - Bella, wstao, idziemy.
27
Już się dosyd napatrzyłaś. Chodźmy dalej – idziemy.
28
Wiesz… ona jest piękniejsza niż – nie ma ani jednej takiej dziewczyny w całym Paryżu.
29
Ryfka, córka piekarza u nas w Śmiałowicach. Ach! Jaka ona piękna. Oczy jak…
Spojrzałam na niego z boku. Uniósł do góry swoją lachę - oczy miał utkwione w trolejbusie stojącym
na przystanku, widocznie w jego wnętrzu zwidziała mu się przysypana mąką postad Ryfki.

- Kak u mienia budut diengi, wenn ich werdiene erstes Geld... Vous savez - munes - ich schicke von
hier, von Paris drei Paar seidene Strümpfe... de soi - szołkowyje... nastojaszczyje szołkowyje... Och! -
Ona woniajet.. kak wam eto skazat' - les meilleurs parfumes du monde - chlebom. Ich habe gesagt:
Ryfka, ja tiebie lublu. Ponimajesz, to czto ja jej skazał?31

- Tak - powiedziałam. - Rozumiem. A co na to Ryfka?

- Ryfka?... Ryfka? Jej ojciec zabronił jej nawet o mnie myśled. Jej ojciec, wstyd mi nawet to mówid, on
ją bił swoimi szelkami. II l'a battu32 - szmondrak - mówił - łobuz. Najgorszy sznorer33 - mówił. Chaim
Soutine, też coś, un chce się żenid z moją Ryfcią? Z córką największego znanego i szanowanego
piekarza w Śmiałowicach? Jego rodzony ojciec mówił: reb Soutine wstydzi się tym swoim synem - a ja
mu mam dad Ryfcię? Un nie potrafi zarobid na trochę cebuli, un nie potrafi zarobid na bochenek
chleba, un nie chce pracowad, un nie potrafi zrobid żadnego interesu, szlamazel - niedorajda, pacy ker
- un umyślił sobie malowanie! - A szejne Gescheft. Ja go za łeb wyrzucę, jakby ośmielił się tu raz
jeszcze przyjśd do tego domu. Ja mu kijem po tym skudłanym łbie, ja go gorącą wodą... Ty mi nie śmij
się z nim spotykad, ja ciebie muszę wydad za mąż i ja cię wydam jeszcze w tym roku. Za kogo? Za
kogo? A Abram Goldman? A Moryc Fajgenblat? A Srul Lipkower? Mało my to w miasteczku mamy
młodych ludzi? A ty, Bogu Najwyższemu chwała, piękne panienkes jesteś. Gdyby ten król polski - jak
mu tam było? - Kazimierz - Szamcimierz - ciebie zobaczył, to un by te Esterkie w ykopsał, a ciebie na
zamek zabrał.

- Słuchaj, Chaim - krzyknęłam - Marek poczeka - chodź, wejdziemy do bistro, postawię ci kufel piwa,
a ty mi musisz szczegółowo opowiedzied. - Miałam przed oczyma piekarza ze spuszczonymi
szelkami... w czarnej alpagowej kapocie, widziałam jego tłustą czerwoną twarz okoloną ryżymi
pejsami i rudą brodą... widziałam bladą, prześliczną twarz Ryfki, umączony policzek i tęskny wyraz jej
zwężających się ku skroniom oczu. Oczu w kształcie migdałów, tak źle porównanych przez Chaima do
śliwek. Chaim zamachał swoją grubą laską:

- Och, eto stoit diengi34, no, ty chcesz płacid za moje piwo, no to dlaczego nie? Nie mam nic
naprzeciwko.

Małe bistro - wąska salka, pod ścianą twarde ławki, pokryte czerwonym pluszem, zaraz przy wejściu
na lewo bufet, lustra w ścianach były jedyną ozdobą, na stolikach małe lampki elektryczne pokryte
karbowanymi kapturkami abażurów.

- Un bock35 - zamówił Chaim. (Patron jednocześnie spełniał funkcje kelnera.)

30
Nie rozumiesz mnie! Cudowne! Nie całkiem okrągłe… Jej ojciec ma piekarnię. Piecze chleb – ona pomaga…
31
Gdy będę miał pieniądze, gdy zarobię pierwsze pieniądze – wiesz – munes – poślę jej stąd, z Paryża, trzy pary
jedwabnych pooczoch – jedwabnych… z prawdziwego jedwabiu. Och! Ona pachnie. Jakby ci to powiedzied… -
najlepsze perfumy świata… Pachnie chlebem.
Powiedziałem: Ryfka, kocham cię. Rozumiesz, co jej powiedziałem?
32
Bił ją.
33
Żebrak.
34
Och, to kosztuje pieniądze.
35
Kufel piwa.
- Et pour moi café au lait36.

Prócz nas dwojga nie było ani jednego gościa. Wydawało się, że zabłądziliśmy gdzieś na daleką
prowincję, że w pobliżu nie było licznych wspaniałych lokali Montparnassu, że to nie Paryż, nie
metropolia...

- No i co dalej? - natarczywie pytałam Chaima, przejęta jego miłością do Ryfki, pachnącej świeżo
upieczonym chlebem. Niechętna jej rudemu ojcu piekarzowi, zaangażowana bez reszty w ten wieczny
zatarg Montekich i Capulettich. To nic, że Chaim w niczym nie był podobny do Romea. Usiedliśmy
w najdalszym kącie. Patron postawił przed Chaimem kufel piwa z pianą, a przede mną mleczną kawę.
Chaim zanurzył pół twarzy w piwie, pił chciwie ze smakiem - jego laska oparta o krzesło znowu
z łoskotem upadła na podłogę.

- Excusez-moi, och pardon - winowat - ciężko się pochylając podniósł ją i znowu ustawił przy krześle.

- No opowiadaj dalej, jak cię wyrzucił, co było dalej?

- No... to wtedy, tam u nich w kuchni... Oni mają piękną kuchnię. Wiesz, ich beczka na wodę to nie
jest z klepek - pardon - z drewna. Una jest niebieska emaliowana, a nad nią wisi kwarta i nie z żadnej
blachy, tylko biała emaliowana - a koło beczki szeregiem stehen Kübel - stoją wiaderki. A mamusia
Ryfki to jest szanowana pani piekarzowa, ma na głowie najładniejszą perukę w całym miasteczku...
Städtchen. Równiutki, biały przedziałek... tylko oczy ma trochę jak kura... martwiące się oczy. To
Ryfka płakała pod oknem z białą firanką, stała i płakała. Ja powiedziałem: - Ich hob nur gesagt.
Nicziewo! Wy jeszcze rwad włosy z głowy będziecie, ze wstydu, vom Schande, pochorujecie się, żeście
wypędzili Chaima Soutine'a. Ja to im powiedziałem, temu całemu tate i tej całej mamusi z równiutkim
przedziałkiem na peruce... i serce mi się złamało, jak spojrzałem na Ryfkę, która stała o krok od
niebieskiej emaliowanej beczki - pod te białe firankies.

Piana z piwa zabawnie umalowała twarz Chaima. Podbródek, usta, nos, wszystko zanurzone w pianie,
ociekającej teraz na szyję i sweter, sprawiało obrzydliwe wrażenie.

- Chaim - powiedziałam - obetrzyj sobie twarz - obrzydliwie wyglądasz. Nie umiesz pid piwa?

- Excusez-moi - och pardon - winowat - czym mam obetrzed?

- Chustką do nosa - kretynie. Ot, Romeo.

- Excusez-moi. Pardon - winowat... Ja... ja nie mam chustki do nosa.

- Idziemy. Mam ciebie i twojej Ryfki dosyd na dzisiaj. Nie dziwię się piekarzowi - też mi kawaler do
miłości, nawet nie ma chustki do nosa. - Położyłam na spodku pieniądze. Wyszliśmy. Bryła kościoła St-
Stanislas majaczyła mi przed oczyma. Byliśmy już w bramie domu, gdzie mieszkali Markowie.

- Ja jej poślę pooczochy - seidene Strümpfe, takie tu noszą szykowne Paryżanki, takie, jakie ty nosisz.

Otworzył nam drzwi Marek. W pokoju panował niesamowity bałagan - na pierwszym planie na
nocniczku siedziała Tereska, miała nie uczesane włosy, w których jednak - jak motyl - sterczała biała
jedwabna kokarda. Gina nienaturalnie przesadnym głosem powitała mnie:

36
A dla mnie kawę z mlekiem.
- Bardzo się z Markiem cieszyliśmy na twoje odwiedziny.

Marek kiwnął głową. Miał natchnioną twarz. Chaimowi laska wypadła z ręki - Tereska wyciągnęła
rączki i nadal siedząc na nocniczku zawołała:

- Donnez-moi, Marek, donnez-moi la canne37.

- Usiądźcie przy stole - Bellu, powiedz, jak ci się podoba Paryż? Czy nie piękne jest to miasto świateł.
La ville des lumières?

Marek kiwał głową. Tereska na nocniczku wyciągała rączki do laski Chaima, sunąc na naczyniu po
podłodze.

- Zsadź ją wreszcie - powiedziałam porywczo do Giny - przecież ona się razem z tym nocnikiem
wywróci.

Gina pełnym słodyczy głosem wyjaśniła:

- Do dziecka trzeba mied dużo cierpliwości, pamiętaj, że to jest malutki pączek, z którego kiedyś
rozwinie się kwiat.

Mały pączuszek na razie ryczał wniebogłosy:

- Donnez-moi la canne - donnez-moi la canne!

Niecierpliwie zwróciłam się do Marka:

- Czy ty naprawdę nie możesz znaleźd wolnej chwili, żebyśmy mogli po ludzku trochę porozmawiad?

- Jeśli chcesz, to spędzimy jutrzejszy wieczór razem - tak - hm - co to ja chciałem powiedzied. Tais-toi -
nie krzycz tak, Teresko.

Tereska (obecnie znana pisarka Teresa Thorez, której książki wzruszające, smutne, a jednocześnie
radosne są tłumaczone na wszystkie języki) nadal ujeżdżała na nocniczku po całym pokoju. Marek
jeszcze parę razy próbował dziecko uspokoid, po czym poważnie, z godnością powiedział: - Dziecko
rozwija sobie w ten sposób płuca. Dziecko powinno jak najgłośniej krzyczed... - i uśmiechnął się.

Marek umarł cztery lata temu. W czasie okupacji służył w angielskim wojsku. Tereska zaś w korpusie
kobiecym. Dziwne, że po tylu dziesiątkach lat potrafię przywoład jego uśmiech... promienny uśmiech -
i na wspomnienie tego uśmiechu teraz, tu, na Mokotowie... sama też się uśmiecham.

- Dobrze, Bellusiu, jutro, jutro o ósmej przyjdą po ciebie do „Café du Dôme” i zaprowadzą cię do
jednego takiego „boîte de nuit”38 - nazywa się „Les Hirondelles”. Na pewno niczego takiego nie
widziałaś.

O kolacji nie było mowy. Gina nigdy nie zajmowała się taką przyziemną sprawą jak gospodarstwo, nie
lubiła gotowad, „nie wiem, jak się to robi” dodawała radośnie, jakby w tej nieudolności widziała jakąś

37
Daj mi, Marek, daj mi laskę.
38
Mały nocny lokalik.
swoją wyższośd. Wyszliśmy z Chaimem na ciemne schody. Spoza zamkniętych drzwi słychad było:
„Tais-toi - tais-toi...”

Usypiając (bez kolacji), cieszyłam się na jutrzejszy wieczór w „Les Hirondelles”. W redakcji
dowiedziałam się, że naczelny redaktor, Wacław Chmurzecki, kazał mi się stawid w swoim gabinecie.
Przerażona patrzyłam na Wandę. - O Boże? Czy ja czegoś nie dopatrzyłam? Boże, a jak on da mi
wymówienie? Wanda, co się mogło stad?

Wanda spokojnie gryzła dużą kooską marchew. (Ostatnio obie dożywiałyśmy się najtaoszą jarzyną,
nie trzeba jej było gotowad, zresztą według recepty Lekarza domowego surowa marchew posiadała
najbardziej wskazane odżywcze i zdrowotne własności, szkoda tylko, że nie była smaczna, ale to
wtedy nie miało żadnego znaczenia.)

- Idź od razu, nie będzie wtedy czasu na imaginację. Ja bym na twoim miejscu ani chwili nie czekała.

Przyczesałam włosy i poszłam. Redaktor siedział na swoim zwykłym miejscu za biurkiem. Od razu
wiedziałam, że nie czeka mnie nic przykrego, bo przywitał mnie uśmiechem.

- No co, pani Izo? - podoba się pani u nas? Słyszałem, że zawarła pani z panną Wandą przyjaźo na
śmierd i życie. To bardzo dobrze... hm... co ja to takiego chciałem powiedzied, tak, na śmierd i życie. Ja
do pani mam taką sprawę... to jest prośbę. - Mówiąc to otworzył szufladę i począł w niej gorączkowo
przerzucad papiery. Odnalazł przy okazji większą ilośd ołówków, linijkę, jakieś trzy stare gumki. -
Aha... już wiem, w pudełku z ołówkami!! - Znalazł pudełko, otworzył, i wyjął małą buteleczkę ze
szklanym koreczkiem. - Oto właśnie ekstrakt zapachu konwalii.

Stałam jak wrośnięta w ziemię. Co znaczy ten ekstrakt konwalii? Czy to ma byd dla mnie? Och, jeśli on
ofiaruje mi ekstrakt, to...

- Proszę pani - mój wspólnik, Morgiewicz, leży w szpitalu przy Porte d'Orléans. Jest ciężko chory
i bardzo załamany, prawie już nie schodzi z łóżka... Byłem wczoraj u niego, interesuje się jednak
pismem i... hm... tego... stał się jakoś specjalnie uczulony na zapachy. Mówiłem mu o naszej nowej
pracownicy, to jest o pani. Obiecałem mu przysład panią. Niech pani zaraz jedzie do tego szpitala. - To
mówiąc podał mi flakonik. - A tu są perfumy, o które prosił, konwalie, zatęsknił do konwalii.

Wzięłam pudełeczko owinięte białą bibułką, przewiązane złotym sznureczkiem. Pojechałam.

Jechałam metrem, a potem autobusem, z przystanku, na którym wysiadłam, od razu zobaczyłam
olbrzymi czerwony masyw szpitala. Cegła, z której było budowane całe obejście, zrudziała, wyglądało
to na jakieś wyblakłe, opuszczone miasteczko - przygnębiające, beznadziejne, jakby jakaś
przedostatnia stacja po tej stronie życia. W portierni zanotowano moje imię i nazwisko z carte
d'identité39. W szatni zabrano mi płaszcz i dano biały fartuch z rękawami o niezliczonej ilości
tasiemek. Kobieta, która mi go podała, nie potrafiła ani połowy zawiązad, poszłam więc do pana
Morgiewicza powiewająca tą niezwykłą ilością tasiemek.

Sanitariusz wprowadził mnie do wielkiej sali, gdzie stało co najmniej trzydzieści łóżek. W czwartym
rzędzie, niedaleko okna, leżał pan Morgiewicz. Wstrząsnął mną widok sali, zatkał mnie zapach -
przeraziłam się. Nigdy w życiu nie byłam jeszcze w szpitalu. Na łóżkach leżeli nieogoleni, szarzy

39
Dowód tożsamości.
mężczyźni - niektórzy mieli brody tak jak pan Morgiewicz, inni byli porośnięci dziwną szczeciną,
wszyscy w koszulach szpitalnych, również jak mój fartuch posiadających ogromną ilośd tasiemek,
zupełnie nie zawiązanych. Wszystkie koszule były rozpięte, ukazując gołe, także porośnięte szarymi
kłakami piersi. Pomiędzy łóżkami stały białe stoliki z szufladkami. Zapach moczu, lekarstw, nie
wietrzonej sali, mdły zapach choroby, straszliwy zapach czającej się wokół śmierci zupełnie mnie
oszołomił.

Uśmiechałam się jakby blaszanymi ustami do pana Morgiewicza, podając mu pudełeczko

z perfumami konwalii.

- Pan Chmurzecki prosił, żebym to panu dała.

Leżał w tym zaduchu, na wąskim łóżku, pod głową miał płaską, chudą poduszkę - twarz szarą w tym
samym odcieniu, co szpitalna bielizna pościelowa. Oczy przygaszone, zbolałe i jakby otępiałe od tych
duszności, które od czasu zagazowania na froncie już go do kooca nie miały opuścid. Siedziałam na
krześle, dotykając kolanami brzegu łóżka.

- No i jak się pani żyje w tym cudownym Paryżu?-

Głos miał tak ochrypły, że z ust dobywał się tylko świszczący szept. Było mi strasznie czegoś wstyd. Ze
ściśniętym gardłem powiedziałam:

- Dobrze, proszę pana, podoba mi się...

Patrzył na mnie zmęczonymi oczyma, patrzył, i nic nie mówił. Wstyd mi było, ale dlaczego? Przecież
niczego złego nie zrobiłam, kręciłam się na krześle i nie wiedziałam, co powiedzied, jak rozpocząd
rozmowę, chciałam wymyślid coś, co by ożywiło i sprawiło przyjemnośd panu Morgiewiczowi. I
powiedziałam:

- Nie mamy Magiellony, czyli kluczy szczęścia ani Dolores, ani nawet Tajemnic Salomonowych...

Pan Morgiewicz poruszył ręką dotychczas bezwładnie leżącą na kołdrze.

- A Świętą Genowefę i książeczki do modlitwy macie?

- Nie, proszę pana, niczego nie mamy.

- To bardzo źle... wszystko tam w diabły pójdzie... wszystko na stracenie - wyszeptał chrypiąc. Kogo to
obchodzi? Kto się tym zajmie? Każdy tylko patrzy tych swoich paru groszy... Zginie pismo... zginie
księgarnia... Czy pani zna Hieronimkę?

- Nie. Nawet nie wiem kto to taki...

- Hieronimki pani nie zna? - Pan Morgiewicz pierwszy raz żywo podniósł głowę. - Hieronimki? To jest
największy nasz działacz emigracyjny. - Wstyd mi było nieznośnie - mój Boże, tyle już czasu tu jestem,
a nikt z moich na Montparnassie słowem nie wspomniał o tym Hieronimce.

- A doktora Bronisławskiego pani zna? - Doktora Bronisławskiego również nie znałam.

- Źle - bardzo źle... przecież może się pani w tym „cudownym” Paryżu coś wydarzyd, i co wtedy?
Trzeba znad Hieronimkę i Bronisławskiego. Rozumie pani. A czy do kościoła na rue St-Honoré chodzi
pani?

Zamknęłam oczy. Haoba na moją głowę. W Notre-Dame byłam chyba z dziesięd razy, w kościele St-
Placide byłam - w kościele na boulev. Montparnasse byłam, w Madeleine byłam, ale w polskim
kościele na St-Honoré nie byłam ani razu.

- Bardzo źle - bardzo źle - szeptał z głową opartą o poduszki i przymkniętymi powiekami.

- Niech mi pani otworzy buteleczkę konwalii... konwalii mi brak.

Drżącymi rękami zdzierałam bibułkę, drżącymi rękoma starałam się rozsupład złoty sznureczek -
rozgryzłam go wreszcie zębami - szklanego koreczka nie mogłam wyjąd, był otoczony białym
nabłonkiem, pomogłam sobie szpilką od broszki przy kołnierzyku - wreszcie zapach konwalii
przeniknął zaduch sali szpitalnej. Pan Morgiewicz zwilżył palce i przytknął je do nosa. Zakorkowałam
buteleczkę i postawiłam ją na blacie stoliczka. Powąchałam ręce - pachniały konwalią, słodycz tego
zapachu sprawiła, że uśmiechnęłam się do pana Morgiewicza. Z okna widziałam ciemnoszare chmury
- beznadziejnie smutne niebo, beznadziejnie smutna sala szpitalna. Wreszcie wyszłam na ulicę, padał
deszcz, padał grubymi kroplami, moczył mi włosy, czoło i ręce... ciepły wiosenny deszcz. Nagle mokre
trotuary zalśniły - schowałam się w najbliższej bramie, bo deszcz zamienił się w ulewę. Woda
rozpryskiwała się o asfalt, woda lała się z dachów. Stałam oczarowana pięknem paryskiej ulicy w tej
pierwszej wiosennej ulewie. Wydawało mi się, że na jezdni i na szerokim bulwarze ukazują się setki
tysięcy białych narcyzów i natychmiast znikają. Ręce pachniały konwalią. Nie chciałam pamiętad
o mdlącym odorze sali szpitalnej.

Gwałtowna ulewa nagle uspokoiła się, przechodząc w zanikającą mżawkę. Wyszłam z tej przygodnej
bramy i poszłam w stronę przystanku autobusowego. Zapomniałam już o zmęczonej twarzy
Morgiewicza, o smutku szpitalnej sali.

***

Marek punktualnie przyszedł po mnie do „Café du Dôme”, gdzie starannie uczesana siedziałam
w swoim starym flanelowym kostiumie i świeżo wyprasowanej różowej bluzce.

Odbywało się to w „susoli”, to jest w piwnicy, zdaje mi się, że mieściła się przy avenue du Maine. A
więc w obszernej piwnicy proste drewniane ławki - drewniane z desek podium - w głębi pianino.
Publicznośd składała się przeważnie z artystów i ich modelek - pięknych młodych dziewcząt,
prześlicznie umalowanych, i z zupełną beztroską, w sposób nie mający nic wspólnego z modą -
ubranych. Siedziałam przy Marku, po prawej stronie zajęła miejsce młoda i fascynująco wyglądająca
osoba. Marek przywitał się z nią i przedstawił mnie. - Regardez, Kiki, c'est Bella ma nièce40 . - Kiki
uśmiechnęła się i podała mi rękę. Nie wiedziałam wtedy, że Kiki stanie się jedną z późniejszych legend
Montparnassu. Miała czarne, przycięte w grzywkę włosy, ukośnie ułożone na policzkach, piękne,
czarne, doskonale umalowane i wykooczone kreskami oczy. Nie za szczupła, z pełnymi piersiami,
wesoła, dowcipna, o zupełnie ochrypłym, ale i dziwnie głębokim głosie.

40
Popatrz, Kiki, to Bella, moja bratanica.
Kiki - modelka niezliczonej ilości malarzy, Kiki wesoła, radosna, niespożyta w swej niezwykłej
żywotności, Kiki, która w starszym wieku sama zaczęła malowad, a jej wystawa obrazów stała się
podobno jednym z głośniejszych wydarzeo dnia paryskiego. Ale tego pierwszego wieczoru w „Les
Hirondelles” Kiki była tylko dla mnie nowo rozbłysłą gwiazdą Montparnassu.

Salę przyciemniono, zaczęły się występy. Na podium wyszedł jakiś skromnie ubrany człowiek
w wypchanych na kolanach spodniach, w dobrze już podniszczonej marynarce i zaśpiewał bardzo
znaną piosenkę: Ma femme est morte!41

Elle ne mettra plus de l'eau dedans mon verre...

Elle est morte... Le poison...42

Po raz pierwszy słyszałam tę piosenkę. Przestałam oddychad, zatkało mnie, byłam oczarowana. Żona
mu umarła, a on się cieszy i śpiewa, że nigdy mu już więcej nie doleje wody do wina.

- Elle est morte - śpiewał Marek. - Elle est morte - ryczała Kiki, i ja na całe gardło wydzierałam się: -
Elle est morte.

Cała publicznośd uległa jakiemuś radosnemu szałowi. Wszyscy klepali się po ramionach, klaskali
w ręce i wielokrod razy wyznawali sobie tę niesłychanie szczęśliwą wieśd. - Elle est morte... A potem
śpiewaliśmy Á la Bastille Aristide'a Brianda. Marek śmiał się tak jak i ja, klaskał w ręce, tupał nogami -
zupełnie tak jak wszyscy. Bo ja wiem - myślałam - bo ja wiem... święty to on może jest, ale czy święci
powinni tak się cieszyd piosenkami. Wtedy jeszcze nie wiedziałam, że chyba tylko święci potrafią
zachowad piosenkę i radośd w najgorszych, najczarniejszych godzinach, kiedy Bóg ich najboleśniej
doświadcza. Trochę dziwiłam się Markowi, ale sama zupełnie bez zastrzeżeo oddawałam się czarowi
piosenki francuskiej.

Tyle dziesiątków lat minęło... tyle zaznałam rozpaczy, tyle gorzkich łez, tyle zwątpieo, tyle bólu,
osierocenia, osamotnienia, ale niechaj usłyszę piosenkę francuską, to... uśmiech wraca mi na usta.
Siedzę teraz w głębokim fotelu na progu schodków wiodących do ogródka na WSM-ie Mokotowa...
Pierwsze fiołki kwitną tuż przy murze, liście tulipanów wychynęły z ziemi, zielone i twarde, czerwienią
Się pierwsze gwiazdki prymulek. Że też dobry Bóg pozwolił mi doczekad wiosny... że też dobry Bóg
natchnął ludzi z Ministerstwa Kultury, że dali mi stypendium na wyjazd do Paryża. W połowie maja (a
dzisiaj jest 28 marca) pojadę do Paryża. Pojadę, żeby ostatni raz w życiu przejśd się bulwarem
Montparnasse, usiąśd w „Café du Dôme”, spacerowad potem chodnikiem tuż przy zejściu do metra
Vavin i znowu przysiąśd przy stoliku na tarasie „Rotonde”: Powoli odwija się wstęga filmu: Paryż
1924...

Toi qui connais les hussards de la gardę...43

Kiki to śpiewała? A może ta malutka garbata Germaine? Bo przecież idąc do „Café du Dôme”, po tej
samej stronie Montparnasse, nie dochodząc do Compagne Première, był „Jockey”, nocny lokal - nie
lokal, a lokalik, no po prostu „boîte de nuit” - malutka salka. O! nie ma i nie będzie na całym świecie

41
Moja żona umarła.
42
Nie doleje mi wody do wina… Umarła… trucizna…
43
Ty, która znasz huzarów gwardii…
takiego drugiego „lokalu” - posadzka 20 metrów kwadratowych - miejsce, na którym taoczy sto par.
Wysocy chudzi Amerykanie o wiecznie poruszających się żuchwach, Hiszpanie o smagłej cerze
Cyganów i tęsknych, czarnych oczach, wytworni Anglicy, płowe i jak pszenica złociste czupryny
Skandynawów. Wtedy, w 1924 roku, po powrocie z redakcji szłam do „Jockeya”. Trochę
przypudrowałam twarz, jaskrawiej umalowałam usta - położyłam na powieki zielony pastel... i już
byłam gotowa. Sukienkę? Kto by tam patrzał na sukienkę w „Jockeyu”. Przecież było tak ciemno i taki
tłok, że w tej zwartej masie, kolebiącej się, jeśli mignęła znajoma twarz, nie trwało to dłużej niż
sekundę.

Za dwa tygodnie polecę do Paryża... za dwa tygodnie pójdę na Montparnasse... Powoli (ach, to moje
serce po trzecim zawale daje o sobie ciągle znad, zupełnie, jakby już do mnie nie należało), powoli
obchodzid będę „Rotonde”, „Café du Dôme”, „Select” - pomalutku podrepczę na róg Compagne
Première, tam gdzie od frontu na parterze widad zielone okiennice, ozdobione wzorem kwiatów.

Och! wtedy nie przychodziło mi nigdy do głowy, że przemijanie i mnie dotyczy. Czyż mogłam sobie
wyobrazid, że może na zawsze opuścid mnie skrzydlata lekkośd? Że i ja się zestarzeję?

Chłodna jest wiosna... siedzę przed zamkniętymi szklanymi drzwiami do mego ogródka... szare niebo,
już trzeci taki szary, ołowiany dzieo. Święta wielkanocne minęły. Przyjechali do mnie ze Szwecji
goście. Pamiętacie w Królu węży i salamandrze mój pobyt w Zgierzu i ciocię Leosię? To właśnie Stefan
- jej wnuk z żoną i dwiema córeczkami. Starszej córeczce na imię Lucia, tak samo jak jej matce. Tamta
Lucia mieszkała u nas cały rok, chodziła ze mną na pensję pani Kazimiery Kochanowskiej - pamiętam
jej granatowy paltocik, lamowany czerwoną wypustką, i kapelusz, taki sam jak ja nosiłam - duży,
„amerykaoski marynarz”. Ciocia Leosia umarła w łódzkim getcie. Lucia zginęła w komorze gazowej, a
Stefan, który przetrzymał Oświęcim i inne obozy śmierci, przyjechał z śliczną młodą żoną i uroczymi
córeczkami tu do mnie do Warszawy.

Drugiej córeczce na imię Ewunia - siada mi na kolana, obejmuje za szyję i coś dwierka po szwedzku...
Jest w jakiś niepojęty sposób podobna do mnie... może do mojego ojca, a może do Luci czy też cioci
Leosi? Takie myśli przychodzą mi do głowy, kiedy wybieram z szafy sukienki i bieliznę, które mi będą
służyd w Paryżu. Trzeba mocno zacisnąd powieki i nie myśled. Nie dzielid życia na młodośd i starośd
(Boże, jak ja chytrze bronię tych resztek, które we mnie jeszcze zostały). Trzeba się oddad zupełnie
prostym, a wielkim rzeczom, które się nie zmieniają (przynajmniej nie tak szybko jak człowiek), a więc
piachom nad morskim brzegiem, zielonej gęstwinie lasów, kamieniom i błękitowi morza, szarości
chmur, które pokrywają dzisiaj niebo. Wymazad, wytrzed jak gąbką na tablicy wszystkie myśli, oceny,
porównania - wszystko zetrzed - zatracid się pośród niepragnienia i niewymierności. Tak - tak będzie
najlepiej... ale to też nie potrwa długo...

A wtedy taoczyłam w „Jockeyu” do utraty tchu. Nogami sławiłam niespożyty tryumf młodości. Tytus
parskał, chrypiał i krzyczał: - Oszalałaś! Doszczętnie oszalałaś - rozpływasz się w różowej mgiełce
paryskich dni - ironizował - w szarej różowości Sekwany, prawdopodobnie twój mózg przestał działad.
Czy nie jesteś w stanie pojąd, że zelówki zupełnie odleciały? Że Jacek chodzi bez butów? Jutro!
Słyszysz? Jutro pójdziesz z Ludwikiem Pugetem do „Petit Robinson” i tam musisz go nakłonid do
kupna... My z Jackiem doskonale zdajemy sobie sprawę, że on nie ma za dużo pieniędzy... że i u niego
się nie przelewa, ale Jacek nie może chodzid na bosaka! Rozumiesz?
Naturalnie, że rozumiałam. I nie tylko rozumiałam. Tytusa i Jacka kochałam, chętnie bym im krwi
serdecznej utoczyła, byli mi wtedy w Paryżu najbliższymi, najmilszymi, po prostu byli mi konieczni do
życia.

Niedzielne rano jakby wyszorowane, wyczyszczone, świeciło odświętnością, słoneczne było

i niebieskie. (Ile by takich dni człowiek nie przeżył, zawsze mu ich mało!)

Na dole, na czerwonym dywanie hallu leżała Babette, jej długi puszysty ogon niczym pióra ptaka
przecinał taoczącą smugę słooca.

- Bonjour, Babette, comment ça va?44 - Warknęła i pokazała mi zęby. - Idę, żeby się spotkad z
Ludwikiem Pugetem... pojedziemy na cały dzieo do „Petit Robinson”, będziemy jeździd na karuzeli,
będziemy łódką pływad po stawie i... zdobędę buty dla Jacka. - Zaszczekała przeraźliwie i znowu
pokazała mi zęby, z głębi przez nie domknięte drzwi wypłynęła pani Martineau.

- Où est ma Babette, mon amour, ma petite cocotte!45

Zbiegłam po czterech stopniach i otworzyłam bramę.

Rue de Rennes śpiewała... niebo nad rue de Rennes śpiewało, drzewa, wystawy sklepów, kafejki
i magazyny, jezdnia i narożne bistro śpiewały. Nogi moje były uskrzydlone - przefrunęłam jezdnię
i uśmiechając się do „bureau de poste” znalazłam się na rue Littré.

Ludwik Puget, wysoki i szczupły, z blond czupryną, elegancki w każdym calu, w pince-nez,
z nieodłączną fajką, stał przed długim stołem na krzyżakach i ustawiał swoje nieduże, pełne wdzięku
figury.

- Oui, ça va46 - uśmiechnął się, a ja jak zawsze, ilekrod się z nim spotykałam, zdziwiłam się w duchu.
Jak to możliwe, żeby taki wytworny, rasowy pan mógł byd rodzonym ojcem tego nie uczesanego, nie
umytego, chochołowatego Jacka, mojego najmilszego przyjaciela, który podobny jest raczej do
stracha na wróble, i w niczym, ale to w niczym nie przypomina swego wytwornego ojca. W początku
naszej „honorable partie de la compagnie”47 nie zdradziłam się najdrobniejszą wzmianką o Jacku. Pan
Ludwik mówił o Bourdelle'u, Despiau, o rzeźbie monumentalnej i o rzeźbach małych wymiarów,
wspominał Maillola, którym się zachwycał. Słuchałam go z zainteresowaniem - starałam się skupid.
Ale przez liście kasztanów taoczyły plamy słoneczne, spod nóg wyskakiwały koniki polne, dzwoniło,
dwierkało, brzęczało, stanęliśmy na brzegu łąki. Dookoła pola zielonej pszenicy, niebo wznosiło się
nad światem jak szklana niebieska kopuła. Po licznych nieudanych próbach udało mi się nareszcie
naprowadzid na temat: Czym stad się może dla Jacka pobyt w Paryżu - bezpośrednie zetknięcie się
z rzeźbą Bourdelle'a, Despiau i Maillola... czy potrafi się oprzed potężnym wpływom mistrzów? Ja
starałam się naturalnie, aby pan Ludwik zechciał bezstronnie przyznad, że sztuka Jacka już teraz
posiada znamiona wspaniałego talentu. Pan Ludwik palił fajkę, patrzył przez binokle w zieloną dal -
sceptyczny uśmiech, chrząknięcie i żmudne przypalenie wygasłej fajki - od dawna wygasłej. -
Nieporządny, chaotyczny - nieodpowiedzialny - w dodatku uparty i krnąbrny. - Panie Ludwiku -
młodośd - pierwsza młodośd - niech pan zrozumie, on jest jak szczeniak, który obwąchuje świat... Ja

44
Dzieo dobry, Babette, jak się masz?
45
Gdzie jest Babette, moja ulubienica, moja mała kokietka!
46
Jakoś idzie.
47
Uroczystej części towarzyskiego spotkania.
to samo przeszłam. Paryż po Krakowie to zbyt wielka dawka... jemu się ziemia usunęła spod nóg, on
teraz na nowo tworzy wszechświat... rozumiem przecież, że ciężko, że i panu ciężko. Och! Tak,
Despiau jest naprawdę genialnym rzeźbiarzem. Ale niech pan się nie gniewa, przecież Jacek nie może
chodzid do Beaux-Arts bez butów - naprawdę, to ważne także dla honoru jego przyjaciół. Wydaje mi
się, że najpilniejsze, aktualnie najpilniejsze, to kupno półbucików. Niech pan postara wyobrazid sobie,
co czuje pana syn, chodząc boso po Paryżu... Tytus Czyżewski i ja jesteśmy zrozpaczeni, przecież nie
mówię o ubraniu, o płaszczu - och nie! Tylko to obuwie.

Pan Ludwik palił fajkę i patrzył w dal - po chwili podniósł oczy na niebo.

- Ta cisza południa - powiedział - właściwie dzisiejszego człowieka cisza i natura mogłyby jeszcze
zawrócid od ostatecznej katastrofy. - Rozejrzał się wokoło, w zielonym gąszczu drzew nad naszymi
głowami świergoliły niewidoczne ptaki i świerszcze cykały od strony łąk, nieśmiało kląskały żaby -
i cisza dzwoniła. - Nienawykłe mamy uszy do tej cichości - dodał. - Paryż zagłusza, Paryż rozdziera. -
Znowu wsłuchiwał się w zielony świat.

Uśmiechnął się tym nieodpartym uśmiechem wtajemniczonych - uśmiechem mędrca i zarazem

dziecka. Wyciągnął swoją długą, wąską ręką (w każdym razie nie była to ręka rzeźbiarza) ku drgającej
plamie słooca.

- A teraz pójdziemy coś zjeśd.

O Boże - myślałam... nic konkretnego. Tytus i Jacek czekają na Montparnasse, a kwestia butów nadal
nie rozstrzygnięta.

Usiedliśmy przy stoliku w ogródku - to był naprawdę prześliczny zakątek. Pnie jabłoni i grusz
pobielone wapnem świeciły bielą - różowe begonie w zielono pomalowanych skrzyniach oddzielały
ogródek od sadu. Puszysta, szara kotka ułożyła się z dwoma kociętami, które niedawno przejrzały na
ślipki; ucieszne w niepojętej szczęśliwości, wdrapywały się, to znowu spadały z jej grzbietu. Nie ma to
jak déjeuner48 we francuskiej oberży, nie ma jak pasztet z wątróbek z truflami ze szklanką wina
beaujolais. Sam obrus w kostki czerwono-białe, na którego powierzchni drżą słoneczne plamy,
wprowadza człowieka w stan błogiej ufności w porządek wszechrzeczy. Zapomniałam, cośmy jedli
(rzadko mi się to zdarza), ale po mięsie, po sałacie, popijając gęsto i często, wpadliśmy oboje z panem
Ludwikiem w nastrój bezpośredniości, nastrój szczerego, bez słownych upiększeo, zachwytu nad sobą
i nad światem.

- Najmilszy panie Ludwiczku, tak mi w tej chwili jest dobrze! Wszystkimi zmysłami oddaję się błogości.
Czuje pan zapach kawy? Co za rozkoszna woo, a za chwilę będziemy ją pili! Czy to nie cudowny
napój? Czarna, mocna, nie za bardzo słodzona kawa. Czuję, że nasza przyjaźo, którą zawarliśmy tu w
„Petit Robinson”, trwad będzie i będzie. Wie pan, co jest jedną, jedyną ciemną plamą na tym
bezchmurnym niebie?

Pan Ludwik oderwał usta od brzegu filiżanki.

- Ciemna plama? O czym pani myśli?

- Kochany, najmilszy panie Ludwiczku, pan zapomniał?

48
Obiad.
- O czym?

- No, o butach Jacka. Jak my możemy cieszyd się życiem? upajad beaujolais i kawą, kiedy Jacka
kamienie i piach uwierają w bose stopy.
Pan Ludwik znowu nabijał sobie fajkę, tytoo miał w gumowanym, ceglastego koloru woreczku,
którego szyja sama się skręcała w wężowe sploty. Popychał tytoo metalowym kapslem.

- Jutro rano niech przyjdzie z Tytusem, pójdę do Raula i kupię mu te buty.

Spojrzałam na niego z zachwytem.

- Naprawdę?

- A teraz żadna ciemna plama nie zasłania pani błękitu?

Zerwałam się z miejsca... i pocałowałam policzek pana Ludwika.

- Och!... jestem szczęśliwa - niebo bez plam, szeroki, daleki błękit, a pan - panie Ludwiku, jest...
aniołem.

Dopiero we wtorek ruszyliśmy wszyscy czworo, aby urzeczywistnid marzenie tylu długich tygodni. W
poniedziałek poprosiłam redaktora Chmurzeckiego, abym mogła we wtorek spóźnid się o trzy
godziny. - Proszę pana, to sprawa niepomiernej wagi, wymaga mojej obecności, bardzo proszę
o łaskawe udzielenie mi trzech godzin, obiecuję, że się to już więcej nie powtórzy.

Redaktor Chmurzecki pogłaskał swoją długą, jasną, pielęgnowaną brodę, dumę i chwałę jego
istnienia. W gruncie rzeczy był to dobry człowiek i od razu zgodził się na moją prośbę. O godzinie
dziewiątej zeszłam na dół, madame Martineau, tuląc w ramionach Babette, zabawiała rozmową
Tytusa i Jacka.

- Idziemy, idziemy! Pan Ludwik czeka na nas. - Dwie minuty dzieliły „Hôtel Unic” od rue Littré. Pan
Ludwik ubrany już, z nieodłączną fajką w zębach, stał na progu atelier.

Powitanie ojca z synem wydało mi się zbyt chłodne i obojętne. Tytus, okutany w swoją za długą
i obszerną, na wyrost - pelerynę, starał się byd ujmujący. Pan Ludwik milcząco podał mu trzy palce, do
mnie się uśmiechnął, ale jakże niepodobny był to uśmiech do uśmiechu w „Petit Robinson”. Zrobiło
mi się trochę smutno - mężczyźni bardzo nie lubią wydawad pieniędzy - utrwaliłam sobie po wsze
czasy w szarej korze mózgowej. Na rue de Rennes weszliśmy całą czwórką do dużego magazynu
„Raoul”. Jacek usiadł, a pan Ludwik i Tytus oglądali „modele” za szklanymi gablotami.

Jacek - ku mojemu zdziwieniu - wcale nie był zainteresowany, żuł coś w zębach, przyglądał się
przechodniom przez wielkie szyby, natomiast Tytus fruwał od gabloty do gabloty, dwa razy wybiegał
ze sklepu, aby porównad jakąś parę z tymi, które przyuważył na wystawie. Miał pewne wątpliwości,
czy odpowiedniejsze będą czarne, czy też brązowe. Pan Ludwik skłaniał się raczej do czarnych. Ja
ostro protestowałam - brązowe, stanowczo brązowe i to nie te, które wybrał Tytus - uważałam, że są
zbyt czerwone.

- Będzie w nich wyglądał jak ptak! Wolałabym ciemnobrązowe o szerokich nosach, te wyglądają
dystyngowanie i solidnie.

Jacek uśmiechnął się.

- Dystyngowanie, powiadasz. To akurat w sam raz dla mnie.

Przymierzył (skarpetki były w okropnym stanie - wolałam odwrócid głową), zrobił parę kroków,
patrząc z uwagą w lustro.

- Doskonałe, jakby je kto ulał na moje nogi. - Tytus zmrużonymi oczyma przyglądał się Jackowi
w milczeniu.

- Można - orzekł wreszcie grobowym głosem.

Następnego dnia, była to środa, właśnie skooczyłam śniadanie i wesoła jak szczygieł czyściłam zęby
świeżo nabytą pastą wiśniową, która miała, w myśl reklamy, bronid ich biel od nikotyny, kiedy
gwałtownie zapukano do moich drzwi.

- Tout de suite49 - krzyknęłam, wkładając pospiesznie szlafrok.

Tym razem zawsze gładko do tyłu uczesane włosy Tytusa zasłaniały mu twarz i oczy. Żółty,
z podkrążonymi oczyma, wyciągnął do mnie suche, żylaste ręce. Wypisz, wymaluj - zwiastun żałoby -
przemknęło mi przez głowę.

- Co się stało? - jęknęłam bez zbytecznych powitao.

- Jackowi skradziono buty!!

- O Boże! Już - już? Tak prędko, więc tylko jeden dzieo je nosił? Tytus, mów - mów prędko! Jak się to
stało? Kto? Kiedy?

- Na bulwarze Montparnasse - przed „Café du Dôme” na ławce...

- Nie rozumiem, Tytus, jak to? Siedział na ławce i nie czuł, że mu rozsznurowują buty? Nie,
niemożliwe, żeby nie czuł. Nie wiedział? Pozwolił? - nie bronił ich? Nie wzywał pomocy?

Tytus ciężko opadł na fotel.

- Nie rozumiesz? Nie pojmujesz? Wczoraj się urodziłaś? Biedne niemowlę, niewinna dziewica!
Wczoraj wieczorem koledzy Jacka - no i nasi, ucieszeni widokiem tych wspaniałych, nowych butów na
nogach, urządzili uroczystą libację, no i oblewali może cokolwiek zbyt obficie ten tak długo
oczekiwany nabytek. Pili wino, pili też pernod... Jacek nie jest przyzwyczajony do absyntu. Jak się pije,
nie czuje się przecież, że to cholerne świostwo tak działa... nie czuł siły w nogach - został tuż pod
kawiarnią, wiesz, położył się na pierwszej zielonej ławce... no i usnął... spał bardzo twardo, przyszedł
taki łajdak, złodziej i... ściągnął mu buty z nóg. Jacek obudził się przed dwoma godzinami - boso. Leży
u mnie w łóżku - wykooczony.

- Boże! - Boże! - szeptałam... - Boże, co na to powie pan Ludwik. Stracone - stracone, szczęście nie
trwało ani jednej doby!

***

Zakochał się we mnie poeta Milbaur. Niepozorny, brzydki, niski, czarny.

49
Momencik.
- Niepodobny do mężczyzny - zwierzałam się Wandzie przy naszym wspólnym stole redakcyjnym. Do
„Jockeya” iśd z nim nie mogę, ani to nawet taoczyd nie umie. A różnica wzrostu między nami jest
większa niż różnica płci...

- Dobrze, rozumiem cię - ale skąd wiesz, że on cię kocha?

- Jak to skąd wiem? Powiedział mi - wyszlochał, wypłakał...

- Po jakiemu?

- Kretynko, po francusku. Dzisiaj trzy tylko godziny spałam... Całą noc czytał poemat - a w przerwach
mówił z pamięci swoje wiersze.

- Całą noc? Izo, toś ty go wpuściła do swego pokoju? Oszalałaś?

- Pani Martineau tylko do dziewiątej wieczorem pozwala na odwiedziny i to też nie w pokoju, tylko na
parterze jest salon recepcyjny i tam wolno przyjmowad gości. Do dziewiątej, ani minuty dłużej.
Przesiedziałam noc na twardym krześle, nie na fotelu, na twardym krześle na rue de la Gaité, na rogu
rue Odessa, w małym ubogim bistro, wiesz, takim, gdzie robotnicy raniutko, przy bufecie, na stojąco
wypijają pierwszą szklankę białego wina idąc do roboty. Zresztą ten cały Milbaur to taki biedak, prócz
pół czarnej nie postawił mi nawet brioszki. Wanda kiwała głową.

- Ale masz zdrowie! Straciłaś całą noc, żeby słuchad bredni karzełka.

- Wanda, to nie jest tak dosłownie. Karłem to on nie jest. Ma w sobie całe pokłady liryzmu - może nie
liryzmu, ale czegoś podobnego. Ten poemat nazywa się Fer et acier. Rozumiesz? Żelazo i stal, ale
właściwie tytuł ten nic nie ma do rzeczy, ani o żelazie, ani o stali słóweczka tam nie ma. Jest miłośd -
on czytał mi te wszystkie wiersze. Ja tam nie figuruję jako kobieta. Ja tam żyję w gąszczu listowia w
Lasku Bulooskim, czasami we mgle płynę nad drzewami, ale częściej snuję się w pasmach (nie
rozumiałam dobrze, o jakie pasma chodzi, ale nie chciałam mu przeszkadzad, zresztą nie wypadało
pytad) - a raz weszłam na hebanową laskę jakiegoś staruszka-rentiera, który zmęczony usiadł na
krzesełku - żelaznym krzesełku, wynajmowanym za pięd sou.

- No dobrze, ale ty przecież nie występujesz jako mgła?

- Nie, wyraźnie pisze, że ja mieszkam w gąszczu liściastym, snuję się cicho we mgle, ale krew mam
czerwoną i rozwieram ramiona.

- Do kogo wyciągasz ramiona?

- W tym cały kłopot... na pewno nie do mężczyzny - uważnie słuchałam... tylko że tam jest wszystko
szalenie powikłane, nie do pojęcia historia. Jedno jest jasne, że okropnie mnie kocha, że cierpi i że
musi ulec zatraceniu...

Zygmunt wszedł do pokoju, przyniósł cały plik poczty, chyba pięddziesiąt listów. Zabrałyśmy się żywo
do roboty. Czytelnicy „Polonii” nadal domagali się Dolores, czyli sprzedanej żony, Białych niewolnic
i książeczek do nabożeostwa.

- Ciekawa jestem, czy ktokolwiek na świecie będzie się domagał Fer et acier - Milbaura?
- Wątpię - szepnęła Wanda. - Ach, mój Boże! Żebym tak mogła dzisiaj zafundowad sobie zupy
fasolowej z kluseczkami.

No i wróciłam, znowu jestem w Paryżu. Siedzę na tarasie „Café Coupole” - na bulwarze

Montparnasse. Konfrontuję... Te same drzewa, co wtedy, rozpuściły wzwyż zielone sztandary. -
Garçon, s'il vous plaît50 - powiadam półgłosem, i zupełnie jak wtedy pochyla się nad moim ramieniem
kelner z ciemnymi oczyma. - Voulez-vous me donner un café et des gitanes51.

Tłumy obsiadły stoliki - naprzeciwko „Selectu” taras aż mrowi się od malarzy. Nikogo nie znam...
nowy świat... - nowi ludzie. „Wtedy” znałam ich wszystkich - byłam ich cząstką. Jednym z najbardziej
niemiłych aspektów starości jest osamotnienie, wyobcowanie. Tamci, moi rówieśnicy, moi
przyjaciele, nie żyją... wszyscy przeszli na drugą stronę - a ja żywa - wciąż jeszcze żywa.

Siedzę na tarasie „Café Coupole”, o parę metrów od „Café du Dôme” - naprzeciwko szczątków
„Rotonde”. Bo „Rotonde” zniszczono. Z połowy terenu zrobiono kino, a parę stolików pozostawiono
bez sensu - jakby ogołoconą z zębów szczękę, na której pozostały dwa zęby. Nawet nie mam ochoty
tam iśd. Ale „Café du Dôme” pozostało zupełnie jak wtedy... Wchodzę i rozglądam się dookoła. Ot,
stoi ten sam stolik blisko drzwi, przy którym siadywał Ilja Erenburg, pisząc swojego Lejzorka
Rojtszwaoca, a to stolik Károlyiego. Tu właśnie grywałam z nim w szachy - a tam siadywali Tytus
Czyżewski i Jacek Puget. Och, widzę nawet cieo Soutine'a z lachą w ręku... Zawado wchodzi z
Kowarskim, na tarasie mignął mi wielki czarny kapelusz i peleryna prezesa związku malarzy polskich w
Paryżu, Kergura.

W ostatnim rzędzie, tuż pod samym murem, malutki Portinari znowu kłóci się z Hiszpanem,
wspaniałym Hernandezem, najlepszym z rzeźbiarzy zwierząt. - O, Dreyfus, Basler, Despiau!! Kisling,
czarujący, roześmiany Kisling, podkpiwa sobie z młodego rzeźbiarza z rudą czupryną, Ostapa
Zadkina... A tam na prawo Mondzein, którego radosny, przesycony słoocem gorący pejzaż do dziś
pozostał mi żywo w pamięci. - Drobnymi kroczkami nadchodzą Zak i Kramsztyk, ani na chwilę nie
ustaje ich spór - wieczne dylematy „nowej sztuki”. Jaskrawo wymalowana Kiki trajkocze z Germaine,
pochylają do siebie głowy - milkną na widok Florent Felsa, „wielkiego wtajemniczonego”, który
prowadzi do oddalonego stolika młodego, bardzo obiecującego rosyjskiego malarza Tereszkowicza.

Odwracam głowę. Et, nie istniejące już cienie... wracam do „Coupole”. Nawet kawa i gitany jakby
zmieniły smak... Zabrakło im tej dawnej świeżości. Głupia! To ty straciłaś dawniejszą wrażliwośd
podniebienia i języka. Nie zapominaj, idiotko, że po siedemdziesięciu latach nawet „ocean życia”, jak
powiada moja przyjaciółka Marianna Girardin, zdąży trochę wyparowad. No, a jak to wtedy było? -
Wtedy Kisling zaprosił mnie na obiad... Poszłam już do redakcji ubrana na ten obiad. Pięknie uprałam
i nakrochmaliłam biały kołnierzyk do szarej wełnianej sukienki. Był to kołnierz pikowy, o szerokich
wyłogach. Pasek kupiony w Berlinie był z czarnego laku i szeroki na całą dłoo.

Pochylona nad listami górników, domagających się książeczek do nabożeostwa, Księgi tajemnic
Salomona i Przepowiedni jasnowidzącej Sybilli - zwierzałam się Wandzie: - Kisling to nie taki zwykły
malarz... on jest bardzo subtelny, bardzo inteligentny i ma nieodparty wdzięk. Ja go strasznie,

50
Kelner!
51
Proszę o małą kawę i gitany (papierosy).
szalenie lubię. Jak się śmieje, a przeważnie się śmieje - robią mu się takie zmarszczki koło oczu.
Obiecałam mu pozowad do obrazu Siedząca dziewczyna, ale nie rozebrana. Kislingowi nawet do
głowy nie przychodzi, że mogłabym się rozebrad. Powiedział tylko, że chciałby, abym na szyję włożyła
czerwoną chustkę...

- Jak myślisz, co on ci da do jedzenia - przerwała niecierpliwie Wanda. - Restauracja na pewno

pierwszej kategorii - chleba nie liczą, za darmo, no to się objesz za wszystkie głodne tygodnie...

W jej głosie zabrzmiała nuta zazdrości. Zrobiło mi się przykro. Tak, ja będę syta, a ona? Wiecznie
borykająca się z głodem, zafascynowana jej tylko znanym dalekim wspomnieniem zupy fasolowej,
zbuntowana i jednocześnie męczennica...

- Wandziu, Wandziu, przysięgam, że ukradnę ze stołu coś dobrego i jutro przyniosę ci do redakcji!

- Ale co? - sucho i rzeczowo zapytała Wanda. - Ja bo żadnych ciastek ani słodyczy nie pragnę... ja,
prawdę rzekłszy, najbardziej ucieszyłabym się uczciwym kawałkiem mięsa. Ale jak ty chcesz to
zabrad? - spojrzała na mnie surowo. - Tak prosto z talerza z sosem do torebki?

- Nie, przecież tam będą jakieś serwetki, przecież można wziąd parę i...

- Nie pled głupstw! W eleganckiej restauracji nie podają bibułkowych serwetek, tylko białe
adamaszkowe - lśniące - wykrochmalone, a takiej serwetki nie weźmiesz. Już kelner będzie dobrze
uważał i Kislinga na taką haobę nie narazisz... Ładnie by to wyglądało. Kisling zaprasza złodziejkę na
obiad.

- Wiem! Wanda, poproszę naszego Zygmunta, on mi da papierową torebkę. Bądź spokojna. Już ja
potrafię ściągnąd niepostrzeżenie.

Wanda mruknęła:

- No, zobaczymy.

O godzinie pół do siódmej czekałam w umówionym bistro na placu Clichy. Pojechałam tam
bezpośrednio z redakcji. Zygmunt dał mi wspaniałą torebkę z lśniącego papieru, którą zapobiegliwie
schowałam. Pracował w pakowni - lubiłam tam do niego chodzid. Opowiedział mi dużo o swoim życiu,
bardzo smutnym życiu. Zygmunt urodził się i wychował w Poznaniu, ojciec jego był robotnikiem -
w domu było jeszcze trzech braci i dwie siostry. Chłopiec skooczył szkołę powszechną, a potem
pracował w cyrku. - Jak to w cyrku? - dziwiłam się. Jeszcze nigdy w życiu nie spotkałam się
z człowiekiem cyrku. Och, cyrk bardzo lubiłam. Pamiętam, występowali trzej bracia, ulubieocy Paryża.
Bardzo się śmiałam, byli przezabawni, a przy tym bardzo inteligentni. Okrągła arena wysypana
piaskiem - wspaniała galeria - reflektory. Dyrektor cyrku w czarnym fraku z cylindrem. A potem
tryumfalne entrée przepięknej woltyżerki i sześd cudownych koni, koni o krótko strzyżonych ogonach,
o grzywach frymuśnie zaczesanych... Boże mój! Woltyżerka w cielistych trykotach nosiła białą
odstającą spódniczkę, zupełnie jak na obrazach Degasa. A ten zapach... mocny odurzający zapach
koni, zapach strużyn, potu i perfum... Clowni, woltyżerki, treserzy - niedźwiedź, który obchodził
areną, niosąc dwa kubły wody. Najbardziej przejął mnie widok klatki z lwami wjeżdżającej na kołach,
z których jeden zupełnie niedwuznacznie spojrzał na mnie i złowrogo zamruczał.

Złapałam Augusta za ramią.

- Błagam cię, uciekajmy, on wyraźnie spojrzał na mnie... błagam cię, ja mu się nie podobam.

- Tylko sobie nie wmawiaj, że cię zauważył! Siedź cicho, nie przeszkadzaj.

Na arenę wbiegł młody człowiek w błękitnym mundurze, złote szamerunki na piersiach, epolety
zakooczone frędzelkami, dwa rzędy złotych guzików i szpicruta w ręku... podszedł do klatki i odsunął
żelazne drzwi. Na jego skinienie lwy wychodziły powoli jeden za drugim.

- Guciu, Guciu - skamlałam - błagam cię, wyjdźmy już, błagam cię.

Rzeźbiarz spojrzał na mnie złym okiem.

- Nędzny tchórz! Jak ci nie wstyd?

- Och, Boże! wstyd mi - okropnie mi wstyd - ale jeszcze okropniej się boję. Tamten - o, ten czwarty
z kolei, bardzo mnie nie lubi.

- Tylko sobie nie wmawiaj. Mania wielkości - on cię wcale nie dostrzega - jesteś dla niego cząstką tej
hołoty, na którą musi codziennie patrzed i którą gardzi.

Lwy siadały na prostokątnych, zbitych z desek, wielkich pudłach. Reflektor z boku rzucał światła.
Zieleo przechodziła w błękit, czerwieo w fiolet, a potem wszystko zaczęło się mieszad i mienid złotem
i purpurą. Ten wieczór w cyrku zostawił we mnie wspomnienie czegoś z pogranicza bajki. A tu
Zygmunt, mizerny, wygłodzony Zygmunt, z podrzędnej pakowni biednego pisma emigracji polskiej
należał w jakiś sposób do świata bajki.

- Zygmunt! A coś ty robił w tym cyrku?

Zygmunt postawił czajnik na okrągłej fajerce, jedynej fajerce nędznej „kozy”, uśmiechnął się
i pierwszy raz spostrzegłam, jak bardzo jest mizerny i blady. Włosy mu się mierzwiły na czubku głowy,
a rzęsy, niebywale gęste i długie, rzucały ciemny cieo na policzki.

- Akrobatą byłem, skoczkiem, na linie chodziłem, z trapezu skakałem. Co tu gadad i opowiadad... było
nie było - skooczyło się i trzeba od początku zaczynad. Niech pani idzie już do roboty, bo jak Cmela lub
Miklaszewski zajrzą, to będzie większa draka. Podziękowałam mu raz jeszcze za torebkę i wróciłam na
swoje miejsce czekając kooca pracy.

Pobiegłam do metra.

Kisling nie nadchodził - siedziałam mniej więcej pośrodku, w pierwszym rzędzie stolików najdalej
wysuniętych w stronę jezdni, powoli popijałam kawę, niespokojnie popatrując w stronę
przechodniów. - A jeśli zapomniał? A jeśli wypadło mu coś pilnego?

- Eh bien! Przepraszam, jeśli się spóźniłem.

Jest... jest, miły kochany Kisling! Nie zapomniał. Pojechaliśmy jego autem na rue Norrent. Tuż za nami
wznosiła się nawa białego kościoła Sacré-Coeur. Podeszliśmy do żelaznej balustrady - u nóg
rozpościerał się daleko i szeroko Paryż. Zatykał ogrom tego miasta, olśniewało niebieskie morze
nieba, srebrzyście wiła się wstęga Sekwany. Słooce łagodnie, niedostrzegalnie, powoli, przesuwało się
ku dalekiemu jeszcze zachodowi.
Kisling dotknął mego ramienia.

- No, widzę, że ci się tu podoba, ale ja jestem głodny, psiakrew, stabilizacja to początek upadku... W
Krakowie nie miałem takich nędznych, mieszczaoskich przyzwyczajeo. Zbliża się siódma, a moja
nędzna jaźo - jak mówił Przybyszewski - domaga się wielkim głosem obiadu. Chodź!

Prędko włożyłam moje sto razy prane rękawiczki i z miną jakbym od urodzenia nie jadała w innych
restauracjach, weszłam z Kislingiem do sali lśniącej od bieli, kryształów i sreber. To była naprawdę
bardzo elegancka restauracja - chyba tylko bardzo, ale to bardzo bogaci ludzie mogli tam jadad
obiady. Od progu powitał nas wytworny pan w białym gorsie z czarną muszką, bardzo gorliwie począł
szukad wygodnego dla nas miejsca, ale Kisling powiedział, że chcemy jeśd na tarasie. Przeszliśmy
wzdłuż salę, żeby dostad się na kryty szkłem taras. Taras był właściwie dalszym ciągiem sali
restauracyjnej, a jednocześnie królestwem paproci, olbrzymich paproci, rosnących w zielonych
skrzyniach. Wreszcie przy stoliku pod szklaną szybą okna znaleźliśmy miejsca.

W dole, tak samo jak przy żelaznej balustradzie pod kościołem Sacré-Coeur, widad było całą
panoramę Paryża. Kisling rozmawiał z gospodarzem (maître de la maison). Tak intensywnie rozważał
menu mającego nastąpid obiadu, że utworzyła mu się zmarszczka między brwiami.

- Co teraz zjemy? Trzeba się zastanowid. - Znowu gospodarz zaszeptał mu coś do ucha. Znowu Kisling
zmrużywszy oczy rozważał, w koocu rzekł: - Na pierwsze zjemy sobie dobrą langustę z majonezem -
na drugie może byd, jak mnie zapewnił maître, młoda tłuściutka kaczka. Bella, lubisz kaczki?

- Ubóstwiam - odpowiedziałam krótko.

- No to niech będzie kaczka z zielonym groszkiem i frytkami... sałatka z chicorée52 a potem... cóż
potem? Dobra melba, czarna kawa z kieliszkiem armagnacu.

Słuchając tego starałam się przybrad odpowiednio nonszalancki wyraz twarzy. Myślałam
równocześnie o Wandzinych tęsknotach do zupy fasolowej, o moim nieszczęsnym występie
śpiewaczym na avenue Clichy, o Wandzie siedzącej w tym okropnym hotelu na rue de Lappe.
Otworzyłam torebkę, szukając niby to szminki do ust, jednocześnie tak manipulując, aby papierową
torebkę, daną mi przez Zygmunta, położyd tuż obok. Kisling zatarł ręce.

- Wiesz, cieszę się, że jestem pierwszym, z kim zjesz dobrą kolacją na Montmartrze. Hm! Dziewiczośd
wrażeo, hm... ja jestem stary pies, który z niejednego garnka jadł, dla mnie już chyba nie ma niczego
na świecie, co by było po raz pierwszy, jestem stary, zepsuty wycieruch, a ty jesteś rozczulająco
młoda, jesteś rozbrajająco niewinna.

- O, co to, nie nie! Przysięgam ci, zapomniałam już, kiedy byłam niewinna. Ty na mnie patrzysz
romantycznymi oczyma starego Krakowa, a ja już bardzo dużo przeszłam, ale to, że za każdym razem
na nowo rzucam się w „przygodę” jak po raz pierwszy... i to, że jestem taka spragniona życia, to
właśnie sprawia, że wydaję ci się niewinna.

Kisling nalewał białe wino do kieliszków.

52
Cykorii.
- Przygodę, mówisz, o mój Boże, żebym umiał ci powiedzied, ile nudy dla mnie mieści się w słowie
„przygoda”, ale dla ciebie jestem gotów wypid za twoje przygody.

Jaki on jest miły, dobry, opiekuoczy. I co to opowiadają o zepsutych, rozpustnych „cyganach”,

o egoizmie, cynizmie malarzy paryskich. Brednie. Podano langustę, była tak wielka, że z zachwytem
zawołałam: - Ona jest taka duża jak mały osiołek!

Z kleszczy wydobyłam dwuzębnym widelcem olbrzymi kawał różowych doskonałości. W milczeniu

oddaliśmy się rozkosznemu smakowi tego morskiego potwora, co pewien czas popijając chłodnym
łykiem wytrawnego wina. Z langusty nie mogłam nic schowad do torebki. Kaczka z zielonym
groszkiem wydała mi się poematem, złotobrązowa skórka była krucha i soczysta. Kisling z uśmiechem
przyglądał się mojemu apetytowi, co pewien czas ze srebrnego półmiska przekładał na mój talerz
nową porcję... w pewnej chwili wstał.

- Jedz, kochana, a ja wyjdę na chwilę do telefonu. - Rozejrzałam się. O pięd metrów dwie starsze
panie, najprawdopodobniej Amerykanki, bo nosiły przedziwne kapelusiki, przyozdobione girlandami
margaretek i atłasowymi kokardami, sprzeczały się półgłosem. - E! co mi zależy na opinii tych starych
bab. Odkroiłam z kaczki całe udo z przyległościami i wsadziłam do Zygmuntowej torebki. - To dopiero
będzie rozkosz dla Wandy, niech popróbuje tych wspaniałości.

Kisling wrócił na swoje miejsce.

- No, jak twoja przygoda z kaczką - śmiał się, aż mu się łzy ukazały w oczach.

- Och, to jest prawdziwie wspaniała przygoda. Oby wszystkie następne miały taki smak.

Kisling podniósł szklaneczkę tym razem czerwonego wina. - Amen - i znowu się śmiał tym swoim
głośnym, zaraźliwym śmiechem.

- Amen - podniosłam swoją szklankę wysoko, a odblask słooca rozjarzył się w rubinie wina.

- Dla podkreślenia odświętności naszego posiłku proponuję ci melbę z górą kremu... - Słowa jego
brzmiały w moich uszach jak pieśo. Cóż za wspaniałe doznanie, po tygodniach niedojadania to
poczucie zupełnej sytości. Po grochowych zupkach na obskurnej sali, gdzie blaszane łyżki są
przytwierdzone do stołu łaocuszkami, a wszelkie jedzenie w blaszanych miskach ma specyficzny smak
i zapach nędzy. Potem piliśmy pachnącą, gorącą kawę, paląc abdullahy i od czasu do czasu
posmakowując armagnac... Torebka z kaczką, przezornie osłonięta chustką do nosa, spokojnie
spoczywała na dnie mojej „wyjściowej” torby z czarnego lakieru.

- A teraz autem przejedziemy przez cały główny szlak. Polami Elizejskimi do Lasku Bulooskiego.

Byłam trochę pijana. Siedziałam przy nim i patrzyłam na jego ręce leżące na kierownicy. Były wąskie,
nieduże, ale silne.

- Kisling, teraz jest mi tak, jakbyś mi podarował cały Paryż.

- Tak, racja, daję ci go na zawsze i obiecuję nigdy nie odebrad, możesz od tej chwili czud się
posiadaczką Paryża.
Mój Boże! Ile to dziesiątków lat minęło? Kisling od dawna nie żyje, tylko tu, na Mokotowie,
naprzeciwko fotela, na którym siedzę, pisząc te słowa, z poczerniałych złotych ram patrzy na mnie
młodziutka dziewczyna w szarej sukience i czerwonym szaliku, ma krótko ostrzyżone włosy i trochę
smutne oczy pod równiutkimi brwiami...

Położyłam rękę na jego ręce.

- Kisling, jestem szczęśliwa, zdaje mi się, że cię kocham, błagam, pocałuj mnie.

- Ty głupia, smarkata, dla mnie za dobra jesteś na przygodę, pamiętaj, mam żonę i dwóch synków.
Lubię cię bardzo, może nawet za bardzo... - teraz jechaliśmy bardzo wolno. - Nie chcę, żebyś
rozmieniała się na groszaki, rozumiesz? - Co tu rozumied? Wspaniały plac Concorde, na lewo plac
Vendôme i egipski obelisk Napoleona, a prosto wspaniałą aleją jedziemy do zielonej gęstwiny Lasku
Bulooskiego. Stanęłam w wozie - stanęłam opierając się o jego ramię. Radośd życia, radośd samego
tylko istnienia, oszołomienie, zachwyt wobec otaczającego mnie piękna. Czar architektury, podziw dla
tego miasta sprawiły, że unosząc w górę głowę, zawołałam żarliwie i patetycznie do słooca: - Ja nie
chcę, żebyś dzisiaj zaszło, pozostao tam, gdzie jesteś, nie chcę, żeby dzisiaj była noc!

Kisling zatrzymał wóz tuż przed krawężnikiem.

- Kochanie, ja mogę tylko zatrzymad auto. Był już podobno jeden taki, który zatrzymał słooce - zdaje
mi się, że nazywał się Jozue... ale tam chodziło o jakieś militarne sprawy. Usiądź spokojnie, mała
wariatko z kraju położonego nad Wisłą, północnego kraju, w którym i ja się urodziłem i może dlatego
tak cię lubię i boję się, żebyś się nie potknęła, żebyś się nie uderzyła zbyt boleśnie. Usiądź spokojnie,
pogódź się, że słooce dzisiaj, tak jak wczoraj, zajdzie i odda niebo księżycowi, a ja odwiozę cię do pani
Martineau. Idź do łóżka i śpij do jutra rana.

- Nie! Ja nie chcę, żeby ten dzieo kooczył się w taki sposób jak wszystkie inne. Podarowałeś mi Paryż.
Tak bardzo cię kocham, pocałuj mnie, proszę, jeden jedyny raz mnie pocałuj. Słyszysz? Ze słoocem
dam sobie radę, patrz - zatrzymało się... o tam, nad jeziorem - spójrz w lewo - stanęło. Słyszysz?
Jeden jedyny raz.

- Jeśli się natychmiast nie uspokoisz, wyrzucę cię z auta. Poznasz brutalnośd mężczyzny - widzę, że
z tobą nie można inaczej. Smarkata - uciekła z porządnego domu i myśli, że będzie się w Paryżu
puszczad. Idiotka, nie ze mną. Chcesz powiększyd szeregi nocnych panienek? „Pocałuj mnie”, a potem
„uściśnij mnie”, a potem „rozbierz mnie”. Ech, złoiłbym ci tyłek pasem, żeby cię raz na zawsze
nauczyd rozumu...

Skręciliśmy ostro w rue St-Pères. Cicho siedziałam, boleśnie upokorzona. Taki był miły! Taki miły,
a teraz pasem chce łoid. Na rue de Rennes 151 bis zahamował.

- Idź spad - powiedział łagodnie (może mu się wstyd zrobiło?). - Idź spad, nie myśl o głupstwach. -
Poklepał mnie po ramieniu.

Stałam na chodniku patrząc, jak auto skręca. Spojrzałam w górę. Księżyc, duży srebrny talerz, stał nad
dworcem Montparnasse. Słooce dawno już zaszło. Rozbierając się w swoim pokoju, patrzyłam przez
okno - gorąca, czerwona, zielona i srebrna noc paryska - majowa noc. Och!, jakie życie jest piękne, daj
mi, dobry Panie Boże, tysiąc lat życia - myślałam zasypiając.

***

Roboty w redakcji było coraz więcej - nadeszły paki książek z kraju. Układałam je na półkach, na dole
przylepiałam kartkę z napisem. Książeczki do nabożeostwa po 5 fr., książeczki do nabożeostwa
w pięknej oprawie ze skóry - 8 fr., luksusowe książki do nabożeostwa, wierzchnia okładka z białej
kości, złocone brzegi, papier welinowy - 15 fr.
 Lekarz domowy - 7 fr.
Żywot św. Genowefy - 3 fr.
Sennik Egipski - 3 fr.
Magiellona, czyli klucze szczęścia - 2,50 fr.
Samogwałt i jego skutki - 2,50 fr.
Dolores, czyli sprzedana żona (trzy pełne tomy - 1780 stron) - 25 fr.
Tajemnice Salomona - 2 tomy (z dziedziny kabalistyki i okultyzmu - opieczętowana
pieczęciami nie do podrobienia) - 25 fr.

Jak już wspominałam, przychodziły setki zapotrzebowao. Pakowałyśmy z Wandą książki

w jasnobrązowy papier, zawiązywałyśmy sznurkami, na białych nalepkach pisało się adres - Zygmunt
pomagał, a później gotowe odnosił na pocztę. Bardzo wiele osób à conto przysyłało pieniądze, ale
przeważnie wysyłaliśmy „contre remboursement”, czyli po polsku „za zaliczeniem” (listonosz
inkasował przy oddaniu paczki). Cichaczem zabrałam do domu pierwszy tom Dolores. Co za
sensacyjna lektura! Po odniesieniu wzięłam tom drugi. Tom trzeci czytałam już nawet w redakcji.
Dolores napisał nieznany autor niemiecki, tłumacz nieznany, nakładcą było wydawnictwo poznaoskie,
o którym nigdy nie słyszałam. Był to ekstrakt sadyzmu i katastrofizmu. Język, jakim zostały napisane
te trzy olbrzymie tomiska, haniebny. Może to była wina tłumacza źle rozumiejącego po niemiecku,
a wcale nie znającego języka polskiego. A oto treśd tego dzieła: Dolores - dziewczę niewinne jak lilia -
prześladuje pewien baron, który jest jednocześnie (o ile zrozumiałam, bo to było bardzo
zagmatwane) - hersztem bandytów. Baron ten był milionerem w podeszłym wieku, bardzo
rozpustnym człowiekiem, nieustannie pożądającym nagiego ciała młodziutkich dziewcząt. Baron miał
skomplikowany i perfidny charakter. Porywał córki szlachetnych arystokratów w następujący sposób:
czaił się w krzewach parków pałacowych, potem zarzuciwszy chusteczkę dziewczęciu na twarz
(odbywającemu przechadzkę z guwernantką - rezydentką również szlachetnego pochodzenia)
i ogłuszywszy je jednym ciosem (cios ten doskonalił od lat dziecięcych) - unosił dziewczę przez wyłom,
poprzednio już dokonany w murze - do kabrioletu czekającego w pobliżu. Następnie niecny baron
zawoził panienkę do swojego ponurego zamczyska, niewidocznego dla oka przechodnia. Jakie smutne
było przebudzenie się niewinnej Dolores! Zamknięta w małej komnacie o zakratowanych oknach
dostawała raz dziennie trochę spleśniałego chleba i solonej obficie wody. Dolores, przyzwyczajona do
puchowego łoża, licznej służby, bacznej na każde jej skinienie, pieszczona przez rodziców, edukowana
przez specjalnie dla niej sprowadzanego z Paryża maître'a, codziennie spowiadająca się u pałacowego
kapelana - teraz, uprowadzona przez herszta bandytów, płakała cichutko, prosząc stwórcę o pomoc.
Dwunastu brodatych, niechlujnych członków bandy zaśmiewało się, patrząc na nieszczęście
dziewczyny i pijąc z beczki brandy.

Nie pamiętam, kto uratował Dolores, musiał jednak byd taki, ponieważ następny tom poświęcono jej
ucieczce wraz z wybawicielem. Tym razem było jeszcze gorzej. Schowali się przed baronem
w czeluściach jakiegoś okrętu, który stał w porcie... i oto okręt zerwał się z kotwicy i miotany falą
sztormu popłynął w nieznaną dal. Dopiero na trzeci dzieo nagle pojawił się pijany kapitan. Potwór
w ludzkim ciele posiadał co prawda tylko jedną nogę, ale potrafił, stukając protezą, przebiegad
w mgnieniu oka cały pokład, wdrapywad się w ciągu paru sekund na najwyższy maszt i odnieśd
zwycięstwo w walce z rekinem. Kapitan zwał się „Jednookim”, bo rzeczywiście pozostało mu tylko
jedno oko (to drugie stracił w Hamburgu, w portowym szynku).
„Jednooki” od pierwszego wejrzenia pożąda Dolores... Na szczęście do niczego nie dochodzi - bo
okręt tonie przy skalistej wyspie na jakimś nie znanym bliżej morzu. Kapitan i zbawca nie zobaczą
więcej wschodzącego słooca. Fale oceanu wyrzucają ciało Dolores na piaszczysty brzeg tuż-tuż przy
ostrej, wysokiej skale. Leży więc Dolores naga, zemdlona, kusząca oczy, albowiem jej kształty to żywy
wizerunek greckiej amfory. Właścicielem tej wyspy jest angielski lord, cierpiący na nieuleczalny
spleen.

Był wczesny ranek. Po nie przespanej nocy, strawionej na jałowych rozmyślaniach, lord wychodzi ze
swego strzyżonego parku, aby wypalid fajkę. Zdziwiony widokiem tego niezwykłego zjawiska -
przyklęka u stóp Dolores.

- How do you do?53 - pyta zachrypniętym głosem.

Dolores budzi się, wyciąga ręce, aby osłonid coś niecoś przed oczyma lorda. Dieu, mon Dieu54 -
wyszeptuje w różowiejące na wschodzie niebo.

- Êtez-vous Française?

- Och, nein, ich bin ein deutsches Mädchen55.

Lord, odwracając głowę, aby nie przysparzad sobie komplikacji uczuciowych, podaje Dolores rękę,
pomagając jej stanąd na obie nogi.

A teraz prędko kąpiel, płatki na mleku i gorąca herbata. Niestety, jak się okazuje z dalszego ciągu
powieści, tubylcy wyspy odkryli tajemniczą truciznę w korzeniu jakiejś rośliny, chcą wypróbowad jej
moc na osobie lorda. Lord i Dolores ratują się ucieczką w przeciekającym czółnie, co doskonale leczy
lorda ze spleenu.

Najciekawsze było, że te grafomaoskie banialuki bardzo mi się podobały. Czytało się to jak Na ustach
grzechu Magdaleny Samozwaniec, chod w pomyśle nie było żadną satyrą, groteską czy parodią.

Następnym moim przeżyciem było studiowanie egipskich senników. Od tamtych czasów potrafię
bezbłędnie interpretowad najbardziej fantastyczne, najbardziej niedorzeczne sny. Udało mi się
przeniknąd symbolikę wtajemniczonych, tak bardzo ekscytującą rzesze dążących do objawienia
przyszłości. Prawdę powiedziawszy - bijąc się w piersi - wyznad muszę, że z czasem ja sama
uwierzyłam w te symboliczne znaki. Z licznymi zastrzeżeniami, ale wierzę.

Urodziłam się na początku listopada, a więc pod znakiem Skorpiona. Charakterystyka osób spod tego
znaku - W moim wypadku - niestety nie zgadza się, ale o to mniejsza, bowiem ludzie przeważnie
myślą o sobie inaczej, niż o nich myślą bliźni. Muszę jednak oświadczyd, że twierdzenie, jakobym
wyróżniała ludzi noszących mundury, jest zgoła nieprawdziwe. Pamiętam do dziś dnia zdanie: „W
braku mundurów wojskowych chętnie zadowolisz się strażackiemi”.

Mundur wojskowy sama nosiłam parę dobrych lat, niestety, nigdy żaden strażak nie odegrał w moim
życiu nawet najbardziej znikomej roli. Nie poznałam osobiście żadnego strażaka.

53
Jak się pani ma?
54
O, Boże, mój Boże.
55
Pani jest Francuzką? Och nie, jestem niemieckim dziewczęciem.
Pan Cmela niejednokrotnie chwytał mnie na tych ubocznych zajęciach, to jest redakcyjnych lekturach,
gniewał się, krzyczał, a nawet groził, że powie redaktorowi Chmurzeckiemu, ale w koocu uspokajał się
i trzaskając drzwiami - wychodził, nigdy swoich gróźb w życie nie wprowadziwszy.

Nasze pismo „Polonia” zamieszczało raz w tygodniu moje artykuły o malarzach polskich w Paryżu.
Pisałam o Meli Muter, o Czesławie Zawodzioskim, Zawadowskim (podpisującym swoje obrazy
skróconym nazwiskiem Zawado) i o Tadeuszu Makowskim, malującym dzieci w wysokich spiczastych
czapeczkach. Makowski mieszkał w swojej pracowni na rue de la Gaité. Jak dzisiaj widzę jego kuchnię
z dwoma warkoczami cebuli i czosnku, wiszącymi na oknie. Cebula i czosnek były to jedyne zapasy
żywności, z których niejednokrotnie korzystałam.

Najczęstszym gościem Makowskiego był malarz Zieleniewski. Muszę znowu na chwilę odbiec od
tematu, bo to bardzo zabawna historia. Zieleniewski, młody, wysoki malarz - epigon „Monachium”,
przystojny brunet z czarną brodą, równo obciętą, będąc poprzednio we Włoszech, ożenił się tam
i został ojcem czterech małych córeczek. W Paryżu przyprowadzał je codziennie do Makowskiego.

Dziewczynki były w wieku od lat dwóch do sześciu, wszystkie nosiły (może pod wpływem malarstwa
Makowskiego, którego Zieleniewski był szczerym wielbicielem) kapturki w czerwonym kolorze,
związane pod brodą szerokimi wstążkami. Miały czarne, piękne kędziorki i buzie jak lalki. Po
francusku jeszcze niewiele mówiły, natomiast świetnie szczebiotały po włosku. Zieleniewski wchodził
do pracowni, prowadząc z obu stron po jednej z maleokich córeczek, a dwie cokolwiek starsze szły
przed nim, trzymając się również za rączki. Makowski, ponury, z podługowatą twarzą, smutno patrzył
na ten orszak wkraczający w jego progi.

- Bella, coś im trzeba dad jeśd... - i podając rękę Zieleniewskiemu pytał, czy ma dla nich mleko.
Zieleniewski kolistym ruchem wysyłał swój kapelusz na łóżko Makowskiego, okryte czerwonym
kilimem.

- Wiesz przecież, że od trzech miesięcy jesteśmy bez grosza.

Makowski przetrząsał kieszenie i wynajdywał trzy, najwyżej cztery franki.

- Bellu, myślisz, że starczy?

Patrząc na czwórkę ślicznych dziewczynek kiwałam głową, a następnie po dokładnym sprawdzeniu

stanu majątkowego w mojej, cokolwiek już zniszczonej torebce, dodawałam dwa franki.

- Idź, Tadziu, kup kilo mąki, dwa jajka i jeśli starczy - trochę oliwy.

Nie było stolnicy, więc szmatą umoczoną w gorącej wodzie wycierałam mały drewniany stolik pod
oknem.

I tak jak wczoraj... jak onegdaj, jak każdego dnia w ostatnim miesiącu zagniatałam ciasto na makaron
- wałkowałam trzonem odpowiednio grubego pędzla, cztery dziewczynki z uwagą, a raczej
z nabożnym skupieniem śledziły każdy mój ruch. Najstarsza poszła sprawdzid, czy woda na makaron
już się gotuje.

- Elle est déjà bouillante56 - oświadczyła mi zaróżowioną i radosna. Najmłodsza wykrzykiwała: -

Spaghetti, spaghetti!

Cóż robid? Na pomidory nie starczyło pieniędzy, a z domowych artykułów była jedynie cebula
i czosnek. Makowski nie odwracał od moich rąk ciężkiego wzroku... wiem... bał się, że jeśli ten zapas
się skooczy, a jemu nie uda się sprzedad żadnego obrazu...

56
Już się gotuje.
Na odrobinie oleju smażyłam drobno pokrajaną cebulę i czosnek. Makaron już się ugotował, do dużej
brązowej, glinianej misy wrzucałam odcedzony, polewając przysmażonym czosnkiem i cebulą. I oto
już wszyscy siedzimy przy stole, przed każdym stoi wspaniale pachnący posiłek. Zieleniewski w roli
ojca rodziny był wspaniały.

- Dama powinna się zachowywad przy stole z umiarem i taktem - mówił do dwuletniego maleostwa,
które całą buzię od brody do czoła miało umazaną jedzeniem.

- Tak jak ja... - tryumfująco krzyczała najstarsza.

- Nie należy jeśd rękoma - stwierdzał Tadeusz.

- A teraz ja chcę mleka - konstatowała czteroletnia Dominika.

- No tak, ona ma rację. W tym wieku dzieci powinny pid mleko. - Mówiąc to, Tadeusz patrzył przez
okno w dół na ulicę. Pracownia, jak każda pracownia malarska, była tuż pod dachem na siódmym
piętrze.

- No to chodźmy wszyscy do „Rotonde”... tam można dostad mleko.

Tadeusz uporczywie patrzył na bruk. Naturalnie, że można tam dostad mleko, ale nie za darmo.
Cztery małe sikorki siedziały nad pustymi już talerzami. Czarne oczki ptaszków wpatrywały się we
mnie. - Nie szkodzi, jakoś to będzie. Małe muszą się napid przed wieczorem mleka, a może uda się
zdobyd po biszkopcie? Szkoda czasu na gadanie. Idziemy... idziemy.

Dziewczynki zsunęły się z krzeseł. Tadeusz i Zieleniewski ze skupionymi minami i z uwagą nakładali im
kapturki.

Odniosłam talerze i widelce do kuchni - w czajniku już poprzednio nastawiłam wodę - prędko, prędko,
jak najprędzej umyłam wszystko, wytarłam, zostawiałam zawsze kuchnię w nieskazitelnym stanie.
Tadeusz był pedantem i ponurakiem, nie chciałam stwarzad precedensu...

Parę kroków było do placyku Edgara Quinet, a potem rue Delambre do bulwaru Montparnasse.
Makowski wziął jedną dziewczynkę za rękę, Zieleniewski drugą, za nimi szłam ja, trzymając obie
najmłodsze. Osobliwym pochodem wkroczyliśmy do „Rotonde”. Tłumy ludzi - gwar, śmiechy, krzyki
przejęły widocznie strachem całą czwórkę dziewczynek, bo spłoszone zbiły się w gromadkę u moich
kolan.

- Bella, mamy wolny stolik - Makowski przyzywał mnie przez ciżbę ludzi, wymachując długimi rękami.

- Zostaocie przy nich, ja pójdę walczyd.

Makowski w granatowym berecie, z wychudzoną twarzą i płonącymi w głębokich oczodołach oczyma,

Zieleniewski w czarnym pilśniowym kapeluszu z fontaziem z jedwabnej wstęgi pod brodą i cztery
małe dziewczynki w czerwonych kapturkach... zaiste niezapomniany to widok.

- Bella - comment ça va?57 - Z daleka, pod samą ścianą, skąd doszedł mnie głos, zobaczyłam śmiejącą
się najmilszą gębę Kislinga, tuż obok spoglądał Foujita zza czarnej rogowej oprawy okrągłych

57
Co słychad, Bellu?
okularów, dalej siedzieli: Derain z rozłożystą, siwawą brodą i bardzo ceniony krytyk Bassler, grubas
w czarnym meloniku.

- Co? Co? - cztery dziewczynki? Bardzo lubię, przepadam za dziewczynkami. Pokaż, gdzie, gdzie? -
Wskazałam na stolik, który obsiadły cztery czerwone kapturki.

- Cha, cha - ryczał Kisling - cha, cha, cha... ależ to dopiero projekt dziewczynek.

- Nie nadają się - krótko zadecydował Foujita. Bassler poprawił zbyt mały melonik, wyjął grube cygaro
z ust.

- „Rotonde” to nie żłobek dla dzieci, zabieraj je stąd...

- Kisling - szeptałam gorączkowo - Kisling, one chcą mleka... a my, to znaczy ich ojciec, Makowski i ja,
nie mamy ani centa. Kisling! Błagam cię, każ im podad cztery szklanki ciepłego mleka.

- Mleka? Słyszycie? Zwariowała, zupełnie zwariowała, ona wyobraża sobie, że ja... że moja męska
pierś posiada zdolnośd wytwarzania mleka. Cha, cha, cha! - przecież nic równie śmiesznego nie
przytrafiło mi się w całym życiu... - Garçon - zawołał - podad tam tym panienkom w czerwonych
kapturkach, les demoiselles aux chaperons rouges, cztery kieliszki calvadosu... powiedz, że
z komplementami przesyła Kisling.

- Et quatre verres amer picon de la part de Foujita58 - śmiejąc się, dodał japooski malarz.

- No to ode mnie cztery absyntu - nie wyjmując cygara z ust dodał Bassler.

- Dziękuję, bardzo dziękuję - skłaniałam głowę oddzielnie przed każdym ofiarodawcą. - Jeszcze raz
bardzo dziękuję.

- A uważaj, żeby się z miejsca nie urżnęły, cha, cha, cha - ryczał Kisling.

Jednym skokiem znalazłam się przy kierowniku sali ubranym w czarny smoking i niepokalanie białą
koszulę. Stał przed srebrną kasą.

- Écoutez, écoutez59 - gorączkowo wyjaśniałam mu sprawę - za te dwanaście szklaneczek alkoholu...

rozumie pan - dwanaście kieliszków, za które tamci panowie: Kisling, Foujita i Bassler płacą, proszę
podad cztery duże szklanki mleka, trzy małe kawy, za pozostałe pieniądze z rachunku proszę podad
magdalenki60. Maître d'Hôtel uśmiechnął się.

- W porządku... jeśli jest za co, wszystko można urządzid, tylko z pustego i Salomon nie naleje...

Powoli i z godnością podeszłam do czterech czerwonych kapturków. Makowski i Zieleniewski

pytająco i z niepokojem patrzyli na mnie.

- Wszystko w porządku - za chwilę będzie mleko i magdalenki. - Zieleniewski pogładził brodę,

Makowski ponuro patrzył w dal. Ze złością rzuciłam się na Tadeusza.

58
Cztery kieliszki gorzkiej od Foujity.
59
Proszę posłuchad.
60
Biszkoptowe ciastka w kształcie muszelek.
- Ty nigdy nie jesteś zadowolony. Ty nie potrafisz się uśmiechnąd.

- Jednorazowa szklanka mleka nie rozwiązuje zagadnienia.

- Daj mi spokój z twoimi „zagadnieniami”. Spójrz, jaki piękny zachód słooca.

W tej chwili kelner z olbrzymią tacą pochylił się nad naszym stolikiem.

- Et voilà.

Cztery duże fajansowe kubki z gorącym mlekiem i półmisek z całą górą magdalenek znalazł się tuż
przy naszych nosach. Biszkopty pięknie pachniały.

- Pipi - pipi - podnosząc oczy na ojca, wyraźnie wymówił najmłodszy z czerwonych kapturków.

- Zabierz je wszystkie cztery, to będzie w jednej cenie. Czy masz dziesięd centymów?

Zieleniewski skinął głową. Wszystkie cztery dziewczynki jak na komendę zsunęły się z krzeseł.

- Wiesz, Tadziu - powiedziałam potem – bywają takie dnie, kiedy nic specjalnego się nie dzieje, nic
dramatycznego, nic uszczęśliwiającego, siedzi się oto na tarasie kawiarni, a widok ozłoconych
słoocem czubów drzew przyprawia o niesłychaną radośd. Nie umiem ci nawet powiedzied, jak bardzo
jestem szczęśliwa.

Zieleniewski pogłaskał swoją ciemną, w klin przystrzyżoną bródkę: - Hm... zjadłaś trzy magdalenki,
hm... kawa, papieros - nie jesteś głodna. Nie widzę powodu, żebyś nie była szczęśliwa.

Makowski z ponurą miną poprawił na głowie granatowy beret. - Też powód do szczęścia - oświadczył.

***

Och! Tym razem wytaoczyłam się nareszcie. Siedzieliśmy z Augustem Zamoyskim przy maleokim
stoliczku wciśniętym w piętnaście równie mikroskopijnych. W „Jockeyu” było tak tłoczono, że
człowiek nie był pewien, czy to, na czym się porusza, to jego własne nogi, czy też nogi sąsiada. Taniec
nie był wcale taocem. W gąszczu głów, ramion, korpusów i nóg, w gmatwaninie ciał, dżungli
splatanych członków, w rytmie charlestona, one-stepa, tanga - nikt nie mógł zrobid kroku ani
naprzód, ani w tył. Tłum spoconych, umęczonych do kresu sił ludzi hipnotycznie drgał, stojąc
w miejscu. Hipnoza była zaraźliwa, nikt się nie potrafił wyrwad z tej gęstej sieci. W przerwach wszyscy
urzeczeni pili z szerokich kieliszków „une cerise” - jedna wisienka - i trochę wiśniówki. Taki, a nigdy
inny napój był typowy dla tego kręgu wtajemniczonych.

Codziennie po wieczornych roztrząsaniach aspektów sztuki szliśmy do „Jockeya” - niedaleko, bo

niedaleko, prosto z rogu boulevard Raspail - do rogu Campagne Première.

Patronem tego lokalu był młody blondas - Henri. Okrągłym okiem jastrzębia widział wszystkich
i wszystko. Przy najbardziej nabitej sali, kiedy wydawało się, że ściany muszą popękad - wynajdywał
nowo wchodzącym jeszcze jakieś miejsce, jeszcze jakiś kawałek stolika, jeszcze jakiś zapomniany
w piwnicy czy kuchni wolny stołek wędrował na salę. W „Jockeyu” nie było krzeseł, okazały się
niewygodne i zbyt mało pakowne. W „Jockeyu” wszechwładnie panował drewniany mały stołek.
Siedzieliśmy z Augustem i popijaliśmy jak wszyscy dookoła - „cerise”. Trzeba przyznad, że August był
zawsze pogodny - uśmiechnięty gentleman w najlepszym tego słowa znaczeniu, nigdy nie popadał
w neurastenię „twórców”. Bardzo go lubiłam i ceniłam, i teraz, kiedy minęło przeszło pół wieku, mój
szacunek dla niego pozostał nie zmieniony, bo chod jest obecnie jednym z najlepszych i największych
rzeźbiarzy XX wieku, ani na jotę się nie zmienił. Otrzymałam niedawno list spod Tuluzy - przysłał mi
fotografie swoich ostatnich rzeźb i swoją, na której wali młotem w marmur. Cóż? Jest zupełnie siwy,
jest starszy o te głupie pół wieku, ale przecież się nie zmienił. Ta sama radosna żywotnośd, to samo
mądre, wnikliwe spojrzenie, ten sam uśmiech i nawet dawne piękne zęby.

- Ty nienasycony stworze - powiedział wtedy w „Jockeyu” - wytaoczyłaś się nareszcie? Jestem widad
silny jak koo, zaręczam ci, że nikt inny nie mógłby sprostad twojej pogrzebie taoca.

Pogłaskałam jego rękę leżącą na stoliku.

- Guciu! Gdyby nie ty, nie znałabym Paryża - jesteś wspaniały, jesteś najlepszy na świecie i taoczysz
jak anioł! Dochodzi druga - mój Boże, a ja muszę byd o dziewiątej w redakcji. Wyjdźmy już, bo
orkiestra wróci i znowu wpadnę w trans.

Po paru minutach stanęliśmy na bulwarze przed zielonymi żaluzjami „Jockeya”. Pierwsze

zachłyśnięcie świeżym powietrzem (w „Jockeyu” siekiera stanęłaby w tym dymie, wyziewach tłumu
i oparach wiśniaku) wzbudziło refleksje.

- Że też ludziom chce się godzinami drgad, trząśd, tłoczyd się i ocierad jedno o drugie w tej olbrzymiej
norze, a za progiem szumią liście kasztanów, a nad głowami ciemnogranatowy żagiel nieba, nabity
setkami złotych dwieków - powiedział August, przykucnąwszy przede mną.

- Co ty robisz? Zgubiłeś coś i szukasz na trotuarze? - spytałam zdziwiona, przystając przy nim.

- Nie, tylko zdejmuję lakierki!

- Co to znaczy „zdejmuję lakierki”? Więc w czym będziesz szedł po ulicy?

- Jeśli zdejmuję lakierki, to znaczy, że będę szedł w skarpetkach, a lakierki poniosę w rękach...

- Nie! nigdy się na to nie zgodzę - iśd po bulwarze z kawalerem, który w rękach niesie swoje pantofle -
nigdy!

- Belluniu, zrozum, że moje obuwie jest chyba o cały numer za małe, przeżywam nieopisaną mękę,
otarłem sobie skórę na stopach, potwornie mnie boli. O! Co za rozkosz zdjąd te narzędzia tortur!

Płakałam ze wstydu. Tak nisko upaśd, iśd nocą po bulwarze Montparnasse, gdzie jest jasno jak
w dzieo od latarni, od wystaw, z kawalerem, który maszeruje w skarpetkach, a w rękach niesie
lakierki...

- Wstydziłabyś się buczed z tego powodu... przyjechałaś z Koziej Wólki, masz umysłowośd drobnej
mieszczki z prowincji, brzydzę się taką mentalnością.

- Och, Boże! Przecież można byd geniuszem swojej epoki, można byd genialnym malarzem, a przy tym
nie chodzid w skarpetkach po bulwarach. Nigdy nie widziałam, żeby Kisling czy Vlaminck, czy Derain
chodzili w skarpetkach po mieście.
- Bo mają odpowiedni numer butów, idiotko! I zamknij dziób, już jesteśmy przy „Rotonde” - wszyscy
będą myśled, że coś złego zrobiłem. Że mnie też Pan Bóg pokarał taką kretynką.

Przy najbardziej wysuniętym narożnym stoliku siedziała nasza polska kompania. Tytus Czyżewski
z miejsca zobaczył moje spuchnięte oczy i błyszczący od płaczu nos.

- Co jej się stało? Coś jej zrobił? Nie odwracaj głowy! Do ciebie mówię - do ciebie, ty kamieniarzu od
nagrobków pośmiertnych!

August dumnie podniósł głowę:

- Licz się ze słowami, garbata pokrako!

- Jak śmiesz! - doskoczyłam do Augusta - odszczekaj natychmiast, bo cię nauczę... wyplujesz zęby. Ty,
hrabia, co psy obrabia.

Od stolika porwał się architekt Jerzy Gelbard.

- Proszę o spokój. Nie róbmy widowiska - Francuzi się przyglądają. Guciu! Tytus! Czyście oszaleli? A
pani raczy usiąśd i nie dolewad oliwy do ognia. - Do kelnera, który stanął za jego plecami, rzucił:

- Deux rosés.

Piłam drobnymi łykami różowawe wino i ponuro patrzyłam przed siebie. August powiedział:

- Ja cię nie odprowadzę. Może z tych tutaj wybierzesz sobie kogoś, ja dzisiaj butów nie włożę.

Jerzy Gelbard skłonił się w moją stronę.

- Jeśli pani pozwoli, to ja panią odprowadzę.

Odprowadził, odprowadził i od tamtego wieczoru czternaście lat codziennie mnie odprowadzał...

***

Zbliżyła nas wiosna paryska. Pąki kasztanów na Montparnasse wystrzelają w górę białymi
świecznikami na drodze do Châtillon i Fontenay-aux-Roses, jabłonie i grusze pokrywa białoróżowa
piana kwiecia. Konwalie mają zbyt przenikliwą woo - słodycz ich oszałamia, a liliowy une botte de
violettes de Parme61 z zupełnie niewiadomych powodów każe twoim osłabłym nagle nogom przysiąśd
na pierwszej napotkanej ławce. Za piękny jest Paryż... za bardzo odurzający.

Wczoraj umówiliśmy się z Jerzym w Ogrodzie Luksemburskim, pojechałam tam metrem wprost
z redakcji. Padał drobny, ciepły deszcz - ogród był prawie pusty, niebo szare, ale od czasu do czasu,
pomiędzy wielkimi jak chusty obłokami, ukazywały się małe skrawki błękitu. Chodziliśmy, trzymając
się za ręce, pod ciemną zielenią drzew - przystawaliśmy - wtedy duże krople spadające z liści moczyły
nam czoła i karki... Jerzy wyciągnął z kieszeni bukiecik bladoliliowych kulek - fiołki parmeoskie -
i podał mi je wstydliwym gestem.

61
Pęczek fiołków parmeoskich.
- Przepraszam, że takie zmięte, ale nosiłem je w kieszeni. Młody człowiek z kwiatami to rozpaczliwie
głupi widok, a chciałem ci je podarowad.

Bukiecik był wymiętoszony i mokry. Przystanęliśmy pod wielkim, ciemnozielonym kasztanem -

wszystkie jego świece gorzały bielą. Całowaliśmy się żarliwie, aa zabrakło mi tchu... Ręce miał
szczupłe i delikatne, głaskał mi włosy, dotykał policzków, ust, a potem nakrył obie piersi gwałtownym
ruchem.

- Przyjdziesz dzisiaj do mnie? - mówił zduszonym głosem, nie przestając mnie przytulad.

- Och, Jerzy, jeszcze nie! Jeszcze nie.

- Kochasz mnie?

- Nie wiem, naprawdę nie wiem - chyba cię kocham...

Cały park pachniał deszczem i wiosną - zielenią liści i mokrą ziemią.

- To dlaczego - dlaczego nie chcesz?

- Jerzyku, ja na pewno chcę, tylko jeszcze nie! Nie mogę, naprawdę nie mogę, to byłoby za łatwe.

Od deszczu miałam już zupełnie mokrą twarz, szyję i ręce.

- Słuchaj! Weźmy ślub, słyszysz... weźmiemy ślub, a potem będzie wszystko jak trzeba. Powiedz, że
tak! Powiedz.

Czułam jego ciepłe, śliczne ręce na sobie. Zapomniałam zupełnie, że przysięgłam nigdy nie wychodzid
za mąż...

Białe lichtarze kasztanów pachniały wiosną. Położyłam mokrą twarz na jego ramieniu.

- Dobrze, Jerzyku, tylko z tym ślubem poczekajmy troszeczkę... ja chcę byd twoją narzeczoną...
narzeczoną z Montparnasse.

W zziębniętych, mokrych rękach trzymałam pęczek fiołków parmeoskich. Tamtej godziny w Ogrodzie
Luksemburskim cały świat pachniał, jak nigdy przedtem ani potem.

Trzymając się za ręce wyszliśmy na rue de Vaugirard. Znowu padał drobniutki deszcz. Mżawka gęstym
welonem przysłaniała świat.

- Jerzyku - mówiłam - Jerzyku, przy tobie nigdy nie poczuję się samotna, nigdy nie stanie się nic, co
mogłoby nas dzielid. Prawda?

Jerzyk powiedział, że najważniejszą rzeczą jest bezwzględna ufnośd, że nie ma takiej mocy na świecie,
która by mogła zachwiad jego wiernośd. O, mój Boże, że akurat temu Jerzykowi parę lat później w
Warszawie urodziłam dziecko. Córeczka w klinice umarła, a w dwa dni po jej śmierci przyszła do mnie
gorzko płaczącej do kliniki moja przyjaciółka Irka.

- Przestao płakad! Ty nigdy niczego poza koocem swojego nosa nie widzisz - przestao płakad. Przecież
wszyscy w Warszawie wiedzą, że twój mąż „Jerzyk”, jak go nazywasz, od roku szaleje za swoją
kochanką. Nie wiesz? Nie znasz jej? Przecież przychodzi do was... ona ma męża i dwoje dzieci. Nie
wiesz jeszcze? No ta czarna Stefa, która ma wąsy jak huzar... tak, ta bogata Stefa, dla której on buduje
willę w Skolimowie.

Naprawdę nie wiedziałam. Spadło to na mnie jak grom...

Ale wtedy w Paryżu, w mglistym zmierzchu, wychodząc z Ogrodu Luksemburskiego, tuląc do nosa
mokre fiołki, wierzyłam święcie, że najważniejszą rzeczą jest bezwzględna ufnośd i że nie ma na
świecie takiej mocy, która by mogła nią zachwiad. Jedliśmy obiad w małym bistro w okolicach St-
Michel - jakąś potrawę z jagnięcia, frytki, czerwone wino. Wchodzili ludzie, otrząsali z wody płaszcze,
siadali obok lub naprzeciwko, mokrymi rękami przygładzali mokre włosy i z uwagą wpatrywali się
w kartę potraw. Z boku przy samej ścianie siedziała dziewczyna z chłopcem - nie naprzeciwko, ale
razem, na ławie obitej czerwoną skórą. Siedzieli obok siebie i prawie cały czas się całowali, nikt na
nich jednak nie zwracał uwagi. Jerzyk był bardzo męski i posiadał jakiś chłopięcy, nie do opisania
wdzięk. Ale nigdy by mnie publicznie nie pocałował... Jerzyk w Paryżu (już po ukooczeniu architektury
na Politechnice Warszawskiej) ukooczył École des Beaux-Arts i przesiąkł na wskroś Paryżem -
Paryżem, nie Montparnassem. Było w nim, przy całym jego talencie, coś z francuskiego mieszczanina,
dążył do stabilizacji w życiu. Chciał mied zorganizowany dom, chciał mied ślubną żonę, a nie
kochankę, ślubną żonę, którą by mógł zawieźd do Częstochowy i pokazad rodzicom. Ubóstwiał swoich
rodziców, ojca lekarza, a szczególnie matkę, która, jak mi opowiadał, była czymś ponad ludzką miarą -
cudowną kobietą, żoną i matką.

Jedliśmy, popijaliśmy czerwonym winem - a ja z szeroko otwartymi oczyma słuchałam o tym

niezwykłym życiu w Częstochowie. Jerzyk opowiadał mi o swoich siostrach. Od razu zorientowałam
się, że starszej od siebie Sewy nie bardzo lubi - za to młodszą Alę uwielbia. Wtedy po raz pierwszy
w małej restauracyjce na St-Michel zobaczyłam Częstochowę oczyma Jerzyka - i taki obraz pozostał
mi na zawsze.

Jerzyka zamordowali Niemcy w Majdanku, matka jego, obłąkana, umarła w 1942. Sewę zagazowano,
jedna Ala żyje. Czasami dzwoni w dniu moich urodzin... widuję się z nią bardzo rzadko. Ala „Chioczyk”
- jak ją nazywał Jerzy - świetny lekarz bakteriolog, teraz już babka dwojga wnucząt, jest jedynym
żywym wspomnieniem tamtej Częstochowy. To tak trudno po pół wieku byd sprawiedliwą
w ocenach... Zdradziła mnie Częstochowa - pod wszystkimi względami zdradziła, do żywej krwi, do
głębi głupiego serca.

Odwracam głowę w stronę pokrytego śniegiem ogródka - a potem wyżej w górę - w stronę
bladoniebieskiego zimowego nieba. Po siatce wdrapuje się szary, pręgowany kot. Żeby tak można
było raz na zawsze odwrócid głowę od tego, czym się kilkanaście lat żyło - żeby to, co było gorzkie,
upokarzające, co tak nieznośnie bolało, okrył grubą, najgrubszą warstwą biały śnieg - żeby raz był
koniec. Żeby już w snach nie przychodził blady, mizerny, pokrwawiony, z przestrzeloną piersią, i nie
wyjawiał swoich racji, a ja mu znowu swoich żałości. Nic nie pomaga - nic nie mija całkowicie, póki się
jeszcze żyje. Cienie są silniejsze niż żywi ludzie. Przychodzi we śnie i wiem, że przychodzid będzie do
ostatka - aż do czasu, gdy spad będę bez żadnych snów pod tą grubą, najgrubszą warstwą śniegu.

Ale wródmy do malutkiego bistro na St-Michel - siedzę naprzeciwko Jerzyka - obok mojego talerza
leży bukiecik fiołków parmeoskich, wino czerwieni się w szklance, a ja z uśmiechem patrzę w oczy
mojemu architektowi, który buduje szklany pawilon na Exposition des arts décoratifs.
- Wiesz, przed pawilonem postawię rzeźbę Kuny. Profesor Warchałowski wczoraj przyjechał z
Warszawy. Przyjdź jutro na teren wystawy, jak powiesz moje nazwisko - natychmiast cię wpuszczą.
Będziesz pierwsza mogła napisad o wrażeniach z naszego pawilonu...

***

Przed bramą domu, w którym mieściła się redakcja „Polonii”, zobaczyłam starszego człowieka
w wyrudziałym paletku i meloniku na głowie. Miał wychudzoną, bladą twarz i wąsy opuszczone
koocami w dół. Było mu widad za gorąco, bo rozpiął swój dobrze sfatygowany płaszcz i niezdarnymi
ruchami żółtawych, chudych palców starał się nabid tytoniem fajkę. Spojrzał na mnie spod
nastroszonych brwi i zapytał: - Comment ça va? - Ucieszyłam się.

- Ça ne va pas, ça gare. - Jest to wyrażenie w „argot”, żargonie paryskiej ulicy, tak, jakby po polsku -
naturalnie w wolnym przekładzie - na pytanie „jak leci” - odpowiadało się - „nie leci, ale ciurka”.
Znam go z widzenia - przemknęło mi przez głowę, ale kto to jest? Jakiś sąsiad, ktoś mieszkający blisko
redakcji. Aha, już wiem... krawiec od przeróbek. Ma warsztat naprzeciwko, tuż za rogiem, zdaje się, że
parę dni temu jeden z zecerów chwalił go, pchając mi do rąk swoją marynarkę:

- Patrz, przyjrzyj się, jak on to fajnie zrobił, o, widzisz? Przenicował, ale nikt na świecie tego nie
zauważy. O, popatrz na ten ścieg!

Wanda Komorowska na patelce Zygmunta smażyła wtedy dla nas obu nerkę. Zapach mnie odurzał,
więc zamiast przyglądad się przenicowanej marynarce, wciągałam tę cudowną woo i oczu nie mogłam
oderwad od patelni. A teraz mistrz krawiecki zaczepiał mnie w bramie, pewno liczy na przenicowanie
mojego palta - przemknęło mi przez głowę.

- Ładny dzieo mamy, mademoiselle. - Uśmiechnęłam się do niego serdecznie (kto by to teraz dawał
do nicowania palto, przecież idzie wiosna, a po wiośnie lato), ależ mizerny, pewno nie dojada,
biedactwo.

Jezdnią przesuwała się olbrzymia landara oblepiona plakatami - rozmiarami podobna do domku.
Ciągnął ją duży perszeron, biały, a raczej szarawy. Zapatrzyłam się na konia... Widocznie ciężar tego
pudła był żaden, ot, wielki prostopadłościan z kartonu, bo koo, nie czując ciężaru, wesoło kroczył
środkiem ulicy, od czasu do czasu podnosząc łeb i łypiąc w moją stronę czarnym okiem.

- On jest ewangelikiem - powiedziałam pochylając się do ucha mojego bladego sąsiada.

- A skąd panna o tym wie? - Zdjął z głowy melonik i wachlował się nim.

- Skąd? Przecież to od razu widad - śmiałam się na głos, gdy koo znikał już za rogiem ze swoim
ruchomym kioskiem z plakatami.

- Czy wszystkie konie są ewangelikami? - uważnie patrząc mi w oczy zapytał mistrz od nicowania.
Czułam się szczęśliwa, lekka, radosna, czułam się jak niebieski balon, chybocący nad dachami Paryża.

- Cóż znowu!! Jedne są ewangelikami, inne mahometanami, jeszcze inne katolikami, są też
prawosławne i wyznawcy Jehowy.

- Ach, tak? I pani od razu, z miejsca, rozpoznaje, jakiego są wyznania?

Bałam się spóźnid do redakcji, ale taki był pocieszny z tymi swoimi pytaniami, że na jednej nodze, już
wbiegając na schody, odkrzyknęłam:

- Naturalnie, jestem profesorem religioznawstwa.

Siedziałyśmy z Wandą pochylone nad stołem, zajęte odczytywaniem listów naszych czytelników
z okolic Lille.

- Izo! Czy mamy jeszcze parę egzemplarzy Domowego lekarza?

- Zostały dwa, tam, na dolnej półce, obok książeczek do nabożeostwa. Ale gorzej, że nie ma już
Żywota św. Genowefy, a ja mam ósme zamówienie. Skarży się też jeden, że dwukrotnie prosił o
Tajemnice Salomona i że codziennie od dwóch miesięcy wyczekuje na listonosza.

- Pani Izo - Cmela wpadł jak po ogieo do pokoju. - Pani Izo, redaktor Chmurzecki wzywa, ale już...

Spojrzałam z przerażeniem na Wandę, odłożyła pióro i patrzyła na mnie zaskoczona. Jej wzrok
wyrażał współczucie. „Co też ty zrobiłaś?”

- Do niczego się nie poczuwam. Nic nie zrobiłam. O, Boże! Nigdy nie wiadomo, w kogo piorun strzeli...

Już na korytarzu przygładziłam włosy, sprawdziłam, czy mi się bluzka nie wyciąga spod paska.
Zapukałam w drzwi naczelnego redaktora.

- Wejśd.

Za biurkiem zobaczyłam brodatą twarz Chmurzecki ego, ręką gładził swoją brodę koloru dojrzałej
pszenicy... wzrokiem jakimś dziwnym, jakby niespokojnym, niedowierzającym, przyglądał mi się
uważnie. Ze zdziwieniem stwierdziłam obecnośd tuż obok siedzącego mojego krawca z bramy. Chwilę
trwała cisza, której nikt z nas trojga nie przerywał. Wreszcie redaktor wyciągnął z szuflady paczkę
żółtych gauloisów.

- Może pani zapali, pani Izo? - Po raz pierwszy od czasu przyjęcia mnie do redakcji naczelny
poczęstował mnie papierosem. Podziękowałam i wzięłam.

- O, proszę ogieo. - Podsunął mi płomyk zapalniczki. Zaciągnęłam się niebieskim dymem. - Jak się pani
czuje, pani Izo? Czy dobrze pani spała dziś w nocy?

Oszalał - pomyślałam... - zdumiał, coś mu się rzuciło na mózg.

- Cha, cha, wolne żarty, panie redaktorze, czuję się doskonale, a w nocy przeważnie śpię jak zabita. -
Redaktor Chmurzecki pogładził ręką swoją długą brodę. Dlaczego - myślę - mówi do mnie po
francusku? Więc odpowiadam mu też po francusku. Gładzi swoją pielęgnowaną jasnożółtą ozdobę
twarzy i gładzi, uśmiecha się jakoś dziwnie i znów pyta:

- A... a... apetycik?

Już takie moje szczęście!! Czyżewski cudem znalazł mi pracę, uchwyciłam się jej jak tonący brzytwy,
i masz, babo, najwyraźniej naczelny redaktor zwariował!
- Apetyt to mam taki, panie redaktorze, że i wołu całego bym zjadła, gdyby mi naturalnie ktoś
podarował.

Wtedy ten krawiec chrząknął i cichutko pyta:

- A jak to jest z koomi? Czy pokazała mi pani dzisiaj, ustalimy nawet godzinę, kiedy to było - wyjął
z kieszeni kamizelki srebrny cienki zegarek - o godzinie powiedzmy, dziewiątej, tak, na pewno
o dziewiątej, w bramie tego domu... Czy pani pokazała mi konia, który środkiem ulicy ciągnął
kartonowy kiosk z reklamami, i oświadczyła, że ten koo jest ewangelikiem?

Chmurzecki patrzał na mnie z niepokojem. Wzruszyłam ramionami.

- Panie redaktorze, temu panu coś się przywidziało. Nigdy niczego podobnego nie powiedziałam.
Owszem, spotkałam tego pana - o ile się nie mylę, posiada on warsztat krawiecki - naprzeciwko, tuż
za rogiem. Owszem, pozdrowiłam go... - ale naczelny redaktor przerwał mi:

- Ten pan żadnego warsztatu nie posiada, ten pan to jest bardzo sławny, wielki profesor Robin,
dyrektor Domu Zdrowia, który się znajduje naprzeciwko, poza tym szarym murem, widocznym do
ulicy. Pan profesor Robin sam tu przyszedł, aby pani bezpłatnie, rozumie pani - bezpłatnie - ofiarowad
miejsce w swoim szpitalu. Chce panią bezpłatnie leczyd, powiada, że ma bardzo dużo takich właśnie
przypadków... i co pani na to?

Skamieniałam. Akurat musiałam wpaśd na samego profesora Robin. Po polsku gorączkowo tłumaczę
panu Chmurzeckiemu:

- To jest, panie redaktorze, typowe zjawisko. On ciągle jest z wariatami, to mu się udzieliło. Nigdy o
żadnym koniu, który byłby ewangelikiem, nie słyszałam, coś mu się pomieszało... Serdecznie dziękuję
- wróciłam na francuski - serdecznie dziękuję panu profesorowi i za fatygę, i za zainteresowanie moją
osobą..., ale naprawdę czuję się doskonale. Panie redaktorze, czy mogę wrócid do pracy? Jest dużo
zamówieo i muszę wysład książki przed dwunastą, bo później na poczcie zmienia się personel.

- Niech pani podziękuje i pożegna profesora Robin i wraca do swojej roboty.

Złożyłam przed profesorem głęboki rewerans:

- Adieu, monsieur le professeur... tous mes hommages - i już mnie nie było. W naszym pokoju
szeptem zdawałam sprawę zdumionej Wandzie, za drzwiami usłyszałam dreptanie, szybko więc
uchyliłam drzwi, profesor Robin ciężko posuwał się korytarzem ku wyjściu. Wystawiłam głowę na
korytarz.

- Panie profesorze, panie profesorze... - obejrzał się i przystanął - panie profesorze, on jednak był
ewangelikiem.

Cofnęłam się i zamknęłam drzwi na klucz.

***

Przekwitły już bzy. Coraz bardziej kasłałam i - o dziwo - straciłam apetyt, wcale nie chciało mi się jeśd.
Prosiłam Jerzyka, żeby wieczorem, zamiast na obiad, iśd do crèmerie tuż na rogu za „Café du Dôme”,
gdzie zjadałam jeden jogurt albo wypijałam szklankę mleka.
Wieczorem do naszego stolika (Zakowie, Despiau, Kramsztyki) przysiadł się Marek (wiedział już
o moich zaręczynach z Jerzym).

- Ona się wykooczy - powiedział - ona nigdy w życiu nie pracowała i nie żyła w takich warunkach. Ten
kaszel bardzo mi się nie podoba, jej babka umarła na gruźlicę. Znam taki kaszel. Ona musi wyjechad,
ale nie na Cóte d'Azur - nie tam, gdzie jest gorąco, musi pojechad gdzieś do Bretanii czy Normandii.
Powinna się trochę zahartowad i cały dzieo byd na powietrzu - no, a poza tym sprawa pieniędzy...
pomóc to jej pomogę, ale, sami rozumiecie, mam żonę i dziecko i u mnie też się nie przelewa.

Jerzy powiedział, że chętnie sfinansuje mój pobyt w Bretanii.

- Nie! z jakiej racji - zawołałam. Jadzia Zakowa położyła mi rękę na ramieniu.

- Cicho bądź, głuptasku, jesteś jego narzeczoną.

- Ale nie żoną - mruknęłam.

Marek mówił dalej: - Mam przyjaciela rybaka w Carolles, to jest małe osiedle rybackie, tam nie
przyjeżdżają żadni turyści, z okien widad Mont-St-Michel. Pusta piaszczysta plaża... mały domek
z ogrodem, rodzina bardzo porządna, on, żona, zdaje mi się, że dwie albo trzy córki w wieku Belli,
będzie więc miała towarzystwo. Jerzy jest bardzo zajęty, bo do otwarcia wystawy już tylko dwa
tygodnie. Zorganizuję jej wyjazd, żeby było jak najtaniej. Soutine pomoże w noszeniu walizki, więc nie
potrzebuje brad taksówki. Postawi mu za to na dworcu kufel piwa, to mu wystarczy. Z Paryża jest
bezpośredni pociąg do Granville, prześpi się w hotelu, weźmie pokój na drugim piętrze, to kosztuje
8 fr. Rano pojedzie lokalną małą kolejką do Carolles. Uprzedzę Offreya o jej przyjeździe - będzie
czekał na stacji. Tam jej trzytygodniowy pobyt nie wyniesie więcej niż 100 franków. Z podróżą tam i z
powrotem i dwoma noclegami w Granville, obliczyłem wszystko. Czy masz jakieś swoje pieniądze?

- Z redakcji dostanę jeszcze 60 franków - oświadczyłam z nietajoną dumą.

- No to wspaniale! Jutro załatwisz swoje sprawy w redakcji, miesiąc bezpłatnego urlopu. Za trzy,
cztery dni pojedziesz. Jeszcze dzisiaj wyślę list do Offreya.

Jerzyk - jak każdego wieczoru - odprowadzał mnie do hotelu „Unic”. Trzymaliśmy się za ręce, na rogu
place Montparnasse błękitne światło spawaczy szyn oślepiło mi oczy.

- Chcesz, usiądźmy w tym bistro... napijesz się trochę białego wina i zjesz tuzin ostryg, to ci tylko
dobrze zrobi.

Bardzo lubię ostrygi z białym winem, bardzo lubię tę morską wodę z muszli, pachnie oceanem. Kiedy
wyciskałam cytrynę na ich galaretowatośd, ściągały rzęskowate brzegi; podważałam nożykiem, ale
nigdy nie łykałam w całości jak Jerzy, lubiłam je przegryzad, aby czud na języku i podniebieniu ten
specyficzny, morski smak. W bistro prawie już nikogo nie było prócz paru przyjaciół gospodarza,
którzy popijali oparci o bufet. Jeden z nich miał białego szpica. Jak dziwnie psy upodabniają się do
swoich panów. Szpic miał tak samo jak i jego właściciel czarne błyszczące oczy i ten sam wyraz
twarzy.

- Bellusiu, przestao mu się przyglądad, a raczej zajmij się mną, będzie mi ciebie brak, całe trzy
tygodnie nieobecna, ach, jak bardzo chciałbym z tobą pojechad (tego dnia podarował mi turkusowe
korale, o których od dawna marzyłam). Ale za to przyjedziesz zupełnie zdrowa - zgubisz nareszcie ten
obrzydliwy kaszel.

W Paryżu był chłodny dzieo, kiedy pakowałam walizkę. W redakcji wszystko załatwiłam. Pan
Chmurzecki zapewnił, że nikogo nie przyjmie na moje miejsce i zaraz po powrocie mogę nadal
pracowad; zapłacił całą pensję. Razem z tym, co mi dał Marek, była to niezła sumka, wydawało mi się,
że jestem milionerką.

O piątej po południu zjawił się Soutine - był, jak zwykle, w tej swojej brudnej wyświeconej kacabajce
i jak zwykle w ręku dzierżył swoją grubą lachę. Nie zdjął kapelusza wchodząc do pokoju.

- Ja priszoł, czto by was zawiesti na Gare du Nord, gdzie wasz czemodanczyk? - Czasem ni stąd, ni
zowąd przestawał mi mówid „ty”. - Niczewo, sowsiem logkij. Gehen wir62.

W jedną rękę wziął walizkę, w drugą mój koszyczek i lachę. Chciałam koszyczek wziąd sama, ale nie
dał. - Wasz diadia, monsieur Schwartz, prikazał, czto by wy niczewo nie taskali, il a dit - dass Sie krank
sind... allons... allons63. - Pojechaliśmy metrem. Na dworcu okazało się, że mamy jeszcze godzinę do
odjazdu mojego pociągu. Soutine kupił mi bilet trzeciej klasy. Zaprosiłam go do bufetu dworcowego
na kufel piwa. Usiedliśmy niedaleko okna, walizkę i koszyczek Soutine postawił u moich nóg. Przy
najbliższym stoliku siedziała śliczna pani z czarnymi rajerami wokół malutkiego kapelusza,
towarzyszyło jej dwóch wytwornych panów. Prosiłam o kawę z mlekiem. Byłam w szarym flanelowym
kostiumie, miałam niepokalanie białą bluzkę, turkusowe korale i białe, świeżo uprane rękawiczki.
Chyba byłam młodsza i ładniejsza od pani z rajerami, ale mój towarzysz psuł cały efekt. Okropny
kapelusz jak łachman znaleziony w śmietniku, ta twarz z grubym nosem, okrągłe oczy i brudne ręce.
Wstydziłam się - po prostu cierpiałam fizycznie. Co ci panowie o mnie myślą? I ironiczny uśmieszek
pani w rajerach... Mój Boże, przecież sto razy lepiej byłoby dźwigad samej walizkę, niż teraz umierad
ze wstydu. Soutine nie domyślał się nawet, że nienawidzę go i cierpię jak opętaniec. Siorbał swoje
piwo z rozkoszą i nie czuł, że ma mokrą brodę i nos umazany pianą... że samym wyglądem swoim
obraża ludzkie oko. Powiedziałam po cichu:

- Wytrzyj sobie nos i brodę, brudasie.

- Oj waj, nikak nie mogu...64

- Dlaczego nie możesz?

- Oj waj, u mienia niet nosowo płatoczka, ich hob keine chusteczkes65.

Poprzez ramię widziałam, jak tamta w rajerach wskazuje go swoim wytwornym towarzyszom. Pod
stolikiem wcisnęłam mu moją chusteczkę.

- Weź i obetrzyj sobie tę swoją rożę...66

62
Przyszedłem, żeby panią zaprowadzid na Dworzec Północny. Gdzie pani walizeczka? O, drobiazg, całkiem
lekka. Chodźmy.
63
Pani wuj, pan Schwartz, powiedział, żeby pani niczego nie nosiła, bo pani jest chora. Chodźmy, chodźmy.
64
W żaden sposób nie mogę.
65
Nie mam chusteczki do nosa.
66
Gębę.
Wziął - obtarł - potem chciał mi ją zwrócid.

- Nie! zatrzymaj dla siebie, będziesz miał pamiątkę.

- Bela, Bela, sliszkom mnogo, jej Bohu nielzia... Un bock, a tiepier nosowyj płatok, sliszkom mnogo.
Wy dobryj czeławiek67.

- No, teraz czas na nas, idziemy.

Pociąg był już podstawiony i Soutine znalazł mi wolne miejsce przy oknie - ułożył walizkę na siatce
nad głową, koszyczek ustawił przy nogach. Stanął na peronie tuż przy oknie.

- Pomni nado wyjti w Granville... diadia prikazał, czto by wy poszli w hotel, a zawtra utrom
prodołżajete voyage do Carolles. Na gare ożydajut... no, wsiewo choroszowo...68

Pociąg drgnął i powoli ruszył. Soutine po drugiej stronie okna - pociąg przyspieszył, Soutine zaczął
biec peronem. W pewnej chwili zasapany stanął i zaczął machad lachą. Wszyscy pasażerowie byli
pewni, że mi grozi. Ze wstydu cofnęłam się od okna i usiadłam.

Co za dureo, co za głuptas. Słyszał kto, żeby wygrażad grubą lachą młodej damie udającej się
w podróż? Nie podniosłam oczu na twarze pasażerów. Chciałam przeżyd swoją haobę
w odosobnieniu. Wtuliłam się w mój kąt i zamknęłam oczy. Niech go diabli wezmą razem z jego całym
malarstwem.

W Granville wysiadłam około pół do dwunastej w nocy, miasto już spało... Granville to nie Paryż. Nie
wzięłam tragarza, pomna na wskazówki Marka - taszczyłam w jednej ręce walizkę, w drugiej
koszyczek i torbę. Ulice były prawie puste. „Grand Hôtel” - przeczytałam neonowy napis na dużym
gmachu o pięd minut od dworca. Weszłam... za szybą na kontuarze zobaczyłam miło wyglądającą
starszą panią z grzywką i czarną aksamitką na szyi. Poprosiłam o skromny pokój, uśmiechnęła się do
mnie życzliwie. Uśmiech ten dodał mi odwagi.

- To tylko na jedną noc, bo jutro rano jadę dalej. Czy nie mogłabym dostad pokoju możliwie
najtaoszego?

- Ależ naturalnie, moja córeczko, właśnie mam na trzecim piętrze taki jeden - przerobiliśmy go
z pokoju służbowego, jest bardzo porządnie urządzony i znajdziesz w nim gorącą i zimną wodę.

Dziękując serdecznie, poszłam za służącą, która niosła mi walizkę. Pokój był mały, ale łóżko, jak
zwykle we Francji, olbrzymie, dwuosobowe. Umywalnia, błyszczące, niklowe kurki, szafa w kącie
pokoju, mały stolik i jedno krzesło. Służąca zapytała, czy życzę sobie kolację, ale ja, pomna na słowa
Marka, podziękowałam.

- Jestem już po kolacji, dziękuję, proszę mnie jutro obudzid o siódmej rano - może jednocześnie
przyniesie mi pani kawę z mlekiem i dwa croissanty.

- Tak jest - dobrej nocy życzę panience.

67
Belu, Belu, za dużo; ojej, nie trzeba, kufel piwa, a teraz chustka do nosa... za dużo. Dobry z pani człowiek.
68
Pamiętaj, że trzeba przesiąśd się w Granville… wuj kazał, żeby pani poszła do hotelu, a jutro rano pojechała
dalej do Carolles. Na dworcu będą czekad. No, wszystkiego dobrego.
Wyszła, a ja rozebrałam się i umyłam. Odrzuciwszy deseniową bawełnianą narzutę z frędzlami,
z przerażeniem skonstatowałam, że nie ma kołdry, którą mogłabym się nakryd. Bardzo źle - co tu
zrobid? Temperatura w pokoju była o wiele niższa niż w Paryżu. Przecież nie przykryta na pewno się
zaziębię - myślałam - jak dostanę grypy, to pogorszy się ten przebrzydły bronchit. Nie! Muszę coś
wynaleźd. Jak to możliwe, żeby w takim kulturalnym kraju nie dawali kołder? Siedziałam na łóżku
i martwiłam się.

W hotelu „Unic” u pani Martineau spałam pod białym kocem, osłoniętym prześcieradłem - było pod
nim ciepło, mimo że był lekki. Koc na rue de Rennes jest lekki, p uchaty i pachnie lawendą, a tu nie
ma ani kołdry, ani koca... prześcieradło, poduszka... O mój Boże, mój Boże, nawet nie mam palta,
którym mogłabym się nakryd. Co tu robid? Ach! to chyba dlatego, że prosiłam o najtaoszy pokój.
Naturalnie, to dlatego. Oczywiście, pokój, ale bez kołdry na łóżku. Ot, widzisz, ty idiotko... masz teraz
swój najtaoszy pokój i grypę w zanadrzu. Otworzyłam walizkę - wyciągnęłam szlafroczek. Nie był on
co prawda rewelacyjny, ot, zwykły kretonowy szlafrok z Galerie Lafayette. W każdym razie przyzwoity
przyodziewek dla młodej, bezpretensjonalnej dziewczyny. Pozostawiwszy pokój na poddaszu,
zeszłam na dół. Pani z grzywką i tym razem uśmiechnęła się życzliwie.

- Co nowego, mała ślicznotko?

- Popro... chciałam panią prosid o trochę droższy pokój, bo to... jestem trochę zaziębiona, a tu w
Granville noce są chłodne i...

Pani za kontuarem przyglądała mi się z uwagą, życzliwy uśmiech znikł.

- Droższy? - bardzo proszę, mademoiselle za chwilę będzie na górze i zniesie pani walizkę na drugie
piętro.

- Dziękuję pani - skłoniłam się grzecznie.

Na drugim piętrze pokój był większy, duże lustro na całej powierzchni szafy i białe futro przed
łóżkiem. Mademoiselle postawiła walizkę na specjalnie na ten użytek sporządzonym stojaku. Z
miejsca rzuciłam się na łóżko - i tu kołdry nie było. Chciało mi się płakad. Co ja biedna zrobię... czuję
drapanie w gardle, spacery w kretonowym szlafroku poprzez korytarze i schody z trzeciego piętra na
dół nie ogrzały mnie, czułam się zmęczona i chciałam się położyd. Nie! Za nic się nie położę w tym
chłodzie bez kołdry.

Wstrzymałam łzy i znowu zeszłam na dół. Pani z grzywką chłodno, nawet bez śladu uśmiechu,
zapytała, czym może służyd. Zduszonym głosem poprosiłam o najdroższy pokój w hotelu. Chwilę
przyglądała mi się surowo.

- Czy pani oczekuje jakiejś wizyty? - spytała po chwili.

- Nie, proszę pani - nie oczekuję nikogo, nie znam tu, niestety, ani jednego człowieka. Tylko... tylko
jestem przeziębiona i chciałabym nareszcie znaleźd się w łóżku, nakryd się ciepłą kołdrą i zasnąd.

Pani z grzywką utkwiła wzrok w nieznaną dal.

Cóż za dziwni ludzie ci cudzoziemcy - było wypisane na jej czole.

- Dobrze - za chwilę mademoiselle przeprowadzi panią. - Tym razem dziewczyna bez słowa
pochwyciła moją walizkę z torbą. Szłam za nią po schodach i oblizywałam słone łzy, które kapały mi
z oczu.

Pokój był wspaniały. Całą podłogę zaścielał bladoróżowy dywan, lustra były na ścianach, lustra
w szafach, przez uchylone drzwi widziałam łazienkę z białych kafli, wanna wpuszczona w podłogę,
okna zakrywały ciemnoróżowe zasłony z ciężkiego atłasu. Spojrzałam w stronę białozłotego łoża -
kołdry nie było. Mademoiselle wyszła. Zapadłam się w pięknym fotelu krytym różowo-złotym
brokatem i zapłakałam.

Widocznie do Granville nie dotarł jeden z najważniejszych „wynalazków” ludzkości - oni tu w ogóle
nie znają kołdry!! Płakałam, a później wyjęłam wszystkie sukienki (było ich nie więcej jak trzy),
spódnicę, żakiet od kostiumu - dorzuciłam coś niecoś z koszulek i majtek. Położyłam się na łóżku
i przykryłam tymi Wszystkimi gałgankami - trochę jeszcze popłakałam i... usnęłam.

Obudziło mnie pukanie do drzwi. Zbudziłam się zmarznięta, ze zbolałym krzyżem i zatkanym nosem.
Soutine we śnie walił mnie po grzbiecie olbrzymią lachą - broniłam się, zasłaniając rękoma.

- O mon Dieu! - wykrzyknęła pokojowa, patrząc na stos mojej bielizny i sukienek rozrzuconych na
łóżku.

- I po co pani to wszystko wyrzuciła z walizki? - pytała, stawiając śniadanie na stoliku.

- Brr, jak zmarzłam - u nas w Polsce ludzie w nocy przykrywają się kołdrami. Nie jestem
przyzwyczajona tak spad, jak wy śpicie... chciałam się czymś nakryd.

Mademoiselle wybuchnęła śmiechem, podeszła do łóżka, uniosła poduszkę i pokazała mi, że

domniemane prześcieradło również można podnieśd i że trzeba się wsunąd przez dziurę - i tak
właśnie ściele się we Francji łóżka.

Byłam głupia i niedoświadczona. Nie przeszłam nawet przez pierwsze kręgi wtajemniczenia.
Upokorzona i złamana siedziałam w pięknej kafelkowej wannie, wpuszczonej w podłogę, i czułam
rozkosz gorącej wody. Po kąpieli zjadłam ciepłe jeszcze croissanty, popijając kawą wygłosiłam do
siebie mowę: - Raz na zawsze zapamiętaj sobie, kretynko, jeśli czegoś nie rozumiesz, to się pytaj, bo
jak za każde wtajemniczenie płacid będziesz własną skórą, to ci tej skóry nie starczy.

Zabrałam walizkę i zeszłam na dół. Pani z grzywką powrócił życzliwy uśmiech. - Tak, tak, wiem już
wszystko od mademoiselle - tak, to było naprawdę przykre nieporozumienie. Czy pani zmieniała
pokoje w poszukiwaniu kołdry?

Umierałam ze wstydu, stałam przed nią czerwona jak burak, trzymałam pieniądze w ręku i nie
mogłam się zmusid, żeby podnieśd powieki. Wychyliła się spoza kontuaru i pocałowała mnie
w policzek.

- Pauvre enfant69, trzeba się było zapytad pokojowej, jak się wchodzi do łóżka. Czy w Polsce nie
zaściela się kołder?

69
Biedne dziecko.
- Nie, proszę pani - u nas kołdry są na wierzchu... i przepraszam bardzo, że tyle pani miała ze mną
kłopotu, przepraszam. Ile płacę?

- Ach, moje biedne dziecko, nie mam sumienia zabierad pani tyle pieniędzy, ile kosztuje pokój na
pierwszym piętrze, widzę, że pani jest młodą osobą „bien sérieuse”70, i tak pani marzła całą noc - no,
dobrze, już dobrze - zapłaci pani za pokój na trzecim - trudno, stało się - a następnym razem, jak pani
czegoś nie będzie wiedzied, to trzeba zapytad. Kto pyta, nie błądzi.

Wdzięczna i wzruszona dobrocią pani hotelarki, z kolei ja ją pocałowałam i wziąwszy walizkę

i koszyczek, pomaszerowałam na dworzec.

Bardzo przyzwoici ludzie zamieszkują Granville - rozmyślałam sadowiąc się w wąskotorowej kolejce,
ichniej ciuchci. Bardzo przyzwoici i dobrzy - obliczyłam, że nocleg wypadł taniej, niż przewidywał
Marek. Śniadanie było przyzwoite i jeszcze ta kąpiel we wspaniałej łazience! Rzeczywiście, jeżeli tak
dalej pójdzie, chyba mi starczy na całe trzy tygodnie i jeszcze z pieniędzmi wrócę do Paryża.

Na małej stacyjce czekał na mnie pan Offrey z trzema córkami. Pan Offrey, stary rybak, miał na głowie
granatowy beret, a na szyi czerwony szalik. Dziewczęta młodsze ode mnie - Marie-Louise liczyła sobie
chyba osiemnaście lat, Marie-Thérèse szesnaście, a Babette, zupełnie młodziutka, jeszcze nie
skooczyła czternastu. Wszystkie trzy szatynki, w sukienkach w szkocką kratę, trzymały się za ręce
i wpatrzone w lokomotywę, zdawały się byd wstrząśnięte widokiem małej czarnej z wysokim
kominem maszyny. Pan Offrey zdjął mnie ze stopni wagonu, postawił na peronie i ująwszy walizkę,
powiedział: - Bardzo dobrześ trafiła, otrzymałem list od twego stryja - poznaj się z moimi córkami,
a teraz pomaszerujemy do domu. Pani Offrey na twój przyjazd szykuje świąteczny obiad.

Wszystkie trzy dziewczynki uśmiechały się, a Marie-Thérèse pierwsza ucałowała mnie w policzek,
w ślad za nią poszła Marie-Louise i Babette. Pan Offrey szedł przodem z walizką, a my za nim.
Rozmowa jakoś się nie kleiła. Patrzyłyśmy na siebie, nie wiedziałam, co mam powiedzied, one
uważnie przyglądały się moim sandałkom, kostiumowi, torebce i milczały. Nareszcie najmłodsza
Babette powiedziała:

- Tatuś specjalnie dla ciebie odnowił huśtawkę w ogrodzie, jeśli będziesz chciała, możesz się huśtad
nawet cały dzieo, a mieszkad będziesz w małym pokoju na górze. Mamusia wczoraj wyszorowała ci
podłogę... w twoim pokoju zostawiła taką dużą szklaną kulę, jak potrząśniesz, to w środku zobaczysz
zawieję śnieżną i parę zajęcy z małymi zajączkami. To jest naprawdę czarodziejska kula.

Bardzo mnie ucieszyła wiadomośd o huśtawce. Zapytałam, czy plaża jest daleko.

- O nie! Plaża jest tuż zaraz za furtką, a okno pokoiku na górce wychodzi na morze.

- Chcesz chodzid na plażę? Cóż, my nie chodzimy na plażę, ale jeśli będziesz miała takie życzenie, to
jest w domu mały składany stołek, lekki - całkiem leciuteoki, możesz go z sobą zabierad i siadad nawet
przy samym brzegu, tam gdzie piasek jest zupełnie mokry - i siedzied.

- Dlaczego nie chodzicie na plażę?

Spoglądały na siebie i uśmiechały się.

70
Bardzo poważną.
- Nie wiem - powiedziała Marie-Louise. - Nie wiem po co? Czy uważasz, że to jest interesujące?

Marie-Thérèse przy uśmiechu robiły się dołki na obu policzkach (zupełnie jak u Wandy Komorowskiej
- skonstatowałam w duchu).

- W Paryżu nie ma morza - oznajmiła uroczyście - więc ona nie jest przyzwyczajona, dla niej morze
jest nowością... Czekaj, za dwa tygodnie będziesz go miała dosyd. Morze jest bardzo jednostajne...
niebieskozielone w słoocu, a w pochmurny dzieo szare... i szum jest wciąż taki sam.

Boże! Jakie te dziewczyny głupie! Morze jednostajne?! A szum zawsze taki sam? Najpiękniejsze
z pięknych spraw tego świata to przecież morze. Nie znam nic piękniejszego.

Marie-Louise patrzyła na mnie złotymi oczyma. W małym rybackim domku bardzo mi się podobało.
Mama Offrey przygotowała na obiad „bouillabaisse” 71 - prawdziwą marsylską „bouillabaisse”. Po
obiedzie poszłam na huśtawkę - wszystkie trzy dziewczynki uroczyście towarzyszyły mi i podbijały
huśtawkę. Było bardzo przyjemnie; jak unosiłam się trochę wyżej, to sponad krzaków bzu widziałam
daleki, rozległy horyzont, a pod nogami przelatywał klomb szkarłatnych szałwi. Podwieczorek
jedliśmy na ławce przed domem. Pani Offrey dała nam kakao w bovle'ach - tak się nazywa filiżanki
z grubego fajansu bez uszek, właściwie po polsku można by je nazwad wysokimi miseczkami - no, ale
niech im będzie „bovle”.

Następnego dnia pokazało się blade słooce. Babette wzięła składany stołek i zaprowadziła mnie na
brzeg morza. Nie było prócz nas ani jednego człowieka, ani jednej żyjącej istoty. Olbrzymia pusta
ławica małych kamieni d piachu. Nie mogłam się nadziwid, jak to możliwe, żeby nikt w promieniu
wielu, wielu kilometrów nie leżał na plaży? Babette zastanowiła się, aż na czole między brwiami
zarysowała się zmarszczka. Dlaczego ludzie nie leżą na piachu?

- Już wiem - krzyknęła nagle... - bo tu są pchły morskie, o, widzisz - i zdjęła mi z szyi przeźroczystą
kulkę. - One nie gryzą, tylko są nieprzyjemne, jak skaczą po ciele.

Po raz pierwszy zobaczyłam pchłę morską... po nogach skakały mi już trzy. Z obrzydzeniem zdjęłam je
z nóg, były chłodne, twarde i ruchliwe. Złożyłam moje krzesełko i wróciłyśmy do domu. Na huśtawce
było przyjemniej. Z morza też wrócił pan Offrey - z uśmiechem wyciągnął z sieci langustę. - Olbrzymia,
rzadko taką łapie - stwierdziła Marie-Louise.

Tyle dziesiątków lat minęło, a ja nie zapomniałam tego śniadania w rodzinie Offreyów. Langusta była
duża jak mały osiołek, to było moje ulubione porównanie, a smaczna? - pycha. Nic, ani słowa nie
dodam. Pycha. Mięsa miała tyle, że jeśd widelcem, a krajad nożem. Żaden bażant, żadna przepiórka -
nic się nie umywa do tego smaku. Pani Offrey z trzech żółtek zrobiła majonez. Co za talent kulinarny
posiada każda kobieta francuska. Czy to będzie w Bretanii, czy Normandii, czy w Prowansji, wszystko -
począwszy od zielonej fasolki, dużej fasoli czy też kartofli, a skooczywszy na najbardziej
wyrafinowanych daniach - jest niedoścignione w smaku. One te talenty i recepty kulinarne dziedziczą
chyba po prababkach.

Moje życie w Carolles było pogodne i spokojne. Raz pojechaliśmy z panem Offrey do St-Malo.
Oczarowała mnie ta góra, na której szczycie stał klasztor - nigdy niczego podobnego nie widziałam.

71
Potrawa, na którą składają się ryby, homary, langusty itp., gotowane w wodzie lub w białym winie,
przyprawione czosnkiem, szafranem, pomidorami i oliwa.
Był wtedy piękny dzieo... jakaś łagodnośd rozlewała się w powietrzu - tak - to chyba jedyne słowo,
którym można określid klimat tamtego dnia. Powiedziałam do Babette:

- Wiesz, tak tu odświętnie, cicho i łagodnie - taki nastrój jak tam, w Polsce, w urodziny tatusia...

Babette objęła mnie za szyję i całując szepnęła:

- Wczoraj do nas przyszła ciocia Anne-Marie i powiedziała, że u nich w Joulville jest twój rodak - jutro
przyjedzie cię odwiedzid.

Zdziwiłam sią: - Co on tu robi?

- O, świetnie mu się powodzi, jest kucharzem w Casino... - Znowu się zdziwiłam. Polak kucharzem w
Joulville?

Wróciliśmy jak na Carolles trochę późno - nie było bezpośredniej drogi z Mont-St-Michèle,
musieliśmy się dwa razy przesiadad. Do domu dotarliśmy po ósmej, a pani Offrey, bardzo
niezadowolona, oznajmiła przy powitaniu, że kartofle się przestały, że rybę musi odgrzad i że jej
piękny obiad można wyrzucid za okno. Po obiedzie zaraz poszłyśmy spad. Babette już przy deserze
zasnęła.

Następnego dnia było tak samo niebiesko i słonecznie, więc huśtałam się w ogrodzie. Pani Offrey
z samego rana wyprała moją białą bluzkę z mereżkami.

- Dziś wieczór przyjdzie cię odwiedzid twój rodak, moja siostra mu o tobie powiedziała, ucieszył się
bardzo. Przyniesie ci na pewno ciasteczka, które sam wypieka, sławne w całym Joulville.

Huśtałam się w ogrodzie i bardzo się cieszyłam na przybycie rodaka. Cała rodzina Offreyów była
zelektryzowana spodziewaną wizytą. Dziewczęta szykowały sobie sukienki na wieczór. Babette
prasowała szeroką i białą wstążkę, którą miała na tę uroczystośd przewiązad włosy. O godzinie
siódmej wieczorem wszystkie cztery, uczesane, wystrojone, pełne nieokreślonych przeczud i nadziei,
siedziałyśmy przy stole w kuchni, nakrytym świeżym obrusem w granatowe i białe kraty. Nawet pan
Offrey włożył marynarkę, co było wyraźnym podkreśleniem znaczenia tego niecodziennego wieczoru.

Babette co chwila podnosiła głowę nasłuchując i podniesionym głosem wołała: - Cicho... cicho... zdaje
mi się, że słyszę jego kroki. - A potem uderzając widelcem o talerz po raz dziesiąty oświadczyła: -
Bella, czeka cię wielka radośd i my wszyscy cieszymy się razem z tobą.

Na deser był crème fraîche de confiture...72 miałam pełną łyżkę w ustach, kiedy wreszcie usłyszałyśmy
pukanie do drzwi. Babette sfrunęła ze swego krzesła, a ja się zakrztusiłam - Marie-Louise uderzyła
mnie z całych sił w plecy - łzy stanęły mi w oczach - otworzyłam usta, krem i konfitury wyleciały md
na suknię. Pani Offrey krzyknęła: - To dziecko się dusi... - Marie-Thérèse wlała mi wodę ze szklanki do
gardła.

- O Boże! - jęknęłam. Przede mną stał mały, chudy Japooczyk, w ręku trzymał pudło w białym
papierze, przewiązane czerwonym sznurkiem.

72
Bita śmietana z konfiturami.
Cała rodzina obserwowała nasze powitanie. Co robid? Japooczyk jak Japooczyk - nisko się kłaniał,
uśmiechał i coś po japoosku popiskiwał. Patrzyliśmy na siebie.

- To nie jest mój rodak - oświadczyłam wreszcie - przecież to Japooczyk, a ja jestem Polką.

- Wszystko jedno - kręcąc głową odpowiedziała Babette - to się nie liczy, ważne jest, że oboje
jesteście cudzoziemcami.

- Hm - powiedział pan Offrey nabijając fajkę - rzeczywiście nie jesteście do siebie podobni. Hm, dla
mnie nie ma znaczenia różnica ras...

Przyjęłam ofiarowaną mi paczkę i oddałam ją w ręce pani Offrey. Pan Offrey już posadził Japooczyka
przy sobie i nalał mu szklankę cidre'u (jabłecznika). Japooczyk świergotał po francusku zupełnie jak
ptak... gdzieś z głębi wypłynęło wspomnienie, Saofang-Wu... rosół z kury i ryby, tatuś, dworzec w
Berlinie... już jestem obciążona przeszłością - pomyślałam - a co będzie za parę lat? Japooczyk
głęboko w sercu widad ukrył rozczarowanie. Ani jednym słówkiem nie zdradził się, że to jednak nie to.

Życie w Carolles było ciche, spokojnie płynęły dni. Codziennie wszystkie oczekiwałyśmy powrotu papy
Offreya z połowu - Babette przy wyciąganiu sieci z rybami z morza na ląd odtaocowywała swój taniec
tryumfu. Warkoczyki jej fruwały w powietrzu. Widok jeżowców, krabów, krewetek, a czasami
langusty zawsze nas wprowadzał w szał. Niosłyśmy razem sied do domu, a Offrey, umocowawszy
łódź, szedł za nami, nabijając swoją fajkę.

Oprócz wycieczki do St-Malo i odwiedzin Japooczyka nic nie mąciło codziennego życia. Ach, tak -
trzeba też o tym napisad. Oto raz na tydzieo przyjeżdżał autem stary, siwy grubas. Nie interesowała
mnie ta nieciekawa postad. Babette powiedziała mi, że monsieur jest bardzo stary, chyba ma sto lat,
ma wnuki i prawnuki, i że raz na tydzieo przyjeżdża, żeby tu, w Carolles, u Offreyów, zjeśd obiad. On
podobno jest bardzo bogaty (w tym miejscu Babette podrzuciła warkocze), przy tym bardzo lubi
dobrze zjeśd i... płaci też odpowiednio. Rzeczywiście, w chwilę po jego przyjeździe Marie-Louise
przynosiła do kuchni kurczaka, a pani Offrey poczynała się gorączkowo krzątad. - Marie-Thérèse!!
Bella! - obie zostałyśmy posłane do piwnicy po śmietankowe masło, karczochy i kapary - tuż obok,
w loszku na wino, słychad było kroki samego papy Offreya.

- Wiesz, Bella - ojciec wybiera butelkę, którą się kupuje tylko dla tego starego. No! żebyś ty wiedziała,
co to za wino i jaki rocznik. Weź jeszcze ten kawałek parmezanu i pudełko sera brie, on to lubi.

Czułam głęboką niechęd do „starego”. Obżerał się jak licho i to jakimi przysmakami! W kuchni nie
było wolnego miejsca. Marie-Thérèse kręciła żółtka, ja ubijałam pianę, Marie-Louise siekała zieloną
pietruszkę do farszu, którym miał byd nadziany kurczak. Babette nakrywała stół przed domem (my
jadaliśmy zawsze w kuchni). Obrus rozłożyła biały, adamaszkowy, serwetkę wytwornie ustawiła
w kształcie łodzi, pani Offrey kazała mi zerwad liliowego pachnącego groszku i w ślicznym
kryształowym wazoniku ustawid przed nakryciem.

Obrzydliwy stary grubas z ostrzyżoną na jeża siwą głową zasiadał w przyniesionym najlepszym fotelu
i zabierał się do uczty.

Pan Offrey przed schodami do kuchni z uwagą śledził każde jego poruszenie, Marie-Thérèse, baczna
na każde skinienie, poprawiała szeleczki niebieskiego w różowe kwiatki fartuszka - a ja pod
najbliższym drzewem, z kotem na ręku, z zawiścią przyglądałam się, jak ten obżartuch smakowicie
zajadał się wspaniałościami, które pani Offrey naprawdę z nie byle jakim kunsztem potrafiła
przyrządzid. Co tu dużo gadad? My w domu dostawałyśmy najzwyklejsze, najprostsze potrawy,
o kurczakach z farszem nawet nie było co marzyd. Chleb, mleko, ryby, kartofle i kluski.

Przyglądałam się, jak powoli grubas zabierał się do uczty. Rozpiął dwa guziki kamizelki - założył lśniącą
białością serwetkę za kołnierzyk - uśmiechnął się do butelki czerwonego wina, tego najlepszego
z loszku naszego gospodarza. Łypnął na pieczoną doradę, na której grzbiecie siedział pomidor i krążek
cytrynki. Podniósł kawałek widelcem do ust - mlasnął... fiu... fiu... Rozejrzał się i spostrzegł moją
nieciekawą osobę, stojącą nie opodal przy siatce dzielącej posiadłośd drobiu od łączki przed domem.

- Chodź tu - rozkazał.

Nie czułam zbytniej sympatii do starego obżartucha, ale widząc, jak bardzo czołobitnie rodzina Offrey
ów go przyjmowała, i rozumiejąc, że musiała na nim dobrze zarabiad - podeszłam do niego,
wykonując odpowiedni dyg (widywałam nieraz w kinie uroczystości dworskie w Wersalu).

- Nie jesteś Francuzką? - spytał w przerwie, popłukawszy sobie gardło niezłym haustem wina -
mówisz inaczej niż dziewczęta Offreyów... hę?

- Jestem z Polski - odpowiedziałam śledząc Offreya, który szeptem coś objaśniał swojej żonie.

- Bologne? - stary przyglądał mi się z ciekawością.

- Non Bologne - Pologne.

- Bologne, Bologne - wykrztusił grubas.

- Mais non – Pologne73.

- Bologne - j'ai bien entendu Bologne74 - ryczał zachwycony gośd. Cholera, głuchy, nie warto z nim
gadad. Drze się jak opętany.

- Czy wszystkie dziewczęta u was są takie duże i ładne jak ty?

- Nie, co druga - odpowiedziałam grzecznie, bo Offrey zza schodków przyglądał mi się przenikliwie.

- Aha! Co druga - powiadasz? A ta poprzednia, licząc od ciebie, jak wygląda?

- Och, monsieur, jest blada, anemiczna, jasna blondynka o ciemnoniebieskich oczach.

- Bien intéressant. Extraordinaire75.

W tej chwili pani Offrey przyniosła nowe danie. Gruby na dziesięd centymetrów kawał polędwicy,
z wierzchu obsmażony w maśle, ale w środku zupełnie surowy. „Vert près”, czyli obsypany posiekaną
zieleniną. Na widok tego „tournedos”76 obżartuch zapomniał o moim istnieniu. Podsunąwszy wyżej
serwetkę, widelcem i nożem przystąpił do ataku. Złożywszy mu jeszcze jeden dworski ukłon,

73
Ależ nie, Polska.
74
Dobrze słyszałem: Bolonia.
75
Bardzo interesujące. Nadzwyczajne.
76
Befsztyk z polędwicy.
wycofałam się z zasięgu jego wzroku. Pędem wróciłam do huśtawki. Nigdy więcej z nim nie
rozmawiałam, bo widząc z daleka jego auto, kryłam się natychmiast w gąszczu drzew za warzywną
częścią ogrodu moich gospodarzy.

Jeszcze raz muszę wrócid do szerokich piachów i kamyków, okalających brzeg morza - i do pcheł
morskich. Krótko mówiąc, pchły morskie obrzydziły mi na zawsze pobyt na plaży w Carolles. Nie
wyglądały na pchły, nawet nie gryzły, ale dotknięcie ich na ciele było obrzydliwe. Chłodne pacnięcie
tej przeźroczystej kulki, która pozbawiona twarzy czy mordki, żyje, skacze, ma prywatne i płciowe
życie, skoro się rozmnaża, przerażało mnie. Nie chciałam sama siedzied na składanym krzesełku
w przejmującym tête-à-tête77 z głucho szumiącym nadmiarem wody. Zaatakowana ze wszystkich
stron przez morskie pchły, przeraziłam się i przytłaczającej samotności, i niezliczonych setek tych
obrzydliwych kulek. Uciekłam do Marie-Louise i Marie-Thérèse.

Babette czytywała książki z Bibliotheque-Rouge. Akurat czytała tak dobrze mi znaną Malheurs de
Sophie. Taki sam egzemplarz, oprawiony w identyczną czerwoną okładkę, stał w mojej biblioteczce na
Nowogrodzkiej 36. Pomyślałam o moim tatusiu... Jerzy na odjezdnym powiedział, że jego ojciec
postanowił odwiedzid mojego ojca w Warszawie, aby formalnie porozmawiad o naszych zaręczynach.
Wolałam o tym nie myśled... wyobrażałam sobie tego spokojnego, mieszczaoskiego lekarza
dzwoniącego (dzwonek był tuż pod niebieską, emaliowaną tabliczką z napisem „Wilh. Schwartz”) do
naszych drzwi. Wyobrażałam sobie zdumienie lekarza z Częstochowy w osłupieniu patrzącego na
galerię obrazów i na mojego, cokolwiek ekscentrycznego tatusia, któremu olbrzymia czupryna
zasłania oczy, a bambosze w brązowo-czarną kratkę głośno człapią... który jedną ręką stara się
powstrzymad pudla, a drugą macha w stronę biało-czarnej kotki Pauliny. Wiem nawet, jakimi słowami
mój tatuś powita przybyłego z Częstochowy ojca Jerzyka.

- No, właź pan, psiakrew, do cholery, właź, bo Paulina ucieknie. - Widziałam spoza zamkniętych
powiek przerażoną twarz doktora - biedak nie rozumiał, że Paulina jest kotką.

- Ach, tak!... Belle chce znowu wyjśd za mąż, co? Pana syn jest architektem? Co? On kocha? Ona
kocha? Ona szmocha... Niech wyjdzie, niech nie wyjdzie... Niech mi pan da święty spokój, widzi pan,
że ja nie mogę sobie poradzid z tym psem i z Pauliną. Do widzenia... do widzenia... A moją córkę
i pana syna niech diabli wezmą...

Ojciec Jerzyka z pochyloną głową zmierza na dworzec, co też on powie swojej żonie, a matce
Jerzyka... Ale pięd godzin jazdy do Częstochowy w pociągu na pewno uspokoi go trochę... w pociągu
ochłonie i jakoś pogodzi się z myślami o panu Wilhelmie Schwartzu. Czas wszystko łagodzi. Minęły
trzy tygodnie. Jerzyk napisał, że w środę wieczorem będzie czekał na dworcu, że już najwyższy czas,
żebym wróciła, bardzo tęskni - życie beze mnie straciło sens. Gdyby nie przyspieszone tempo prac
przy polskim pawilonie, najchętniej przyjechałby do mnie.

Stryj Marek przysłał mi dodatkową sumę, zapowiadając, że na dalszą pomoc od niego nie mogę liczyd,
sam jest w tarapatach pieniężnych. Mam zakupid bilet powrotny do Paryża, zostawid potrzebną ilośd
franków na nocleg w Granville - i wracad. Po zapłaceniu rachunku u pani Offrey i zakupieniu biletu
pozostałoby mi wszystkiego 15 fr. Za noc w hotelu w Granville zapłacę - licząc najskromniej - 12 fr., 3
franki mi zostanie. 1.50 fr. kosztują gauloisy w żółtym opakowaniu. - Źle, źle - powtarzam sobie

77
Sam na sam.
w duchu. - Źle, bardzo źle, walizkę chętnie bym zostawiła na dworcu w przechowalni, nie musiałabym
jej wtedy dźwigad - ale to kosztuje franka. Ha, to nie będę miała na papierosy. Ale cały dzieo
w podróży bez papierosa?

Pożegnawszy się czule z całą rodziną, która odprowadziła mnie na stację, wsiadłam do wagonu.
Babette się rozpłakała, Marie-Louise i Marie-Thérèse ofiarowały mi piękne naręcza róż i goździków.
Pani Offrey wycierała oczy świeżo wyprasowaną chustką do nosa. Pan Offrey uroczyście pocałował
mnie w czoło, zapewniając, że na przyszły rok czekad będzie w tym samym miejscu. Na ramieniu, na
skórzanym pasku, zwisał mi wiklinowy koszyczek. Pani Offrey włożyła mi „suchy prowiant” - kolację
na dzisiaj i śniadanie na jutro, to znaczy cztery duże sandwicze z szynką i żółtym serem, oraz trzy
sandwicze na jutrzejszy obiad. Poza tym dostałam jeszcze litrową butelkę mleka i dwa pomidory.

Kiedy pociąg ruszył, długo machałam chusteczką, a na peronie Marie-Louise, Marie-Thérèse i Babette
powiewały szalikami. Oto skooczyły się wakacje... wracam do Paryża bez kaszlu, dobrze wyglądająca,
ogorzała, słowem - nie na próżno wydało się tyle pieniędzy. Wracam wesoła i ze zdwojoną energią
wezmę się do pracy. No i poza tym czeka mnie ślub.

Wąskotorowa ciuchcia z Carolles do węzłowej stacji, jaką było Granville, posiadała starego typu
wagony, których środkowe szerokie przejście zachęcało pasażerów do spaceru. Ale chwilowo nie
miałam na to ochoty. Moje wygodne miejsce tuż przy oknie, zapas jedzenia, radośd, że jutro już
zobaczę Jerzyka, wprawiła mnie w rozmarzony nastrój. Z okna widziałam falującą otchłao
ciemnoniebieskiego morza. Nasyp pociągu był od niego oddzielony wąskim pasem zieleni i szeroką
wstęgą piachu - niebo na zachodzie paliło się szkarłatem - różowośd coraz bledsza sięgała do połowy
nieba.

Och, jak cudowny jest ten boży świat! - myślałam, urzeczona wspaniałym zachodem słooca - że też
ludzkim oczom dane jest patrzed na te cuda. Fala radości i pokory, która ogarniała mnie w momencie
wzruszeo, znowu sprawiła, że w oczach poczułam wilgod, a w gardle skurcz zachwytu.

- Comment ça va? - usłyszałam tuż nad uchem. Podniosłam zdziwioną głowę. Przede mną stał stary
obżartuch - gośd paostwa Offreyów. Uśmiechnęłam się i podziękowałam.

- Niech się pani posunie, chcę tu usiąśd. - Przysunęłam się bliżej okna. Usiadł, wyciągnął nogi i bez
wstępu oświadczył, że jest głodny.

- Na pewno dali pani coś do jedzenia na podróż. Stara Offrey owa to bardzo rozsądna osoba.

Cholera - pomyślałam - już chce jeśd. Na pewno zje mi wszystkie zapasy, a co będzie jutro? Siedem
czy osiem godzin z Granville do Paryża - bez franka - bez papierosów... ale przecież przez jeden dzieo
bez jedzenia nie umrę. Wyciągnęłam z siatki nad głową mój koszyczek. Przemknęła mi myśl: - Cóż mu
będę żałowała? A może mój tatuś w tej chwili też jest gdzieś w podróży? Może jest głodny, bo nigdy
nie zabiera ze sobą żadnych zapasów, i ktoś z pasażerów też go częstuje... Nie! Nie mogę byd aż taką
egoistką!

- Proszę - przełamałam podłużną bułkę na pół, swojej połowy nie ruszyłam i odłożyłam do koszyczka.
Ot, i kolacja moja zmniejszona... trudno... obżartuch, bo obżartuch - ale jest bardzo stary. Nie potrafi
zapanowad nad sobą. Paostwo Offreyowie mieli w nim dobrego klienta, Babette zwierzyła mi się, że
jego obiady to poważny wkład do kasy jej rodziców. Hm - pomyślałam - różne bywają dopusty Boże...
mnie się przytrafił w osobie tego starego grubasa. Pouczyłam go:

- Jedz pomału, wystarczy ci na dłużej - bułeczka jest bardzo smaczna i ser własnoręcznie robiony
przez panią Offrey. Mnie już niewiele zostało. Połówkę zjem dzisiaj na kolację, a resztę jutro, bo w
Paryżu będę o ósmej wieczorem. Rozumiesz? Dwa sandwicze na śniadanie i obiad - naturalnie mam
jeszcze litr mleka i pomidory, ale jestem, jak widzisz, duża i ten pobyt nad morzem sprawił, że ciągle
chce mi się jeśd.

- Rozumiem - powiedział - ale jestem bardzo głodny, daj mi tę połówkę, coś mi odebrała...

Wszyscy pasażerowie przypatrywali nam się życzliwie - niektórzy uśmiechali się, a jedna pani
przysłała mi w woskowym papierze dwiartkę pieczonego kurczaka. Podziękowałam jej z radosnym
uśmiechem, ale cóż - nie obgryzłam nawet kosteczki, mój nowy przyjaciel, nie czekając, aż podzielę,
jednym otwarciem swojej paszczy (miał doskonale dopasowane sztuczne zęby) zlikwidował sam całą
porcję. Posmutniałam - odwróciłam się od niego plecami. - Dopust boży - westchnęłam. Innym
młodym pannom w podróży zdarzają się wspaniałe przygody - i to jeszcze jakie. Opowiadała mi
Wanda, że siostrzenica jej dobrej znajomej, jadąc do Marsylii, poznała się w pociągu ze skromnie
wyglądającym panem, była pewna, że jest to agent od ubezpieczeo albo taki, co to sprzedaje na
prowincji maszyny do szycia i tym podobne przedmioty. Po przyjeździe do Marsylii okazało się, że na
dworcu czekał na niego wspaniały samochód, ostatni model citroena - tym samochodem odwiózł ją
do rodziców. Zaproszono go na obiad, chcąc się odwdzięczyd za odwiezienie Catherine. Mój Boże!
przecież nikt nie wiedział, że będzie gośd - zupa była jarzynowa, królik duszony, na deser cytrynowa
galaretka, nawet sery były tylko dwa: camembert i brie. Gośd jadł, aż mu się uszy trzęsły, śmiał się,
dowcipkował - a po kawie oświadczył się starym o rękę Catherine. - Od pierwszego wejrzenia
pokochałem ją - powiedział. - A teraz po obiedzie doszedłem do przekonania, że lepszej żony nie
znajdę. Dom wasz - familia - że tak rzeknę - odpowiada mi duchowo w całym tego słowa znaczeniu...
proszę o rękę Catherine. Nazywam się Philippe de Baudon. Mam duże winnice i dom w Prowansji,
niedaleko Vaison-la-Romaine. Naturalnie, przede wszystkim oczekuję wizyty szan. paostwa z córką,
abyście się mogli przekonad o prawdzie moich słów. - Nie wyobrażasz sobie, jaki on miał dom -
opowiadała Wanda. - Pałac! - prawdziwy pałac, w każdym pokoju marmurowy kominek. Przy pałacu
park - świątynie jakieś, mosty przerzucone przez rzekę w parku, lokaje w liberii... Catherine wyszła za
mąż... a jak teraz zadziera głowę! Na ślub nie zaprosiła ciotki.

Nieduża czarna lokomotywka co pewien czas wydawała przeraźliwy gwizd - wagony tłukły się z boku
na bok. Różowe smugi na niebie mieszały się z jasnoseledynowymi. Wpatrzona w te odblaski nieba,
skonstatowałam smutną prawdę. Dla Catherine i jej podobnych - anonimowo podróżujący hrabiowie
de Baudon, a dla mnie... obżartuch z Carolles. Tak to już jest - każdemu co innego przeznaczone.

Na jakiejś małej stacyjce grubas wysiadł. - Dzięki Bogu - pomyślałam - no, nareszcie jestem sama.
Seledyn zamienił się w srebrną szarośd... tylko w jednym miejscu, nisko na horyzoncie, krwawiło się
malutkie pasemko po słoocu, które wkrótce też znikło w morzu.

Znowu nasza ciuchcia stoi, a przecież tego nawet nie można nazwad stacją. Na rozłożystym kasztanie,
na drutach, zawieszono tablicę z nazwą stacji. Osiedle rybackie, ale jeszcze mniejsze niż Carolles...
ach... A co to znowu? Na stopnie naszego wagoniku ktoś się wdrapuje. Czerwony, zdyszany, nie do
wiary - mój grubas. Przeciska się przez drzwi, pospiesznie potrącając pasażerów, przedziera się do
mnie z głośnym „Uff”. Pada wreszcie na swoje dawne miejsce.

- I po co to było wychodzid? Po co te jakieś wędrówki - gniewam się na głos. - Jak ty wyglądasz?

Zapomniałeś chyba, że ci już niedaleko do stu lat?
Fioletowa siatka pod skórą jaskrawo wystąpiła na twarzy, w worki pod oczyma jakby mu ktoś napuścił
wody, spuchnięty, nabrzmiały, a te wielkie czerwone uszyska, z środka których wyłaziły kępki siwych
kłaków!

- Pid, strasznie chce mi się pid - wysapał mój przyjaciel.

Tym razem już bez jednego słowa wyciągam z koszyczka butelkę z mlekiem. Usłużna pani sąsiadka
podała szklaneczkę - nalewając, skonstatowałam w duchu: - Usłużniejszego narodu nie ma pod
słoocem. - Stary pił i uśmiechał się do siebie. Co mu się wydarzyło, że taki jest uszczęśliwiony? Śmiał
się do siebie, do mnie - do coraz ciemniejszego nieba. - Dobrze - pomyślałam - dobrze, że i tacy
bardzo starzy ludzie potrafią się jeszcze radośnie uśmiechad. - Westchnęłam więc tylko: - Daj mi,
dobry Panie Boże, podobny uśmiech w dniach mojej starości. - Pogmatwane bywają sprawy ludzkie.
Obecnie jestem niemal tak stara, jak on wtedy, i widocznie usłyszał Bóg tamtą modlitwę, bo i ja
bardzo często nie tylko się uśmiecham, ale rżę na cały głos.

Ciuchcia sapiąc i gwiżdżąc parła naprzód. Zbliżał się już jasny letni wieczór. W pewnej chwili ręka
starego trąciła moje ramię.

- Jestem głodny, daj mi jeśd.

Tym razem rozgniewałam się nie na żarty.

- Dosyd! nie dostaniesz więcej. Zjadłeś mi moją kolację, nie można jeśd bez ustanku, żołądek też musi
trochę odpocząd. Popatrz przez okno... widzisz? Cały świat szykuje się do odpoczynku. Widzisz, jak
pociemniała zieleo?

- Nie obchodzi mnie zieleo, nie obchodzi mnie zmierzch - jestem głodny, ja chcę jeśd.

Pasażerowie, którzy widocznie zafascynowani byli osobą obżartucha, nadstawili uszu. Wstyd mi było
wobec tylu świadków krzyczed na starego. Powiedziałam mu do ucha cicho, ale dobitnie:

- Nie zawracaj mi głowy, nie dostaniesz ani okrucha, przyczep się do innej kobiety. Czemuś ty się na
mnie zawziął? Nie mam i nie dam - słyszysz?

Ani nie drgnął - nie ruszył się z miejsca. No i co takiemu zrobisz? Odwróciłam się zupełnie do okna.
Ciemny szmaragd łąki, ciemna, aż prawie czarna zieleo drzew, przez otwarte okno powiało morzem.

Jutro zobaczę Jerzyka, pojutrze pójdę do redakcji - a potem do „Café du Dôme”. Przymknęłam oczy,
może grubas, widząc, że usnęłam, da mi parę minut spokoju... już niedługo będzie Granville...

- Co znowu - wściekła odsunęłam rękę, szarpiącą mój żakiet. - Czego chcesz?

- Taki jestem głodny, daj mi coś zjeśd. - Tym razem nie oglądałam się na pasażerów, niech myślą
o mnie najgorsze rzeczy. Wszystko mi już jedno.

- Niczego więcej ode mnie nie dostaniesz. Dojeżdżamy. Pójdziesz do restauracji, forsy masz jak lodu,
Babette mi mówiła, ile potrafisz wydad na jeden obiad. Coś ty się tak zawziął na mnie? Oddałam ci już
moją kolację. Pomyśl, że jutro cały dzieo będę jechad i jechad do tego Paryża. Grosza złamanego nie
mam i został mi tylko jeden sandwicz. Na papierosy mi nie starczy. Zastanów się... czy nie czujesz
wstydu?
No i Bogu dzięki - nasza lokomotywa wydaje przeraźliwe ni to parsknięcia, ni to kaszlnięcia, w każdym
razie nic podobnego do gwizdu. Stary pomaga mi ściągnąd walizkę z siatki.

- Dziękuję ci - nie dźwigaj, bardzo cię proszę, taki wysiłek nie jest niczym dobrym dla ciebie. - Mówię
to, gdyż niosąc moją walizkę, schodzi już ze stopni. - Hm - myślę - ale ludzi na tej stacji! Nigdy bym nie
przypuszczała, że w Granville będzie aż tyle oczekujących na peronie. - O Boże! Co on zrobił z moją
walizką? Gdzie walizka? - Wołam:

- Coś zrobił z moją walizką?

- Kazałem ją oddad do przechowalni.

- O mój Boże! Kto cię o to prosił? I za co ją teraz wykupię? Na papierosy nie mam, hrabina jestem?
Nie mogę walizki sama zanieśd do hotelu? Co ja z tobą mam!

Krzyczę na niego, biadam, lamentuję, a tłum wokół nas coraz gęściejszy i nagle uszom własnym nie
dowierzam, bo ludzie, którzy nas otaczają, wyraźnie wznoszą okrzyki: „Vive la Pologne!” - „Vive les
jolies Polonaises”78. Niczego nie mogę zrozumied, więc po cichu kombinuję. Co to może byd? Cztery
tygodnie nie czytałam gazet, bo rybak nigdy by takiego wydatku ani dla siebie, ani dla nikogo
z rodziny nie aprobował. Mnie tam wszystko jedno... nie przyjechałam, żeby czytad, ale żeby pozbyd
się kaszlu. Cholera wie? A może przez ten czas Polska dla Francji coś wielkiego zrobiła? W każdym
razie jakoś trzeba tym ludziom godnie odpowiedzied, no nie? A na tej stacji nie ma innego Polaka
prócz mnie.

- Poczekaj - mówię do grubasa. Wlazłam na zielono pomalowaną ławkę, która stała tuż przed
różowymi petuniami. Grubas przy mnie sapie, a ja, trochę się jąkając, próbuję paostwowotwórczą
mowę odwalid. - Mesdames et messieurs, dans ce moment historique79 - chciałabym pod-kreślid, że
od wieków Polska - młodsza siostrzyca Francji - miłośd, uszanowanie i gorące więzy przyjaźni... Tak,
w tej historycznej chwili tu, na dworcu w Granville, dziękuję wam w imieniu mojej Ojczyzny, że... że...

Francuzi nadal krzyczeli z całych sił: - Vive la Pologne! - Zeszłam z ławki i powiedziałam do grubasa: -
Widzisz, jak w każdej chwili, nawet w najmniej przewidzianej sytuacji, człowiek obdarzony
inteligencją potrafi zadziaład.

- Parfaitement!80 - grubas rżał z radości.

- No, to teraz chodźmy już - daj mi przede wszystkim kwit z przechowalni (od mojej walizki). Ile się
tam należy?

- Et, głupstwo - już zapłaciłem. - Odetchnęłam, ciężar spadł mi z piersi. Wyszliśmy wreszcie na ulicę. -
Dobrze - myślałam sobie - że stary zapłacił za przechowalnię, teraz mogę sobie swobodnie chodzid
i jutro rano nie będę musiała wlec walizki.

- A w którym hotelu będziesz nocowad? - zapytał mój towarzysz.

78
Niech żyje Polska! Niech żyją piękne Polki!
79
Panie i panowie, w tej historycznej chwili...
80
Doskonale.
Oho! niedobrze... Cała ukryta we mnie podejrzliwośd wychynęła na powierzchnię. A może ten stary
drao, dlatego że zapłacił w przechowalni za moją walizkę, wyobraża sobie Bóg wie co...

- W każdym razie nie w tym, w którym ty.

- Ja mam w Granville własny dom i wcale nie idę do żadnego hotelu, zapytałem, bo chcę wiedzied,
gdzie cię teraz zaprowadzid.

Tak mi się wstyd zrobiło, że aż zacisnęłam powieki. Ohydna, brudna wyobraźnia... jestem
zdeprawowana, ot, tylko łajdactwa mam w głowie. Obżartuch, łakomczuch to on jest, ale poczciwy,
charakter ma dobry. Po paru minutach stanęliśmy przed znanym mi „Grand Hôtelem”. Och, już teraz
wiedziałam, jak trzeba wsunąd się pod kołdrę.

- Tutaj - powiedziałam. - Kiedy jechałam do Carolles, to tutaj spędziłam noc.

- Bardzo dobry hotel - powiedział grubas. - Idź, wynajmij pokój, umyj ręce, oporządź się i zejdź,
poczekam na ciebie.

Przywitałam się serdecznie z panią zza lady i poprosiłam o ten pokoik na samej górze.

- Eh bien, ma petite...81 Czy dobrze spędziłaś wakacje? Teraz znasz już chyba tajemnice kołdry we
francuskich łóżkach? O której cię jutro obudzid?

W pokoiku na górze nic się nie zmieniło - mrugnęłam okiem na widok szerokiego łóżka pod oknem.
Umyłam się, byłam tak opalona, że nawet nie mogłam się upudrowad (puder z Paryża był za jasny),
przeczesałam czuprynkę i zeszłam na dół.

Rozpostarty w fotelu grubas wysłuchiwał długiej przemowy pani zza kontuaru, mruczał coś
niezrozumiałego pod nosem, natomiast kierowniczka czy też właścicielka hotelu w lansadach cała,
w wygibach i z rozpromienioną twarzą pełną uśmiechów, wpatrzona, zachwycona, wniebowzięta,
gięła się niby wątła palemka w czasie huraganu.

Na mój widok stary wstał, pani kierowniczka podbiegła i ściszonym, pełnym słodyczy głosem
szepnęła:

- Każę pani drobiazgi przenieśd na pierwsze piętro... Pani zna ten pokój z łazienką...

- Dziękuję pani, niestety, teraz nie mogę sobie pozwolid na tak drogi pokój. Bardzo, bardzo pani
dziękuję - nigdy nie zapomnę pani dobroci i bezinteresowności wtedy...

- Ależ, moje dziecko, któż tu mówi o pieniądzach, wszystko jest uregulowane. Bardzo proszę o tym
nawet nie myśled. Rano garçon poda pani śniadanie do łóżeczka na godzinę przed odejściem pociągu.

- Och, serdecznie dziękuję, serdecznie dziękuję - tylko proszę bez śniadania... wiozę z sobą trochę
zapasów... Nie mam już wcale pieniędzy. Pani przecież sama rozumie.

Ucałowałam ją w nagłym przypływie czułości. Stary odciągnął mnie.

- Assez, assez82.

81
A więc, moja mała…
Trzymając się pod ramię, wyszliśmy na ulicę.

- Chodź - powiedziałam - pójdziemy pożegnad się z morzem, nie wyobrażasz sobie, jak szalenie będzie
mi go brak. Zawsze mnie niepokoi, uwodzi, fascynuje. To jest jakby skrawek wieczności ujawniony
ludziom. Przypływ - szum - odpływ. Bezgranicznośd zlewająca się z horyzontem. Chodź, usiądziemy.

Stary mruczał coś pod nosem, ale potulnie usiadł przy mnie na ławce. Nadchodziła noc.

- Morze jest jak wiecznośd - wywodziłam patetycznie - a my jesteśmy jak te małe robaczki
świętojaoskie. Cóż znaczy nasze życie? Króciutki błysk świadomości, jak lśnienie ich skrzydełek, na
króciutką migawkową chwileczkę - i znowu wiecznośd...

- Jestem głodny - chciałbym coś zjeśd... - obżartuch przerwał moje poetyzowanie. O Boże, co za
utrapienie z tym człowiekiem!

- Jeśd i jeśd - czy ci nie wstyd? Tu oddech wszechświata - tu wiecznośd, a on wciąż swoje „jeśd”. -
Otworzyłam torebkę, pokazałam mu ostatni sandwicz z serem. - Patrz, to wszystko, co mam, jestem
młoda i mam szalony apetyt. A ty - powiedzmy prawdę - jesteś bardzo stary i lepiej dla ciebie, żebyś
się trochę przegłodził. Nasi lekarze, a w Polsce mamy bardzo dobrych lekarzy, twierdzą, że starych
ludzi gubi nadmiar pożywienia. Daję ci słowo, że to prawda, sama słyszałam, jak ciotka Leonia mówiła
to mojemu ojcu. Patrz, patrz, o, tam, na lewo... żaglowiec, jakby wyrósł z morza... jakby biały kwiat
rozkwitł wśród tych ciemnogranatowych zwałów wody.

- Ja chcę jeśd, daj mi jeśd! Jestem bardzo głodny. - Krótko ostrzyżona na jeża siwa głowa mojego
przyjaciela pochyliła się do przodu.

Szkoda każdego słowa - do niego prócz jedzenia nic nie trafia. Przełamałam sandwicz, większą częśd
podałam grubasowi.

- Pamiętaj, że już nic więcej nie mam. - Jedliśmy powoli, z rozmysłem - smakowało bardzo - złocista
bułka, masło i grubo krojony z wielkimi dziurami ser.

- Chodź - powiedział w pewnej chwili stary. - Granville to ładne miasto, musisz przynajmniej zobaczyd
główną ulicę i rynek, nie wiadomo, kiedy znowu tu przyjedziesz.

- Masz rację, wstyd byd w mieście i nawet go sobie nie obejrzed. - Żarłok, obżartuch, to prawda, ale
przynajmniej nie pętam się sama, mam towarzystwo, i on tak na oko dobrze się prezentuje, sto razy
lepiej od takiego Soutine’a. Ubranie z dobrego materiału, kołnierzyk czysty, a krawat bardzo
elegancki z prawdziwego jedwabiu. Szkoda tylko, że taki gruby, i fryzurę też by mógł mied inną. W
najlepszej zgodzie poszliśmy aleją nadmorską prosto przed siebie, niebo za chwilę będzie już czarne
i niewidzialne. Szum morza rozbrzmiewał coraz głośniej. Dobrze, że stary został przy mnie, czułabym
się samotna i zagubiona. Grubas przystanął. - Tam jest rynek - poinformował z dumą. Pociągnął mnie
w prawo, w wąską ciemną uliczkę, którą doszliśmy do szerokiej alei. Z obu stron trzypiętrowe domy,
na dole jasno oświetlone wystawy, po bokach jezdni wysokie, szumiące drzewa.

- Bardzo ładne miasto - powiedziałam - i jakie piękne sklepy... wcale się nie różni od pewnych dzielnie
Paryża. - Grubas chrząkał i uśmiechał się, zadowolony był z wrażenia, jakie wywarło na mnie

82
Dośd już dośd.
Granville. W pewnej chwili zobaczyłam jakiegoś pana w białym kitlu wybiegającego ze sklepu
i stanęłam, gdyż ten pan złapał moją rękę:

- Madame, je vous prie83, błagam, niech pani zechce wejśd do mego sklepu.

Mój grubas ciągnął mnie za drugą rękę:

- Och, tak, tak, chodźmy do niego...

Przestraszona wyrwałam obie ręce.

- Uspokój się - powiedziałam do starego - wiesz, że nie mam ani centyma - wiesz, że jutro cały dzieo
w pociągu nie będę miała nawet papierosa, przecież on nas zaprasza nie za darmo, lecz wyobraża
sobie, że coś kupimy. Zachowuj się przyzwoicie, proszę cię bardzo, nie odzywaj się. - Z miłym
uśmiechem zwróciłam się do kupca: - Dziękujemy panu, następnym razem, jak będę w Granville, na
pewno odwiedzimy pana sklep, dzisiaj, niestety, nie możemy, będę z panem szczera - wszystkie
pieniądze wydałam w Carolles, gdzie spędziłam cztery tygodnie, bardzo piękna miejscowośd. Wy tu
stąd macie niedaleko, radzę panu pojechad... jest tam uroczy domek rybaka... nazywa się Offrey.

Kupiec przerwał moją dyplomatyczną mowę:

- Ależ kto tu mówi o pieniądzach? Przecież ja zapraszam paostwa z czystej przyjaźni - proszę, bardzo
proszę, błagam, niech mi paostwo zrobią łaskę i wejdą...

Z czystej przyjaźni, z czystej przyjaźni - myślałam gorączkowo - może on jest wariat? Nigdy w życiu tu
nie byłam, nigdy w życiu go nie widziałam, gdzie i kiedy zadarł ze mną przyjaźo?

Wepchnęli mnie do sklepu. To była naprawdę wspaniała perfumeria. Prócz działu kremów, pudru,
perfum i najrozmaitszych gatunków wody kolooskiej znajdowało się tu stoisko biżuterii - równie
wytworne i bardzo interesujące. Grubas z miejsca pochwycił pędzel do golenia i olbrzymią butlę wody
kolooskiej.

- To dla mnie - huczał grubym głosem - to dla mnie ten pędzel, ale czy on jest z rysia?

- Z rysia, z rysia - powtarzał zachwycony kupiec. - Od razu widad, że pan jest znawcą.

Zniecierpliwiona uszczypnęłam z całych sił mojego towarzysza.

- W tej chwili odłóż - słyszysz? Odłóż! - przecież nie masz przy sobie pieniędzy, za darmo nikt ci
niczego nie da. O, mój Boże! Dlaczego mnie tak skarałeś... Odłóż!

- Nie mam pieniędzy, ale ja chcę pędzel - i chcę tę wodę.

- Nie, to już przechodzi ludzkie pojęcie. - Szczypałam go, pociągając za marynarkę. - Odłóż w tej
chwili! - I z najbardziej słodkim uśmiechem do kupca: - Widzi pan teraz, co pan narobił... widzi pan, on
jest bardzo stary... skleroza, on nie rozumie, że za to trzeba płacid.

Kupiec uśmiechnął się i z ukłonem powiedział:

83
Proszę panią.
- Ależ proszę pani, proszę mu to zostawid - głupstwo, drobnostka, dzisiaj się nie płaci... błagam, niech
pani weźmie coś dla siebie. - Już stał przed szklaną szafą, już, już stawiał na ladzie pudła i pudełka...
Houbigant... Worth... Guerlain... - Och, Guerlain - jęknęłam - moje wieloletnie marzenie. „Jackie”
Guerlaina... nie, nie. - To było silniejsze ode mnie. Sięgnęłam ręką po olbrzymi flakon „Jackie”.
Kryształowy flakon z kryształowym korkiem... zapach juchtu, tytoniu i czegoś jeszcze, co się nie da
opisad słowami. W ręku czułam ciężar tego flakonu, na twarzy wypieki. Taki Guerlain więcej
kosztował niż mój czterotygodniowy pobyt w Carolles.

Zwariowany kupiec wyjął z gabloty duże czworokątne pudełko.

- O, proszę, może się pani i to przydad. - Podawał mi jedno z największych pudeł - puder Carrona...

Poczułam zawrót głowy.

- Widzi pani, kolor pêche - brzoskwiniowy, jak pani opalona cera, będzie pani na pewno
zadowolona... a tu proszę, szminka „rouge baiser” - trwała, najlepsza...

Mój stary trzymał w rękach bransolety z kości słoniowej (wtedy ostatnim krzykiem mody były
szerokie bransolety, które nosiło się powyżej łokcia, sięgające prawie do ramienia), z prawdziwej
kości słoniowej, nie z rogu czy innej imitacji, inkrustowane małymi świecącymi kamyczkami. Siłą
włożył mi na ręce bransolety.

- Parfaitement... wspaniałe - doskonale pasują.

„Jackie” Guerlaina w kryształowym flakonie, duże pudło Carrona, bransolety.

- I to - to jeszcze... i to... Grubas ściągnął z lady półlitrową chyba butlę „Chevalier” d'Orsaya, srebrną
cygarniczkę, jakąś skórzaną puderniczkę - cztery pięknie opakowane mydła. Boże! Boże! Czułam się
jak Alladyn w pieczarze skarbów.

- Na miłośd boską! Co ty wyprawiasz! Za kwadrans najdalej znajdziemy się w więzieniu. W lochu

więziennym, gdzie na zgniłej słomie walczyd będę ze szczurami. W tej chwili odłóżmy to wszystko
i zwiewajmy, gdzie pieprz rośnie. Czy nie rozumiesz, że stokrod lepsza jest wolnośd? Przez ciebie
wpadłam w ten poślizg...

- Nie! Nie! - upierał się grubas. - Bierz, bierz to wszystko... u nas w Granville jest akurat taki dzieo, że
nie płaci się za nic. Musisz wykorzystad tę okazję.

Właściciel perfumerii zabrał mi z rąk wszystkie skarby - zapakował je w piękny, deseniowy papier,
przewiązał złotym sznureczkiem i kłaniając się nisko - podał. Pędzelek do golenia i cztery mydła
toaletowe zostały zapakowane oddzielnie i wręczone mojemu towarzyszowi. Właściciel wśród
niezliczonych ukłonów odprowadził nas do drzwi. Przyciskałam do piersi ciężką paczkę... łagodny,
ciepły wiaterek wiał od morza - niebo było mocno granatowe, a złote gwoździe gwiazd
podtrzymywały je na wysokości. - Gdyby nie te dwieki, spadłoby nam na głowę... - zwierzyłam się
grubasowi.

- Nie wiem, o czym mówisz, i nie chodź tak prędko, mam zadyszkę, ot, wejdźmy lepiej do tego sklepu,
to sobie trochę odpocznę.
Sklep, który z kolei odwiedziliśmy, okazał się księgarnią prowadzącą także sprzedaż materiałów
piśmiennych. Księgarz - miał głowę nakrytą czarną jedwabną mycką, na której kołysał się zgrabny,
również czarny pomponik - na nasz widok zerwał się z miejsca i wyskandował: - Jakie to przyjazne
bogi sprowadziły wspaniałych, a nie znanych mi podróżnych?

Coś z Homera... czyżby z Odysei?

- Proszę, bardzo proszę, niech pan siada tu - o tu, na fotelu, a młoda pani niech rzuci łaskawym okiem
na książki rozłożone na ladzie.

„Łaskawym okiem” zobaczyłam pięknie wydany tom Baudelaire'a Les Fleurs du mal w zamszowej,
brązowej okładce, urocze Toi et moi Paula Geraldy'ego, wspaniały zbiór poezji Forda, Verlaine'a
i śliczne oprawne Bruges-la-morte Rodenbacha. Pochyliłam się nad grubasem.

- Czy i tu, w tym sklepie, też wszystko dają za darmo? - szepnęłam mu do ucha. Ucho jego było
straszne... wyglądało jak żyjący własnym życiem ukwiał, duże, mięsiste, w czerwonym kolorze,
pośrodku miało otwór jamochłonny, z wnętrza tego otworu wyrastały długie, zakręcone włosy.

- Co? Jak?... mów głośniej.

- Czy ten bezpłatny dzieo obowiązuje również w tej księgarni? - Czy mi się wydaje, że stary mrugnął
do księgarza?

- Naturalnie, moja śliczna, naturalnie, że obowiązuje. Bo ja wiem, czy on mrugnął, a może mi się
wydawało? A zresztą, co mnie to obchodzi, może to jest taki zwyczaj obywateli Granville, że sobie od
czasu do czasu mrugają...

- Proszę, niech mi pan to zapakuje - wskazałam na stertę wybranych przez siebie książek.

- Ależ to trochę za mało, stanowczo za mało... niech pani spojrzy, tu mam nowe wydanie, czy pani
czytała Thomasa-Roca L'honorable partie de la compagne - to świetna książka, naprawdę
przezabawna... Cóż by tu jeszcze? Parę tych tomików z barwnymi ilustracjami, Bonnard, Cézanne,
Van Gogh. - Dobrze? Nie będzie pani za ciężko? - Księgarz wyciągnął wielgachne arkusze papieru
i wziął się do pakowania.

- W wielbłąda się zamienię, padnę trupem od dźwigania, ale wszystko zabiorę. - Stary rżał z zachwytu.

- Jak? Jak? W wielbłąda się zamienisz?

Prawą ręką obejmowałam pakę z księgarni. Kupiec samorzutnie dodał mi wspaniały karton
z papeterią... ważyło to wszystko co najmniej 4-5 kilogramów, lewą ręką przyciskałam do piersi
wspaniałości kosmetyczne. Poza tym miałam moją torebkę z dokumentami i skromną portmonetkę
z jeszcze skromniejszymi zasobami natury pieniężnej. Szliśmy powoli, właściwie ciągnęliśmy się
półżywi, ja od ciężaru, a grubas prawdopodobnie z powodu swoich lat.

Przystajemy jednocześnie przed luksusową restauracją. Na zewnątrz, na trotuarze, ustawione rzędem

wiklinowe kosze... ciemne ostrygi portugaises, za nimi kosz z różowymi marenami, następny kosz
z czarnymi mulami, dalej olbrzymie langusty, kraby, jeżowce.
- Spójrz, jakie piękne langusty, zupełnie jak u twojego rybaka Offreya. - Ręce mi mdleją od dźwigania
moich skarbów, ale nie mogę odwrócid oczu od ciągnących się wzdłuż całego frontu kamienicy
drewnianych stołów. Cóż to za przepych darów bożych: kaczki, kuraki, przepiórki - tuż za nimi
karczochy, szparagi, a tam dalej srebrzą się ryby: dorady, merlany, oślizłe węgorze. Na progu stoi
wytworny pan w ciemnym ubraniu. Wieczór czarów - nigdy w życiu o niczym podobnym nawet nie
słyszałam, nawet nigdy nie miałam takiego snu.

- Witam - witam najmilszych gości... proszę... proszę, zaraz znajdę wygodny stolik - proszę, bardzo
proszę - paostwo na pewno będą zadowoleni z obiadu. Sam przypilnuję, sam wybiorę.

Grubas już wchodzi, a ja z mdlejącymi rękami człapię za nim i ostatkiem świadomości ogarniam
sytuację.

- Zmiłuj się, przyjacielu - szepczę do niego - przecież od razu z tej sali przeprowadzą nas do więzienia,
do ciemnego lochu, z którego już nie wyjdziemy. Czy ty sobie wyobrażasz, ile kosztuje obiad w takiej
restauracji? Czy ty sobie zdajesz sprawę z tego, jakie tu są ceny? I na kogo liczysz? Przysięgam ci, ja
mam akurat tyle, żeby wykupid bilet trzeciej klasy do Paryża... no i na metro, ale nawet na papierosy
już nie starczy. Ty też nic z sobą nie masz. Wychodź stąd czym prędzej, błagam cię, przecież bez ciebie
nie trafię do mojego hotelu.

- Nie ma mowy, nigdzie stąd nie pójdę, to jest najlepsza restauracja w Granville, tu najlepiej dadzą
nam zjeśd.

- Wariat! O Boże, wariat z mokrą głową! - Szłam jak na ścięcie. Jakiś człowiek w liberii chciał odebrad
moje paki.

- O nie! dziękuję... Będą leżed na krześle przy naszym stoliku. Ja muszę na nie patrzed.

Półżywa usiadłam na wskazanym miejscu, była to szeroka, czerwoną skórą kryta ława z oparciem
z czarnego hebanu. Tuż obok rozwalił się mój grubas.

- Eh bien... nareszcie sobie podjemy, ha, co? - Mniam... mniam.

Pan w czarnym ubraniu z pochyloną głową tkwił przy moim przyjacielu - wyraz jego twarzy oznaczał
gotowośd pójścia chodby na dno piekieł. Resztki uczciwości walczyły we mnie z łakomstwem,
obżarstwem i zwierzęcą chucią posmakowania tych wspaniałości - nędzne okruchy uczciwości...

- Proszę pana - mówię głosem ochrypłym ze wzruszenia - proszę pana, uprzedzam lojalnie, jesteśmy...
jesteśmy niezamożni... nie będziemy w stanie zapłacid rachunku.

- O, mademoiselle, o czym pani mówi, aż przykro słuchad, przecież ja sam zaprosiłem paostwa.
Jestem naprawdę szczęśliwy, że udało mi się ściągnąd was tutaj. O proszę, proszę, nie odmawiajcie
mi...

Słuchałam, nie wierząc własnym uszom. Patrzyłam, nie wierząc własnym oczom. Nie! Nie będę tu
szczegółowo opisywad tego bankietu, ale wierzcie mi, to była orgia kulinarna. Takich marenów w
życiu nie jadłam i jeśd nie będę. Cognille St-Jacques z beszamelem - pommes bonne maman - złote
kule, w środku puste, ale smak tej cienkiej skórki - nie do opisania... Mój towarzysz zjadł całą
pulardę... ach, ta długa jego dyskusja z gospodarzem - jakie wino do czego... Grubas je już drugą
porcję szparagów polanych masłem z tartą bułeczką. Serwetkę założył za kołnierzyk, spływa z niego ta
biała serweta zupełnie jak fartuszek. Od wina poczerwieniał mu nos i policzki - uszy, te dziwne uszy
jak wielkie ukwiały - nabrały koloru purpury. Nic nie mówi, skupiony, skoncentrowany, owładnięty
przemożną potrzebą przeżuwania.

Wspaniałe brzucho - myślę z podziwem i sama staram się iśd w jego ślady. A potem lody z górą kremu
i poziomkami... a potem czarna kawa z armagnakiem i cudowny dym gitanów. Rozkoszne uczucie
sytości, błoga sennośd. - Wszelkie dobra doczesne są moim udziałem - oznajmiam troskliwemu,
gnącemu się w ukłonach gospodarzowi. Od czasu do czasu z czułym uśmiechem patrzę na krzesło,
gdzie spoczywają skarby. Nieprawdopodobne, ale przecież prawdziwe. Jeszcze chwilę - trudno mi
wstad - jeszcze chwilę - myślę. Ludzie niepotrzebnie zawsze znajdują sobie jakieś powody do
pośpiechu. Jest mi dobrze... błogośd chwili jest mi cudownie świadoma.

Stary dawno już odłożył żarzące się cygaro do popielniczki i rozkosznie chrapie - od czasu do czasu coś
mu przenikliwie gwiżdże w nosie. Gospodarz lokalu szczęśliwy, jakby mu ktoś podarował tysiąc
franków, stoi za mną i szepcze: - Nie trzeba go budzid, niech trochę pośpi, ale mu smakowało, co?

Biedny wariat - myślę - może oni tu wszyscy w Granville są wariatami? Ot, przyjechałam do miasta
wariatów, ale czy powinnam ich tak wykorzystywad?

- Dosyd drzemki - powiadam i trącam grubasa. - Najwyższy czas wrócid do hotelu, jutro o pół do
siódmej muszę wstad, siódma dwadzieścia odchodzi pociąg do Paryża.

Żegnani głębokimi ukłonami gospodarza, wychodzimy wreszcie na ulicę. Jest ciepła noc, szepcząca
liśdmi kasztanów... W górze wznosi się ciemny żagiel nocy. Ciemnogranatowy żagiel, przypięty
dwiekami gwiazd. Czuję powiew od morza - pachnie morszczyną - wilgotnym piaskiem i bezgraniczną
dalą.

- Tak pachnie przestwór - powiadam. Ale stary wcale nie słucha... drepce przy mnie wskazując mi
drogę. Wchodzimy w jakąś szeroką ulicę, pewno jest to centrum miasta, bo napotykamy coraz więcej
ludzi. Dochodzimy do jasno oświetlonego placu, tłum gęstnieje... coraz jaśniej jest od latarni
i neonów, w pewnej chwili otacza nas tłum wznoszący okrzyki na cześd Polski: „Vive la Pologne!” -
„Vive les jolies Polonaises!”

Nie! Nie jestem teraz w stanie powtórzyd mojego przemówienia z peronu dworcowego.,

- Nie odchodź ode mnie, słyszysz? Widocznie sama wpadłam w sen... to wszystko jest nie do pojęcia.
Idź natychmiast, kup „Paris Soir” albo „Matin” - może tam będzie napisane, co się stało? Na pewno
zaszło coś na świecie, może w polityce - Polska wobec Francji odegrała jakąś bardzo ważną i wiążącą
oba te narody rolę. - Nie do pojęcia. Tłum otacza nas ze wszystkich stron. Jakiś młody człowiek
w niebieskiej koszuli odbiera mi paczki.

- Niech pani się nie obawia, ja poniosę.

- Dobrze - mówię - dobrze, ale niech pan nie odchodzi od nas, proszę iśd tuż przy mnie. - Obawiam
się, że on z moimi skarbami zniknie w tłumie, a ja ich nigdy nie odzyskam.

- Niech pani będzie zupełnie spokojna - uśmiecha się do mnie. Ma krótkie czarne wąsy i dobre piwne
oczy. Chyba jest robotnikiem, bo ręce dźwigające moje paki są duże, twarde i mocne.
Boże, tyle ludzi. Chyba wszyscy mieszkaocy Granville biorą udział w tej manifestacji. Grubas przechyla
się w moją stronę:

- Widzisz, jacy oni są mili dla ciebie? Oczekują jakiegoś gestu z twojej strony, należy przecież wyrazid
im wdzięcznośd.

Dobre sobie, ale co mam zrobid? Chętnie wyraziłabym im tą swoją wdzięcznośd, ale jak? Głos drży mi
ze zdenerwowania. Przecież już jedną mowę na peronie odstawiłam...

- Przynieś mi jakąś gazetę, może tam coś przeczytam i coś wykombinuję. - Ale on stoi tuż przy mnie
jak bałwan, zachwycony, szczęśliwy. Nie, to sen chyba, szczypię się w udo, szczypię się w ramię.

Plac jarzący się neonami, światła wystaw, światła lataro, z każdą chwilą wzbierające tłumy.

- Co robid? Co robid? - zwracam się po cichu do niosącego moje paczki robotnika w niebieskiej koszuli.
- Co mam zrobid?

- Nic prostszego - powiada - zaprosid ich wszystkich do tej wielkiej kawiarni na rogu, kazad dad im
wina i wafle z czekoladą. Tam jest orkiestra, będą zachwyceni...

- Słyszysz, co on mówi? - krzyczę w ucho staremu - on chce, żebym zaprosiła ich wszystkich na wino
z waflami. Przecież to musi kosztowad morze pieniędzy.

Stary rży z uciechy.

- Zaproś, zaproś, przecież w tym mieście nic nie kosztuje - niczego się nie płaci.

Nieprzytomna, z rozwianą czupryną, z wypiekami na twarzy, krzyczę do tłumu: - Je vous invite pour
prendre ensemble un petit verre de vin blanc... voilà - ici...84 - Wchodzę do lokalu, na progu wita mnie
patron z taką serdecznością, jakby z wielką tęsknotą już od dawna mnie oczekiwał. Prowadzi do loży,
obok drepcze staruch i ten w niebieskiej koszuli z paczkami. Za mną wali cały tłum. Odwracam głowę,
staram się uśmiechnąd najbardziej czarująco.

- Mesdames et messieurs - staram się przekrzyczed gwar rozmów i śmiechów - rozgośdcie się, proszę,
zajmijcie miejsca... - nie dane mi jest jednak rozwinąd przemowy. Orkiestra, której w tym zamieszaniu
nie spostrzegłam, głośno i przejmująco rżnie Jeszcze Polska nie zginęła. Oszołomiona, nieprzytomna,
chowam głowę za potężne ramiona mojego starucha i wybucham głośnym płaczem. Zalana łzami,
zasmarkana, bełkoczę: - C'est pas possible85 - nieprawdopodobne - to sen... to tylko sen... - a przecież
nie mogę się obudzid. Co to znaczy, mój Boże? I nagle przychodzi mi zupełnie niespodziewana myśl -
tak jak we śnie - nie skojarzona z niczym, opanowuje mnie i już jestem całkowicie w jej władzy.

- Słuchaj - mówię grubasowi do ucha - ja mam w Warszawie ciotkę, ciocię Rózię Niedźwiedź... bardzo
dobra kobieta... wiesz, ona ma sześciu synów, najmłodszemu jest Michał na imię, dzielni, skromni
chłopcy - słuchaj, materialnie nie bardzo im się powodzi, mają zakład fotograficzny... Ten czwarty
z kolei syn - Józik, robi wszystko, co może. A gdybyś... gdybyś zatelegrafował, żeby tu przyjechali? Nic
ich pobyt tu nie będzie kosztował - wszystko dostaną za darmo. Och, ciocia byłaby szczęśliwa. Ona

84
Zapraszam was na szklaneczkę białego wina… tutaj.
85
To niemożliwe.
naprawdę nie ma żadnych wymagao - mały, malutki domek z ogródkiem, a z czasem Józik otworzy
zakład fotograficzny.

Popijam dużą szklankę szampana, którego nalał mi kelner, chrupię już drugi wafel.

- Jak? - powiada. - Co? Jak się ciocia nazywa?

- Ciocia Róża Niedźwiedź.

- Nieświeś - co to znaczy „nieświeś”?

- Ours, un ours.

Grubas pokłada się ze śmiechu, mój towarzysz w niebieskiej koszuli prędko i sprawnie usuwa na bok
srebrny kubełek z lodem, w którym tkwi butelka szampana. Do kelnera, który sterczy za moim
krzesłem, rzuca: - Prędko, prędko, wody mineralnej i czarną kawę.

Dziwaczny sen - film Picabii - surrealistyczna pogmatwana bujda: to wnętrze olbrzymiej kawiarni, ta
orkiestra na podium, te tłumy zaproszonych przeze mnie ludzi, te skarby darowane w dwóch pakach,
leżące za mną na kanapce - realnośd, a jednocześnie nierealnośd rzeczywistości. I nagle nigdy na głos
nie ujawnione marzenie od najmłodszych lat - śpiewad... Byd wielką śpiewaczką.

Och, ileż to razy tuż przed zaśnięciem majaczyła mi się wielka szkarłatnoczerwona sala ze złoceniami.
Olbrzymie jak choinki na Boże Narodzenie kryształowe lampy-świeczniki migocące tęczowymi
pryzmatami wisiorów i ja na estradzie... Co za głos! Słyszę pełne podziwu szepty... Upojenie tłumów,
a potem entuzjazm, słychad spazmatyczne łkania kobiet - a ja, drobna blondynka o fioletowych
oczach, słaniam się w ukłonach... na estradę padają kwiaty - naręcza całe, olbrzymie bukiety. Portier
w eleganckiej liberii wnosi kosze - mniejsze, większe i olbrzymie - od księcia de Bourbon kryształową
misę pełną fioletowych i srebrzystych cętkowanych orchidei... a ja nic... ja wybiegam to na lewy, to na
prawy róg estrady i kłaniając się przesyłam od ust pocałunki.

W rzeczywistości jestem przeciwieostwem drobnej blondynki o fioletowych oczach. Na co dzieo,

niestety, jestem wysoka, mam bardzo długie nogi, włosy ciemne, ale nie czarne, wpadają raczej
w rudawośd - oczy koloru piwnego, ale nie mam ani za grosz słuchu - nawet Wlazł kotek na płotek
sfałszuję. A głos? Pamiętacie przecież mój „zarobkowy” występ z Wandą w Paryżu. W Warszawie
ojciec płacił mi za to, żebym w domu nie śpiewała. Ale tu, w Granville, gdzie wszystko przecież może
się zdarzyd, postanowiłam urzeczywistnid moje największe marzenie. To nie to, co występ w Paryżu,
tutaj stanowię obiekt zainteresowania, mam odpowiedni klimat.

- Chcę coś zaśpiewad - oświadczyłam staremu.

- Co chcesz robid? - zapytał, bo nie dowierzał własnym uszom.

- Chcę wejśd na estradę i zaśpiewad przed publicznością.

Towarzysz w niebieskiej koszuli kiwnął głową. - Doskonale, to na pewno będzie interesujące

i publiczności też bardzo się spodoba. - Wstał i klasnął w ręce: - Cisza!

Kelner prędko nalał mi jeszcze jedną szklankę szampana. Mój towarzysz zapowiedział:
- A teraz nasza urocza Polka zaśpiewa jedną z pieśni ze swego ulubionego repertuaru - piosenkę
o nocy nad brzegiem Wisły.

Powiedziałam do grubasa: - Nie znam piosenki o nocy nad brzegami Wisły. - Stary walnął mnie
kułakiem w plecy. - Idź, śpiewaj to, co umiesz, tu przecież nikt ani słowa po polsku nie rozumie.

Wstał, podał mi rękę i drepcąc, wprowadził na estradę. Wszyscy klaskali, krzyczeli i okazywali szaloną
radośd. Zupełnie jak w moich marzeniach przed zaśnięciem. Stojąc samotnie na estradzie,
przesyłałam pocałunki od ust... Co prawda nie było kryształowych świeczników, purpury ani złota, ale
sala kawiarni była rozległa i prócz czterech lóż (jedną zajmowaliśmy ze starym i tym towarzyszem
w niebieskiej koszuli) znajdowało się tam na oko jakieś czterdzieści, a może nawet pięddziesiąt
stolików, to była na pewno największa sala w Granville. Orkiestra umilkła - muzykanci odłożyli swoje
instrumenty, a dwóch kelnerów roznosiło dalej szklanki z szampanem i całą górą czekoladowych
wafli.

Znowu się kłaniałam publiczności. Sala grzmiała wciąż oklaskami. Wreszcie zaczęto psykad. - Silence,
silence - rozlegało się z różnych stron. O Boże, co zaśpiewad? Repertuar na domowy użytek
(śpiewałam sobie w te dni, kiedy ojciec nie płacił za „nieużywanie głosu”) był, prawdę powiedziawszy,
raczej nikły. Umiałam tylko pieśni śpiewane przez Julcię przy zmywaniu naczyo kuchennych, talerzy,
sztudców. Drobna, nikła blondynka o fioletowych oczach wyciągnęła przed siebie ręce i - zaczęłam:

Był cichy wieczór świętego Jana

cichy pagórek z wieczora...
Na tym pagórku siedziała mama,
trzymając córkę zemdloną.
Nie płacz, Karolciu, nie płacz, aniele
nie jeden Leon na świecie...

Szał entuzjazmu ogarnął słuchaczy - rżeli, wyli, spadali z krzesełek. Jedna starsza, tęga kobieta uległa
jakiemuś atakowi kurczów. Nie wiem dlaczego, ale stary też się kłaniał i też posyłał pocałunki
publiczności - pociągnęłam go za marynarkę.

- Co wyprawiasz? Czy mnie małpujesz? Nie zaśpiewałeś niczego i wydaje ci się, że te oklaski są dla
ciebie?

Stary był czerwony jak pomidor, trząsł się przy tym, jakby uległ atakowi febry. Obaj z towarzyszem
w niebieskiej koszuli ściągnęli mnie czym prędzej z estrady. Byłam rozżalona - dlaczego mi zepsuli te
wspaniałe chwile entuzjazmu?

Bocznymi schodkami zeszliśmy na salę i wróciliśmy do swojej loży.

- A teraz orkiestra zagra do taoca, niech sobie ludziska podrygają - rozkazał mój grubas.

Kelner przyniósł olbrzymią masę lodów.

- A oni? - wskazałam na salę.

- Wszyscy, szanowna pani, wszyscy dostaną...

Grali tango. Mój sąsiad z prawej, ten w niebieskiej koszuli, skłonił się przede mną.
- Czy można panią prosid? - Wstałam, położyłam rękę na jego ramieniu, tango było powolne
i nieodparcie wciągało w zdradliwy nurt jakichś nieobliczalnych uczuciowych kombinacji.

- Czy pani od dawna zna pana Graffa?

- Co proszą?

- Pytałem, czy od dawna pani zna pana Graffa?

- Nie znam pana Graffa. Ja tu nikogo nie znam. Byłam cztery tygodnie w osiedlu rybackim Carolles,
u paostwa Offreyów, a poza nimi nikogo w tej części kraju nie znam.

- A przecież pani przyjechała razem z panem Graffem, on telefonicznie uprzedził o tym i kazał
przygotowad manifestację na pani cześd...

- Co? Jak? Ten staruch, co tam siedzi, nazywa się Graff? Nie rozumiem... i manifestację?... i może
kazał właścicielowi perfumerii i księgarzowi dad mi prezenty? I właścicielowi restauracji...

- Naturalnie, na pewno on. O, pani nie wie, czym dla Granville jest osoba pana Jacmineau Graffa...
Pani nieraz musiała widzied na markizach setek lokali we Francji napis „Le roi du bière Jacmineau
Graff”...86 On jest naprawdę królem piwa, a jego królestwem jest Granville. Nasze majątki, nasz
warsztat pracy, nasz dobrobyt, co tu dużo gadad - on sam jest dla nas w wolnej republice francuskiej
prawdziwym królem... Czy pani nie słyszała o jego zamku? On jest horrendalnie bogaty, a ma 89 lat!
Świetnie się trzyma, nieprawdaż? I to poczucie humoru!

Wykonaliśmy bezwiednie parę zawiłych pas... taoczyłam automatycznie pod ten dziwnie urzekający
rytm... Więc on dla zabawy udawał głodnego i zjadł moje sandwicze?

O Boże, a ja głupia kretynka wyrywałam mu pędzel, ja kazałam mu telegrafowad do Warszawy po

ciocię Rózię Niedźwiedź. Byłam w jego rękach zabawką... w ogóle jestem jak kolumna strzaskana
przez piorun! Wróciliśmy do loży - stary przysunął mi świeżą porcję lodów, czarna kawa pachniała -
kelner stojący za mną nalał mi ją właśnie z miedzianego dzbanka.

- Jak wypijesz, to zataoczysz ze mną?

Innym okiem spojrzałam na Jacmineau Graffa - magia milionów jednak ma swoją siłę.

- Proszę, chętnie (poprzednio za nic nie chciałam z nim taoczyd).

Osobliwy był ten taniec. Orkiestra grała angielskiego walca. Mój partner zadziwiająco przypominał
tresowanego słonia. Ciężko unosił nogę, a po chwili zastanowienia dostawiał ją do drugiej powoli
z powrotem. O jakimkolwiek rytmie nie było mowy. Nikogo prócz nas nie było na parkiecie. Wszyscy
obecni z nabożnym zachwytem śledzili nieprawdopodobne podskoki słonia... i byli zachwyceni. Walili
w dłonie, pokrzykiwali - ach, raczej zapaśd się pod ziemię - ach, raczej leżed nieruchomo na marach,
mając na oczach całun... przecież ci ludzie w gruncie rzeczy pękali ze śmiechu. Och! vive la Pologne et
les jolies Polonaises... Konałam ze wstydu na oczach setki mieszkaoców Granville.

Mój tancerz zasapał się i dostał zadyszki. Co tu się dziwid? W jego wieku!

86
Król piwa.
Wróciliśmy do stolika, powiedziałam: - Dziękuję i dobranoc. Jutro o ósmej odchodzi mój pociąg do
Paryża.

- Och, już!... - jęknął grubas. - Jest tak przyjemnie, proszę jeszcze pozostad chwilę.

- Niemożliwe, muszę chod parę godzin pospad.

- Odprowadzę cię, przecież nie trafisz do swojego hotelu.

- Proszę zostad... - mówię tonem chłodnym, a raczej mroźnym.

- Ale co znowu? Cały czas byliśmy razem, a teraz chcesz iśd sama? Nie, idę z tobą.

Spojrzałam na towarzysza w niebieskiej koszuli.

- To pan mnie odprowadzi i... i poniesie moje skarby. - Potrząsnęłam ręką króla piwa. - Bądź zdrów -
dziękuję za towarzystwo... naprawdę było świetnie, ale do cioci Rózi nie telegrafuj, obejdzie się, nie
trzeba.

Wysoko w górze nad miastem Granville granatowy żagiel nieba wydymał się wyżej... coraz wyżej...
Człowiek w niebieskiej koszuli odprowadził mnie do hotelu. Żegnając się powiedział: - Niech mu pani
tego nie bierze za złe, on jest taki stary - mało rzeczy sprawia mu przyjemnośd.

W pokoju, rozebrana, ułożyłam wszystkie moje skarby na kołdrze... „Jackie” Guerlaina, puder Carrona
„Toi et moi”. Nikomu na świecie nie zdarzają się takie historie! A najlepsze, że jutro znowu nie zechcą
mi uwierzyd. Jak zawsze powiedzą, że nieprawda, że sobie wymyśliłam... A tu na kołdrze flakon -
olbrzymi flakon z pięknym korkiem „Jackie” Guerlaina... - Zasnęłam.

Pukanie do drzwi: - Tout de suite...87

Wyskoczyłam z łóżka i natychmiast wróciłam. Garçon postawił mi tacę na kolanach. Na tacy prócz
mojej białej kawy z croissantem leżała wiązanka bladoróżowych róż, bilet I klasy do Paryża, 5 pudełek
abdullahów i karta wizytowa Jacmineau Graffa.

Ażeby zakooczyd rozdział o królu piwa muszę skreślid jeszcze parę słów. Po powrocie do Paryża
opowiedziałam Jerzykowi całą historię i pokazałam „skarby” przywiezione z Granville. Wieczorem
przy kolacji w restauracji „Leon” - Zakowie, Zamoyski, Leopold Gottlieb, Zborowski, Kramsztykowie
zaśmiewali się, kiedy Jerzy z udaną powagą i z czarującym uśmiechem przekazał im moje przeżycia,
komentując je po swojemu. Naturalnie kiedy doszło do mojego występu na estradzie, Jerzy
zaproponował, żebym zaśpiewała.

- O, co to, to nie. Już się wygłupiłam za wszystkie lata mojego życia. Za nic na świecie - nigdy - do
samej śmierci noga moja nie tknie ziemi Granville. Żebyście tylko słyszeli, jak do niego mówiłam: „W
tej chwili odłóż ten pędzelek do golenia, wstydu nie masz, wiekowy jesteś, a opychałbyś się
dwadzieścia cztery godziny na dobę”...

Tak to było. Nie kasłałam, przytyłam, czułam się zdrowa... wróciłam do redakcji. Wanda, Zygmunt,
nawet Cmela głośnym krzykiem, a właściwie rykiem powitali moją osobę.

87
Chwileczkę.
I rozpoczęłam moje dawne paryskie życie. Któregoś dnia czekał na mnie w hotelu niebieski liścik
„pneumatique”88 od... Jacmineau Graffa. Jest w Paryżu i chętnie zjadłby ze mną obiad. Zadzwoniłam
do Jerzyka na wystawę. Co robid? - Odpisz, że bardzo się cieszysz, że to ty jego zapraszasz... Gdzie?
Czekaj... czekaj... do... ot, na Montparnasse do „Coupole”.

- Jerzy... tam strasznie drogo, ja nie mam pieniędzy.

- No, to tym razem jego i ciebie ja zapraszam.

Zbiegłam na dół do pani Martineau. - Będę dziś jadła obiad w „Coupole”, w jakiej sukience mam iśd?
Naprawdę, naprawdę, nie mam ani jednej eleganckiej sukni. - Pani Martineau powiedziała: - A ta
biała w liliowe pasy? Kupiłaś ją przecież niedawno w Galerie Lafayette, dawaj ją, szybko się upierze,
wysuszę ją w kuchni na sznurze i wyprasuję na wilgotno...

Siedzieliśmy z Jerzykiem na tarasie „Coupole”, kiedy tuż przed nami zatrzymało się auto i mój
przyjaciel, król piwa - najgrubszy z grubasów, czerwony i zasapany, wesoły, uśmiechnięty podał mi
rękę. Przedstawiłam, Jerzyka: - Mój narzeczony.

- Bardzo mi przyjemnie, bardzo się cieszę...

Siedzieliśmy przy stoliku w tej części „Coupole”, gdzie stoliki są nakryte śnieżnobiałymi serwetami.
Obiad był doskonały - znałam upodobania i apetyt pana Jacmineau Graffa. Jerzy, czarujący gospodarz,
do langusty dolewał co chwila barsaca... Przez cały wieczór nie padło ani jedno słowo o tamtym
szaleoczym wieczorze w Granville.

***

W korytarzu przed drzwiami pokoju, w którym pracowałyśmy z Wandą, całymi dniami przesiadywali
robotnicy. Byli to przeważnie ludzie werbowani w Polsce na roboty polne we Francji, górnicy z okolic
Lille, robotnicy z fabryki asfaltu. Dziwiłam się trochę. Przyjeżdżali co tydzieo, przeważnie ci sami.
Prowadzili ze sobą nie kooczące się rozmowy, w czasie obiadu wyciągali z płóciennych teczek duże
sandwicze - czekali jedni na drugich, frasowali się czymś, klęli i siedzieli dalej.

Kiedyś przystanęłam przy nich i po raz nie wiadomo który stwierdziłam, że są to ci sami, których
widziałam tu niejednokrotnie.

- Dzieo dobry - powiedziałam. - Panowie znowu przyjechali do Paryża? Czy nie za często?

- Przyjechali - jak pani widzi - przyjechali i chyba już tak będziemy przyjeżdżad do samej śmierci. - Ton
ich głosu był rzeczywiście żałosny.

Przyjrzałam się bladej twarzy jednego z nich, na pewno nie miał więcej jak dwadzieścia parę lat.
Ciemny blondyn w szarym ubraniu, szlachetne rysy twarzy.

Rozejrzałam się bacznie - wszyscy ludzie siedzący na krzesłach ustawionych wzdłuż ścian, straszliwie
przygnębieni, wydali mi się skazaocami.

88
Pocztą pneumatyczną.
- Boże mój! - krzyknęłam. - Cóż wam się stało? Co to znaczy? Czy macie złe wiadomości z domu? Z
kraju? Dlaczego wszyscy tutaj? Wyglądacie jak po pogrzebie matki.

Nie odpowiedzieli mi, jeden starszy mruknął tylko:

- Az czego to mamy się cieszyd? Daleko od domu, ani pomocy, ani pociechy, a zresztą sami sobie
jesteśmy winni. Ot, siedzied nam było w domu przy matce, przy żonie, przy dzieciach. Ot, bieda na
nas przyszła... i to jeszcze jaka.

Kiwali głowami, ale żaden się nie pokwapił, żeby mi wyjaśnid, w czym rzecz.

- Moi drodzy - powiedziałam. - Ja nie z ciekawości - tylko że bardzo chcę wam pomóc. Przecież, jak by
nie było, jestem wam na pewno bliższa niż Francuzi.

Ten blady wysoki chłopiec przerwał mi: - Moja panienko, my wierzymy, że pani chciałaby dla nas
dobrze, ale w naszej sprawie nikt nam pomóc nie może.

Boże, jacy oni przygnębieni! Jacy smutni. Co to może byd za sprawa, która ich napełnia taką
beznadziejnością? I, jak to zwykle ze mną się dzieje, już całym sercem byłam z nimi, chciałam z nimi
dzielid smutek, wiedzied wszystko i pomóc, przede wszystkim pomóc. Im trudno było się wyjęzyczyd,
a mnie trudno było z tych półsłówek cokolwiek zrozumied. A sprawa wyglądała tak: Na ostatniej
stronie „Polonii” prawie co dzieo pojawiało się wydrukowane bardzo wielkimi literami ogłoszenie:
„Doktor E. J. Camuse (a może nie Camuse? - już teraz nie pamiętam) przyjmuje od 3 do 8 po południu
av. St-Ouen 35 (a może inny numer - nie mogę sobie teraz przypomnied) Choroby weneryczne”. To
było jedyne tej wielkości ogłoszenie w naszej gazecie, przynoszące naprawdę duży dochód.
Niejednokrotnie sam redaktor Chmurzecki posyłał mnie do tego doktora, abym inkasowała pieniądze.
O ile pamiętam, to doktor Camuse był wątłym starszym panem niedużego wzrostu, o przerzedzonych
włosach i szpakowatej, w szpic ostrzyżonej bródce.

W jego poczekalni siedzieli nasi ludzie i czekali swojej kolejności. Nie wchodziłam do gabinetu, tylko
pukałam w drzwi, głośno obwieszczając: - Addition pour le journal „Polonia”89 - Doktor wychodził
z gabinetu w białym, mocno przybrudzonym kitlu i podawał mi banknoty. Ci ludzie z naszego
korytarza byli pacjentami dr Camuse'a.

- Tylu chorych - dziwiłam się. - Tylu chorych- I ta kuracja wymaga, żebyście do niego do Paryża
przyjeżdżali? Przecież to musi bardzo dużo kosztowad?

- Gdyby tylko ten koszt? Zastrzyki kosztują naprawdę drogo, ale cóż, proszę pani, robid? Każdy jeden
chce wrócid do domu zdrowy. Każdy jeden da doktorowi ostatni grosz, byleby tylko pozbyd się tej
zarazy.

Wróciłam do naszego pokoju zgnębiona. Po paru dniach to samo.

- Wiesz, Wanda, cały korytarz przepełniony jest pacjentami dr Camuse'a... Niektórzy z nich
przyjeżdżają co tydzieo już prawie od roku. Wyobrażasz sobie? Ile to musi kosztowad? Nie koocząca
się kuracja. Wiesz, ja muszę wglądnąd w tę historię - oni są naprawdę nieszczęśliwi i tacy bezbronni.
Tak słabo mówią po francusku... ten cały nasz konsulat... niech diabli wezmą. Przecież ci wszyscy

89
Rachunek z „Polonii”.
ludzie pozbawieni są jakiejkolwiek opieki naszego rządu. Coś mi się tu nie podoba. Tylu ludzi - tylu
ludzi i wszyscy chorzy... Nie! to nie do pojęcia.

Po powrocie z redakcji zadzwoniłam do Hieronimki. (Hieronimko należał do tych nielicznych starych

emigrantów, którzy byli mocno związani uczuciowo z Polską.) Postad to była dosyd charakterystyczna.
Szczupły, niepokaźny, w okrągłym czarnym kapeluszu filcowym na olbrzymiej szopie siwych włosów,
w okrągłych okularach. Promieniował z Hieronimki taki żarliwy patriotyzm, uczciwośd i dobrod, że nie
zauważało się groteskowości tej zabawnej osoby... nie wiem dlaczego, ale uważałam go za jakiś relikt
świetlanej postaci Wielkiego Emigranta - Adama Mickiewicza.

Udało mi się. Umówiłam się z Hieronimką w „Café du Dôme”. Początkowo nie chciał nawet słyszed.
Nie cierpiał Montparnassu - nie znosił tej generacji „kretynów”, „odstępców”, „zdziczałych
alkoholików” (tak jak ja dzisiaj nie znoszę tych wszystkich długowłosych w dziwacznych kamaszach,
potarganych, pryszczatych niechlujów. - Okropni są dla mnie i okropne ich dziewczęta z krótko
ostrzyżonymi włosami, w wąskich spodniach na bezbiodrych odwłokach). Naturalnie, że rozumiałam
dobrze niechęd Hieronimki - byliśmy cudaczni, niezrozumiali dla niego w swej płyciznie,
w młodzieoczym pozerstwie, Hieronimko chciał widzied Polaków jako pielgrzymów - w opooczach,
z kosturami w dłoniach, wciąż natchnionych Improwizacją Konrada, niosących w piersiach nigdy nie
wygasły płomieo Filomatów i Filaretów. Hieronimko brzydził się nami młodymi, ale jego najgłębsza
potrzeba udzielania pomocy rodakom zwyciężała zawsze, ilekrod ktoś domagał się opieki czy też rady.
Po wielu wzdraganiach i tym razem zgodził się przyjśd. W drugiej salce „Café. du Dóme”, na pokrytych
czarną skórą ławkach, zwierzałam się mu z mojej troski.

- Przecież, proszę pana, to niemożliwe, ażeby oni wszyscy byli chorzy, może trzech, może pięciu... ale
wszyscy? Proszę pana, czy nie ma w Paryżu jakiegoś starszego dobrego lekarza, z którym sama
mogłabym się porozumied? Takiego lekarza, dla którego poza pieniędzmi istnieje coś jeszcze?

- Polskiego - powiadasz - starszego lekarza? - Okrągły, czarny filcowy kapelusz wisiał na stojaku tuż
przy drzwiach. Hieronimko w ciągu całej naszej rozmowy miał wzrok utkwiony w kapelusz.

- No tak, tylko stary lekarz - tylko taki. Czekaj... czekaj, czy znasz doktora Bronisławskiego?

- Nie - powiedziałam. - Niestety, nie znam doktora Bronisławskiego.

- O, to właśnie byłby właściwy lekarz dla tych twoich pacjentów. Doktor Bronisławski czterdzieści lat
temu przyjechał z Polski - tu się naturalizował, tu się ożenił. Byd może, że jest pochodzenia
żydowskiego - od kolonii polskiej trzyma się z daleka - no tak, ma czworo dzieci, żona była bardzo
młoda, kiedy mi ją przedstawił, chyba zaraz po ślubie - więc ta jego żona z ziemiaoskiej, dobrej
rodziny francuskiej wniosła mu w posagu ładny majątek, zdaje się gdzieś na południu, czy może w
Prowansji... winnica, dom z ogrodem... owoce... jarzyny... no, ale on z zawodu jest lekarzem. Wynajęli
w Paryżu duże mieszkanie przy placu Clichy. Stary z siwą bródką - twarz intelektualisty, niedużego
wzrostu... a teraz to już ma dobrze po sześddziesiątce. Wiesz co? Zadzwonię stąd do niego i ustalę
dzieo i godzinę, kiedy będzie mógł cię przyjąd. Bardzo pochwalam twoje stanowisko.

Zachwycona pogłaskałam jego rękę leżącą tuż na stoliku. Wstał, uśmiechnął się i zabrawszy swój
okrągły czarny kapelusz, poszedł do telefonu.

- Wszystko w porządku. Za trzy dni Bronisławski cię przyjmie.

Schody były marmurowe, pokryte czerwonym chodnikiem. Szłam powoli, przystając co parę stopni.
Jak mu to wszystko zreferowad? Jakich słów użyd? Ach, gdybym potrafiła go przekonad... Na trzecim
piętrze zobaczyłam lśniącą tabliczkę z nazwiskiem „Dr Bronisławski”. Zadzwoniłam. Serce mi waliło na
alarm. Jak to powiedzied, żeby nim wstrząsnąd?

Sam mi otworzył drzwi. Był jeszcze w białym, rozpiętym kitlu. - Entrez - proszę, tu na prawo jest mój
gabinet. - Weszłam, a on już zdążył usiąśd za biurkiem. Wzdłuż ścian stały szklane szafki, na
półeczkach srebrzyły się instrumenty medyczne. Zastrachana, oszołomiona, to ściągałam, to znów
wkładałam rękawiczki...

- Co pani dolega? Mój przyjaciel Hieronimko prosił, żebym panią przyjął po godzinach przyjęd... -
patrzył na mnie pytająco. Och! jakże mi przypominał tatusia. Taka sama siwa bródka, tak samo do
tyłu odrzucone białe włosy, nawet zmarszczki koło oczu tworzyły podobne wachlarzyki.

- Proszę pana, ja jestem zupełnie zdrowa... świetnie się czuję... to nie o mnie chodzi.

Patrzył mi prosto w oczy... poczułam się nagle zupełnie głupia, niewydarzona i natrętna - i aż
jęknęłam z rozpaczy.

- Proszę pana - to bardzo trudna sprawa i nie wiem, jak to wszystko powiedzied, ażeby pan zechciał
mi pomóc.

Zamknęłam oczy, żeby na chwilę chociaż odwlec te trudności.

- No, śmiało, naprzód - powiedział i podał mi paczkę gauloisów.

- Dziękuję - odmówiłam, chociaż miałam ochotę zapalid papierosa.

- Wie pani co, chodźmy do stołowego, zje pani obiad, wypije kawę i nabierze przez ten czas odwagi.
Moja żona bardzo nie lubi, jak się spóźniam. Te francuskie kobiety... Dla nich każdy posiłek to rytuał -
nie wolno mu uchybid. No, śmiało, proszę wstad, idziemy.

Byłam przerażona... nie tylko mu zabieram czas, ale jeszcze mam uczestniczyd w rodzinnym obiedzie.

- Panie doktorze. Proszę pana, to może ja przyjdę innego dnia, skądże bym śmiała, ja, bo... Pani
doktorowa na pewno nie będzie zachwycona... jeśli pan pozwoli, to może bym ja w poczekalni - mnie
się nie spieszy... po obiedzie zajmę panu dziesięd minut.

- Bêtise - głupstwo - no, idziemy - pchnął mnie w stronę drzwi.

Nie zapomniałam tego mojego pierwszego obiadu u pp. doktorstwa Bronisławskich. Stołowy pokój
był bardzo duży - dłuższy niż szerszy - ale i tak dosyd szeroki, żeby móc wygodnie usiąśd do
olbrzymiego stołu. Za stołem stał wielki kredens, błyszczący i lśniący od szkieł, kryształów, od
srebrnych pater, tac, cukiernic i imbryków. Pierwszy to raz znalazłam się we francuskim burżuazyjnym
domu.

Małżonka doktora była to starsza tęga dama z włosami zaczesanymi w kok na środku głowy, w szarej
jedwabnej sukni, na jej bujnym biuście chwiało się lorgnon na złotym łaocuszku. Miała tak godną
prezencję, że poczułam się mrówką z wyrwaną jedną nóżką. Dzieci - to znaczy dwie dorastające
panny, niestety zupełnie pozbawione urody i wdzięku, siedziały przy stole chłodne, obojętne, raczej
nieżyczliwie ustosunkowane do obcego przybysza. Chłopiec, może czternastoletni, miał pokaźną ilośd
pryszczy na twarzy - poczułam dla niego gorące współczucie, które po chwili minęło, zamieniając się
w chłodną niechęd. Najwyraźniej zezował, a przyrodzona złośliwośd sprawiała, że pod stołem
(widziałam to wyraźnie) kopał w łydki swoje siostry.

Doktor przedstawił mnie swojej rodzinie jako swoją sekretarkę, co przyczyniło się do mojego
ostatecznego przygnębienia. Jaka znów sekretarka? Co on gada? Milczałam z ponurą miną, patrząc
pod stół, gdzie kopniaki synka stawały się z każdą chwilą groźniejsze.

Na honorowym miejscu siedział sędziwy doktor, po prawej ręce jego małżonka, po lewej ręce
oszołomiona i wstrząśnięta niezwykłym biegiem wypadków - moja skromna osoba, medytująca nad
wezbranym nurtem życia. Co mu przyszło do głowy z tą sekretarką? - myślałam gorączkowo. -
Przecież on mnie nie zna, ja przyszłam tutaj w zupełnie innej sprawie... przecież...

Wejście służącej, niosącej w obu rękach niesłychanych rozmiarów półmisek, uciszyło we mnie
wszelkie wątpliwości. Na półmisku leżał cały udziec barani „gigot de mouton”. Leżał wspaniały,
królewski i nagle zrozumiałam - Charlemagne... Karol Wielki, a za kanałem La Manche Henryk IV - oni
tylko spożywali podobno pieczyste i stąd...

Doktor Bronisławski wziął z ręki małżonki nóż długi, połyskliwy... ostry jak klinga Charlemagne.
Odkroił pierwszy spieczony płatek, a oczom siedzących przy stole ukazało się czerwone, ociekające
krwią wnętrze. Poczułam rozkosz w całym ciele. Pani doktorowa brała ze stosu talerze, nakładała na
nie po dwa plastry mięsa, gosposia zaś stojąca za nią przy stoliku-pomocniku sprawnymi ruchami rąk
dodawała porcję rumianych frytek i młodej fasolki, przy tym pytała: - Sos soubise?

Ja wolałam bez sosu. Jadłam powoli, ze smakiem, popijając vin rosé. Czułam, że moje policzki płoną,
od obiadu z Kislingiem niczego podobnie wspaniałego nie jadłam. Na deser był suflet tak delikatny,
tak zwiewny, tak niezrównany w smaku, że aż cichutko jęknęłam. I oni codziennie jedzą takie
obiady... Potem była jeszcze czarna kawa z armagnakiem... i papierosy.

Wreszcie dr Bronisławski wstał i bez słów popchnął mnie w stronę drzwi od gabinetu. Zdążyłam tylko
podziękowad pani domu i skłonid się w stronę dzieci. Od progu odwróciłam głowę i przesłałam
gosposi najmilszy z uśmiechów. No, teraz wreszcie muszę mu wszystko opowiedzied.

Dr Bronisławski otworzył skrytkę w ścianie, wyciągnął butelkę i dwie szklanki.

- No, popróbuj - zachęcił, stawiając przede mną pół szklanki wina.

- Świetne - powiedziałam. - Rzeczywiście świetne - dodałam po chwili. - Do dziś dnia nie wiem, czy to
było wino, czy jakiś nie znany mi aperitif.

- Panie doktorze, niech mi pan pozwoli, że wreszcie powiem, dlaczego przyszłam. Pan Hieronimko
skierował mnie do pana, mówiąc, że pan jeden w całym Paryżu wysłucha mnie i w miarę możności
pomoże.

Spoza niebieskiego kłębu dymu patrzyły na mnie życzliwe oczy.

- Słucham, cały zamieniam się w słuch.

Mówiłam chaotycznie, mówiłam nerwowo i bezładnie.

Chciałam wyrazid moje wątpliwości i podejrzenia co do osoby doktora Camuse'a. Nie chciałam jasno
formułowad zarzutów, bałam się odpowiedzialności - a jeśli oni naprawdę są chorzy? Czy jest jakaś
możliwośd sprawdzenia, że są rzeczywiście chorzy? Ile musi kosztowad takie badanie, gdzie ich
skierowad? Z kim musiałabym pertraktowad, żeby to nie przerastało ich możliwości finansowych?

Dr Bronisławski wysłuchał mnie, nie przerywając ani razu.

- Hm, tak - powiedział wreszcie. - Rozumiem cię... rozumiem doskonale i uważam, że twoje
postępowanie jest słuszne. Inna rzecz, że jeśli twój redaktor się dowie, że wypowiedziałaś wojnę
doktorowi Camuse'owi - wyrzuci cię z redakcji. Psujesz mu interes - sama mówisz, że jednym
z najgłówniejszych źródeł dochodu tego waszego pisma jest właśnie dochód z ogłoszeo doktora
Camuse'a. Wybuchnie straszna awantura, jeśli ci górnicy i robotnicy asfaltowi sprawdzą, że nie są
chorzy, że dr Camuse jest oszustem i szarlatanem, wyciągającym od nich pieniądze, a zastrzyki
lecznicze to czysta woda czy jakiś niewinny i nieszkodliwy płyn. Ale zwróciłaś się do mnie o pomoc.
Oto tu, na kartce papieru, piszę ci adres laboratorium. Ja tam zadzwonię i sam ureguluję rachunki
z analizy. Powiadom ich tylko, gdzie mają iśd. Słuchaj, teraz mam jeszcze dla ciebie propozycję.
Potrzebna mi jest osoba, która potrafiłaby gładko tłumaczyd z francuskiego na polski. Chcę wydawad
popularne medyczne pismo - będzie się nazywad „Zdrowie”. Codziennie po ukooczeniu swojej pracy
w redakcji przyjdziesz tutaj i zostaniesz dwie, dwie i pół godziny. Zjesz z nami obiad, a potem będę ci
dyktował - dostaniesz jeszcze miesięcznie 200 franków. Odpowiada ci moja propozycja?

- Och, tak, naturalnie... Codziennie taki obiad jak dzisiaj?

Uśmiechnął się. - Taki... taki, a może jeszcze lepszy.

Od doktora Bronisławskiego pojechałam metrem do Vavin, wiedziałam, że Jerzyk będzie na mnie

czekał na tarasie „Café du Dôme”.

***

Głuchy łomot wagonów, ciemnośd tunelu, potem rozbłysk nowej stacji. Jak na Paryż był to naprawdę
chłodny dzieo. Dopadłam metra drżąc na całym ciele. Byłam zziębnięta i niewyspana - wczoraj
poszłam spad chyba po trzeciej. Po kolacji w „Rendez-vous-des-chauffeurs” Jerzy zaprosił mnie do
małego teatrzyku na rue de la Gaité... a potem, potem usiedliśmy w kawiarni na tym placyku, gdzie
się schodzą rue Delambre - rue de la Gaité i avenue du Maine. Była to duża kawiarnia pełna złotych
sztukaterii. Po wrzuceniu monety pianola wygrywała i wyśpiewywała „kawałki”. Co za przedziwny
lokal, niczego bardziej tchnącego nudą, beznadziejnością i drobnomieszczaoskimi pretensjami nie
widziałam. A przecież przesiedzieliśmy tam z Jerzym do trzeciej.

Siedzieliśmy blisko siebie, prawie przytuleni. Było mi tak przyjemnie - to jego ciepłe brzmienie głosu...
dotknięcie ręki. Byłam jak w transie. Głowę miałam ciężką - och, jak ciężką. Tak się pewnie czuje wąż,
kiedy słyszy flet...

No a teraz nie mogę otworzyd ślepiów - siedzę w metrze przy oknie i jakby przez sen słyszę melodię
Paryża „Dubo... Dubon... Dubonnet, Dubo... Dubon... Dubonnet...”

Na avenue St-Ouen wysiadam - melodia się urwała, znowu biegnę w chłodzie ranka... Stanowczo mi
za chłodno w tej kraciastej sukience, że też zapomniałam płaszczyka. Dobrze byłoby napid się mocnej
czarnej kawy. Szkoda gadad, i tak jestem spóźniona. Ciemne, brudne, drewniane schody - poręcz
łatana, z drugiego piętra na trzecie już jej wcale nie ma... okropny dom. No! Jestem nareszcie.
Zdyszana, bez oddechu, wpadam do naszego pokoju. Wanda siedzi już za stołem i pogryza suchą
bagietkę.

- Znowu tak późno przychodzisz, był tu u ciebie jeden taki stary... Przyszedł przed otwarciem redakcji
i czekał na schodach.

- Do mnie? - zdziwiłam się. - Nie znam żadnego starego. A czego chciał?

- Powiedział, że tylko z tobą będzie mówił, wyrzuciłam go na korytarz - tam znajdzie tuzin takich
podobnych sobie.

Spojrzałam na stertę kopert. - Kiedy ja to odwalę? Wanda, czyś ty mi dzisiaj nie dała za dużo tego?

- Wiesz przecież, że jestem sprawiedliwa - połowa dla ciebie, a połowa dla mnie... - Usiadłam po
drugiej stronie stołu - przecięłam wszystkie koperty, po kolei wyciągałam listy, zaznaczając na
odwrocie koperty w skrócie, jakie książki należy wysład.

Po godzinie mogłam wziąd się do pakowania, ale właśnie do pokoju wszedł Zygmunt. - Pani Izo...
proszę panią na chwileczkę. - Trochę się zdziwiłam, bo przecież Zygmunt nigdy nie ośmielał się
przerywad mi pracy. Zmarszczyłam się. Jerzy ma rację - nie umiem utrzymad dystansu. „Wszyscy ci
wchodzą na głowę, a ty jakbyś tego nie odczuwała”. Ale Zygmunt jest taki blady i mizerny, tyle
smutku ma w oczach i na pewno nigdy nie jest syty. Jak się tu gniewad na niego?

- O co chodzi, Zygmunt?

- Wejdźmy tutaj na chwileczkę, przepraszam, że przerwałem pani pracę.

Weszłam za nim do małej kuchenki, która już dawno zapomniała, że była kuchnią. Tu zalegały
podłogę, wznosząc się aż do sufitu, sterty starej „Polonii”, na piecu kuchennym także stosy gazet, na
maleokim kwadraciku nie zajętej papierami podłogi leżała stara maglownica, połamane krzesła ze
sterczącymi nogami, porcelanowy sedes, wygięta klatka na jakiegoś dużego ptaka i cyferblat starego
zegara. Na podłodze, oparty głową o stertę „Polonii” leżał jakiś człowiek. Obudziło go nasze wejście,
bo nieprzytomnie rozejrzał się dookoła i zamrugał powiekami.

Przysiadłam na podłodze na stosie gazet, podłożonym mi przez Zygmunta.

- To pan przyjechał do mnie?

Nareszcie usiadł. Co za twarz! Nigdy w życiu tej twarzy nie zapomnę. Miał gęstą czuprynę - więcej
w niej było siwych niż ciemnych włosów. Twarz chuda, a spod nastroszonych brwi spoglądały szare
oczy... ale to nieważne; czy był siwy, czy nos miał krzywy czy prosty. Jedno spojrzenie na tę twarz -
i już wiedziałam, że nie odejdę od jego rozpaczy. Zmarszczki wokół oczu, bruzdy od nosa do ust -
równoległe bruzdy na sinych policzkach, wąskie bladofioletowe usta, zmierzwione włosy na brodzie.

- Dzieo dobry panu. Jak pan do mnie trafił? Skąd pan wiedział, że się tak nazywam?
Patrzył na mnie szarymi oczyma, w których prócz męki niczego więcej nie widziałam. Twarz całą miał
pokrytą ciemnym nalotem. Podniósł ręce do czoła - ręce były czarne, paznokcie czarne, a przeguby
palców krwawiące.

- To od asfaltu - powiedział, śledząc moje spojrzenie. - To od asfaltu, proszę pani. Uciekłem, nie
mogłem dłużej... uciekłem... ja wiem, że nie wolno, bo przecież sam podpisałem w Polsce kontrakt,
ale ja nie wiedziałem, że to takie piekło... że zaprzedałem się diabłu. Przyjechałem wczoraj po
pierwszej w nocy do Paryża - przesiedziałem do rana na dworcu, a potem dowlokłem się tutaj do
pani.

- Tak - powiedziałam - ale skąd pan o mnie wiedział? Dlaczego do mnie? Ja przecież w niczym nie
mogę panu pomóc... ja nie znam ani jednego człowieka z produkcji asfaltu.

Zygmunt stał przy mnie, milczał i patrzył na starego.

- O pani mówili nasi ludzie, gadali o Paryżu, o naszym polskim piśmie, a jeden, Tomasz Klim,
powiedział: „Ta pani Iza to chyba jeden człowiek w tej całej redakcji, co patrzy na człowieka jak na
człowieka... z nią się można dogadad”.

Nigdy nie znałam żadnego Tomasza Klima, a może znałam, tylko nie wiedziałam, że się tak nazywa.

- Bo to, proszę pani, z ramienia tej fabryki asfaltu przyjechał do nas do Dąbrowy Górniczej ten pan
Miklaszewski i takich jak ja zabrał dwudziestu trzech. Było bezrobocie, a ja mam żonę i córkę... córkę
chyba tak starą jak pani. Ona jest na uniwersytecie w Krakowie, jest bardzo zdolna i ma ambicję, aby
czymś zostad w życiu. To i podpisałem ten kontrakt. Pan Miklaszewski powiedział, że lekką ręką da się
zarobid dwa razy tyle, co dają wykwalifikowanym w Polsce, że będę miał pokój, że w stołówce dają
dobrze jeśd. Ale tu się okazało inaczej. Wzięli nas tu jako niewolników. Wynagrodzenie? Połowa tego,
co w Polsce - pokoju nijakiego nie ma, śpimy wszyscy w baraku na pryczach. Jedzenie to i może dobre
dla Francuzów, ale my ani takich zup, ani tego mięsa, co dają nam dwa razy na tydzieo, jeśd nie
możemy. Nawet chleba zwykłego nie ma, tylko te białe długie bułki, to tak, jakby nam papier jeśd
kazali. A ta robota w asfalcie gorsza chyba niż w piekle. Paznokcie mi całkiem zeżarło... paluchy mi
tym obrosły, a jak zginam, to krwią obciekają. A najgorsze to chyba, że tak się ckni do domu... do
mojej starej i do mojej córuchny. Magdalena jej na imię, ale my ją od maleokości Malinką nazwali.
Tak, uciekłem, wiem, że jak mnie złapią, to do więzienia pójdę i paszport mi zabiorą, i nigdy już do
domu nie wrócę...

Złapał się tymi krwawiącymi, zaasfaltowanymi rękoma za głowę.

- Piotr mi na imię. Guja na nazwisko. Niech pani wie. Piotr Guja.

Boże, co za nieszczęście zwaliło się na moje ramiona! Pomóc - naturalnie, pomóc, natychmiast - póki
czas - póki fliki go nie dopadną.

- Zygmunt, on musi dzisiaj, rozumiesz, jeszcze dzisiaj wsiąśd do pociągu na Gare du Nord... nie można
czekad do jutra... Czy ma pan trochę pieniędzy? Czy wystarczy panu na bilet?

- Właśnie na tym polega to całe nieszczęście - uciekłem bez grosza. Jeszcze mi się należy chyba
trzydzieści franków, ale nie mogłem, przysięgam na rany Chrystusa, nie mogłem ani dnia dłużej.
Czułem, że zginę, że jednej godziny nie zdzierżę.
Zygmunt patrzył na mnie - spuściłam oczy. Nie miałam żadnych pieniędzy - podróż do Polski to
przecież chyba dwieście franków, a może trzysta? Astronomiczna suma. Piotr Guja uciekł - a jeśli go
złapią? Nie! Guja musi dzisiaj jeszcze opuścid Francję. Może teraz, kiedy już wszystko przeminęło,
kiedy sama przekroczyłam granicę złego i dobrego, może nie potrafiłabym już z taką zapamiętałością
bronid Piotra Gui. A może bym tak samo jak wtedy szeptała do Zygmunta: - Zygmunt, bierz jego
paszport i led do naszego konsulatu, niech mu dadzą wizę wyjazdową. Powiedz, że ciężko chory,
powiedz zresztą, co chcesz - musisz, musisz do zamknięcia konsulatu mied wszystkie papiery
w porządku. Ani słowa, że zerwał kontrakt, bo oni staną po stronie tych z asfaltu. Ja lecę po pieniądze
na bilet.

Piotr Guja nadal leżał wsparty o stos makulatury. Już nic nie mówił, tylko łzy spływały po zarośniętych
szarych policzkach. Twarz miał martwą, ciemne bruzdy zdawały się czarne.

Czułam palący wstyd. Idiotko! Miłośd, fiołki parmeoskie - wystawa obrazów Foujity, Kisling, obiady na
Montmartre... a tu asfalt i te ręce czarne, bez paznokci, krwawiące ręce Piotra Gui, którego oszuści,
złodzieje, jak Miklaszewski i jemu podobni, sprzedali, dranie - agenci śmierci... Przyklękłam przy Gui. -
Kochany, niech pan będzie spokojny, przysięgam, że jeszcze dzisiaj pan wyjedzie. Pojutrze w
Dąbrowie Górniczej wysiądzie pan na stacji i pójdzie do domu.

Piotr Guja wyciągnął ramiona, a ja objęłam go za szyję. Obejmowaliśmy się tak, jakbyśmy po wielu
latach rozłąki nagle się odnaleźli.

Pisząc to, uśmiecham się i kiwam głową. To wyglądało naprawdę śmiesznie... kucałam na podłodze,
a on leżał z olbrzymią stertą starych „Polonii” pod głową. Nawet teraz, jak sobie to przypomnę,
śmieję się na głos. Płakaliśmy razem, a ja całowałam brudne, porośnięte siwym włosem policzki.

Zygmunt powiedział: - No, dosyd tego będzie! Pan może tu zostad i pospad - ja lecę do konsulatu...
a pani Iza pójdzie po złote runo. Niech pani wcześnie wraca, bo nie ma wiele czasu - i bilet trzeba
kupid!

Powiedziałam do Gui: - Zaraz panu przyniosę coś do zjedzenia, a potem pójdę. - Poszłam do zecerów,
jeden na „kozie” gotował kartoflankę, pociągnęłam nosem, pięknie pachniała... widad dał kawał
boczku z Polski.

- No, tym razem przyszłam do was „na żebry”.

Śmiali się: - Pani Iza na żebry? A co pani chce użebrad?

- Och, gdybyście mi mogli do jakiejś menażki odlad tej wspaniałej zupy... Naturalnie nie tyle, żeby
któryś poniósł krzywdę i... i kromkę chleba... - Śmiali się, przekomarzali, nalali zupy do menażki,
Switecki odłamał pół bagietki (przysięgam, że miała więcej niż metr długości).

Kiedy weszłam z jedzeniem do tego składu makulatury, który kiedyś był kuchenką, Piotr Guja spał.
Postawiłam obok menażkę i położyłam bułkę. Nie wróciłam do roboty. Schodziłam ciemną czeluścią
schodów, myśląc: To nawet dobre, pójdziesz i przyniesiesz pieniądze na bilet... - Wyszłam na ulicę.
Tylko dokąd teraz iśd? Gdzie szukad tej astronomicznej sumy? Na Montparnasse? Bezcelowe - tam
wszyscy są szczęśliwi, jeżeli mają na pół czarnej, nikt zaś nie jest tak dalece przezorny, żeby przed
południem myśled o obiedzie.
Nieprzytomna, na próżno szukając zbawczego konceptu, pobiegłam do metra. Powoli się
opamiętywałam. Gdzie jadę? Do kogo? Kto z moich przyjaciół jest aż tak bogaty, że może dad trzysta
franków? Dubo... Dubon... Dubonnet - śpiewało metro. Na każdym przystanku gąski w czapeczkach
pochylały szyję nad żółciutkim makaronem... Piotr Guja leży na stercie gazet i czeka na mnie; dręczył
mnie ten jego strach, męka schwytanego w pułapkę zwierzęcia. Co robid? Do kogo się udad? Sama
jestem Piotrem Gują - to mnie omamili, oszukali, to mnie asfalt wygryzł paznokcie - to mnie
zesztywniały stawy palców - to z moich rąk kapie ciepła czerwona krew...

Wysiadłam na Gare Montparnasse i wolnym krokiem ruszyłam do hotelu „Unic” - do pani

Martineau... do mojego pokoju. Jak to się dzieje, że nagle z młodej radosnej, upojonej życiem
dziewczyny przemieniłam się w zrozpaczonego starego robotnika? Jak to się dzieje? - myślałam,
starając pohamowad rozszalałą burzę nienawiści do tej niesprawiedliwości, do tych wszystkich, którzy
dla pieniędzy i korzyści potrafią tak okrutnie krzywdzid. Jak to się dzieje, że Piotr Guja stał mi się nagle
tak bardzo bliski? Przysiadłam na parapecie okna i patrzyłam na dachy Paryża. Nagle zobaczyłam na
toalecie w glinianej miseczce moje trzy sznury korali, zapinane na gemmę w złotej oprawie... Korale,
korale, które w dniu ślubu z Olkiem jego matka nałożyła mi na szyję. Przecież one mają dużą wartośd,
one na pewno są drogie, tylko ja nie znam ich ceny.

W pięd minut później gnałam ulicą de Rennes w stronę kościoła St-Germain-des-Prés... Galeria
Zborowskiego na rue de Seine. Po lewej stronie wąskiej uliczki była moja meta. Muszę go przekonad,
jeśli Bóg mi da giętki język, na pewno trafię mu do serca... Och, znaleźd słowa, znaleźd takie gorące
słowa, które...

Na wystawie, pośrodku, w brązowej frymuśnej ramie portret żony Zborowskiego namalowany przez
Modiglianiego... Oczy czarne w kształcie migdałów, włosy jak skrzydła ciemnego ptaka. Tyle razy
patrzyłam na ten portret, że już wcale nie zauważałam jego piękności.

W sklepie nie było nikogo. Zborowski w maleokiej komórce za sklepem parzył sobie kawę na stojącej
na drewnianym taborecie maszynce gazowej.

- Leopoldzie! - zawołałam wchodząc. Leopold Zborowski miał bladą twarz i czarną brodę, która
jeszcze bardziej podkreślała tę bladośd. Wszedł, trzymając w ręku miedziany dzbanuszek.

- Co się stało? Dlaczego jesteś taka wzburzona?

Upadłam na fotel, kryty zielonym jedwabiem.

- Leopoldzie, Leopoldzie... musisz mi pomóc. Patrz, nigdy dotąd nie zwracałam się do ciebie... Nigdy
nie prosiłam cię o nic. Jestem na skraju przepaści!

Leopold badawczo przyjrzał się mojej osobie.

- Jesteś w ciąży? - zapytał szeptem.

- Och, nie! Co ci do głowy przychodzi? Nic podobnego...

- Więc co to za skraj przepaści?

Słowa-klucze, słowa-wytrychy, anielskie słowa, którymi można otworzyd Sezam, pogubiły się.
Wszystkie słowa - jak ptaki - wyfrunęły mi z głowy.
Wyciągnęłam z torebki moje korale, były prześlicznie różowe, przesiewałam je przez palce, aż nagle
podskoczyłam i zerwałam się z fotela.

- Leopoldzie, musisz kupid te korale... Musisz, i to natychmiast, nie ma czasu do stracenia. Rozumiesz?
Ani chwili czasu... bo... bo Piotr Guja leży w komórce na stercie starych „Polonii”, bo może już
zawiadomiono policję... Szukają go, słyszysz? On wygląda jak upiór, a z palców sączy mu się krew. On
ma żonę i córkę w Zagłębiu Dąbrowskim - jego tam u nas w Polsce zakontraktowali - kanalie, szuje, za
pieniądze sprowadzają tu do Francji niewolników. Kłamią, oszukują - szubrawcy. Leopold, słuchaj.
Piotr Guja to ja... to ja w potrzasku, w pułapce... on uciekł, on nie mógł... O Boże, zrozum. Trzeba
natychmiast kupid mu bilet na pociąg, on dzisiaj wieczornym pociągiem musi z Gare du Nord
wyjechad.

Leopold, robisz dobre interesy, sam mówiłeś, że na Derainie dobrze zarobiłeś, to moje korale
zapiszesz sobie jako zły interes. Przecież sam mówiłeś, że zawsze trzeba się liczyd ze stratą. Leopold,
Leopold - szarpałam brzeg jego marynarki. Czułam, że moja przemowa wypadła blado. Boże, mój
Boże... Piotr Guja czeka w komórce... a ja nie potrafię.

Kup te korale, patrz, jakie duże... o, widzisz, zapięcie jest piękne, gemma na koralu, w takim dużym
złotym zamku. Trzysta franków, ani centa więcej... tyle, ile kosztuje bilet do Polski.

Jedną ręką szarpałam brzeg marynarki, drugą wciskałam mu siłą sznury korali.

- Czekaj, czekaj - powiedział. - Już kawa na pewno gotowa, wykipi i niczego nie będzie do picia. Nie
szalej, proszę cię, nie szalej. Obiecuję, że Piotr Guja pojedzie dzisiaj do tego Zagłębia Dąbrowskiego.
Usiądź wreszcie - zaraz przyniosę ci kawy.

- O, nie - ja sama, już zaraz... - Odsunęłam go i podskoczyłam do maszynki gazowej. Z półki nad
zlewem zdjęłam dwie fajansowe filiżanki, przez sitko przelałam napój i na drewnianej tacce zaniosłam
do galerii. Zborowski siedział w fotelu, za jego plecami w złotych szerokich ramach wisiała
perłowoszara ulica Utrilla, pusta, z bezlistnymi jesiennymi drzewami po obu stronach. Domy miały
przysłonięte żaluzje... na trotuarze tuż przy ciemnobrązowej bramie stał mały chłopczyk
w czerwonych majteczkach i takim samym sweterku, tworząc gorącą plamę koloru.

Piłam kawę parząc usta... Ulica Utrilla nagle ożyła... nie, to stało się inaczej, to ja z zielonego fotela
nagle weszłam w tę ulicę... poczułam wilgotny chłód deszczowego dnia. Westchnęłam pełną piersią
z uczuciem ukojenia, w powietrzu unosił się zapach jesiennych liści.

Leopold trzymał w ręku korale, uśmiechał się do mnie:

- Noś te korale, na pewno jest ci w nich ślicznie, nie wezmę ich w zastaw, nie biorę nigdy niczego
w zastaw - przecież moja galeria to nie lombard. Wierzę, że jak będziesz miała pieniądze, to je
oddasz, a zresztą sprawa Piotra Gui jest tak samo moja jak twoja.

Wyjął z portfela trzysta franków w trzech oddzielnych banknotach i położył tuż przy mojej filiżance na
stoliku. Nigdy mu tych pieniędzy nie oddałam... nigdy tylu pieniędzy nie miałam w Paryżu. Dnie jak
opętane sunęły za sobą. Każdy miał inną treśd - każdy był trudny i nadzwyczajny - pędziły, zamieniały
się w tygodnie, miesiące i lata. Zapomina się o dawnych długach wobec świeżych zobowiązao.
Leopold Zborowski umarł... Piotr Guja też na pewno nie żyje. Świat się tak zmienił od tamtego czasu,
że trudno mi go rozpoznad. Warszawa? - Och, wszyscy wiemy!

Tamtego wieczoru razem z Zygmuntem odprowadziliśmy Piotra Guję na Gare du Nord. Stałam przed
oknem wagonu, z którego wyglądała siwa głowa Piotra.

- Szczęśliwej drogi i radosnego powitania rodziny - krzyknęłam, kiedy pociąg powoli ruszał.

Piotr Guja łykał łzy, wyciągnął z okna rękę.

- Niech Bóg pani zapłaci za to, co pani dla mnie zrobiła. - Pociąg jechał coraz szybciej.

- A niech pan po przyjeździe napisze do nas! - krzyknął Zygmunt.

Wracaliśmy z dworca oboje bardzo szczęśliwi.

- No i udało się - powiedziałam do Zygmunta, przystając przed bistrem, gdzie wystawione były trzy
stoliki z krzesełkami na ulicę. - Zygmunt, wypijemy tu białą kawę i zjemy po dwa rogaliki, należy nam
się nagroda. - Sprzedawca kasztanów o trzy kroki przed nami wyciągał z gorącego piecyka brązowe,
popękane, z czarnymi od ognia plamami - pieczone kasztany. - Ech! Kupmy sobie jedną torebkę. -
Zygmunt karcąco spojrzał na mnie, ale ja już stałam przy piecyku.

Niebo jak ciemna chorągiew wisiało nad głowami, trotuary rozjaśniały się światłami wystaw. Od
całego świata płynęła do nas smuga szczęśliwości... Kasztany były gorące i pyszne. Piotr Guja zostawił
za sobą Paryż, z każdym obrotem kół zbliżał się do Polski.

Na stacji „Vavin” z peronu wychodzę na korytarz podziemny, a potem schodami pnę się w górę.
Świeżośd powietrza, łagodne podmuchy - nad głową otwiera się niebo, a dookoła szum, powódź
światła - hałas. Jestem oto znowu w samym sercu Montparnasse. „Dubo... Dubon... Dubonnet...” -
cichnie mi w uszach specyficzny rytm. Kaczki na reklamach wykrzykują pochwałę swoich wątróbek...
mały murzynek dźwiga pudełko z makaronem... na drzwiach plakieta emaliowana, z uroczą postacią
Mistinguette, gwiazdy Casino de Paris. Napis obok głosi: „Chéries de mes chéries sont mes chéries”90
śliczna noga założona na nogę, piękne kolano. Montparnasse - jedyne miejsce na ziemi. Od tarasu
„Café du Dôme” aż hen do „Rendez-vous-des-chauffeurs” poprzez najwspanialszy taras „Coupole”.
Tu jest moje królestwo, tu jest moja ojczyzna... Triumfalnie obejmuję spojrzeniem „Café Rotonde”, bo
właśnie tu mnie wyrzuciły schody metra „Vavin”, gdy słyszę głośne wołanie: - Bella! Bella! - Fernande
Barré, pierwsza żona Foujity (wcale dobra malarka), siedzi ze swoim wątłym młodzieoczym piątym
czy może siódmym mężem. Fernande lubi porządek, „legaliser”, powiada: - II faut légaliser la
situation. N'est pas, mon petit Loulou?91 - Pęka ze śmiechu i robi specjalną taką minę, która mnie
zawsze pobudza do paroksyzmów śmiechu.

Z trzeciego stolika na prawo rozlega się znowu: - Bella! - Bella, venez jeudi soir chez nous. Dites, oui92.
- To znajomy literat i eseista (podobno w czasach okupacji kolaborował z Niemcami).

W 1946, kiedy po raz pierwszy po wojnie pojechałam, żeby sprawdzid, że Paryż pozostał niezmienny
i nieśmiertelny, żeby zobaczyd się z Ewą i Elą, które przeżyły okupację w Sarians (Prowansja), Wtedy

90
Przyjaciele moich przyjaciół są moimi przyjaciółmi.
91
Trzeba zalegalizowad sytuację. Nieprawdaż, mój mały Lulu?
92
Bella, przyjdź do nas we czwartek wieczorem. Powiedz „tak”.
dowiedziałam się, niestety, że paru moich przyjaciół siedzi w więzieniu za kolaborację... (Pewien
świetny malarz - nikt tak jak on nie potrafił malowad plaży. Plaży zapchanej ludźmi, dzieciakami,
pełnej kolorowych, pasiastych budek, kobiet opalających się na piasku.) To był przemiły chłopak. Czyż
mogło mi to przyjśd do głowy wtedy wieczorem na place de la Concorde, kiedy zaparkował swoją
małą „cytrynkę”, ażeby odśpiewad mi po niemiecku Zwei rote Lippen und die schöne Tarragona93. O
jakże to teraz wszystko inaczej wygląda po wielu, wielu latach... tym bardziej że czar jak perfumy
wietrzeje.

- Bien, chérie, jeudi chez toi - rue Delambre94.

Marcel Hiver - dziennikarz, duży, zwalisty, wesoły jak szczygieł, wskazuje na wolne krzesło tuż przy
nim.

- Nie... nie - macham ręką i już jestem na rogu. W „Café du Dôme” czeka Jerzy.

***

Zostałam więc sekretarką doktora Bronisławskiego i już nigdy nie byłam głodna. Codziennie po pracy
w „Polonii” jak szalona leciałam do metra, żeby wysiąśd wprost na placu Clichy. Półtorej godziny,
dwie godziny doktor Bronisławski dyktował mi artykuły do pisma „Zdrowie”, którego sam był
redaktorem i wydawcą. Artykuły, pisane bardzo popularnie, były przeznaczone dla naszych górników,
robotników i chłopów pracujących we Francji. Wtedy to ugruntowałam moją wiedzę medyczną.
Dowiedziałam się, co robid w wypadkach nagłych krwotoków, jak należy ratowad topielców, jak
uśmierzad ból w razie poparzenia, co robid z kobietą, która nagle rodzi, a nie ma w pobliżu ani
doktora, ani akuszerki, jak zwalczad solitera, w jaki sposób likwidowad biegunkę. Dowiedziałam się
o chorobach, o których w ogóle nie wiedziałam, że istnieją. Choroby te, jak najgroźniejsi
nieprzyjaciele, czyhający na moje życie, napełniły mnie takim przerażeniem, że nie mogłam prawie
jeśd oczekiwanego przez cały dzieo obiadu. Mój Boże - myślałam jadąc na Montparnasse - biada mi,
biada moim przyjaciołom i dalszym znajomym, biada całej ludzkości. Wszyscy żyjemy
w nieświadomości - bakterii jest więcej niż ludzi - wczoraj, jutro, teraz, w każdej chwili zdani jesteśmy
na największe niebezpieczeostwo. Jak tu żyd? Na nic nie zdadzą się wskazówki doktora
Bronisławskiego - nie sposób uniknąd śmierci, jak nie dyzenteria, to gruźlica, jak nie rak, to atak serca
- jak nie tyfus, to ciąża pozamaciczna - a na dodatek soliter... Z jednej strony inwazja bakterii, które
zewsząd nas otaczają, z drugiej pasożytów, które tylko czekają na okazję, żeby się przyczepid... Do
tego trzeba wliczyd złamania nóg i rąk, pęknięcia żeber, katary kiszek, wrzody żołądka, zapalenia
nerek, pęcherza, miedniczek nerkowych, a gdzie złośliwe grypy, infekcyjne anginy? Nie - to nie do
przeżycia! Zrozpaczona, przybita, przygnębiona stanęłam przed Jerzykiem.

- Co ci się stało? - zapytał, kiedy opadłam ciężko na krzesło przy jego stoliku. - Masz jakieś
zmartwienie - to widad od razu. No, mów wreszcie!

- Jerzyczku - giniemy - nie ma ratunku... ani ty, ani nawet największy mędrzec nie pomoże. Jesteśmy
otoczeni bakteriami, pasożytami, zarazkami, którym nikt i nic nie może się przeciwstawid.

- Oszalałaś... mów po prostu, chora jesteś? Co ci jest?

93
Czerwone wargi i piękna Tarragona (miasto w płd. Katalonii).
94
Dobrze, mój drogi, we czwartek u ciebie na ulicy Delambre.
- Na razie jeszcze chyba nie, ale kto wie? Może już soliter zagnieździł się w moim brzuchu?

- Co? mdli cię? Czujesz jakieś ruchy we wnętrznościach?

- Na razie nie... ale jutro, a może pojutrze... Kto może wiedzied?

Jerzy przyglądał mi się z wyraźnym niepokojem. Kelner przyniósł bez pytania pół czarnej.

- Ale teraz, w tej chwili, czy cię coś boli?

- Ach, nie! W tej chwili? - Skupiłam się, aby rozeznad wszelkimi zmysłami, czy dzieje się coś
niezwykłego w moim organizmie. - Nie! W tej chwili wszystko w porządku.

- Bogu dzięki. Czy cię ten twój doktor, redaktor „Zdrowia”, tak nastraszył?

- Jerzyku, ty tego nie lekceważ. Wcale nie zdajesz sobie sprawy, w jakim niebezpieczeostwie żyjesz.

- Ech, wariatuocia, wariatuocia. Od początku świata tak było i będzie. Nie myśl, błagam cię, o tych
chorobach. Jesteś młoda, silna i zdrowa, od czasu pobytu nad morzem nawet kataru nie miałaś. Daj
sobie spokój. O, właśnie kupiłem bilet do „Cinéma des Ursulines” na film Chaplina A nous la liberté.
Idziemy do „Leona” na kolację, a potem na rue Ursulines.

- Nie. Przyjechałam po obiedzie u doktorostwa Bronisławskich. Wiesz, idź sam do „Léona”, a ja tu

przy czarnej poczekam.

- Mowy nie ma! Nie zostawią cię tu samej. Wiem! - Zwrócił się do kelnera przechodzącego obok: -
Proszę omlet z szynką i sandwicze z masłem i serem, i jeszcze jedną kawę, tym razem z mlekiem.

***

Czwartego dnia po przyjeździe na plac Clichy zastałam doktora Bronisławskiego w postawie

triumfującej. Stał za swoim biurkiem, w prawej ręce trzymał linię, którą od czasu do czasu uderzał
w papiery znajdujące się na biurku.

- Dzieo dobry, pani Izo. Wysiłki pani odniosły zwycięstwo. Siedemdziesiąt pięd procent pani pupilów
jest zupełnie zdrowych. Ten cały doktor Camuse powinien siedzied w więzieniu. Leczy zdrowych ludzi
zastrzykami z wody, proszę, niech pani patrzy... - Podał mi plik papierów spiętych spinaczami. - O,
widzi pani... negatywny... negatywny... negatywny, a tu tych parę pozytywnych, i to nie żaden syfilis,
tylko ot takie zwykłe kawalerskie choroby... - Triumfował. A ja?... rzuciłam mu się na szyję.

- Moi biedni przyjaciele, moi nieszczęśliwi, pognębieni przyjaciele w rękach oszusta. O, ja mu pokażę!

- Pani Izo! Nie radzę pani mieszad się do tej sprawy - po pierwsze straci pani posadę w „Polonii”, po
drugie narazi się pani Francuzowi, który na pewno da sobie radę z Polką korzystającą z gościnności
rządu francuskiego.

- O, panie doktorze, więc pan uważa, że taki oszust ma prawo wyłudzad ciężko zarobione pieniądze
od naszych rodaków? I pan myśli, że ja dla pieniędzy, które otrzymuję z redakcji, będę cicho siedzied?
Że dla tych pieniędzy zamknę oczy na taką nikczemnośd? Przysięgam panu doktorowi, że nawet
gdyby to nie szło o Polaków, a o ludzi innych narodowości, też nie byłabym cicho. Gdyby pan ich
widział! Chodby mnie od razu mieli wyrzucid na łeb, na szyję... nie będę milczed. A co oni biedacy
przecierpieli!

Bronisławski nerwowo chodził po pokoju.

- Jak pani chce, jak pani chce, ale proszę pamiętad, że ja uprzedzałem. Szlachetnośd... hm... piękna
rzecz, szlachetnośd, ale nie wolno zapominad - szlachetnośd nie daje chleba, szlachetnością nikt
nikogo nie nakarmił. Ja umywam ręce. Naturalnie żal mi tamtych ludzi, naturalnie... ale ja jestem po
sześddziesiątce - mam troje dzieci... i tak robię, co mogę. Moje pismo „Zdrowie” wysyłam zupełnie
bezpłatnie górnikom na północy Francji, wysyłam i chłopom, i asfalciarzom, i w kościele St-Honoré
dają po nabożeostwach w przedsionku każdemu, kto po nie wyciągnie rękę. Nie! Ja ze sprawą
doktora Camuse'a nie chcę mied nic wspólnego. Pani jest jeszcze bardzo młoda, pani nie zdaje sobie
sprawy, co może spowodowad ujawnienie tej afery... Lubię pani entuzjazm, to ma bardzo dobry
wpływ na starych; zmęczonych ludzi... Niech pani cichutko powiadomi tych swoich podopiecznych,
żeby sobie dali spokój z doktorem Camuse'em, i skieruje ich pani do szpitali albo ambulatoriów, tam
nikt ich oszukiwad nie będzie. Ja pani dobrze radzę.

Dławiło mnie oburzenie. Przecież takie stanowisko to najbardziej cyniczny oportunizm.

Usiadłam naprzeciw niego jak co dzieo - jak co dzieo wyszedł spoza swego biurka i spacerując od okna
do drzwi, dyktował mi wczesne rozpoznanie zapalenia mózgu, a potem przeszedł do paranoi
i schizofrenii.

Wieczorem Jerzy wstając od stolika w „Café du Dôme”, nie ucałowawszy mi rąk, gorączkowo mówił:

- Mój ojciec za trzy miesiące przyjedzie do Paryża... rzuci pacjentów i przyjedzie. Mamusia chce, żeby
cię poznał. Nie rozumiesz? Jestem ich jedynym synem - całą nadzieją rodziny. Błagam cię, nie bzikuj
przy nim, on jest spokojnym lekarzem z Częstochowy, widzisz, mamusia... ona to co innego. Jej może
byś się spodobała. Słuchaj, mnie bardzo na tym zależy, tym bardziej po tej nieszczęsnej wizycie
u twojego starego, żebyś... żebyś przypadła mu do gustu.

Byłam naładowana gniewem, byłam nieprzytomna z wściekłości na doktora Camuse'a, ale Jerzyk był
tak przejęty przyjazdem ojca, że nie było sposobu porozumienia.

- Dobrze, dobrze, Jerzyku, bądź spokojny, zrobię wszystko, żeby był mną zachwycony. Naprawdę,
zaufaj mi - zobaczysz, oczaruję go do tego stopnia, że wydam mu się jedyną kobietą godną ciebie -
mało... po powrocie do Częstochowy sam przekona twoją matkę, że lepszej na całym świecie nawet
ze świecą nie znajdziesz.

- Ja wiem, ja wiem, że jak zechcesz, to oczarujesz ojca. - W tej chwili wszedł, a raczej wbiegł do „Café
du Dôme” - Zborowski. Włosy nakryte czarnym filcowym kapeluszem wymykały się na wszystkie
strony, nawet broda, zawsze pięknie przyczesana, rozwichrzyła mu się. Niespokojnym okiem
przemierzał tłum, aż wreszcie dostrzegł nas i za trzy sekundy stał już przed naszym stolikiem. Jerzyk,
jak zwykle uprzejmy, wstał, przyciągnął wolne krzesełko.

- Prosimy - prosimy... czy można czarną kawkę?

- Dziękuję bardzo, dziękuję, panie architekcie, ja tylko na chwileczkę - na momencik - do ciebie -

właśnie do ciebie. - Zwrócił się w moją stronę. - Słuchaj, trzy... trzy... bezdomne, głodne psy
zamknąłem w schowku na obrazy w mojej galerii, kupiłem im na razie kilo kooskiego mięsa. Musisz je
jutro rano odwieźd do pensjonatu, pamiętasz, przecież byliśmy tam nie tak dawno.
Nie pierwszy to raz odwoziłam bezpaoskie psy Zborowskiego do pensjonatu, znajdującego się po
drodze do Wersalu. Zborowski - natchniony poeta i słynny znawca malarstwa - jak to się często
zdarza u prawdziwych intelektualistów, miał serdeczny stosunek do naszych młodszych braci, psów. -
Pies - powiadał - bez względu na rasę, bez względu na to, czy to będzie nagrodzony rasowy buldog,
czy też zabiedzony, wyleniały kundel, jest mi najbliższą duchowo istotą na świecie. Miłośd do psa to
źródło wielu radości i bardzo wielu cierpieo. - Pamiętam, że spotkałam go kiedyś zupełnie
przypadkowo na boulev. St-Michel - szedł ze spuszczoną głową, blady, a kiedy podniósł na mnie oczy,
zobaczyłam w nich rozpacz.

- O, mój Boże! - jęknęłam. - Co się stało?

- Przejechali psa na place Odéon... rozjechali na miazgę małego, wesołego szczeniaka, ogon miał jak
obwarzanek. Do kooca życia nie zapomnę tej krwawej plamy na jezdni. A ta - tu wskazał ręką na
czarną w białe łaty sukę, która wlokła się tuż przy jego nodze - była świadkiem jego śmierci. Nie
wiem, czy to jego matka, czy też jakaś przygodna przyjaciółka, ta suczka stała na trotuarze i trzęsła
się, jakby była chora. Namówiłem ją, żeby poszła ze mną... tamtemu już nic nie pomoże...

Jakże go dobrze rozumiałam... od dawna problem tej psiej samotności i psiego cierpienia jak drzazga
tkwił mi w sercu.

- Chodź, wstąpimy do jakiejś restauracji, poczęstuję ją sztuką mięsa z kością, to trochę złagodzi jej ból.

On pił białe wino, ja kawę, a suczka w specjalnej emaliowanej misce zażerała się mięsem wołowym
z tłuczonymi kartoflami, polanymi sosem. Nikt z publiczności nie protestował. Dla wszystkich było to
naturalne.

- Ale co z nią zrobimy? Pani Zborowska nie będzie chciała przyjąd jej do domu, w galerii też nie
podobna trzymad ją w schowku na obrazy. - Nie było tam nawet miejsca, gdzie można by postawid
koszyk z derką. Wtedy się dowiedziałam o tych pensjonatach dla psów po drodze do Wersalu.

- Opłacam tam już pobyt czternastu swoich podopiecznych - powiedział Zborowski. - Jak ona skooczy
tę kośd, pojedziemy razem.

Odwiedziliśmy wszystkie trzy pensjonaty. Najdziwniejsze było, że oddane tam przez Zborowskiego
psy natychmiast go poznawały - z dzikim wrzaskiem, skomleniem i radosnym szczekaniem rzucały się
do niego. Tak rzadko z nimi przebywał, a jednak go poznawały. Znajdował je gdzieś na placu, ulicy,
nad brzegiem Sekwany czy też w Halach - samotne, bezpaoskie, przeżywały byd może najcięższe
chwile w swoim psim życiu i wtedy zjawiał się on, jak dobry bóg skazanych na zagładę zwierząt.

Żyły wszystkie w przyzwoitych warunkach - w pensjonatach, ale za żelaznymi kratami, oddzielone od

świata i ludzi. Dostawały trzy razy dziennie smaczną strawę, były jednak smutne. Bo pomyśled - psy
skazane tylko na obcowanie z psami, a przecież obecnośd człowieka, jego przyjaźo, jest dla nich
nieodzowna.

Psy w pensjonatach przy drodze do Wersalu tęskniły do miłości i dlatego tak szaleoczo i żarliwie
cieszyły się na widok Zborowskiego.

- A więc wstaniesz jutro wcześniej i zabierzesz ją do pensjonatu, masz klucze. - Wzięłam klucze (miał
podwójne).
- Dobrze, jutro ją odwiozę, a wieczorem, po powrocie z redakcji i po robocie u doktora
Bronisławskiego, przyjdę tu, to ci je oddam.

Suczkę zastałam skuloną pod progiem schowka, w pierwszej chwili patrzyła na mnie podejrzliwie.
Podałam jej kawał salcesonu, zjadła i pozwoliła się pogłaskad, potem wzięłam ją na ręce. Zamknęłam
schowek i weszłam w ciemną galerię. Tuż przy samych żaluzjach wisiała szara brukowana ulica Utrilla.
Serce suczki biło na alarm. Zamknęłam drzwi wejściowe i poszłam z moim ciężarem do autobusu. W
czasie podróży przemawiałam do niej czule i pouczająco:

- Moja miła, spotkasz tam wielu swoich towarzyszy, najlepiej byłoby dla ciebie, żebyś pokochała
jednego z nich. Proszę cię o to! Bardzo proszę. Pamiętaj, że miłośd do człowieka po stokrod
skomplikuje twoje życie. Zapomnij o Zborowskim, on będzie za ciebie miesięcznie płacił ustaloną
sumę, ale niczego więcej dad ci nie może, tym bardziej że nie jesteś pierwszą ani jedyną, której w złej
godzinie życia podał rękę.

***

Po przyjściu do redakcji rzuciłam tylko okiem na ilośd listów. Wanda pakowała już książki do wysyłki.
Stos listów tego dnia był rzeczywiście bardzo wielki, więc nie zwlekając ani chwili wzięłam się do
roboty. Jeden z naszych klientów - Jan Biernat z Soissons - w długim, zawikłanym liście prosił
o przesłanie na jego adres trzydziestu książek. Wyjaśniał, że na miejscu chce otworzyd małą
księgarenkę, gdzie z niewielkim zyskiem będzie sprzedawał książki otrzymane od nas. Nie miałam
prawa sama decydowad w tej sprawie, więc zabrawszy list poszłam do redaktora.

- Nie! obejdzie się bez agencji - zwariował, nie pozwalam na żadne takie interesy. Kto chce kupid
książkę, zwraca się bezpośrednio do nas, żadnych pośredników. Ba, co ja takiego chciałem
powiedzied... - Ach tak, hm... Czy by pani, pani Izo, nie zechciała zjeśd ze mną kolacji? Właśnie tego...
mam dzisiaj wolny wieczór, pan Miklaszewski pojechał do Brukseli, pewnie jutro wróci. No, co?

Jerzyk - „Café du Dôme” - Montparnasse - a ja mam się piekielnie nudzid z tą blond brodą?

- Niestety, panie redaktorze, już tydzieo temu umówiłam się na dzisiejszy wieczór, to niemożliwe.

- Czy tym szczęśliwcem będzie pacykarz z lewego brzegu Sekwany? A może nie pacykarz, a jakiś
domorosły poeta? To rzeczywiście godny zazdrości partner.

Nie odpowiedziawszy, zabrałam list i wróciłam do Wandy.

- Wiesz, Wanda, stary zaprosił mnie dzisiaj na kolację.

- O, zupełnie zaczyna jak ze mną! No i co odpowiedziałaś?

- Powiedziałam, że bardzo dziękuję, ale niestety wieczór mam zajęty.

- To mniej więcej tak jak ja, on widad ma dużo wigoru, a romansiki z pracownicami redakcji najtaniej
się kalkulują. W gruncie rzeczy to jednak niezły chłop... mógłby się przecież obrazid i wyrzucid nas na
łeb, na szyję, ale ma dobry charakter. Nie, to nie - powiada - jeśli nie ta, to będzie inna, i nadal
redaguje to nasze na niezbyt wysokim poziomie pismo. I jakoś idzie, czasem nawet te artykuły
Kazimierza Smogorzewskiego i Wołoszynowskiego są udane albo Miklaszewski napisze coś, co się
chętnie czyta, a i ty o swoich malarzach... Pomyśl, gdzie takie, jak my, mogłyby się uczepid w Paryżu?
- Słusznie - myślałam, ale cholera mnie mimo to brała.

Na korytarzu słychad już było głosy, już zbierali się pacjenci doktora Camuse'a. Przebiegłam tamtędy
dwa razy... patrzyłam kącikami oczu, jak witali się ze sobą, jak siedzieli pod ścianami otępiali i żałośni,
niewidzącymi oczyma patrzyli w przestrzeo. Nie mogłam z nimi teraz mówid. Ale z tym też sobie
poradzę. Pobiegłam do Zygmunta.

- Słuchaj, mam ci bardzo ważne rzeczy do powiedzenia. Czy możesz się na pół godziny urwad? -
Spojrzał na mnie swymi ciemnymi, smutnymi oczami.

- Dobrze, tylko starszemu majstrowi powiem parę słów.

Siedzieliśmy w bistro, chyba najuboższym w całym Paryżu. Za bufetem na półkach nie stało więcej niż
sześd butelek. Właściciel, jednocześnie kelner, przyniósł nam w grubych fajansowych filiżankach
kawę, ale ani smakiem, ani zapachem jej nie przypominała, może odrobinę kolorem. Gorączkowo,
chaotycznie, z wypiekami na twarzy i łzami w głosie, opowiedziałam o przebiegu moich dociekao.
Doktór Camuse to zwykły łotr, kanalia i oszust - on żeruje na bezbronności i naiwności naszych ludzi,
on, pozbawiając ich pieniędzy, jednocześnie wtrąca w piekło niepokoju, poniżenia, doprowadza wielu
do samobójstwa. - Zygmunt, trzeba im to powiedzied, trzeba ich uświadomid!

- Niech pani się uspokoi, niech pani się nie gorączkuje... Zaraz, więc on zdrowym ludziom wmawia
chorobę? Więc on robi im zastrzyki z wody? I każe sobie za taką kurację drogo płacid? Skąd to
wszystko pani wie, jak pani do tego doszła? Biedacy, umęczeni pracą, tęsknotą do rodzin, samotni,
wyrzuceni za burtę, żyją z poczuciem haoby, obawiają się myśled o powrocie do domu... przecież
mogą pozarażad żony. Aha, dlatego tak siedzą u nas w redakcji i w korytarzu? Skąd pani wie, że oni są
zdrowi? Sama pani do tego doszła? Pani jest dzielną, dobrą dziewczyną.

- Poszłam do doktora Bronisławskiego, on to sprawdził... analizy wykazały. Zygmunt, teraz

najważniejsze, żebyś im to powiedział, wytłumaczył.

- No, naturalnie, że to zrobię. Ale mogę przysiąc, że oni z miejsca ruszą do tego drania i połamią mu
kości, co, Bogiem a prawdą, słusznie mu się należy... ale jakie będą tego konsekwencje? Redakcja
„Polonii” już nie otrzyma ogłoszenia: „Dr Camuse leczy choroby skórne i weneryczne”. Redaktor
z miejsca da pani kopsa... a to będzie awantura!

Drobnymi łyczkami popijałam kawę... gauloisy mi się skooczyły... marzyłam, żeby się chod dwa razy
sztachnąd, ale możliwości pieniężne Zygmunta były bez porównania gorsze niż moje.

- Zygmunt, my jednak bez względu na konsekwencje musimy natychmiast powiedzied prawdę tym
ludziom. Co on mi może zrobid gorszego, jak wyrzucid na zbitą mordę?

- No tak - rzeczywiście - co może zrobid... Nawet ten szubrawiec doktor Camuse... bo jeśli sprawa
oprze się o policję, to jemu się więcej dostanie. Niech pani chwilkę poczeka. Mam myśl... ale niech mi
się to ułoży w głowie.

Zygmunt ogryzkiem ołówka kreślił na marginesie starego „Journala” małe domki, z ich kominów
unosił się dym prościutko w niebo.

- Proszę pani, musimy się powstrzymad z wyjaśnieniami do pojutrza.

- Oszalałeś! Dlaczego mają się dręczyd dwa dni? Dlaczego nie zaoszczędzid im cierpienia? I ty to
mówisz? A przecież nie znam porządniejszego i bardziej odpowiedzialnego człowieka.

Zygmunt rzucił niedopałek na podłogę i zadeptał go trzewikiem.

- Właśnie dlatego, że jestem odpowiedzialny. Dlatego że jak Chmurzecki wyrzuci panią na zbity łeb, to
grosza pani nie da.

- Jak to nie da? Należy mi się za półtora miesiąca i musi mi zapłacid.

- Musi? Kto powiedział, że musi? Przez panią straci całą swoją podporę finansową. Doktor Camuse po
rozprawie z naszymi robotnikami prawdopodobnie poleży w szpitalu... a po powrocie nawet słyszed
nie będzie chciał o ogłoszeniu w emigracyjnym piśmie „Polonia”.

Załamałam ręce. O Boże, więc co się ze mną stanie? Do ojca za nic nie napiszę. Ale przecież za pokój
muszę pani Martineau zapłacid, a utrzymanie? Od Jerzyka brad pieniądze? Nie! Nigdy!

Zygmunt podniósł wreszcie chmurne oczy - coś niby uśmiech przebiegło przez jego usta.

- A więc ja pani teraz powiem i niech piorun we mnie trzaśnie, jeśli to nie jest genialny pomysł. Widzi
pani, to jest tak: zawsze po godzinach pracy ja jeden zostaję w redakcji, robię porządek na następny
dzieo, wynoszę śmieci... Ale nie wszystko wyrzucam i mam całe trzy worki kopert z adresami tych
naszych odbiorców książek. Zbierałem te papierzyska, ciułałem, chowałem, naprawdę wtedy nie
przewidywałem, że się to kiedyś może przydad. Dopiero teraz przed chwilą wpadła mi ta myśl jak
piorun. Pani Izo, jak on panią wyrzuci, to my sami, pani i ja... otworzymy księgarnię polską... Już pani
rozumie? My będziemy górnikom przesyład nasze katalogi. Taniej policzymy im za książki. Od czasu
do czasu pojadę z walizką książek do jakiegoś polskiego ośrodka i tam na rynku rozłożę swój kram.
Czy pani rozumie? Nie będziemy już zależni od „Polonii”. Pani ma znajomości w kraju, a zresztą i to
niepotrzebne. Napisze pani do wydawnictwa, że potrzeba tyle a tyle egzemplarzy... Przyślą nam tutaj,
a my będziemy je wysyład za zaliczeniem.

Patrzyłam na niego jak w tęczę. Najbiedniejszy ze wszystkich pracowników, Zygmunt Biernacki,

dawny cyrkowiec z Poznaoskiego, objawił mi się jako geniusz!

- Dzisiaj ani mru-mru tym nieszczęśnikom z korytarza, a ja jeszcze wieczorem przyniosę oba worki do
pani do hotelu, bo sam przecież nie mam własnego kąta, śpię, gdzie się da, raz w domu noclegowym,
czasem na schodach w metrze, a jak ciepło to i na dworze. Trzy worki adresów. Jest z czym zaczynad!

- Zygmunt - oświadczyłam - jesteś niezwykły. To wspaniały pomysł, tylko musimy mied jakieś
pomieszczenie. Chodby najnędzniejsze, ale powinny w nim byd półki na książki i długi stół. Przecież
w powietrzu nikt paczki nie zapakuje. Potrzebna jest też chyba kartoteka adresów? Musimy mied
miejsce do pisania - pióro - ołówek - papier...

Zygmunt ze zmarszczonym czołem, z niedopałkiem w ustach, patrzył przez okno. Środkiem jezdni av.
St-Ouen koo-ewangelik ciągnął swój wóz. Tym razem miał minę tryumfalną - wóz był pusty i widad
było, że prawdopodobnie konisko zjadło dobre śniadanie, szedł szparko i od czasu do czasu parskał...

- Pani Izo! Na początku nic nie idzie łatwo, to prawda, że pomieszczenie jest sprawą najważniejszą,
fundamentem całego interesu. Wie pani, niech pani nie wraca już dzisiaj do roboty i tak pojutrze
będzie po wszystkim, Camuse w szpitalu, pani zbierająca swoje manatki, bo za panią pofruną. Nie ma
już sensu pracowad, i tak, i tak - to koniec. Niech pani wróci do siebie, do pani Martineau, ona panią
lubi, proszę jej powiedzied o naszym kłopocie. Może ona kogoś zna, kto wynająłby pusty, nie
umeblowany pokój. Stół i półki ja biorę na siebie. Mam na St-Paulu znajomego stolarza, coś tam
wykombinujemy.

Babette na rękach pani Martineau pokazywała mi jak zwykle długie, żółte zęby i warczała. Ogon jej,
puszysta białożółta kita, spływał jak tren poprzez ręce madame. Madame po raz trzeci tego wieczoru
zaczynała litanię: - Babette, mon petit amour, regardez-vous cette princesse adorable, regardez-vous
cet petit ange... Et bien Bella, qu' est-ce que tu veux?95 - A ja po raz trzeci tłumaczyłam, że koniecznie,
natychmiast, potrzebują jakiegoś pustego pomieszczenia, wszystko jedno jakiego - strychu, piwnicy,
szopy, oddzielnego, najbiedniejszego chodby pokoju... Żeby tylko móc. do ściany przystawid półki na
książki i wykombinowad prowizoryczny chodby stół - prostą deskę na krzyżakach, i dwa zwyczajne
stołki.

- Czekaj, ja ci to urządzę - powiedziała nagle madame - położę tylko Babette do łóżka i włożę palto na
szlafrok. Pójdziemy do paostwa Dubois... do baru... może nam się uda.

Po paru chwilach siedziałyśmy przy stoliku w bistro pana Dubois, znajdującym się tuż obok,
w sąsiedniej kamienicy. Pan Dubois, właściciel tego przybytku, był wysokim rudym Bretooczykiem
z kępką włosów pod nosem podobną do grzywki opadającej na czoło. Żona jego, madame Dubois,
siedziała z boku bufetu w szklanej klateczce-kasie, przed wielką srebrną maszyną, która w trakcie
liczenia wydawała przeraźliwe dźwięki. Wszystkim jednakże w tej dzielnicy wydawała się
mechanizmem ultranowoczesnym. Madame Dubois, blisko czterdziestki, dla świetności interesu
musiała się prezentowad jako pełna obietnic powabna kokietka, budząca nadzieje i pożądanie
w klientach tłoczących się przed kontuarem. Codziennie starannie uczesana przez fryzjera, w sukni,
której głęboki dekolt był obramowany riuszką - uśmiechała się zalotnym uśmiechem do wszystkich
bez wyjątku. Różowa, o bujnym biuście, utlenionych włosach, z przylepionym do ust uśmiechem, pani
Dubois od siódmej rano do dziewiątej wieczór tkwiła w swojej klatce, a biust jej, wysoko podniesiony
mocno zasznurowanym gorsetem, wzbudzał nie tyle pożądanie, ile zadziwienie, albowiem w tym
przyciasnym pancerzu obie piersi jednoczyły się z sobą, co pozwalało oglądad w głębokim wycięciu
ciemną kresę biegnącą w dół. Pani Dubois mówiła głosem gruchającego gołębia, uśmiechając się bez
ustanku. Różowa różowością pomadki, złocista złocistością pasty do posadzki, znanej ludzkości pod
nazwą „Jaśniej słooca”, wprawiała mnie w stan ogłupienia i zachwytu. Nie wiem, czy wszystkich ludzi
fascynują jarmarki, bo ja osobiście znajduję w nich niewyczerpany urok. Stragany z krochmalowymi
słodyczami, obrzydliwymi w smaku, a jakże przyciągającymi oczy... stragany z dewocjonaliami,
odrażającymi kiczowatością, a przecież jakieś swojskie. Ubóstwiam rzędem stojących św. Franciszków
w kapucyoskich, brązowych habitach z kapturami i równiutkie szeregi Matek Boskich w czerwonych
sukniach, okrytych niebieskimi płaszczami. Albo te Marie Magdaleny ze złocistymi włosami,
opadającymi prawie do ziemi... W pani Dubois było coś z jarmarcznej błyskotki.

Pan Dubois stanął przy naszym stoliku, nalał nam do kieliszków.

95
Babette, moje małe kochanie, proszę popatrzed na tę cudną księżniczkę, na tego aniołka. A więc Bellu, czego
chcesz?
- Cóż sprowadza do nas najmilszą sąsiadkę?

- Mamy do pana bardzo poważny interes... - pani Martineau rozjaśniła się najpiękniejszym
z uśmiechów i klarowała mu dokładnie całą sprawę. Pan Dubois poważnie słuchał wywodów madame
i od czasu do czasu rzucał na mnie okiem, a ja, wstrzymując oddech, patrzyłam na jego usta. Taki
mądry, taki przedsiębiorczy, wtajemniczony w najzawilsze drogi prawdziwych, przynoszących
pieniądze interesów. Przed nim nic się nie ukryje, od razu pozna, że ja się nie nadaję do
samodzielnego prowadzenia księgarni.

Odetchnął, wypił łyk wina i wreszcie zabrał głos:

- To dobrze, że młoda, piękna Polka jest cnotliwą panienką i, rzec można, bierze życie na serio. Wolę
takie panny niż chichocące, głupie dziewczęta, za nic mające wskazówki ludzi poważnych i na
stanowisku... Tak, kochana sąsiadko, powiedzmy sobie prawdę; młoda generacja w dzisiejszych
czasach przynosi wstyd Francji. Lokal? Miejsce pracy - tak, dobrze rozumiem... no i zupełny brak
gotówki. Hm... Nikt nigdy nie powie, że Henri Dubois nie przyłożył cegiełki do... do... wybudowania
gmachu, to jest do budowy tej wielkiej świątyni oświaty.

Zamarłam. On ma jakiś gmach? A może w tym gmachu znajduje się skromny, malutki lokal? A może
ktoś, najpewniej jeden z jego licznych przyjaciół, będzie skłonny do podzielenia swego... to jest
pozwoli mi się wprowadzid?

- Cóż?... dzisiaj życie jest bardzo ciężkie, młoda, aczkolwiek serio myśląca osoba, pozbawiona
wszelkiego zakładowego kapitału, nie może na ogół liczyd na pomoc zmaterializowanej ludzkości -
patetycznie perorował dalej pan Dubois. On to doskonale rozumie. Wchodzi w jej położenie. Całym
sercem chciałby jej pomóc. Pani Martineau w tym momencie otarła suche oczy.

- Ale my, Francuzi, specjalnie wrażliwi jesteśmy na niedolę dziewcząt, które serio zapatrują się na
życie. Tuż pod moim barem, o, tu, proszę - wskazał na ciemną czeluśd, a raczej kręte schody
prowadzące w dół - znajduje się sous-sol (czyli po polsku: piwnica). Piwnica ta posiada elektryczne
oświetlenie, powierzchnia jej jest równie duża, jak tego lokalu. Proszę, chodźmy, możemy zaraz
obejrzed pomieszczenie.

Półprzytomna ze szczęścia szłam za panią Martineau.

Pan Dubois wyjął klucz z kieszonki pasiastej, pomaraoczowo-czarnej kamizelki. (Był to bliźniak
kamizelki Paula z naszego hotelu.) Krętymi, drewnianymi schodami doszliśmy do drzwi. Mój
dobroczyoca otworzył je i cofnął się o krok. Pani Martineau, a ja za nią, weszłyśmy. Milcz, serce! Nie
wolno okazywad radości. Zostaw pani Martineau inicjatywę - ona wszystko załatwi lepiej niż ty.

Twarz pani Martineau nie wyrażała zachwytu. Stała pośrodku dużego pomieszczenia i krytycznie
oceniała, a ja, kryjąc się za jej plecami, zwycięsko zwalczałam radosny szał, który z każdą chwilą
wzrastał. Byd właścicielką, la patronne, takiego lokalu! Takiej sali! Przecież ściany są zupełnie puste!
O, tam będzie stał długi stół. Tam mogą leżed katalogi, a tam szare papiery do pakowania. Na półkach
oczyma duszy widziałam rzędy książek. O, Boże! - przecież Zygmunt zwariuje z radości...
Pani Martineau tymczasem targowała się, że komorne za duże, bo pan Dubois żądał 100 franków
miesięcznie. Przecież 100 franków miesięcznie to darmo. Zaczęłam się bad, że pan Dubois zdenerwuje
się i rozmyśli. Ze ściśniętego gardła wydarło mi się wreszcie pytanie:

- A stół? Co będzie ze stołem?

- Stołem? Nic prostszego. - Wskazał na szeroką, długą deskę, leżącą tuż przy jednej z czterech ścian,
i pchnął jedną z pięciu pustych beczułek, która potoczyła się w moją stronę. - Położymy deskę na tych
dwóch beczułkach i będzie pierwszorzędny stół. Długi i szeroki, można na nim przeprowadzad setki
transakcji. Ho! ho! na takim stole! Ile też Wiktor Hugo mógłby napisad książek... Proszę, bardzo
proszę, za stołem postawi się krzesło wyplatane rafią. Jest jedno takie, niekoniecznie potrzebne, stoi
pod klatką z kanarkiem.

- Splendide96 - nie krzyknęłam, tylko wyszeptałam w stronę pani Martineau.

- Eh bien. - Pani Martineau zaczęła czegoś szukad w torebce.

Ja obchodziłam ściany - przystawałam, przyglądałam się sznurowi, który zwisał pośrodku pokoju, a na
nim chwiała się żarówka - źródło światłości. Pan Dubois postawił dwie beczułki po winie, a na nich
ułożył deskę. Rzeczywiście stół. Co tu dużo gadad, wynajęłam wspaniały lokal - teraz tylko półki, a na
półkach książki i... powiększam rzeszę księgarzy paryskich.

Pani Martineau wyciągnęła całe 100 fr. w papierku i podała panu Dubois. - Oto komorne za pierwszy
miesiąc. No! Sous-sol jest twoja. Teraz musisz zmontowad półki. - Pani Martineau ruszyła ku drzwiom,
za nią pan Dubois, ja, mocno się ociągając, na koocu. Jaka byłam szczęśliwa! No, teraz niech redaktor
Chmurzecki i jego prawa ręka, Miklaszewski, wyrzucają mnie za drzwi - z największą rozkoszą
opuszczam redakcję „Polonii”, obrzydliwe siedlisko nieprawości, zakłamania, chytrości
i sprzedajności. - Brzydzę się wami! - tak do nich krzyknę jeszcze ze schodów, kiedy mnie wyrzucą.

- Nie!... Nie! Ubicie interesu trzeba oblad. - Pan Dubois podprowadził nas do stolika, gdzie
siedziałyśmy poprzednio. Pani Dubois nadal uśmiechała się słodko spoza szyb swojej klateczki. Nalał
do szklanek białego wina. Osobiście nie lubię wytrawnego wina, tysiąc razy wolę kawę, ale nie
miałam tu nic do gadania. Pani Martineau działała za mnie. Ja przedstawiałam sobą une
mademoiselle bien sérieuse97 - cudzoziemkę-Polkę, której działalnośd oświatowa miała przynieśd
duże korzyści dla biednych polskich robotników. - Młodym i poważnie myślącym należy pomagad!-
zakooczył pan Dubois, spiesząc za kontuar, przed którym stał już nasz listonosz w towarzystwie
dwóch jeszcze mężczyzn. Po powrocie do hotelu rzuciłam się na szyję pani Martineau. - O, dobra, o,
najlepsza na świecie! Uratowała mnie pani...

Pani Martineau podała mi jeszcze pięddziesiąt franków. - To niech będzie na zainstalowanie się i na
pierwsze wydatki handlowe.

Z prywatnego pokoju madame dochodziły jakby urywane dźwięki z zepsutego gramofonu.

- Oddam, oddam pani, jak tylko księgarnia się rozkręci. Nie pożałuje pani.

96
Wspaniale.
97
Bardzo poważną panienkę.
- O, mon petit ange, o, ma pauvre Babette... - Moja wspaniała gospodyni wybiegła z hallu. Nie
czekając na jej; powrót pognałam do metra. Chciałam mied za sobą ostatni akt - wygnanie z redakcji.
A ostatni akt był tragiczniejszy, niż sobie wyobrażałam. Pacjenci rzekomego specjalisty doktora
Camuse'a postanowili go gromadnie pożegnad. To, że go pobili, to jeszcze drobiazg, ale porozbijali mu
wszystko w gabinecie zabiegowym, nie licząc szklanych stolików w poczekalni, połamali krzesła,
potłukli kryształy, a najciekawsze było to, że... nie zawezwał policji.

Redaktor Chmurzecki, powiadomiony telefonicznie o zajściu, od razu przystąpił do przesłuchania

pięciu górników, którzy po pożegnaniu starego oszusta uradowani wrócili na korytarz redakcyjny, aby
w radosnym nastroju omówid szczegóły niedawnego epizodu.

- Żydokomuna! Czerwona zaraza! Ja ci pokażę, gdzie raki zimują, ja ją z litości wziąłem do siebie...
Czyżewski mi tyle cudów o niej... A to morowa zaraza!

Z rąk redaktora naczelnego poleciały na moją głowę ekierka, popielniczka, przycisk do papierów,
słowem wszystko, co znajdowało się na powierzchni biurka. Cała redakcja tłoczyła się przy otwartych
drzwiach.

Wanda wyglądała jak uosobienie żałoby i boleści.

Zygmunt, roztrącając wszystkich, wpadł do gabinetu pana redaktora, złapał w powietrzu linię okutą
w stal, która miała wylądowad na mojej głowie, chwycił mnie za ramię i szepnął: - Chodu! - Tłum przy
drzwiach rozstąpił się, a potem zamknął za nami.

- Och, Zygmunt, Zygmunt - płacząc biegłam za nim po ciemnych schodach na avenue St-Ouen.

- Przestao wreszcie ryczed. Nijak mi będzie iśd z tobą ulicą. No i co? Cóżeś myślała, że po takiej hecy
pogładzi cię po główce? Przecież wiedziałaś, że tak się stanie. Przestao, bo się zgniewam. Zostawię cię
tu na ulicy i tyle mnie będziesz widziała. - W chwili silnego wzruszenia Zygmunt przeszedł „na ty”,
i tak już za moją zgodą zostało.

Miał całkowitą rację, przecież dobrze wiedziałam, że wybuchnie awantura nie z tego świata. Ale co
innego przewidywad i wyobrażad sobie, a co innego przeżyd to na własnej skórze. Wtedy jeszcze nie
dysponowałam tymi doświadczeniami. Teraz, kiedy piszę te wspomnienia, siedząc w wygodnym
fotelu przed oszklonymi drzwiami, wiodącymi do mojego ogródka, i uśmiecham się do wróbli, które
trzy razy dziennie zlatują się na schodki na posiłek, już dobrze znam cenę tych przeżyd.

Moje myśli zatrzymują się na nie napisanych jeszcze rozdziałach wspomnieo, kiedy to ja byłam takim
wróbelkiem w pazurach hitlerowców... Pamiętam trzepotanie swojego serca - pamiętam panikę
mózgu. Ileż więcej człowiek rozumie po takich „przeżyciach”. Ale wtedy po raz pierwszy usłyszałam
takie epitety, pierwszy raz ciężkie przedmioty padały mi na głowę i pierwszy raz omal nie zostałam
kopniakiem wyrzucona za drzwi.

Zygmunt był bardzo blady, miał sine plamy pod oczami. Ucichłam - staliśmy unieruchomieni
w zatłoczonym metrze. Tego dnia nie słyszałam nawet melodii „Dubo... Dubon... Dubonnet” - nie
widziałam gąsek zachwalających własne wątróbki. Dochodził do mnie tylko szum - łomot - trzaskanie,
od czasu do czasu przytomniałam przy jasno oświetlonej stacji. Na placu Clichy, przy przesiadce,
poprosiłam Zygmunta wstrzymując chlipanie:
- Zygmunt, usiądźmy w jakimś bistro... czuję nieprzezwyciężoną potrzebę paru łyków kawy.

- Aha! Zaczynają się paoskie fanaberie. A pieniądze? Jestem bez centa, rozumiesz?

- Ja mam pięddziesiąt franków. To wcale nie są „paoskie fanaberie”, po tym wszystkim trzeba się
pokrzepid - przecież muszę ci opowiedzied, jak zdobyłam lokal.

Zygmunt stanął w pół kroku:

- Coś ty powiedziała? Masz lokal? Zupełnie oszalała! I teraz dopiero o tym mówisz? A ja tu wariuję
z niepokoju... Masz lokal? Gdzie? Od kiedy?

Usiadłam przy pierwszym z brzegu stoliku - miał prawdziwy marmurowy blat, ustawiony na
przedziwnie powyginanej nodze z żelaza. To nie było byle jakie bistro, to była kawiarnia pierwszej
kategorii. Pan Dubois miał już zapłacone za cały miesiąc, miałam te pięddziesiąt franków od pani
Martineau, a więc byłam bogata. Zygmunt powiedział kelnerowi: - Dwie półczarne - a ja zdołałam
wyjąkad. - I cztery croissanty. - Zygmunt popatrzył na mnie ponuro.

- Może wreszcie rozewrzesz dziób, jaki lokal? Gdzie? Za ile? Skąd wzięłaś forsę?

Kelner postawił przed nami kawę i croissanty. Wzięłam ten najbardziej rumiany, odgryzłam czubek -
rozpłynął mi się w ustach, zapaliłam gauloisa i wszystko mu dokładnie opowiedziałam. Patrzył na
mnie tymi swoimi zmęczonymi, cierpiącymi oczyma... i wreszcie się uśmiechnął.

- No, to tylko powinszowad. Zaraz jedziemy, wezmę miarę na półki. Powiedz panu Dubois, że jestem
twoim sekretarzem albo lepiej dyrektorem - jak tam sobie zechcesz - tylko żebym mógł sobie dorobid
klucz, wchodzid i wychodzid, kiedy zechcę. Słuchaj, a może pozwolisz mi tam sypiad?

- Gdzie? Na stole?

- Naturalnie, że na stole. Od półtora roku przeważnie sypiam na stole. Tak się przyzwyczaiłem, że
teraz już chyba nie potrafiłbym zasnąd w łóżku.

- Zygmunt - powiedziałam, biorąc w usta ostatni łyk kawy - żebyś wiedział, pierwsze zarobione
pieniądze to polowe składane łóżko dla ciebie. Kołdrę i poduszką zdobędę u Bronisławskiego albo
u mojego stryja, Marka Schwartza.

- Nie zawracaj mi głowy łóżkiem. Jak zdobędziesz pierwsze pieniądze, to codziennie będę jadł gorącą
zupę, codziennie - ech, co za głupstwa! Zapład, jedziemy.

No i zaczął się nowy etap. Moja księgarnia polska w Paryżu została otwarta. Ja byłam pierwsza -
dopiero w dwa lata potem przyjechali z ramienia Gebethnera i Wolffa Aleksander Krawczyoski i
Stanisław Rogosz i otworzyli prawdziwą, elegancką księgarnię polską przy boulev. St-Germain, która
istnieje do dziś. Tyle wody upłynęło... Piękny, wysoki, czarujący Krawczyoski ożenił się - o ile się nie
mylę - z śliczną córką konsula Lasockiego. Teraz mamy rok 1967 - stary pan Krawczyoski żyje we
Wrzeszczu. Widziałam go po wojnie jeden raz, i to przelotnie, a Stach Rogosz umarł w czasie wojny
gdzieś w Związku Radzieckim, najprawdopodobniej na tyfus plamisty. Obu ich bardzo lubiłam, mimo
że z racji ich konkurencji moja księgarnia zaczęła się chylid ku upadkowi. Ale to było o wiele później.
Na razie jestem po raz pierwszy w życiu właścicielką „wielkiej firmy” - Librairie Polonaise, rue de
Rennes 151 bis.
Zygmunt w warsztacie stolarskim na St-Paul sam dopasował i sporządził półki na książki, które
całkowicie wypełniły długą i szeroką ścianę po prawej stronie od wejścia (wejście na koocu schodów
sąsiadowało z WC przynależnym do bistra paostwa Dubois).

Kręte schody, lokal mieszczący się w piwnicy - jedna goła żarówka w obszernej podziemnej salce,
najbliższe sąsiedztwo WC - to wszystko nie przydmiewało blasku posiadania „własnej firmy”. Zygmunt
i ja byliśmy w siódmym niebie. W początkach były trudności z wydrukowaniem katalogów. Drukarnia
znajdowała się na rue de Grenelle. Dyrektor drukarni miał biuro niedaleko naszej księgarni, prawie na
rogu, przy przecznicy St-Placide (z jaką rozkoszą wypisuję nazwy tych ulic: St-Sulpice, St-Placide...
wszystkie te ulice jak z obrazów Utrilla widzę przed oczyma. Stoję przed wejściem do kościoła St-
Sulpice... ogarniam wzrokiem mały placyk... potem zatrzymuję go na podniesionych do góry
ciemnozielonych żaluzjach... widzę sklep z dewocjonaliami... czarne paciorki różaoców... srebrne
krucyfiksy i długi rząd miedzianych plakiet z Pietą).

I pomyśled tylko, że tamten Paryż, tamci ludzie, tak długo żyd będę w mojej pamięci, jak długo ja będę
żyła; bo Paryż, który odwiedziłam zeszłego 1966 roku, to już nie to... nie kooczące się sznury
samochodów na Champs-Élysees - na bulwarach - na avenue de l'Opéra - na rue de Rennes, na
Montparnasse - wszędzie, wszędzie. Teraz już w powietrzu nie czuje się zapachu fiołków parmeoskich
i perfum. Teraz wszechwładnie panują spaliny. Ten milionowy wąż z żelaza i stali o olbrzymich oczach
reflektorów przeraża mnie i z miejsca chcę się znaleźd w moim mieszkaniu na Mokotowie. Dzisiejszy
Paryż stał się zamerykanizowanym, olbrzymim garażem. Opanowuje mnie paraliżujący strach przed
przejściem na drugą stronę ulicy. Staję na skraju chodnika i zamykam oczy... nie... nie mogę się
zmusid... nie mogę przejśd... idę dalej, szukając przecznicy ze znakami świetlnymi. Czekam na zielone
światło.

Starośd to ciągłe wyczekiwanie zielonego sygnału - starośd to szukanie bezpiecznego przejścia na

przecznicy - to zmęczenie, wyczerpanie i pragnienie długiego snu.

Nie znam rozkoszniejszej chwili, jak zasypianie na moim elastycznym, z piany kauczukowej materacu,
w czystej, pachnącej „Diorem” pościeli... kiedy po niezbyt gorącej kąpieli, w wygodnej batystowej,
nocnej koszuli (broo Boże nylon lub jakieś inne sztuczne tworzywo) kładę się na tym długim, szerokim
materacu, okrywam mięciutką (łabędzi puch) kołdrą... gaszę lampę i od razu z miejsca wpadam
w liliową przytulnośd przedsnu.

Dlaczego tak daleko odeszłam od rue de Grenelle? Aha! Dyrektor drukarni - niedużego wzrostu
starszy pan o okrągłej różowej twarzy i białych jak mleko włosach ostrzyżonych na jeża... niestety,
zapomniałam jego nazwisko... Ten rumiany starszy pan, wyglądem przypominający raczej pana
Pickwicka, okazał się dla mnie mężem opatrznościowym. Nie tylko zrozumiał wszystkie trudności
wynikające z braku środków przy tworzeniu tak „wiekopomnej instytucji” w piwnicy pana Dubois pod
bistrem, ale zachwycił go pomysł i odwaga młodej „bien sérieuse” osoby. Czyn jego bardzo odbiegał
od pojęcia, jakie miałam o przezorności i oszczędności francuskiego mieszczanina. Skredytował
mianowicie pierwszą partię polskiego katalogu, który postanowiliśmy wysyład na posiadane przez nas
adresy. Katalog składał się z dwóch kartek papieru, gdzie wypisane były tytuły i cena.
Napisałam list do Warszawy - nie do tatusia, ale do Julci, która była u nas już osiemnaście lat.
Napisałam jej, że mam własną księgarnię, ale na razie nie mogę płacid za książki, bo nie mam z czego,
są mi jednak bardzo potrzebne, bo jaka to księgarnia bez książek - i dołączyłam katalog.

Po pewnym czasie okazało się, że Julcia umiała działad. Za czternaście dni przyszły pierwsze dwie duże
paki z książkami, po następnym tygodniu trzy paki - i od tego czasu regularnie nadchodziły przesyłki.
Na moją obronę dodam, że raz na miesiąc posyłałam na nazwisko Julci pieniądze. Naturalnie, że
w początkach, póki się interes nie rozkręcił - pieniądze nie pokrywały całkowitego zakupu. W
następnym liście do Julci wytłumaczyłam jej wszystko i wyjaśniłam, jaką to dla mnie jest ulgą, że nie
muszę pracowad w redakcji, i jak bardzo jestem szczęśliwa i dumna, że udało mi się otworzyd własny
interes. Julcia odpisywała mi stale w tej samej formie:

„W pierwszych słowach mego listu: niech będzie pochwalony Jezus Chrystus, a teraz donoszę
Ci, moja droga Belluniu, że jestem zdrowa, czego i Tobie życzę. Na przyszły miesiąc, a może za
trzy tygodnie, będziem mied okazję do Paryża i wyślę ci przez nią twoją ulubioną kiełbasę
dębowiecką dwa kilo, jedną polędwicę wędzoną. Co do twoich książkowych interesów, to
bądź spokojna, bo wszystko załatwiam i na przyszłośd też załatwiad będę, abyś nie żałowała
sobie na jedzenie, bo o to najwięcej się turbuję. Pamiętaj, żeś na płuca chorowała, a to może
się znowu odezwad. Ja ci po mojemu radzę - nie grymaś, a jedz tłustego schaboszczaka
i popijaj gorącą herbatą. Łatwiej strawisz i żadnych kłopotów żołądkowych mied nie będziesz.
Donoszę ci, że przez tą okazję, co ci poprzednio pisałam, posyłam większy słoik topionej
słoniny, tak jak to w domu lubiłaś - z jabłkami, ze skwarkami i cebulką- A teraz pozdrawiam
Cię raz jeszcze nie rękami ani nogami, ale pobożnymi słowami.
Twoja Julia Topolka”.

Naturalnie od razu przeczytałam list od Julci Zygmuntowi. - No, to koniec z głodowaniem. Wiesz,
kawałek bagietki z takim smalcem ze skwarkami to więcej znaczy dla naszych polskich żołądków niż te
ich sałaty, te różne zieleniny, trawy, osty czy dziewanny.

No i nadszedł dzieo! Półki suto zaopatrzone w książki, stół nakryty grubym zielonym kartonem,
równiutko przyciętym przy brzegach, poprzypinanym pineskami. Dwa prawdziwe krzesła, które
Zygmunt kupił na marché-aux puces98. Na stole pudełko spinaczy, kałamarz z atramentem, długa
rynienka na pióra i ołówki, wielka szklana popielniczka (dar pani Martineau). Na wolnej ścianie za
moimi plecami dwa obrazy, niestety bez ram - martwa natura Fernandy (trzy żółte gruszki, dwa
zielone jabłka i cztery fioletowe śliwki) i mój portret pędzla Chaima Soutine'a. (Obraz ten zabrałam
wracając po paru latach do Warszawy, wisiał w mojej bibliotece do 1941 r. - potem Niemcy go
zabrali, nie odzyskałam go, mimo że po skooczonej wojnie meldowałam o nim niejednokrotnie.)
Portret ten nie wtajemniczonym oczom mógł się wydawad ot, po prostu jakimiś potwornymi
bebechami, wśród których dało się dojrzed dwoje oczu.

Ozdoby ścienne nikomu się nie podobały, a prawdę mówiąc nikt na nie nie zwracał uwagi. Jedną
częśd półek zasłaniał kawałek satyny zielonego koloru na suwakach. Och! Jakie inne stało się nasze
życie od chwili opuszczenia „Polonii”. Długie godziny oczekiwania na pierwszych klientów albo
pisemne zamówienia spędzaliśmy z Zygmuntem po obu stronach „biurowego stołu”, na którym leżał
rozpostarty „Journal”. Z góry, z bistra, Zygmunt przynosił dwie kawy z mlekiem, a poprzednio jeszcze

98
Pchli rynek (tandeta).
długą na półtora metra bagietkę - i długo, powoli jedliśmy. Żadnych rozmów nie było, milcząc
popijaliśmy, i w tym naszym ściśle zespolonym milczeniu uśmiechaliśmy się do siebie. Powoli, z dnia
na dzieo, przybywało listów z zamówieniami. Coraz częściej pojawiali się klienci. Niektórzy
przyjeżdżali z listą książek, potrzebnych nie tylko przybyłemu, ale i licznym kolegom z tej samej
miejscowości. W Lille utworzono pierwszą szkołę dla dzieci polskich i dostaliśmy zamówienie na
kilkanaście podręczników do arytmetyki, elementarze, na książki przyrodnicze; potem proszono
o globusy z polskimi napisami, o mapy Europy i mapy Polski. Mieliśmy pełne ręce roboty. Już
w drugim miesiącu spłaciłam dług pani Martineau i kupiliśmy polowe łóżko dla Zygmunta. Poduszkę,
prześcieradła i dwie poszewki dostałam, zgodnie z przypuszczeniem, od doktora Bronisławskiego.
Zygmunt znalazł bardzo ładny koc w brązową i czarną kostkę. Kupił go za parę centów, bo koc był
wybrakowany.

Od czasu, kiedy spał na łóżku z poduszką pod głową, okryty ciepłym kocem - owładnęła mną radośd
i duma, nabrałam pewności siebie. Nie ma złego, co by na dobre nie wyszło. Poczucie, że jestem
wolna i od nikogo niezależna, było silniejsze od najmocniejszego alkoholu. Chodziłam po
Montparnasse zupełnie pijana.

Jerzyk przyszedł obejrzed księgarnię. Schodząc po krętych schodkach w dół, zmarszczył nos. - Przecież
to jest pissoir99.

Teraz, po pół wieku, śni mi się, że kroję arkusz lśniącego beżowego papieru na cztery części, na jednej
dwiartce układam Lekarza domowego, dwie książeczki do nabożeostwa i Magiellonę, czyli klucze
szczęścia. Książki trzeba ułożyd równo, papier składad bez zgrubieo - jak najoszczędniej - papier
kosztuje. Zygmunt odpędza mnie od pakowania.

- Zostaw to mnie, twoje ręce są za hojne - tu trzeba oszczędzad.

Przedstawiłam go Jerzykowi.

Jerzyk rozejrzał się po wnętrzu, które nam wydawało się wspaniałe, gwizdnął przeciągle i powiedział:
- Bieda z nędzą... i kto tu przyjdzie? Chyba ci z pissoiru - przez omyłkę lub zupełnie pijani...
wariatuociu, wariatuociu, te książki!! W życiu czegoś podobnego nie widziałem. Kto to jest
Magiellona?

- Księżniczka - powiedziałam - księżniczka poszukująca kluczy szczęścia.

Podszedł do stołu i przyglądał się paczkom, które Zygmunt szybko i sprawnie wiązał sznurkiem,
ciągniętym z pokaźnego kłębka.

W tej samej chwili przez uchylone drzwi wszedł „klient”. Był nim - jak się potem okazało - Franciszek
Kuczak, chłop spod Płocka, który od paru już lat przebywał w Paryżu. Z początku pracował u Citroena,
później przystąpił do spółki z pewną wdową po handlarzu zajęczymi skórkami i razem otworzyli - jak
powiadał - „dobrze prosperującą firmę spożywczą”. Był to, prawdę mówiąc, żelazny piecyk, na
którym piekło się kasztany. Spółka z początku dobrze działała, Franciszek Kuczak razem z wdową
przesiadywali przy piecyku - kasztany nacinane ostrym nożem przypalały się zgodnie z ich naturą,
kupujący obu płci z zadowoleniem kruszyli rękoma lekko przypaloną skorupkę i jedząc oddalali się

99
WC.
trotuarem. Jednakże Kuczak coraz częściej przynosił literek calvadosu, wdowa w pierwszych
tygodniach „oczarowania” posłusznie pociągała, ale kobiety, mimo pewnej skłonności do
romantyzmu, mają o wiele silniejsze poczucie rzeczywistości. Przyjaciółka Kuczaka więc, dbająca
o konkretny byt na ziemi, sprzeciwiła się metafizycznemu lotowi wzwyż Franciszka i rozbiła mu
butelkę calvadosu na głowie. Kuczak ostatecznie zerwał z wdową i błądząc ulicami zobaczył na rue du
Rennes rzecz, która go zadziwiła - w oknie bistra ujrzał szyldzik z kartonu, głoszący, że tu oto znajduje
się księgarnia polska. Wszedł do bistra, uśmiech pani Dubois przesłany ze szklanej klateczki całkowicie
go obezwładnił.

- „Librairie Polonaise”? - uprzejmie zapytał pan Dubois, zadowolony, że codziennie przybywają klienci
do jego lokatorki „bien sérieuse”.

- Oui - powiedział Kuczak nieskomplikowaną francuszczyzną. (Francuzi, co prawda, mało rozumieli

z tego, co mówił Kuczak, uważając, że mówi on swoim egzotycznym językiem, ale słowo „oui”
wymawiał nawet dobrze.)

Pan Dubois wskazał mu otwór w podłodze, gdzie mieściły się schody do WC. Kuczak zszedł
i rzeczywiście na lewo od ustronnego miejsca zobaczył drzwi opatrzone taką samą tabliczką, jaką
widział w oknie bistra - „Librairie Polonaise”. Przestąpił próg, rozejrzał się z zainteresowaniem
i zobaczył Zygmunta pakującego książki, stół pokryty zielonym papierem, Jerzyka wypowiadającego
słowa „bieda z nędzą” i mnie z miną nimfy, która uraziła się w wielki palec u nogi. - To już w Paryżu
polską księgarnię majom? Ucieszyło się serce moje, bo chodzę ja po tych avenuach, po tych
bulwarach i anim razu na rodaka nie; trafił. - Był trochę ucieszny z przylepionymi czarnymi włosami,
z przedziałkiem pośrodku głowy i mocno wybrylantynowanymi wąsami, zakręconymi w dwa szpice,
w celuloidowym kołnierzyku, z laską w ręku, przypominał mi pewnego rzeźnika z Karczewa, dobrego
znajomego naszej Julci.

- Czym panu można służyd? - zapytał Zygmunt.

- Ech, ja bo, prawdę mówiąc, nie za bardzo czytający jestem, ale że jest w Paryżu „księgarnia polska”,
to mi serce rozgrzało, bo miło po polsku zagadad i rodaków powitad.

- I nam bardzo miło, proszę pana, prosimy, niech pan usiądzie... dawno pan w Paryżu. - powitałam
rodaka.

Kuczak, odłożywszy na bok swój czarny, filcowy kapelusz, rozpoczął długie opowiadanie. Zygmunt
w milczeniu pakował dalej. Jerzyk, rozejrzawszy się po tej „księgarni”, przestudiowawszy tytuły
książek, powiedział:

- No, już wszystko widziałem, czy nie zechciałabyś teraz wyjśd ze mną? Proponuję ci pół czarnej w
„Café du Dôme”, a potem obiad u „Léona”.

Podeszłam do Zygmunta, pochyliłam się i cicho powiedziałam: - W kasie (kasa było to drewniane
pudełko, które stawialiśmy na czwartej półce od dołu za rzędem Lekarzy domowych) jest trzydzieści
dwa franki z centami: błagam cię, nie jedz dziś suchego prowiantu, idź obok na prawo do „Rendez-
vous-des-chauffeurs” - zjedz befsztyk. Wyglądasz z dnia na dzieo gorzej. Zresztą teraz nie masz
powodu głodowad, zarabiamy na codzienne obiady - dodałam z dumą.
Jerzy już wspinał się po krzywych schodkach.

Na tarasie „Café du Dôme” powitano nas okrzykami. Naprzeciw naszego stolika, pod murem, siedzieli
rzędem Tytus Czyżewski, Jacek Puget, Szymek Syrkus i architekt Elkuchen.

Za szklanymi drzwiami widzę ogołocone z liści gałęzie... wróble znów zlatują się ze wszystkich stron -
już dwa razy wysypałam im na schodki pokruszoną bułkę... Róże śpią przykryte słomianymi
chochołami. Jerzy zginął w Majdanku, Szymon Syrkus umarł dwa lata temu, żyje tylko podobno
Elkuken (tak się teraz nazywa). Na pewno wielkim dobrodziejstwem wszystkich śmiertelników jest
nieznajomośd przyszłości... dobrze, że nikt nie zna swego losu.

- Bella!... Bella! - Odwróciłam głowę. W trzecim rzędzie na lewo Aischa wołała na cały głos moje imię.
- Czekaj! Za chwilę przyjdę do ciebie.

Zakowie, Kramsztykowie, Hayden i Zamoyski szurali krzesłami, robiąc dla nas miejsce. Nie pamiętam,
czy napisałam, że Jerzyk był bratem ciotecznym Jadwigi Zak? Ona też pochodziła z Częstochowy.
Przywitałam się ze wszystkimi. Jadzia, wówczas młoda, śliczna kobieta, o bardzo niebieskich oczach
i ciemnych, równo przy koocach uszu przyciętych włosach, uśmiechnęła się do mnie
charakterystycznym dla niej pełnym wdzięku uśmiechem.

- Bella, Aischa koniecznie chce z tobą mówid, parę razy już się tu dopytywała, kiedy przyjdziesz.

- Zaraz, tylko napiję się kawy.

Jerzyk z niechęcią spojrzał na Jadwigę.

- To mi się wcale nie podoba... nie życzę sobie tej przyjaźni... Tu przecież nie gra wcale roli jej rasa...
czarna czy biała, to naprawdę dla mnie nie stanowi różnicy, ale kim właściwie jest Aischa -
„dziewczyną ulicy”, jak mówią w Częstochowie. Kto da więcej, tego bardziej kocha... Uważam, Bella,
że powinnaś wiedzied, z kim się przyjaźnid, a z kim nie.

Kramsztykowie i Zakowie przytakiwali głowami, tylko jeden Zamoyski spojrzał na mnie, przymykając
jedno oko. Och! Gucio był zawsze impregnowany na mieszczaoską moralnośd.

- Hm, dobrze, naturalnie - powiedziałam wstając z krzesła - przepraszam na chwilkę, ale muszę do
niej iśd. - I już mnie nie było...

Aischa była jedną z najpopularniejszych postaci na Montparnasse - odpowiednik Kiki w hebanowym

kolorze. Murzynka z włosami jak materac, ale co za figura, co za nogi! Szeroki spłaszczony nos, usta
cokolwiek wywinięte, ale jakie wspaniałe oczy, jaki wyraz! Czułośd i żar. Rzewnośd i głęboki,
metafizyczny smutek. Bardzo lubiłam Aischę i wspaniale rozumiałyśmy się. Jej największą miłością był
Polak, młody doktor medycyny, okulista, który wynalazł instrument do przecinania siatkówki.
Przerażało mnie to wyjaśnienie.

- Aischa, oszalałaś, po co przecinad siatkówkę? Nigdy o niczym podobnym nie słyszałam.

- Ty się nie znasz. Bolek, o, Bolek, on już wie, co mówi. Bolek powiedział, że dzięki temu operacja
w dziewięddziesięciu dziewięciu procentach musi się udad, a zresztą co my wiemy, ty i ja,
o operacjach oczu. - Och, Bolek! Przecież on jest cudowny, najpiękniejszy chłopiec, jakiego
kiedykolwiek oglądał Paryż!

Mowa oczywiście o Bolesławie Wieniawie-Długoszowskim, późniejszym adiutancie Józefa

Piłsudskiego. Generał Wieniawa był polskim generałem Lasalle. Ostatni legendarny już dzisiaj
szwoleżer, spadkobierca księcia Józefa Poniatowskiego. Poeta, pełen fantazji i humoru, radości życia,
włóczęga, hulaka pijany zachwytem samego istnienia, pijany alkoholem, pijany miłością, zakała
mieszczaoskiego żywota, budzący naturalny sprzeciw wśród paniuś od Św. Zyty, słowem - najczystsza
prowokacja dulszczyzny. Wieniawa nie żyje... Wieniawa, zrośnięty wszystkimi fibrami z Warszawą -
czuł się w Nowym Jorku jak potępieniec... wolał z sześddziesiątego piętra drapacza skoczyd na bruk,
niż dalej ciągnąd w Ameryce swoje przegrane życie. Ale wtedy, wtedy przy stoliku w „Café du Dôme”
Aischa, na chwilę przymknąwszy oczy, położyła swoją czarną rękę na mojej. Bolek był wówczas w
Polsce przy marszałku... zabrał mecenasowi Berensonowi jego przepiękną, młodą żonę. Spodziewał
się, że w najbliższym czasie zostanie ojcem. Aischa nie mogła o nim zapomnied, a przecież zapominała
o wielu.

- Widziałaś go? Mówił z tobą?... Czy nie przyjedzie do Paryża?

Co mogłam jej opowiedzied o Bolku? Czy to, że obecnie kocha piękną żonę swego najlepszego
przyjaciela? Ze pije jak zwykle, że jest w mundurze pułkownika jeszcze piękniejszy niż w cywilnym
ubraniu, że kiedy czytał swój wiersz Szwoleżerowie, serce mi waliło na alarm, bo wiersz był bardzo
piękny, a jego głowa, jak głowa św. Krzysztofa, oślepiała blaskiem urody - te jego oczy, ten orli nos
nieposzlakowanej linii, smukła, wysoka postad, bujne włosy jasnokasztanowego koloru... Rozumiem
cię, Aischo, jak bardzo cię rozumiem, już nigdy nie rozsmakujesz się w innych wargach, już nigdy
niczyje ramiona nie ukołyszą Cię do bardziej niebiaoskich snów, nikt nigdy nie potrafi rozbudzid
w twojej krwi gorętszej Afryki.

Po wojnie znowu ją spotkałam na Montparnasse. Z obu stron, jak straż ochronna, szły dwa olbrzymie
dogi. Czas jej prawie nie zmienił. Pocałowałyśmy się jak przedtem, usiadłyśmy przy najustronniejszym
stoliku na tarasie. To nie był już ten sam Montparnasse. La guerre... obie patrzyłyśmy sobie w oczy...
La guerre... Wojna.

Jeden dog przycisnął się do mojego ramienia, miał czarne wilgotne oczy, murzyoskie oczy -
pomyślałam - podobne do oczu Aischy, ale ona akurat przymknęła powieki i nie mogłam sprawdzid.
Twarz jej zmieniła się w maskę, taką murzyoską maskę, jaką przed paru dniami oglądałam w galerii
Aszera.

- Ach, Bolek! - powiedziała. I ja cofnęłam się myślą w tamte lata.

Dog coraz mocniej przywierał mi do ramienia, nie mogłam unieśd ręki. Czy nigdy, Aischo, nie
pomyślałaś o alchemii czasu? Dog z lewej strony Aischy zawarczał - zobaczył widocznie brioszkę, która
leżała w wiklinowym koszyczku na środku stolika. - Tais toi - tout de suitę tais toi!100 - groźnie
krzyknęła Aischa na swojego ulubieoca. Myślałam o Bolku, który w Nowym Jorku - padając na bruk -
zakooczył swoje wspaniałe, szalone, pełne romantyzmu życie. - Lot spadającej gwiazdy - rozumiesz,
Aischo - on zapatrzył się na lot spadającej gwiazdy... - Powiało chłodem od bulwaru Raspail, a może
nie od bulwaru, może od strony cmentarza Montparnasse...

Cały świat się odmienił... tamte czasy... tamten Paryż... tamta Warszawa... a tylko ja przez
zapomnienie - nie zerwana kartka z kalendarza - żyję... Wspomnienia są silniejsze niż dzieo obecny.
Zeszłego roku byłam w Paryżu... samotnie siedziałam w opustoszałej (dzisiaj już niemodnej) „Café du
Dôme” - po drugiej stronie bulwaru Montparnasse zobaczyłam dwa olbrzymie dogi, a pośrodku nich

100
Bądź cicho natychmiast!
szła powoli, niedużego wzrostu Murzynka... O, Boże! Aischa żyje! Nie zawołałam jej, nie wstałam od
stolika. Cóż mogłabym jej powiedzied? Co ona mogłaby mi powiedzied? Stare kobiety... jak te suche
gałęzie jaśminu, które targane wiatrem, biją w moje szyby. Piłam powolutku kawę... Żaków nie ma,
Kramsztyków nie ma... Jerzego nie ma. Warszawa jest inna - Paryż jest inny. Mój Boże! Jedne
generacje wymierają, na ich miejsce przychodzą nowe. Tak było od początku świata. Tak było zawsze
i byd musi.

O, Bolek! Comme il était beau!!!101

***

Zapomniałam napisad, że już od paru tygodni Jerzyk zostawał u mnie na noc. Wytłumaczył pani
Martineau, że zaraz po otwarciu polskiego pawilonu na Wystawie Sztuki Dekoracyjnej (Exposition des
Arts Décoratifs) weźmiemy ślub. Pani Martineau, tuląc w objęciach Babette, powiedziała: - Tak, tak,
to jest zupełnie naturalne, że chcecie spad razem - szkoda by było młodości... Spijcie razem, ale niech
pan pamięta, że Bella jest dziewczyną bardzo poważną („bien sérieuse”) i ma doskonałą głowę do
interesu. Ba! żeby stworzyd „Księgarnię Polską” bez grosza. To ja jej dałam te pierwsze sto
pięddziesiąt franków na komorne i na zakup półek. Oddała mi co do centa. Sama jest teraz la
patronne. Możecie razem spad, ale ślub musicie wziąd niedługo, bo ja jestem przeciwniczką
niemoralności.

Spaliśmy ze sobą i było nam bardzo dobrze, pamiętam, jak którejś nocy, chyba o czwartej nad ranem,
Jerzy usiadł na łóżku i szepnął: - Och, jaki jestem głodny... wołu bym chyba zjadł... a ty? Nie jesteś
głodna?

- Ja zawsze jestem głodna - wyznałam.

- Słuchaj, tuż obok, na placu Montparnasse, akurat naprzeciw wejścia na dworzec - w drugim domu
od tego hotelu, w którym mieszkają Czyżewski i Syrkus, jest na dole restauracja czynna całą dobą,
włóż na siebie palto - nie, nie musisz się ubierad, palto na nocną koszulę i pantofle na bose nogi,
i przynieś pieczoną kurę z frytkami. Poproś, żeby podzielili na cztery części, bo nie mamy ani
widelców, ani noży. Będziemy jeśd palcami, mamy przecież gorącą wodę, potem się umyjemy.

To się zdarzyło jeden jedyny raz w życiu - wstałam gorąca i półprzytomna i w palcie na nocnej koszuli,
w pantoflach na gołych nogach pognałam do restauracji. Patronne spojrzała na mnie wszystko
rozumiejącym wzrokiem - wyszukała największą, pięknie zrumienioną kurkę.

- Tę kurkę długo pani będzie pamiętad - powiedziała wsypując frytki do torebki.

***

Już teraz nie zrywałam się o siódmej rano... Zygmunt spał w księgarni na polowym łóżku. Paostwo
Dubois, otwierając swój bar, otwierali również klapę w podłodze, wtedy Zygmunt wchodził krętymi
schodkami do bistra, wypijał café au lait102, zjadał śniadaniowe croissanty i po krótkiej przechadzce
wracał do księgarni, gdzie czekał na listonosza. Ja sypiałam teraz dłużej, powoli zjadałam śniadanie,
kąpałam się i ubierałam. Mój Boże! Jak to pięknie byd młodą... Przy tym to poczucie wolności

101
Jakiż by ł piękny!
102
Białą kawę.
i niezależności! Nikt mi nie może robid wymówek, że się spóźniłam do pracy, bo jeśli mi się nie
zechce, to w ogóle dzisiaj nie zejdą do księgarni, jeśli zechcę - to pójdę do Luwru i cały dzieo
przebiegad będę sale wczesnego i późnego renesansu albo kontemplowad malarstwo niderlandzkie
siedemnastego wieku... albo pójdę małymi uliczkami - rue Bonaparte, rue de Seine i dalej... dalej, aż
do boulev. Raspail. Będę zaglądad do wszystkich galerii i na nowo, wciąż na nowo, przystawad przed
obrazami Modiglianiego, Utrilla i Vlamincka, przed różowo-niebieskimi dziewczynkami Marie
Laurencin, wdychad zapach olejnych farb. Mogę przysiąśd na piętnaście minut na tarasie „Deux-
Magots” od strony kościoła St-Germain-des-Prés, mogę sobie także kupid bukiecik bladoliliowych
fiołków parmeoskich - tulid je do ust albo palcami pieścid ich brukselkowaty kształt, a potem wyjąd
spod klapy płaszczyka agrafkę i przypiąd „cette botte fleurissante”103... Piłam to życie paryskie jak
chłodną wodę z zamglonej, wysokiej szklanki, jak napój księżycowy o smaku świeżego tymianku,
młodych igiełek świerku i macierzanki,.. Nieskooczonośd... wieki... Starośd? To się może wszystkim
innym wydarzyd, tylko nie mnie - myślałam z beztroską ufnością we własną młodośd, zdrowie,
energię. Starośd?... dobre sobie, koo by się uśmiał... zostawimy pieniądze na podstawce filiżanki,
z której niestety całą kawę wypiłam. Wychodzę, aby przejśd jezdnię boulev. St-Germain, a potem
naprzeciw kawiarni „Deux-Magots”, prościutko nosa, wejśd na rue de Rennes.

Powoli idę w stronę Gare Montparnasse. Po drodze przystaję przy olbrzymich oknach wystawowych
gastronomicznego magazynu Potina. Ze też nie interesowały mnie suknie, sweterki, bielizna,
a jedynie i wyłącznie gastronomia. Najobojętniej w świecie mijałam naprawdę fantastyczne wystawy
w „Maison Blanche” niedaleko „Café-de-la-Paix”, coś niecoś dostrzegałam kącikami oczu, ale nigdy
się tam nie zatrzymywałam - natomiast przed kwiaciarniami, a przede wszystkim przed kwiaciarnią
„Baumann” (już o niej poprzednio pisałam), mogłam stad całą godzinę. Przed Potinem na rue de
Rennes z zachwytem oglądałam puszki pasztetu sztrasburskiego (wewnątrz tyle czarnych trufli),
piramidy sardynek, anchois, całe połacie wędzonego różowego łososia - w tyle stoły uginające się od
ostryg, zwykłych portugalskich (portugaises) i tych droższych różowych, obok wielkie zielone
karczochy, całe góry szparagów i w srebro zawijane węgierskie salami. A te góry migdałów w cukrze
białym, różowym, srebrnym i złotym, te piramidy tabliczek czekolady twardej gorzkiej, mlecznej i z
orzechami. Pożądliwym okiem mierzyłam owe specjały. Kiedyś, kiedyś... kiedyś będę już bogata, będę
sobie kupowad te wspaniałości. Teraz, na początek, tylko żeby spróbowad - wezmę 10 dkg tych
migdałów, którymi się we Francji obdarowuje dzieci w dniu chrztu. Nie wytrzymałam - w ogóle,
trzeba to wyznad, jestem bardzo łatwa na pokusy... nie mam hartu, odporności i silnego charakteru.
Weszłam, poprosiłam, zapakowali w śliczną torebkę i z tą torebką w ręku poszłam do księgarni.

Zygmunt siedział na swoim miejscu i czytał nadesłane listy. Na mój widok wstał, powitał mnie
słowami: - Ależ dzisiaj mamy moc zamówieo! - a potem podał mi rękę.

- Jakie ty masz białe ręce! - wykrzyknęłam, podsuwając mu kolorowe migdały.

Zygmunt uśmiechnął się.

- Nie wiesz już chyba, na co wydawad pieniądze, zupełna utracjuszka, pieniądze parzą ci palce. Nie
spotkałem jeszcze człowieka, który by postępował tak zupełnie bez sensu. Już zapomniałaś smak
grochowej zupy w „Caritasie” i blaszane łyżki przytwierdzone łaocuchami do stołu? Albo suchy

103
Kwitnący bukiecik.
kawałek bagietki u zecerów i tani salceson? Wszystko zapomniałaś, a teraz nie wiesz, na co wyrzucad
pieniądze? Nie moje pieniądze, nie mój interes. Ale ciekaw jestem, ile kosztowały te migdały?

- Niedobry jesteś, naprawdę niedobry, od początku, od pierwszego dnia pobytu w Paryżu marzyłam
o tych migdałach, ciekawa byłam ich smaku. Ty mnie nigdy nie zrozumiesz. - Spojrzałam na niego
rozżalona. - Zygmunt! - krzyknęłam nagle. - Zygmunt, co ci się stało.

Zygmunt kredowobiały osunął się na krzesło, oczy miał dziwnie szkliste, a wargi koloru papieru.

- Zygmunt! Przemów, odezwij się! O, Boże! Czy ty mdlejesz?

- Uspokój się, zrobiło mi się trochę słabo, ale już przechodzi, nie mogę jeszcze widad przyjśd do siebie
po dwóch latach tej nędzy, głodu i niedosypiania. Poczekaj, po trzech, czterech miesiącach istnienia
„Librairie Polonaise” będę tak samo jak ty zdrowy, silny i pełen apetytu. To naprawdę dziwne, tam,
na St-Ouen, mógłbym połknąd pięd porcji grochówki, zjeśd dwie całe bagietki. Teraz idę do tej
restauracji „Rendez-vous-des-chauffeurs” - a tam jest przecież wspaniałe żarcie, wczoraj mi dali
porcję sztufady na winie - i pomyśl tylko, przełknąłem jeden kęs, a reszta została. Może mój żołądek
odzwyczaił się od jedzenia.

- Nie zjadłeś sztufady?! - krzyknęłam ze zdziwienia. - Zygmunt, ty jesteś chory! Czekaj, skoczę na górę
i zadzwonię do doktora Bronisławskiego, żeby cię zaraz przyjął. Ja sama wyślę dzisiaj książki - a ty
pójdziesz do niego się zbadad. Muszę wiedzied, co ci jest.

Po krętych, ciemnych schodach gnałam na górę. Nie zjadł sztufady - nie zjadł sztufady - zapłacił i nie
zjadł - on musi byd naprawdę ciężko chory! Po paru minutach wracałam na dół ze szklaneczką białego
wina i potężnym sandwiczem z masłem i szynką. Zygmunt prawie leżał na krześle z pochyloną na
piersi głową.

- Kochanie, będziesz natychmiast przyjęty, powiedz od razu tej panience w białym kitlu, która kieruje
pacjentami: - De la part de Bella-Librairie Polonaise104, a teraz zjedz ten pyszny, chrupiący sandwicz
i popij winkiem, zobaczysz, że zaraz poczujesz się lepiej.

Zygmunt spojrzał na mnie, oczy mu pociemniały. W jego spojrzeniu było tyle niewymownego
cierpienia, że opanował mnie paraliżujący strach.

- Nie... dziękuję ci, ale naprawdę nie jestem w stanie przełknąd najmniejszego kawałka, po prostu
jakby mnie coś zatkało. Może to wino... - podniósł szklankę do ust, ale ledwie upił trochę, odstawił ją.

- Nie, nie da rady, dziękuję ci, nie mogę... To już pójdę do tego twojego doktora... Pakuj równo
i dokładnie, twoje paczki zawsze wyglądają, jakby je wyciągnięto z psiego pyska. Nie ma ich dzisiaj
dużo, sześd - siedem paczek, trzeba nadad tu naprzeciw, na rue Littré, pamiętaj, w trzecim okienku
z brzegu.

- Dobrze... dobrze, przecież wiem sama. Idź i wracaj zaraz, będę niespokojna.

Zygmunt wyszedł, a ja po przecięciu każdego arkusza na cztery części i ułożeniu książek według
zamówieo - zabrałam się do pakowania.

104
Od Belli z Księgarni Polskiej.
Dzisiaj gruba warstwa śniegu przykryła ogródek... jest mroźno, trzy razy na wymiecione schodki
wysypałam pokruszoną bułkę, niebo jest jasnoniebieskie, a naprzeciw okna stoją dwa chochoły (w
lecie te drzewka obsypują się bladoróżowymi różami). Och, Boże, pozwól mi doczekad wiosny...
zobaczę wychodzące z ziemi krokusy, hiacynty, tulipany... potem peonie pokażą się w postaci
czerwonych krasnoludków, a wreszcie listki na krzakach róż. Ale długo trzeba będzie czekad - dopiero
za dwa tygodnie Boże Narodzenie. Jak mocno czuję zapach tamtej mojej piwnicznej „Księgarni
Polskiej”. Wilgod, bliskie sąsiedztwo pissoiru... zapach kawy i świeżego pieczywa - konglomerat
niepowtarzalny i cokolwiek niezwykły.

Po paru godzinach przebywania w tym pomieszczeniu odczuwałam niczym nie przezwyciężoną

sennośd i zdarzało się, że odpisując na listy moich klientów, uderzałam nosem w stół, zmorzona jej
nagłym przypływem. I tym razem po odłożeniu na bok sześciu paczek z książkami - przy trzecim liście
- zasnęłam. Obudził mnie krzyk pana Dubois. - Mademoiselle Bella, venez vite, le téléphone105.
Zerwałam się na równe nogi i pognałam na górę półprzytomna. Mówił doktor Bronisławski: - Muszę
ci powiedzied bardzo smutną wiadomośd. Twój protegowany, Zygmunt Biernacki, jest ciężko chory -
umieściłem go już w szpitalu, ma białaczkę, pewnie nie wiesz, co to jest - zanik czerwonych ciałek
krwi. Wątpię, czy jeszcze wstanie. Leży w szpitalu miejskim.

- Tak - powiedziałam - tak...

Trzęsło mną od środka, ręce mi dygotały, głowa mi się chwiała... Zygmunt nieuleczalnie chory...
skazany na śmierd... nie, to niemożliwe... ja się na to nie zgadzam! - powtarzałam biegnąc do metra.
W głowie wirowały jak strzępki puchu, jak pióreczka z rozprutej pierzyny rozszalałe myśli... Poznao -
zła kobieta w cyrku - i tak się szarpał w tej miłości, tyle wycierpiał przez tę okropną miłośd, że uciekł
tu do Paryża, potem cały rok najnikczemniejszej nędzy. Długie, długie miesiące głodował... nie miał
gdzie spad, a teraz... teraz, kiedy stał się wspólnikiem tak dochodowej firmy jak „Librairie Polonaise” -
umiera na białaczkę. Nie! nie! To nieludzkie! To niesprawiedliwe... „Dubo... Dubon... Dubonnet” -
śpiewała ciemnośd, stukały pędzące w ciemnośd wagoniki, wtórowały jarzące się światłami stacje -
dudniło całe metro. Naprzeciw siedział Murzyn w granatowej baskijce, miał zupełnie spłaszczony nos
i straszliwie wywinięte olbrzymie wargi, czytał ogłoszenia w „Journalu”. Obok niego starsza pani
z siatką w ręku, pełną zakupów, poruszała nerwowo głową, to w prawą, to w lewą stronę. To był taki
tik, na który widocznie nie było rady. Po drugiej stronie ławki jakiś robotnik w granatowym
kombinezonie całował raz po raz młodą osobę, której to widad sprawiało głęboką przyjemnośd, bo od
czasu do czasu wybuchała radosnym śmiechem. „Dubo-Dubon-Dubonnet” - śpiewało, sapało
i grzmiało.

Wchodziłam do szpitala, czując dziwne sztywnienie ciała, jakby jakiś kłąb zimnej, drapiącej waty tkwił
mi w przełyku. Zygmunt leżał na sali, w której było siedemnaście łóżek, leżał trzeci od okna. Kiedy
podeszłam do niego, uśmiechnął się.

- Ale prędko przyleciałaś. Wysłałaś książki?

105
Panno Bellu, niech pani szybko idzie, telefon.
- Oczywiście - skłamałam. - Naturalnie, że wysłałam, a jak ty się czujesz?

- Wygodnie mi w tym łóżku... - uśmiechnął się blado - i opiekę mam dobrą. Wiesz, oni tu powariowali,
mielą surowe wątroby i pchają we mnie, obrzydlistwo, może ty z nimi pomówisz, niech mnie zostawią
w spokoju.

Ach, przypomniałam sobie, że w ręku miałam mandarynki, które kupiłam na wózku przed szpitalem.

- Przyniosłam ci trochę owoców.

- Znowu wydajesz pieniądze - w głosie Zygmunta słychad było rozdrażnienie. - Tyle ci razy mówiłem,
że nie chcę, abyś wydawała pieniądze na jedzenie dla mnie, że nie mam na nic apetytu. Czy ty nigdy
nie rozumiesz, co się do ciebie mówi?

Zupełnie rozbita, siłą powstrzymując łzy, siedziałam przy jego łóżku. Trudno mi było patrzed na jego
białą twarz, w której płonęły oczy. Chciałabym mu dad wszystkie mandarynki, banany, jabłka
i pomaraocze, jakie tylko są na świecie, żeby się tylko uśmiechnął.

- Leżę tu i myślę sobie, jak ty dasz radę z naszą księgarnią, w ogóle co z tobą będzie? Naturalnie
wyjdziesz za tego architekta, ale jego nie interesuje księgarnia... Pawilon Polski... wystawa... Le
Corbusier... Ozenfant. Bardzo dobrze, on na pewno zrobi karierę - nigdy już nie będziesz głodowad.
Wiesz, co sobie pomyślałem? Żebyś ty się z ojcem pogodziła - to, co zrobiłaś, zupełnie nie ma sensu.
Przecież twój stary, jakem zrozumiał z tego, co mi opowiadałaś, i kocha cię, i ma cię jedną dla siebie.
Nie możesz byd taka bezwzględna i zajadła, to się mści. Ja też byłem taki, też zaciskałem zęby i bij
zabij - nie ustąpię - na udry z życiem... I widzisz, jaki koniec? Leżę tu sobie na łóżku w szpitalu
miejskim Paryża i czekam na śmierd. I tak szczęśliwie, że miałem dzięki tobie protekcję u tego całego
Bronisławskiego... i żeś ty mnie sobie w „Polonii” przyuważyła, bo tak zdychałbym na bruku Sempola,
albo na kamieniach nad brzegiem Sekwany.

Ściskałam mu ręce i starałam się przełknąd tę kulę z waty, która sterczała mi w przełyku.

- Pójdę teraz... jutro rano przyjadę, błagam, łykaj tę wątrobę, to jest najlepsze lekarstwo... Naprawdę,
ja wiem, że to nie może smakowad, ale ja ci jutro przyniosę cytryny, to tym sokiem będziesz popijad
i jakoś to pójdzie.

- No dobrze, to idź - napisz do ojca, że wiesz, że to on ci przysyła książki i że ci się ckni bez niego, żeby
tu przyjechał do ciebie... stary się ucieszy. Zobaczysz, że tak będzie najlepiej...

- Dobrze, Zygmunt, wszystko zrobię, co każesz - a teraz pospałbyś może?

- Do widzenia i dziękuję ci za mandarynki, a jak przyjdziesz znowu, to przynieś mi pocztę, lubię

wiedzied, co kto napisał i jakie książki wysyłasz.

Wysiadłam na placu Clichy i poszłam do doktora Bronisławskiego - pacjenci czekali ze swoimi

numerkami w hallu. Siostra w białym czepku i długim, białym, sztywno wyprasowanym kitlu
wprowadziła mnie bocznym wejściem.

Siedziałam przy jego biurku i płakałam.

- Czy naprawdę nie ma na tę chorobę lekarstwa? Panie doktorze, błagam pana, niech go pan uratuje -
ja się nie mogę pogodzid - ja się nigdy z tym nie pogodzę - on ma dopiero dwadzieścia sześd lat...

- Przestao ryczed. Czy nie możesz pojąd tą twoją twardą głową, że to jest rak krwi? Może kiedyś
medycyna wymyśli i na to lekarstwo, ale teraz takie nie istnieje... Cóż chcesz? Umrze bez bólu,
zmęczony uśnie i nie przebudzi się więcej. Wcale nienajgorsza śmierd. Czekaj, masz te proszki - weź
teraz jeden, a na noc drugi. I nie szarp się tak. Nikt i nic nie może mu pomóc. Bądź zadowolona, że
leży w czystym i ciepłym łóżku - aha, a może on lubi wino? Zanieś mu parę butelek.

Wyjął z szuflady 20 franków.

- Och nie, panie doktorze. Na razie mam naprawdę dużo pieniędzy, a on nie lubi wina - przyniosłam
mu mandarynki, to krzyczał na mnie. On w ogóle na nic nie ma apetytu. Panie doktorze, żeby pan
wiedział, jaki to porządny i szlachetny chłopiec i... ile on już wycierpiał.

Doktor Bronisławski siedział za biurkiem z półprzymkniętymi oczyma.

- Cicho już, ja wiem... wszystkich nas to prędzej czy później czeka. Jesteś w takim wieku, że ta prawda
nie dociera jeszcze do twojej świadomości. Idź, kochanie, idź już - pacjenci czekają, a jak będziesz
miała przed wieczorem chwilkę czasu, to wpadnij, chciałbym ci podyktowad rozdział o gruźlicy.

Wyszłam tym samym bocznym wejściem. W przedpokoju spotkałam pryszczatego, złośliwego syna
doktora Bronisławskiego. Udawał, że mnie nie poznaje, a kiedy grzecznie pochyliłam w ukłonie głowę
- pokazał mi język, zazezował okropnie, a w koocu udał, że dwoma palcami wyciera nos i rzuca
w moją stronę. Półgłosem powiedziałam życzliwym tonem: - Va, sale cochon - czyli: „precz, brudna
świnio” i z uśmiechem na ustach wyszłam z mieszkania doktora Bronisławskiego.

Codziennie rano jeździłam do szpitala, codziennie Zygmunt był coraz bardziej przeźroczysty, coraz
słabszy i coraz mniej mówił.

Tego dnia kupiłam od przekupki na avenue St-Ouen żółte nagietki. Żółte, pomaraoczowe i złote, duży
pęk... pachniał mi Polską... bo tylko w Polsce rwałam te kwiaty. Grube łodygi, mięsiste i łamliwe, mają
specyficzny zapach łąki, pola i wiejskich ogródków. Kiedy usiadłam na łóżku Zygmunta, wyciągnął te
swoje blade, przeźroczyste ręce. - Słoneczka, małe słoneczka - powiedział, ale już i jego głos nie był
wcale podobny do dawnego. To był szept, chrapliwy, z trudem wyrywający się z gardła szept.

Nagietki rozsypały mu się po kołdrze, a on przebierał w nich rękami i powtarzał tym strasznym,
chrapliwym szeptem: - Słoneczka... słoneczka. - Kontakt między nami został przerwany. On już nie
miał świadomości. Siedziałam na jego łóżku i patrzyłam, jak jego palce przesuwały się po kwiatach.
Podeszły dwie zakonnice, otoczyły łóżko parawanem.

- Po co ten parawan? - zapytałam młodszej.

- Bo niedługo zacznie się agonia. Już idzie ksiądz z olejami.

Zerwałam się z łóżka. Zygmunt, nadal uśmiechając się, przesuwał i odsuwał poszczególne kwiatki.

- Do widzenia, Zygmuncie - powiedziałam, przytrzymując jego dłoo. Nie zwracał na mnie uwagi, wciąż
się uśmiechał, bawiąc się nagietkami.
Za parawan wszedł ksiądz w komży i siostra z płonącą świecą. Uciekłam.

„Dubo... Dubon... Dubonnet” - tak samo jak przedtem, tak samo jak sześddziesiąt lat później, tak
samo jak zawsze, śpiewało metro paryskie.

***

Przyszedł list z Barcelony. Mamusia z najmłodszą siostrą Elą przyjedzie na przyszły tydzieo do Paryża,
mam przygotowad locum... Mamusia chce osobiście poznad mojego narzeczonego, wolałaby
mieszkad w pensjonacie, nie w hotelu. Wolałaby obiady i kolacje jeśd na miejscu, nie lubi chodzenia
do restauracji. Ela ma trzynaście lat, jest ładna i bardzo nieznośna. Nie dośd, że nie chce się uczyd -
jest jeszcze przy tym bardzo zarozumiała, arogancka. Ani Ewa, ani ja nie przyczyniałyśmy mamie tylu
zmartwieo.

Przeczytałam list Jerzykowi.

- Bellusiu, za dziesięd dni otwarcie wystawy. Warchałowski dzisiaj przyjeżdża, Jastrzębowski od rana
do nocy haruje... Karol Stryjeoski też już jest od dwóch dni, a Kuna w ogóle nie wychodzi z pawilonu.
Nie miej mi, bardzo proszę, za złe, ale nie mam głowy do tej nieznośnej Eli i szanownej mamy. Poradź
się pani Martineau.

Poszłam z listem do pani Martineau - bardzo się przejęła. - O! To jest poważna sprawa. Twoja matka...
tak, trzeba ją odpowiednio przyjąd, to się rozumie... Babette, mon doux ange, mon petit amour, mon
trésor106 - A tymczasem „skarb” odwracał w moją stronę swój lisi pyszczek i warcząc, pokazywał żółte
kły. - A więc zrobimy tak. Ty po śmierci Zygmunta jeszcze nie przyszłaś do siebie, siedzisz cały dzieo
w piwnicy u paostwa Dubois i zapłakujesz się, oczy masz zupełnie zapuchnięte. Pan George znowu
dwanaście godzin na dobę na wystawie. I ta wiosna taka zimna, jaka nigdy u nas w Paryżu nie bywa.
Trudny, ciężki okres przyszedł na ciebie. Mogłabyś już przestad rozpaczad po Zygmuncie. Kim on
właściwie był dla ciebie? Ani brat, ani swat - prosty robotnik, któremu przewróciłaś w głowie.
Rozumiem, pracowaliście razem, interes, pomagał ci w tej księgarni, był naprawdę miły i porządny.
Ale już daj temu pokój. Mamusia przyjeżdża, musisz lepiej wyglądad. Niech mama z twoją siostrą
tymczasowo tu u nas zamieszkają, mam naprawdę elegancki apartament na pierwszym piętrze... dwa
pokoje z łazienką... meble miękkie, obite kwiecistym, angielskim kretonem. Śniadania będę im
posyład na górę. Paul umie usłużyd. Zostaną tu tydzieo, dwa tygodnie - a do tego czasu dowiesz się
u swoich Polaków o pensjonat - tak będzie najlepiej.

Pocałowała mnie w czoło, Babette zaś, korzystając ze zbliżenia, ugryzła mnie w ramię.

- A... a co będzie z Jerzym? - zapytałam. - Przecież... on... przecież niemożliwe, żeby mama się
zorientowała. Ona nie rozumie... ona to uważa za haobę...

Pani Martineau przytuliła mocniej Babette.

- To się rozumie, ona nie powinna wiedzied, nie martw się dziecinko... Ja dam George'owi klucz od
kuchennych schodów, będzie mógł, tak jak dotychczas, pozostawad całą noc u ciebie. Przecież twoja
matka w nocy nie wstanie, żeby cię kontrolowad. Ale jeszcze jedno... Maman przyjeżdża, będziesz
musiała ją podejmowad i całe dnie byd z nią razem, przecież ona przyjeżdża dla ciebie, chce poznad

106
Babette, mój słodki aniołku, moje kochanie, mój skarbie.
George'a, nie obejdzie się bez paru uroczystych obiadów i kolacji, nie będziesz mogła sterczed
w księgarni całe dnie i pakowad książek. Słuchaj, kochanie, pomyślałam, że powinnaś mied tu
zastępczynię, która umiałaby po polsku czytad i pisad, żeby pakowała paczki i zanosiła na rue Littré. Ja
nie znam prócz Zamoyskiego i ciebie żadnych Polaków. Musisz się sama rozejrzed. Masz tylu
przyjaciół na Montparnasse. Może ten twój garbaty albo ten, co chodzi z kubłem, a może ten
Dunikowski?

Dunikowskiego znajomośd języka francuskiego ograniczała się do jednego tylko zdania „Cordon s'il
vous plaît”107. Kiedyś zapytałam go, jak z tak wąskim zasobem słów radzi sobie w swoich
poczynaniach.

- Chodź - odpowiedział - wejdziemy do Potina, zobaczysz, jak sobie radzę. - Poszłam. Xawery stanął
przed kontuarem, pokręcił w powietrzu palcami i powiedział „Cordon s'il vous plaît” - i, o dziwo,
ekspedientka podała mu z uśmiechem pudełko sardynek z kluczem do otwierania.

Byłam zdumiona.

- Och, Xawery, jesteś genialny, ale jakimi słowami zalecasz się do kobiet?

- Ja? - powiedział dumnie, przygładzając drobne blond wąsiki. - Ja? Cordon s'il vous plaît - zapewniam
cię, nieustający sukces.

Razu pewnego Xawery, którego całe życie dręczyło pragnienie wina, popił sobie cokolwiek za dużo. (I
to się regularnie co pewien czas zdarzało.) Tamtego wieczoru, zakupiwszy u ulicznej kwiaciarki cztery
przywiędłe czerwone róże, o dziesiątej wieczór zadzwonił do hotelu „Unic”. Otworzył mu Paul.

Xawery Dunikowski, podobnie jak Tytus Czyżewski, nosił pelerynę - może dlatego, że byli małego
wzrostu, uważali, że tego rodzaju okrycie wydłuża ich postacie, a może to były jakieś niejasne
wówczas epigooskie tęsknoty za „modernizmem monachijskim”? Nie wiem, w każdym razie
Dunikowski nosił pelerynę i szerokoskrzydły filcowy kapelusz w ciemnobeżowym kolorze.

Paul nie chciał go wpuścid do hotelu, tłumacząc, że po dziesiątej w hotelu „Unic” nie zezwala się na
odwiedziny. Dunikowski odtrącił całą siłą Paula i wpadł do hallu. Na odgłosy szamotania i krzyk Paula
na polu bitwy pojawiła się pani Martineau z Babette w ramionach. Jej powłóczysty, szary szlafrok, szal
wlokący się śladem jej kroków i metalowe szpilki we włosach cokolwiek uspokoiły rozdrażnionego
Xawerego.

Poturbowany Paul na progu zbierał siły, szykując się do frontalnego ataku „wręcz”. Dunikowski
z uwagą przyglądał się metalowej fryzurze pani Martineau - wreszcie podał cztery cokolwiek
nadszarpnięte czasem róże i krzyknął: - Cordon s'il vous plaît, Bella, Bella! - Pani Martineau wzięła
róże, Babette jak zwykle warczała, pokazując żółte zęby, Dunikowski krzyczał: - Bella... Bella! - Paul
w swojej żółtej w czarne pasy kamizelce, zebrawszy wreszcie siły, runął na niego. Dwa krzesła stojące
przy okrągłym stoliku upadły z hałasem na ziemię. Xawery rozpaczliwie się bronił, jego przeraźliwe
okrzyki „Cordon s'il vous plaît, Bella, Bella!” wznieciły niepokój na wszystkich piętrach. Ci z lokatorów,
którzy byli jeszcze ubrani, zaciekawieni wyskoczyli na podesty schodów, a rozebrani, w skąpej
garderobie tłoczyli się za nimi. Niezwykły wieczór w spokojnym, raczej sennym „Hôtel Unic” był

107
Proszę otworzyd bramę.
prawdziwą rzadkością, cieszył i rozgrzewał serca nie przywykłych do wieczornych rozrywek
pensjonariuszy, ja w trzecim rzędzie, ukryta wśród zadowolonych ze spektaklu, w szlafroku
narzuconym na nocną koszulę, załamując ręce, przyglądałam się szalejącemu rzeźbiarzowi. Jego
„cordon” brzmiało coraz bardziej wojowniczo. Kapelusz o szerokim rondzie stoczył się pod nogi
madame.

Pani Martineau krzyczała: „Soul comme un vrai Polonais”108. Umierałam ze wstydu. Szczęśliwie nikt
z mieszkaoców nie podejrzewał, że ten pijany osobnik, wrzeszczący bełkotliwie „cordon - Bella” miał
mnie na myśli. Paul walczył jak lew. Xawery został usunięty z wnętrza hotelu, przez pewien czas
słychad było okrzyki za bramą, aż wreszcie zapanowała cisza. Zasmuceni zbyt krótko trwającym
przedstawieniem pensjonariusze rozeszli się do swoich pokoi.

Następnego dnia, jak zwykle, Xawery Dunikowski cichy i jowialnie uśmiechnięty popijał w „Café du
Dôme” przy swoim stoliku białe wino. Nie mogłam sobie odmówid przyjemności, stanęłam przy nim.

- Dziękuję ci, kochany Xawciu, za te śliczne czerwone róże, które przyniosłeś mi na rue Rennes.

- Co? Co? O niczym nie wiem, żadne róże - żadne Rennes, bredzis, bredzis - jak zawsze Xawcio nie
wymawiał sz ani ż.

Ale, ale, po tej dygresji wródmy do hallu madame, która ustanawiała program pobytu mojej matki
i siostry w Paryżu. A więc prosto z dworca miałam je przywieźd do „Hôtel Unic”. Na pierwszym piętrze
madame przygotuje apartament, świeże kwiaty na stole i nocnym stoliku - kawa z mlekiem
i świeżutkie croissanty. Jak mamusia wypocznie, Jerzyk zaprosi wszystkich na dobry obiad - madame
radziła „Brasserie Montparnasse”, ale ja wolałam „Coupole”.

Wszystko odbyło się według planu. Mamusia ślicznie wyglądała, opalona hiszpaoskim słoocem,
w małym kapelusiku z popielatą woalką. Jerzy podobał jej się od pierwszego wejrzenia - i z miejsca
zapanowało między nimi porozumienie. Ela była w najtrudniejszym dla dziewczynek wieku trzynastu
lat. Nie widziałam jej dawno, więc przyglądałam się z wielkim zainteresowaniem tej ślicznej osóbce
o wspaniałych, grubych warkoczach, które jak hebanowa korona oplatały jej głowę. Miała śliczne oczy
o długich, gęstych rzęsach, wysoką strzelistą postad, karnacja cery robiła wrażenie, jakby gdzieś
w głębi jej twarzyczki płonęło światło, a jego blask emanował na zewnątrz. Naprawdę była śliczna -
jedyną skazą jej urody były chyba uszy, które z nieprawdopodobną szybkością nabierały barwy
czerwonych pomidorów.

Pierwsze pojawienie się Eli - miała sukienkę w dużą szkocką kratę - wywarło na mnie duże wrażenie.

- Jaka śliczna dziewczyna! Spójrz, Jerzyku.

- Później, wszystko później, na razie zajmij się mamusią.

- O tak, naturalnie...

Madame powitała nas na progu z wiązanką różowych lewkonii - prowadząc mamusię do

apartamentu, wyrażała podziw dla jej aparycji i młodości, przysięgała, że wygląda raczej jak moja

108
Pijany jak prawdziwy Polak.
siostra... nigdy nie dopuściłaby myśli, że osoba tak młodo wyglądająca ma tak dorosłą córkę. Na
mamusi, która zawsze była czuła na komplementy, zrobiło to świetne wrażenie.

Z umeblowania, łazienki i telefonu była zadowolona. Pokoje ubrane kwiatami, serdeczne powitanie,
jakie jej zgotowała madame, róże od Jerzyka - wszystko to zapowiadało jak najlepsze perspektywy na
przyszłośd. - Na razie zostanę w tym twoim miłym hotelu, ale ponieważ liczę na dłuższy pobyt,
wolałabym jednak pensjonat. - Obiecaliśmy, że w krótkim czasie postaramy się poszukad jej
odpowiedni, solidny pensjonat niedaleko Ogrodu Luksemburskiego, gdzie mamusia w cieniu mogłaby
szydełkowad, a Ela czytad odpowiednie książki pani Ségur, Daudeta i Aleksandra Dumasa... (O, mój
Boże - nikt z nas nie przeczuwał, że nasza „mała” Ela, później - po latach - zostanie żoną Mariusza
Dumasa i będzie z nim miała syna Jeana, ostatniego Dumasa z rodziny wielkiego pisarza.) Ale na razie
jesteśmy wszyscy w „Hôtel Unic” i cieszymy się sobą, Paryżem i piękną pogodą. Niestety, nieznośny
charakter Eluni niweczył nam wiele radosnych chwil. Nie było dnia, nie było wieczoru, których by nie
zepsuła, powodowana jakimś wewnętrznym przymusem dokuczania wszystkim dookoła. Po cichu
zwierzyłam się Jerzemu, że jedynie ostateczne i definitywne zgładzenie tej nieznośnej dziewczyny
może nas ocalid. Sama chciałam jej podad truciznę w jakimś czekoladowym ciastku albo w szklance
wina, ale Jerzy nie chciał się zgodzid.

- W czasie śledztwa załamiesz się, przyznasz i potem dziesięd lat będziesz siedziała w więzieniu...

- Tak, to cokolwiek za długo - skonstatowałam wzdychając.

Nie było dnia, żeby mamusia nie płakała, nie było dnia, żebym nie przemyśliwała o jakiej „zbrodni
doskonałej”: unicestwid ją, zmienid w łagodne tchnienie zefiru... przecież to najbardziej przewrotne
stworzenie, a przy tym jakże bezdennie głupie!!!

I rzeczywiście: ale nie ja ją... tylko ona mnie. Kiedyś nad ranem w moim pokoiku, przytulona do piersi
Jerzyka, spałam słodko. Nagłe walenie w drzwi pokoju obudziło nas oboje. - Jezus Maria, co się
dzieje? - Jerzyk powiedział:

- Idź, otwórz, może coś z mamusią?

Wyskoczyłam z łóżka.

- Kto tam?

- Otwórz, to ja, Ela...

- Boże, czy mamusia, czy trzeba doktora?...

- Otwórz, to ci wszystko opowiem.

- Ela, nie mogę ci otworzyd, błagam tylko, powiedz, czy mamusia zdrowa?

- Otwórz natychmiast, to ci powiem!

Jerzyk nakrył głowę kołdrą... łóżka francuskie są bardzo szerokie, odrzuciłam częśd kołdry na niego.
Otworzyłam - Ela weszła tanecznym krokiem w szlafroku mamusi - rozejrzała się dookoła.

- Przysięgłabym, że twój narzeczony, Jerzy Wspaniały, tu się znajduje... przyszłam, aby to sprawdzid.

Rozglądała się i nagle jednym skokiem dopadła szafy i otworzyła ją na oścież. Naturalnie Jerzyka
w szafie nie było, leżał przecież w łóżku! Złapałam ręcznik z umywalni.

- Ty nędzna kretynko! To na rewizję przyszłaś tu o szóstej rano? Bezwstydna małpo! - Dałam jej
kilkakrotnie ręcznikiem w głowę. W życiu moim takiego okropnego bachora nie widziałam!
- No, żebym tak pewna była, że go tu nie ma... (waliłam ją z całych sił ręcznikiem).

- Wynoś mi się stąd, gadzino - waliłam i pchałam kolanem w stronę drzwi. Ale ona nie dawała się tak
łatwo wyrzucid... Wywijała się i skakała jak małpa po maluteokim pokoju. Kiedy wreszcie usunąwszy
ją, zamknęłam drzwi na klucz i wróciłam do łóżka, Jerzyk powiedział: - Ja im już dzisiaj znajdę
pensjonat, musimy się tej żmii pozbyd.

Tego samego dnia wynalazł pensjonat na rue d'Assas, tak jak mamusia pragnęła, blisko Ogrodu
Luksemburskiego. Był to dobry pensjonat, właścicielką była Francuzka, a lokatorami przeważnie
Anglicy. Starsze pary małżeoskie, wdowcy i wdowy. Towarzystwo nad wyraz spokojne, chodzące
wcześnie spad, smakujące z należytą powagą doskonale przyrządzone obiadki.... grające w saloniku
w brydża, a rano przechadzające się po cienistych alejach Ogrodu Luksemburskiego. Od dnia
wyprowadzki mamusi z „Hôtel Unic” moje życie powróciło do dawnego trybu. Niestety, te dwa
tygodnie wyszły bardzo na niekorzyśd „Księgarni Polskiej”. Dziesiątki nie rozpieczętowanych listów
leżało na stole, dziesiątki nie wysłanych paczek - nie czułam teraz braku pieniędzy, bo mamusia stale
mi dawała większe sumy i nieraz w torebce znajdowałam szeleszczące banknoty. Pan Dubois
i madame nie byli zadowoleni. - Co z tego, że masz pieniądze... Pieniądze to nie wszystko, stworzyłaś
interes, który, jak się okazało, przynosi dochody. Interes przede wszystkim. - Pochylałam głowę...
madame i monsieur Dubois mają rację. To typowo francuskie nastawienie przemówiło, byłam już
całkiem zasymilowana, traktowałam te sprawy jak oni.

Tadzio Cieślewski (junior) był od dawna w przyjaźni z Jerzym. Nieraz piliśmy wspólnie kawę w „Café
du Dôme”, nieraz oboje, bo Tadeusz miał śliczną, młodziutką żonę Zosię, wpadali do księgarni.
Tadeusz, jak nasi wszyscy młodzi malarze, całe dnie spędzał przed sztalugami, ale Zosia? Zosia
nadawałaby się najlepiej do pracy w księgarni, była skromna, dzielna i pracowita. Zapytałam Jerzyka,
co o tym myśli. Skwapliwie poparł mój projekt.

Od najbliższego poniedziałku mianowałam Zosię Cieślewską dyrektorem księgarni. I nie pomyliłam

się. Zosia okazała się wspaniałym, odpowiedzialnym dyrektorem. Załatwiała prędko i rzetelnie
zamówienia, paczki były tak pakowane, że na pewno zadowoliłyby Zygmunta. Pieniądze,
pokwitowania - nigdy żadnego niedoboru i nigdy żadnej skargi. Zosia radosna, uśmiechnięta,
punktualna, kamieniem przesiadywała w księgarni, która prosperowała teraz przyzwoicie i dawała
wcale niezłe dochody. Jakiegoś dnia przed wieczorem weszłam do księgarni - bo zwykle o tej porze
odbywało się „podsumowanie” i obliczanie obrotu - i ku mojemu wielkiemu zdziwieniu zastałam
Zosię łkającą. Wzburzona, płacząc, opowiedziała mi o swojej „tragicznej” przygodzie.

Stałym gościem, godzinami przesiadującym w księgarni, prócz Franciszka Kuczaka, był pewien
polonista i krytyk z Warszawy. Postawny, jasny blondyn, zdecydowany neurastenik, czasem posępnie
milczał godzinami, to znów nie przestawał perorowad, a na każdego, kto śmiał mu przerwad, napadał
z tak przeraźliwym wrzaskiem i straszliwymi groźbami, że wszyscy siedzieliśmy półżywi ze strachu,
starając się nie oddychad. Bardzo lubiłam pana B. i jakoś umiałam sobie z nim radzid. Wszystko można
byłoby mu zarzucid, ale nigdy mi do głowy nie przyszło, że jego częste wizyty miały cel erotyczny.
Niejednokrotnie odprowadzał mnie do „Dôme” - niejednokrotnie piliśmy wspólnie pół czarnej.
Wysłuchiwałam jego ostrych napaści na Emila Breitera, kiedyś nawet pokłóciliśmy się o Karola
Irzykowskiego, z którego przyjaźni byłam zawsze bardzo dumna.
A więc słuchając łkao Zosi Cieślewskiej, nie posiadałam się ze zdumienia. Krytyk, zastawszy Zosię
samą w księgarni, wyznał jej swoją miłośd, a porwawszy w ramiona, zasypał pocałunkami. Zosia,
najlepsza, najwierniejsza z żon, ubóstwiająca swojego Tadzia, waliła na oślep rękami, kopała i głośno
przyzywała pomocy. Niestety, piwnica była o piętro niżej niż bar, gości w bistro też niemało, grająca
szafa śpiewała „Sous les tois de Paris”, i nikt nie słyszał.

Zosia wołała: - Ohydny satyr, jak się pan nie wstydzi, ja wszystko powiem pani Belli, ona już panu
pokaże! O Jezu, precz stąd, byku!

W koocu porwała z biurka ciężką popielnicę z lanego szkła (dar doktora Bronisławskiego) i trzasnęła
nią w głowę pana B. To go jakoś doprowadziło do równowagi ducha. Grobowym głosem oświadczył:

- Noga moja nigdy nie postoi w tej księgarni, podła żmijo! A uśmiechało się toto, a pokazywało śliczne
ząbki, a teraz, kiedy jej wyznałem miłośd, rani mnie szkłem, fuj!!!

Poszedł, a biedna Zosia po stoczonej bitwie załamała się duchowo.

- Zosieoko, przestao wreszcie płakad, przecież zwyciężyłaś, a ten nikczemny gad został zdeptany,
chodź, włóż płaszczyk, zapraszam cię na pół czarnej do „Café du Dôme”. Nikomu o tym nie powiemy.
On już na pewno nigdy do księgarni nie przyjdzie, a w „Café du Dôme” spotkamy Tadzia i Jerzyka
i razem pójdziemy na obiad.

Moja matka nosiła imiona Felicja Janina. Dzieo jej imienin przypadał na 24 czerwca.

Powiedziałam do Jerzyka:

- Zbliżają się imieniny mamusi. Ona na pewno nas zaprosi, musimy wszystko zrobid, aby ten dzieo
wypadł wspaniale, przyjdą goście i kupimy piękne kwiaty, zamówiłam tort.

- No tak, ale kogo zaprosid? Nie wydaje mi się, żeby twoi przyjaciele byli dla niej odpowiednimi
gośdmi - powątpiewał Jerzyk. - Nie jestem pewien, czy umieją się zachowad w eleganckim
towarzystwie. Chciałbym, żeby przy pięknie zastawionym, ukwieconym stole panowała atmosfera
harmonijna, bez jakiegokolwiek wulgarnego akcentu. - Jerzyk był dobrze wychowany i miał wytworny
sposób bycia.

- Naturalnie, Jerzyku, naturalnie, nic się nie martw, poproszę tylko wyselekcjonowane osoby, które
z godnością i wdziękiem potrafią sprostad tej roli. Bądź spokojny, już ja to załatwię.

Jerzy, idąc do swego pawilonu, miał wstąpid do „Baumanna” na avenue Montparnasse i posład od
siebie dziewiętnaście czerwonych róż na długich łodygach bez kolców. Ja już na tydzieo przed tym
dniem kupiłam piękny flakon perfum Guerlaina.

- Drogi prezent - tłumaczyłam Jerzykowi - ale nawet nie wypada dad niczego taoszego.

Jerzyk powiedział, że na uroczystośd przyjdzie w ciemnym garniturze i nowym, bardzo wytwornym

krawacie. Ja, niestety, żadnej nowej sukienki nie miałam, ale postanowiłam do zielonej sukni przypiąd
bukiecik różowych stokrotek, co sprawiało bardzo miłe wrażenie.
- Goście? Już niejednokrotnie mamusia mówiła, że po wesołym, pełnym towarzyskich rozrywek życiu
u Fredka w Barcelonie czuje się tu zgubiona i samotna, bo prócz pensjonariuszy z rue d'Assas nikogo
prawie w Paryżu nie zna. Goście będą wybrani! - obiecałam Jerzykowi.

Prawie całą noc nie spałam. Sporządzałam listę, głęboko starałam się przeanalizowad psychiczne
walory i mankamenty każdego zaproszonego. Jerzyk powiedział „harmonijną atmosferę”, a więc
goście powinni byd na odpowiednim poziomie towarzyskim i intelektualnym, a także powinni się
dobrze prezentowad. Kisling jest przystojny, ma piękny, czarny garnitur, na pewno przyniesie
wiązankę kwiatów, doskonale potrafi się znaleźd na burżuazyjnym podwieczorku u wytwornej damy,
jaką jest moja matka. Drugi? Ludwik Gross? Tak, na pewno Lodovico Gross - człowiek bywały,
profesor rysunków jednego orangutana i dwojga szympansów w Jardin des Plantes. Profesor, który
od pewnego czasu przeżywał szalone wzruszenia - orangutan do niedawna rysujący tylko poziome
linie, sam z siebie, bez żadnych impulsów ze strony Lodovica, przeszedł na linie pionowe.

Lodovico należał do moich najbliższych przyjaciół i naprawdę to wina mojego późnego wieku i widad
nie najlepszej pamięci, że dotychczas o nim nie napisałam. Kiedy zobaczyłam po raz pierwszy
Lodovica, miał może sześddziesiątkę, a może parę lat więcej. Trudno było określid jego wiek, wyglądał
jak cyrkowy głodomór. Jego okrągła głowa była łysa jak kula bilardowa. Pod nie kooczącym się czołem
nie posiadał wcale brwi, jego oczy okrągłe i pełne wyrazu zadumy graniczącej z melancholią podobne
były do dwóch małych kulek ciemnego bursztynu - nos prosty, a usta o wąskich i długich wargach
nasuwały wspomnienia otworu mojej dawnej, rozbitej już skarbonki.

Niejednokrotnie spotykałam Lodovica spacerującego od „Café du Dôme” do „Coupole”, albo na

przeciwległym odcinku pomiędzy „Rotonde” a „Selectem”. Spotkania te były bardzo do siebie
podobne. Lodovico w filcowym kapeluszu, skórkowych rękawiczkach, z laską bambusową w ręku
przystawał przede mną. Zdejmując szarmancko kapelusz wykrzykiwał:

- Dobre bogi ślą mi na trudnej ścieżce mojego życia anioła! Witam! Radośnie witam! - Pochylał się i z
namaszczeniem całował mi ręce.

- Dzieo dobry kochanemu panu. Co nowego? Jakie postępy wykazuje ulubiony uczeo pana w Jardin
des Plantes?

W mgnieniu oka pan Lodovico wyciągał z kieszeni arkusiki papieru i dużo karteluszków.

- Och, niech pani spojrzy co to za genialne zdolności, on w zeszłym miesiącu rysował tylko linie
poziome, prawdopodobnie widział otaczający go świat poziomo - tylko poziomo - śmiem sądzid, że
ten jednowymiarowy świat wydawał mu się płaski i ubogi. Pracowałem nad nim z całym
poświęceniem, muszę sam siebie pochwalid, w pocie czoła starałem się wyjaśnid mu linię pionową...
No, trwało to długo i wymagało niemałej cierpliwości. Ale oto niech pani tutaj patrzy! - Wyłowił
z dziesiątków arkusików jeden zamazany od góry do dołu nieporządnymi kreskami. - Tu wyraźnie
widzimy, że umysł jego przedziera się przez ciemności i mgły i odnajduje drugi wymiar. Nie wyobraża
sobie kochana pani, jak mój uczeo jest mi obecnie wdzięczny. Przysięgam, jeśli tylko pojawię się
w orbicie jego wejrzenia, już spoza prętów klatki wyciąga do mnie ręce, w oczach jego odbija się
głęboka radośd, w dźwiękach, które wydaje, słyszę: „Mistrzu mój kochany, przybywaj! Daj mi ołówek
i papier! Rozbudzone przez ciebie pragnienie twórczości wybuchło we mnie jak gejzer wrzącej lawy.
Ołówek, papier, prędzej... prędzej”. Powiadam mu wtedy: „Spokojnie, młodszy bracie mój, nie bądź
taki niecierpliwy”... Wchodzę (otrzymałem od zarządu klucz do klatki), częstuję go jabłkiem, bananem
albo ciasteczkiem, a potem siadamy do pracy. Zarząd postawił na moją prośbę w klatce prosty,
drewniany stół i dwa stołki. Najdziwniejsze jest to, że on nikomu nie pozwala tknąd tych mebli
w czasie mojej nieobecności. Opowiadał mi jego dozorca, że małpiszon kładzie się na stole i balansuje
stołkami. Jest to potrzeba gimnastyki, którą stosuje, czując pewne zmęczenie umysłowe,
spowodowane zbyt zawiłymi dla niego pojęciami dwuwymiarowości świata.

Byłam zachwycona, oczarowana i podekscytowana.

- Czy pan przewiduje, że on zrozumie kiedyś również, pojęcie koła, a z czasem i kuli?

- O, tak, szanowna pani, proszę przyjśd w rannych godzinach do Jardin des Plantes, zastanie mnie pani
w czasie wykładu. Chciałbym pani jeszcze coś powiedzied, ale pod warunkiem dyskrecji. Czy pani
zechce mi obiecad, że nikt się nie dowie o tym, z czego się teraz zwierzę?

Nie tylko przyrzekłam, ale zaprzysięgłam wieczną tajemnicę.

- Otóż, proszę pani, w sąsiedniej klatce siedzą też małpy, a właściwie małpiatki, jest to zupełnie inny
gatunek niż mój uczeo. To pospolite lemury, niezbyt inteligentne, jest to raczej rodzaj małpich psów.
Chętnie chodzą na czterech nogach, lubią wieszad się na ogonach, poza tym są szalenie towarzyskie
i plotkarskie. Otóż one, podpatrując nasze lekcje, z czasem zaczęły naśladowad mojego pupila, a nie
mając ołówków ani papieru, biorą po prostu kamyk i udają, że nim rysują. Prawdę mówiąc, mały słoo
Bambo dał mi już do zrozumienia, że chętnie by też otrzymał pierwsze wskazówki w dziedzinie
rysunku.

- Drogi panie Lodovico, pan jest wspaniały! Proszę bardzo, proszę zrobid mi tę grzecznośd i wypid ze
mną pół czarnej.

- Piękna pani, nigdy w życiu niczego nie odmówiłem kobiecie. Pani zaufanie i okazane mi względy
sprawiły, że czuję się pani niewolnikiem i jestem na jej rozkazy.

Gaworząc w ten sposób, dotarliśmy do wolnego stolika w „Rotonde”. Pan Lodovico z cudowną,
wielkopaoską miną zamówił dla „szanownej pani” białą kawę, dla siebie szklankę białego wina.
Potem nonszalanckim ruchem strzepnął w powietrzu rękawiczkami:

- Mon Dieu - powiedział - przy pani człowiek traci poczucie czasu... jestem umówiony z pewną młodą
markizą. Muszę już iśd, a propos - czy nie sprawiłoby pani trudności dad mi dwa albo trzy franki?
Następnym razem opowiem pani piękną historię.

Natychmiast położyłam przed nim trzy franki.

- Ależ proszę, bardzo proszę, będę z niecierpliwością czekała na pana opowiadanie.

„Włożył kapelusz, wytwornymi ruchami naciągnął dobrze podniszczone rękawiczki, wziął laskę,
a skłoniwszy się tak nisko, że kapeluszem zamiótł kurz z trotuaru, z miną zwycięzcy wyszedł z
„Rotonde”. Pamiętam wiele jego historyjek. Najpiękniejszą, która mnie do łez wzruszyła, była historia
psów z rue Rollin.

- Nie wiem, czy pani zna rue Rollin - zapytał mnie któregoś dnia Lodovico Gross na boulev. Raspail,
kiedy wracałam od Kislinga (pozowałam mu wówczas do portretu dziewczynki w czerwonym szaliku).
Lodovico nosił tego dnia białe, wełniane rękawiczki, co było raczej zaskakujące w czasie czerwcowego
upału, mnie jednak zupełnie nie raziło. Rzeczywistośd Lodovica była inna niż reszty ludzi.

- Czy pani wie, że na rue Rollin mieszkają przeważnie hycle? Tak! Łapacze psów, sankcjonowani przez
społeczeostwo. Całymi dniami łapią biedne, osamotnione psy, a rano wiozą je na śmierd. Czy pani
myśli, że psy nie czują, że to ich ostatni wieczór? Gdyby pani, tak jak ja, słuchała codziennie modlitwy
skazanych na śmierd psów! Gdyby pani, zamknięta w małym pokoju na czwartym piętrze, słyszała
chóralne pieśni tych psów żegnających życie... A ja do bladego świtu przez całą noc płaczę i modlę się
wraz z nimi. (Biedna stara Czajko! Ileż to razy w getcie warszawskim, wyjęta spod prawa, skazana na
śmierd, myślałaś o psach z rue Rollin?)

Ściskałam ręce pana Lodovica, a on, nisko skłoniwszy się kapeluszem, szepnął: - Markiza czeka, muszę
już iśd, czy nie byłaby pani skłonna dad mi dwa, trzy franki, albowiem jestem zupełnie bez mamony.

Kochany, najmilszy Lodovico Gross - nigdy nie żądał więcej, był dumnym i wspaniałym człowiekiem.
Podatek, który mi wyznaczył, nigdy nie przekraczał trzech franków. Sposób bycia, maniery z
„wyższych sfer”, wszystko to było jakieś wzruszająco-naiwne, a dla mnie pełne wdzięku.

- Goście na imieniny mamusi? Naturalnie w pierwszym rzędzie Lodovico Gross...

- Bellusiu, czy przypuszczasz, że Lodovico potrafi się „zachowad” - niepokoił się Jerzy.

- Co? On? Przyjaciel comtessy de Noailles!! Sam mi mówił, że prawie codziennie otrzymuje od niej
liściki, ona bez niego nie podejmuje żadnej decyzji, tak jeśli idzie o wydanie nowego tomu poezji, jak
też o wybór kapelusza...

- Bellusiu, czy ty naprawdę wierzysz w te comtessy, markizy i księżniczki?

- Jerzyku, jesteś małodusznym sceptykiem - tylko dlatego, że arystokracja francuska nie uczęszcza na
Montparnasse, mamy nie wierzyd w jej istnienie?

- Istnieje, ale nie wpuszcza Lodovica nawet do przedpokoju. Czy sądzisz, że markizy nie mogą już
sobie znaleźd innego powiernika?

- Zapewniam cię, że właśnie Lodovico sprawi, że uroczystośd mojej matki nabierze światła,
a rozmowa z nim nada ton całemu wieczorowi.

- Ależ naturalnie, Bellusiu, od ciebie tylko zależy wybór gości. Ty ich zaprosisz i ty będziesz
odpowiedzialna za wszystko.

- A więc po pierwsze Gross, potem naturalnie Kisling, Czyżewski. Tak, Czyżewskiego można zaprosid,
ale bez Jacka Pugeta. Przecież Jacek nie ma w ogóle żadnego ubrania, nie mówiąc już o jego
koszulach, krawatach i pantoflach. Jacek nie nadaje się do takiego stołu i angielskiego pensjonatu na
rue d'Assas. Owszem, Czyżewski - tak, można by też zaprosid Felka Kowarskiego. Kowarski potrafi się
godnie zachowad, ma bardzo przyzwoite ubranie i wcale nie potrzeba mu tłumaczyd, że koszula na
taką uroczystośd musi byd czysta i biała. A więc Gross, Kisling, Czyżewski i Kowarski. A kobiety?
Powinna byd jakaś kobieta młoda, pełna wdzięku i humoru - dobrze ubrana, żeby w odpowiedniej
chwili umiała na przykład zaśpiewad albo zataoczyd. To byłoby atrakcyjne - mamusia na pewno będzie
zachwycona.
Całą noc nie spałam, nie mogłam znaleźd odpowiedniej osoby. Przed samym świtem usiadłam
w ciemnościach na łóżku. - Mam! - krzyknęłam.

Jerzyk zbudził się i przekręcił kontakt małej lampki, stojącej na nocnym stoliku.

- Co masz? Dlaczego krzyczysz po nocy? Wiesz przecież, że o ósmej rano muszę byd na wystawie.

- Och, Jerzyku, mam już odpowiednią dziewczynę.

- Daj mi teraz spokój z odpowiednimi dziewczynami.

Przekręcił wyłącznik, zrobiło się ciemno. - Do czego odpowiednia? - Odwrócił się do ściany i już spał.

Osobą, którą postanowiłam zaprosid, była panna Fruzia. Zjawiła się któregoś dnia w księgarni
i zachwyciła oczy Zosi i moje. Była wysoka i smukła, kształty jej były zachwycające, ubrana była
w kostiumik w pepitkę, w kapelusik, z którego opadały jej na ramiona dwie plerezy, jedna w czarnym,
druga w białym kolorze. Jasna blondynka, nogi na medal... buzia bardzo miła z lekko zadartym
noskiem. Jej złote, misternie ułożone loki, lekko okryte piórami plerez, sprawiały, że wyglądała jak
bohaterka westernu. Przedstawiła się po prostu: - Jestem Fruzia. Pan Słonimski powiedział mi w
Warszawie, że jeśli nie mogłabym dad sobie rady, mam się tutaj zgłosid. Oto jestem.

Widocznie zbyt wielkie zdumienie rysowało się na mojej twarzy, bo Fruzia pospieszyła
z zapewnieniem:

- Tak, tak proszę pani, skądże bym miała adres, jakże bym tu do pani trafiła?

- A... a gdzie pani pracuje?

- O, właśnie w tym sęk! Dotychczas... a jestem już drugi miesiąc w Paryżu, nie znalazłam pracy.

- Ale pani zna francuski? - Panna Fruzia uczyniła jakieś salto taneczne.

- Ach, proszę pani, znam lepsze rzeczy, ja jestem taka mała filutka, psotka, zbytnica! Fruzia-filutka,
Fruzia-śmieszka, umiem gwizdad, taoczyd i śpiewam piosenki... No, naturalnie wielkiego głosu nie
posiadam, ale czy od szczygiełka wymaga się barytonu?
- Ona ma słusznośd - powiedziałam do Zosi, której oczy stały się zupełnie okrągłe i niezdolna była do
otworzenia ust.

Fruzia zademonstrowała nam tymczasem swoje talenty wokalne:

Taka psotka, mała psotka

Bada połknąd cały świat.
Nasza Fruzia nie jest duzia,
Każdy by ją dotknąd rad...

Piosenka, jeśli nawet dotychczas nie była mi znana, to w interpretacji Fruzi bardzo mi się spodobała.

- Niech pani jeszcze coś zaśpiewa, bardzo ładnie, i te pani gesty w czasie śpiewania są naprawdę
niezwykłe.
- Podoba się pani? - Dziewczę lekko podskoczyło, - O, proszę, a to? - Podniosła paluszkami sukienkę,
ukazując nam prześliczne różowe majteczki i podrzucając wysoko swoje ładne nogi, zaśpiewała:

Pójdź, pójdź, kotku biały,

I całuska daj,
bo ten całus mały
to jest istny raj.

Byłam zupełnie oczarowana.

- Panno Fruziu, nie mogę natychmiast nic pewnego pani obiecad, ale już mi coś w głowie świta...
Niech pani jutro albo pojutrze tu wpadnie.

Podbiegła do mnie, otoczyła ramionami moją szyję.

- Pani jest najwspanialszą facetką, jaką widziałam!

Dwir, dwir za kominem,

Taoczył ojciec ze swym synem.
Taoczy ojciec, taoczy matka,
W drzazgi leci cała chatka...

Porwała w biegu kapelusz i w podskokach wybiegła na ciemne, kręte schody. Spojrzałyśmy sobie z
Zosią w oczy i obie parsknęłyśmy śmiechem.

- To ci psotka i mała „zbytnica” - jęknęła Zosia.

- Ale zabawna, bardzo zabawna i przecież także musi żyd! Pomówię z Augustem, on ma teraz
wspaniałą przyjaciółkę, Anzelmkę, tę z kaskiem rudoognistych włosów, śpiewa zdaje się w „Casino de
Paris”. Anzelmka musi urządzid jakoś naszą Fruzię.

I rzeczywiście, Fruzia po dwóch tygodniach miała już jakiś maleoki pokoik, piła na śniadanie i kolację
kefir, razem z nowymi koleżankami zjadała obiad i pochłaniała olbrzymie masy frytek.

Parę dni temu odwiedziła mnie jak zawsze w księgarni i w dowód wdzięczności przyniosła dużo
puszystej mimozy.

***

Postanowiłam więc zaprosid Fruzię na imieniny mamy. Wyreżyserowana przeze mnie, na pewno
dobrze się zachowa. Każę jej przyjśd w ciemnej sukience, bez srebrno-złotych bransolet i kolczyków.
Kupię ładny bukiet fiołków parmeoskich, a ona poda go przy powitaniu, życząc mamie długich lat
zdrowia i wszelkiej pomyślności. Nauczyłam ją, jak ma dygnąd, nawet pokazałam, jak trzymad
filiżankę.

- Pamiętaj, nie odchylaj piątego palca, to jest w bardzo złym tonie. Staraj się byd naturalna i pełna
prostoty, słuchaj przede wszystkim, o czym mówią przy stole. Rozumiesz?

- Może kochana pani byd zupełnie spokojna, czy ja już jestem taka głupia? Szanowna mamusia
z kochaną siostrzyczką przyjechały z Hiszpanii, ażeby poznad pana Jerzego i dad swoje
błogosławieostwo. Och, proszę pani, czytałam i Mniszkówny Trędowatą i Zarzyckiej Dzikuskę, wiem,
co to wyższe sfery, i naprawdę wiem, jak trzeba tam manipulowad.

Mówiłam z Grossem:
- Widzi pan, bardzo mi zależy, aby mamusia była zadowolona, żeby wiedziała, że potrafiłam sobie
znaleźd w Paryżu odpowiednich przyjaciół, intelektualistów na najwyższym poziomie. Pan i Kisling
sprawicie na niej bardzo dodatnie wrażenie. Znam pana elokwencję i w ręce pana składam prym
prowadzenia rozmów podczas tego uroczystego wieczoru.

Kislingowi powiedziałam:

- Ty mnie i tak rozumiesz bez słów. Chcę, aby ten wieczór podkreślił wytwornośd, dystynkcję i dobre
wychowanie moich przyjaciół, żeby - jak by to powiedzied - żeby mamusia bez żadnych wątpliwości
dostrzegła i w wyborze przyszłego małżonka, i w wyborze przyjaciół moją absolutną dojrzałośd.

Kisling poważnie kiwał głową, potem wziął obie moje ręce, uścisnął mocno i powiedział:

- Bądź spokojna, Bellusiu, ja jestem Polakiem i doskonale pamiętam z Krakowa, co wypada, a co nie
wypada w tych sferach. Śpij spokojnie - 24 czerwca o godzinie piątej będę cię z Grossem oczekiwał w
„Café du Dôme”. Przyjdziesz po nas i zaprowadzisz do tego angielskiego pensjonatu, gdzie będziemy
mieli zaszczyt ucałowad ręce twojej matki.

W łóżku hotelu „Unic” wydałam Jerzykowi ostatnie instrukcje:

- Rano pójdziesz do Rumpelmayera. U niego trzeba obstalowad tort migdałowy, niech odeślą na
czwartą. Ode mnie będzie flakon perfum i pół tuzina chusteczek do nosa. Istne cuda... brukselskie
koronki. Kazałam je przewiązad piękną wstążką, na wierzchu paczuszki parę różowych różyczek.
Powiedz sam, czy nie będzie ślicznie?

- Wspaniale.

- Już pojutrze - jęknęłam cicho, przytulając twarz do jego ramienia.

***

Dzieo był niebieski i złoty. Prawdziwie imieninowy dzieo. Przed obiadem mamusia z Elą przyszły do
księgarni. Mamusia z lekkim obrzydzeniem schodziła krętymi schodami wiodącymi do piwnicy. -
Trudno - mówiłam do Zosi. - Trudno po wspaniałych woniach Hiszpanii pogodzid się ze smutną
rzeczywistością „Librairie Polonaise”. - Nie pomagały najbardziej urocze uśmiechy pani Dubois spoza
szklanej klatki, nie pomagały rubaszne, lecz poczciwe pogaduszki samego patrona. Mamusia w ogóle
ich nie dostrzegała, a moją księgarnię uważała za jeszcze jeden z „kaprysów Belluni”. Całowałam
mamusię i życzyłam „najlepszego - dużo, dużo zdrowia - wielu lat życia, aby spełniły się wszystkie twe
marzenia”. Potem zaproponowałam, aby pan Dubois przyniósł nam tutaj czarną kawę i perrier albo
vichy, a może croissanta lub magdalenkę?

- Och, dziękuję ci bardzo, ale w przerwach między pierwszym a drugim śniadaniem niczego nie jadam,
ale żeby ci zrobid przyjemnośd wypiję kawę.

Elunia, ubrana w swoją piękną sukienkę w szkocką kratę, krążyła koło półek - zdawało mi się, że
ruszała uszami. Cała jej różowa, śliczna twarzyczka wyrażała coś w rodzaju głębokiej pogardy dla
wszystkiego, co widziały jej oczy i słyszały jej uszy.
- Bella, wiesz, mamusia wyjęła najpiękniejszy obrus z walizki. Rano były depesze od tatusia z
Warszawy, od Ewy i Fredka z Hiszpanii, przynieśli przepięknie ubrany tort od Jerzyka i twoje prezenty.
Naprawdę wspaniałe imieniny!

Pan Dubois w swojej pasiastej kamizelce zjawił się również i złożył życzenia w swoim i żony imieniu.
Po paru minutach ukazała się madame Martineau z Babette w ramionach. Z charakterystyczną
francuską żywością wypełniła całą księgarnię swoimi gratulacjami, śmiechem i ożywionym
szczebiotem. O jedenastej, jak zwykle, zjawił się Franciszek Kuczak, przyzwyczaił się o tej porze
odwiedzad „Polską Księgarnię” i sam z własnej inicjatywy odnosił wysyłki na pocztę. Dowiedziawszy
się o świątecznym dniu, zakręcił swoje wybrylantynowane wąsy i złożywszy niziutkie uszanowanie,
zdjął kapelusz z głowy (bardzo rzadki wypadek). Zaproszony, usiadł z nami do stołu, a poczęstowany
szklanką wina, wygłosił przemówienie:

- Ja we własnej osobie chciałbym wielmożnej pani złożyd głęboki szacunek wraz z powinszowaniami
należnymi matce tu oto obecnej właścicielki polskiej księgarni. My tu wszyscy obecni Polacy na
emigracji wdzięczni za jej wkład w patriotyzm i, że tak powiem, za te kroki, które nasz wieszcz Adam
Mickiewicz...

Mamusia przerwała:

- Dobrze już, dobrze, niech pan Kuczak poczęstuje się magdalenką.

Ela westchnęła:

- Mamusiu, spóźnimy się na śniadanie.

Wstaliśmy od stołu.

- Na razie do widzenia, dziękuję ci za wszystko, kochanie, szczególnie za Guerlaina, chusteczki są też

zachwycające. Czekam was i waszych przyjaciół zaraz po obiedzie, to znaczy najdalej o siódmej.

Znowu pocałunki i mamusia z madame i Elą znikają w ciemnej czeluści schodów. Prędko wypisuję
adresy poprzednio zapakowanych wysyłek.

- Panie Franciszku, niech pan to wyśle, jak pan wróci z poczty, chyba już mnie nie będzie. Niech pan
książkę pocztową zostawi na górze u pani Dubois. Księgarnia po śniadaniu będzie zamknięta. Parni
Zosia z mężem wyjechała na dwa tygodnie na wycieczkę.

„Goście” czekali na nas w „Café du Dôme”. Poszliśmy parami. Serce waliło mi młotem, kiedy
weszliśmy do pokoju, w którym stał odświętnie ubrany stół z zachwycającym oczy tortem od
Rumpelmayera na środku. Czyżewski i Kowarski po złożeniu życzeo od razu zasiedli. Wśród gości
jaśniał Lodovico Gross. Przypomniałam sobie historię, którą mi opowiadali w „Café du Dôme”. Otóż
kiedyś Korab-Kucharski, jedna z legendarnych postaci Montparnassu - naczelny redaktor „Matina”,
mały, gruby zupełnie jak książę Bulba Thackeraya, ożeniony z córką znanego ministra, usytuowany
i daleki już od rodaków z Montparnassu żyjących sztuką, został zaproszony na obiad do bogatego
kolekcjonera z rue St-Honoré. W hallu, rozbierając się, rozpoznał w następnym gościu Lodovica
Grossa. Ku swojemu przerażeniu skonstatował, że Lodovico nie miał na sobie marynarki - był tylko
w spodniach i koszuli. Korab zdejmując palto (bo dzieo był bardzo chłodny), szepnął: - Oszalałeś! Z
pierwszą wizytą bez marynarki? Wstydu nie masz! - Gospodarz słodko uśmiechnięty zapraszał dalej...
- Jacy jesteśmy radzi... mam nadzieję, że moja żona sprosta zadaniu, zresztą ona naprawdę zna się na
kuchni. Proszę... proszę... - nawet mu powieka nie drgnęła na widok gościa bez marynarki. Zachował
się z prostotą i taktem, jakby taki widok był rzeczą oczywistą. Korab bardzo lubił jeśd i nie chciał
irytacją psud sobie apetytu... - No cóż, to on jest bez marynarki, a nie ja. Niech sam sobie daje radę.

Wziąwszy w rękę przyniesione przez siebie kwiaty, wszedł do salonu. Już z pierwszego wejrzenia
można się było zorientowad w randze tego domu. Na ścianach wisiały Bonnardy, Cézanny, Renoiry,
Van Goghi, Daumiery i Degasy.

- Fiu, fiu - zagwizdał Lodovico bez marynarki... - taka kupa forsy. - Korab syknął: - Milcz! Och, można
się zapaśd pod ziemię!

Do pokoju weszła pani domu. Na wysoko upiętych włosach jarzyła się egreta z brylantów, na szyi trzy
sznury pereł. - Prawdziwe - zduszonym głosem zauważył Lodovico. Na palcach pani olbrzymie
brylanty. Za nią sunęła subretka w przepisowym stroju.

Korab wziął szklaneczkę aperitifu. Lodovico pochylił się nad panią domu.

- Pewne wyjaśnienia należą się kochanym paostwu. Jestem z kraju, gdzie obowiązują pewne bardzo
stare tradycje. Otóż u nas w Polsce z pierwszą wizytą nie wolno przychodzid w marynarce... Brak
marynarki wyraża głębokie uszanowanie dla gospodarzy, a również podziw dla małżonki pana domu.
Pani mnie rozumie... hm, mój rodak tutaj obecny tak dalece się zasymilował z francuskimi
obyczajami, że porzucił tradycję swoich ojców. Nie możemy mu tego brad za złe. Pani rozumie, jest
redaktorem „Matina”, a w dodatku ma francuską żonę...

Pani domu była oczarowana: - Ach, mon cher Jean... to jest u nich wyraz hołdu, oni w Polsce
z pierwszą wizytą... oni przychodzą bez marynarek...

Korab popijał aperitif małymi łykami. - Cholera, drao, łotr... - ale milczał. Kiedy przechodzili do jadalni,
syknął:

- Gdzie masz marynarkę, bydlaku?

Lodovico, wdychając zapachy pieczonego drobiu, odszepnął z anielskim uśmiechem:

- W lombardzie, gruba d..o, w lombardzie.

To wydarzyło się dawno, teraz jednak są imieniny mamusi i nie należy oczekiwad tego rodzaju
epizodów. Na stole - jak wspomniałam - królował okazały tort. Mamusia w gipiurowej bluzce, ze
złotym łaocuszkiem od face-à-main109, stała w drzwiach, witając swoich imieninowych gości.

- Ma na sobie marynarkę - westchnęłam z ulgą. - Wykupił ją jednak z lombardu... Kochany, miły

Lodovico!

Fruzia, nisko dygając, podała mamusi duży pęczek różowych stokrotek.

- Życzę pani długich lat zdrowia i wiele radości z dzieci.

- Pierwszorzędnie się prezentuje - szepnęłam do Jerzyka.

109
Binokle z rączka.
Kisling był w czarnym ubraniu, a w krawacie połyskiwała perła. Wytworniejszych gości chyba nigdy w
życiu mamusia nie miała. Zadowolona zacierałam ręce.

- Kawę? Czekoladę? Herbatę? - pytała Ela, wyręczając mamusię.

Miała na sobie śliczną sukienkę z perłowej mięciutkiej wełenki, wąską, świetnie uwypuklającą jej
smukłe, proporcjonalne kształty. Na szyi czerwone paciorki w tym samym tonie co czerwieo uszu. Po
prawej stronie mamusi siedział Lodovico, po lewej Kisling, za Kislingiem panna Fruzia... potem Felek
Kowarski, ja z Jerzym, po drugiej stronie Ela i Tytus. Wszyscy pomieścili się wokół okrągłego stołu.
Wśród rozhoworu głosów, dostawiania i przystawiania krzeseł, wybił się nagle głos Lodovica:

- Ja bo, proszę szanownej pani, przebywam tylko i wyłącznie w wyższych sferach arystokracji
francuskiej.

Mamusia cała w radosnych uśmiechach poprawiała żabot z układanej gipiury.

- Hm... tak. To bardzo przyjemnie... czy można panu podad kawałek tortu?

- Dziękuję pani, chętnie, a może pani od razu położy trzy kawałki, żeby sobie na przyszłośd
zaoszczędzid ambarasu?

Ela z uszami już płonącymi jak pochodnie zręcznym ruchem - manipulując srebrną łopatką - spełniła
jego życzenie.

- I mnie także samo - zaszczebiotała Fruzia.

Kisling milczał. Tytus i Kowarski w milczeniu podstawili swoje talerzyki. Popijałam gorącą, gęstą
czekoladę i czułam rozkosz marcepanu, którym była pokryta powierzchnia tortu.

- I niech pani sobie wyobrazi - głos Lodovica górował ponad rozgardiaszem - niech pani sobie
wyobrazi, że comtessa Debusse de Bourbon do tego stopnia czuje we mnie przyjaciela i doradcę, że
wczoraj zapytała: „Powiedz mi, mój najmilszy Lulu, gdzie mam ładniejsze włosy, na głowie, czy też
tu”? - Przy tych słowach Lodovico uczynił gest nie do powtórzenia.

Przerażona rozejrzałam się po biesiadnikach. Kisling, jak manekin, z oczyma uparcie wlepionymi
w kryształową salaterę z truskawkami - nie drgnął. Jedynie Fruzia zachichotała nerwowo, ale zaraz
zamilkła. Mamusia podniosła przestraszone oczy.

- Och, Boże - jęknęła.

Uszy Eli płonęły teraz jak dwie chioskie latarnie. Jerzyk powiedział: - Mówmy o czymś innym. - Ja
straciłam głos.

Lodovico, smakowicie zajadając tort, nagle zmienił temat:

- Czy szanowna pani była kiedykolwiek w chioskim teatrze?

Mamusia odpowiedziała, że niestety nigdy nie była, w Warszawie go nie ma, na wsi pod Barceloną,
gdzie ostatnio przebywa u syna, nawet hiszpaoskiego nie ma, a co dopiero chioskiego.
- Jaka szkoda! - wykrzyknął Lodovico. - Jaka szkoda dla pani młodocianej córeczki... ileż by spraw
pojęła, które by się jej w przyszłości przydad mogły... - Niech pani sobie wyobrazi, że przedstawienie
chioskie trwa nieraz dwa, trzy dni.

- Czy to nie pewna przesada? - powiedziała mamusia. - Przecież widzowie mogą umrzed
z wycieoczenia.

- Och, nie, proszę pani - tamtejsi ludzie są do tego przyzwyczajeni, idąc do teatru, zabierają ze sobą
pokaźne walizy. Jedną z chlebem, ryżem, mięsem, krajanymi dżdżownicami, mandarynkami, drugą
z poduszeczkami, w razie gdyby któremuś z dzieci czy innemu członkowi familii zachciało się nagle
spad. Poza tym zawsze mają nocniczek od nagłej potrzeby, butelkę jamajki, nożyczki, pilniki itp.

- A czy podczas przedstawienia wolno rozmawiad? - zapytała zaciekawiona Fruzia. Pan Lodovico
spojrzał na Fruzię, teraz dopiero ją dostrzegł, tak bardzo był zaabsorbowany swoimi opowiadaniami.
Dojrzał i zachwycił się.

- O, moja śliczna panienko, na ogół milczą, chyba że mają sobie coś sensacyjnego do
zakomunikowania, ale mniejsza o to. Chciałbym kochanej pani - tu zwrócił się znowu do mamusi -
chciałbym opowiedzied treśd pewnej sztuki, którą oglądałem niedawno w Pekinie.

- Prosimy... prosimy. - To Ela i Fruzia zgodnym chórem zareagowały na propozycję Grossa. Lodovico
zwrócił głowę w stronę mamusi. Teraz po sześddziesięciu latach mogę przysiąc, że nasz wspaniały
Lodovico nigdy w życiu nie tylko nie był w Chinach, ale poza Montparnasse, ulicę Rollin, a w
Warszawie ulicę Wilczą - nigdzie nosa nie wychylił.

- A więc, proszę paostwa... - tu wypił do dna swoją filiżankę czekolady i dał ręką znak Eli, żeby mu
nalała następną. - A więc proszę paostwa - akt pierwszy: taras białego pałacyku, ciemnoszafirowa
noc, widzimy na niebie roje migocących, złotych gwiazd, z daleka rozpoznajemy drzewa
eukaliptusowe, palmy i cyprysy. Ściany tarasu przysłonięte jakby żywym murem... glicynii, na
wspaniałym łożu z baldachimem leży półnagie dziewczę.

Od strony Fruzi doszedł pierwszy okrzyk zachwytu. Ela z odchyloną głową nie odstawiła nawet
dzbanka z czekoladą - znieruchomiała z oczyma wlepionymi w Lodovica.

- Tak jest, dziewczę śpi, wiatr lekko porusza glicyniami, księżyc blady i wzruszony wpatruje się
w przepiękne kształty dziewczęcia. Noc... noc i jeszcze raz noc.

Mamusia siedziała jak na rozżarzonych węglach, kasłała, chrząkała, chwilami poprawiała gipiurowy
kołnierzyk.

- Eluniu, wyjdź z pokoju - powiedziała półgłosem.

- Za żadne skarby świata - odpowiedziała moja siostrzyczka.

- I oto co widzimy jeszcze? - To retoryczne pytanie zaniepokoiło Jerzyka.

- Zwariował stary ramol - zwierzył się półgłosem biesiadnikom.

- I co widzimy? - powtórzył Lodovico. Tytus Czyżewski z łoskotem odsunął się z krzesłem od stołu.
- Oto z krużganka zsuwa się postad młodego samuraja. Samuraj jest młody i piękny, zwinnie i pewnie
dotyka nogami balustrady. Dziewczę wciąż śpi, równomierny oddech świadczy o niewinności jej
serca, o nieskalanej bieli jej dziewictwa...

O, Boże! Znów Fruzia przerywa ciszę: - A to ci fajna heca!

- Proszę nie przerywad - uśmierza ją Ela.

- Młodzian bezszelestnie podchodzi do dziewicy, ulega czarowi... przyklęka przed łożem. Pani
rozumie? - Zwraca się do ostatecznie przerażonej mamusi. - Rękoma, głodnymi rękoma zdziera
tiulową osłonę z nagiego prawie ciała dziewicy. Pochyla się coraz niżej i...

- Merde alors...110 - przerwał mu Kisling zupełnie nieelegancko.

- Stul swój rozwiązły pysk... - wtóruje Kowarski.

Panna Fruzia (nic nie zapowiadało tego wyczynu) podochocona wskoczyła na stół i przebierając po
mistrzowsku nogami, zataoczyła, nie potrącając ani resztek tortu, ani kryształowej salatery
z truskawkami. Jej piękne nogi ominęły w taocu filiżanki i tacę z herbatnikami, nie zadzwoniła nawet
łyżeczka. Jerzy serwetą wachlował bladą twarz mamusi, która półprzytomna leżała na swoim fotelu.
Ela skakała na jednej nodze wokół stołu:

- Och, to było naprawdę piękne, nie wytrzymam, nie wytrzymam - ryczała ze śmiechu.

- To puśd, kretynko! - wrzasnęłam, dając upust zdenerwowaniu - a panna Fruzia niech natychmiast
zejdzie ze stołu!

- Ale też wiedziała, kogo zaprosid! Sama jesteś idiotka! - krzyczał Kisling.

Mamusia powoli wracała do siebie.

- Bella, Bella... to było okropne - szeptała.

Goście wychodzili gęsiego.

***

Mamusia nie czekała na nasz ślub, zapowiedzi były dane w St-Sulpice. Jerzyk był katolikiem i ja
przeszłam na katolicyzm. Ksiądz Wyprztyk, wróg Witkacego, zwyciężył, ale mamusi i Eli nie było na
ślubie. Wróciły do Hiszpanii. Jedynymi gośdmi ślubnego przyjęcia w „Café du Dôme” byli Ilja i Luba
Erenburgowie. Przywykłam do codziennych odwiedzin na rue d'Assas. Dziwna jest ta więź pomiędzy
matką i córką. Nawet w tak skomplikowanych okolicznościach, bo przecież bardzo kochałam mego
ojca i zostałam z nim w Polsce, kiedy mamusia wyjechała z Ewą i Elą na zawsze, żeby już do niego nie
wrócid. Naturalnie, że byłam po stronie tatusia - zawsze po stronie tatusia. Matka nieraz rozżalona
powtarzała: „córka swego ojca”... „całkiem ojciec”. Teraz, kiedy wyjechały znowu z Elą do Hiszpanii,
płakałam. Dobra była dla mnie w codziennych, szarych kłopotach, w powszednich dniach. Taka
zawsze troskliwa, taka dobra i czuła. Wszystko potrafiła przewidzied, wszystkiemu zaradzid.
Najbardziej kochała Ewę i Fredka, ale czy można się jej dziwid? Ewa od urodzenia była słaba, raczej
chorowita - a Fredek, jedyny, wspaniały, udany syn, który od spotkania po pierwszej wojnie (kiedy już
wszyscy stracili nadzieję, że żyje) nosił ją na rękach, ubóstwiał... i od niej nauczył się lekceważyd ojca.

Miałam świadomośd tego, ale kochałam ją bardzo i tęskniłam. Siedząc w „Café du Dôme” patrzałam
na rue Vavin, tamtędy chodziłam codziennie do mamusi... a teraz jej tam nie było. Miała dosyd
angielskiego pensjonatu i swojej niedowarzonej córki. Siedziałam w „Café du Dôme” i ze ściśniętym

110
I g…
gardłem paliłam gauloisa. Przyszli Erenburgowie, przysiedli się do stolika. - No i co, panna Nawyczka?
Smutna jakoś dzisiaj?

Ilja Grigorjewicz zawsze pokpiwał. To on nazwał mnie „panną Nawyczką” i do dziś dnia niedobitki
dawnej kolonii rosyjskiej na Montparnasse (Wołowik, Granowski, Fontyoski) tak mnie nazywają -
„panna Nawyczka”. „Panna” dlatego, śmiał się, że w Polsce wszyscy „pany”... „Nawyczka” dlatego, że
kiedyś opowiadałam coś całemu kręgowi Rosjan wokół stolika. Mówiłam po rosyjsku prędko, często
brakowało mi słów, często wymyślałam nie istniejące i wtedy zamiast „priwyczka” - powiedziałam
„nawyczka”. I tak już zostało.

Erenburgowie przysiedli się do mojego stolika. Lubow Michajłowna - żona Erenburga, malarka,
powiedziała: - Panna Nawyczka, u nas niedobrze, dostaliśmy wiadomośd, pojutrze przyjeżdża
Włodzimierz Majakowski z Lili Brik, siostrą Elzy Triolet. Pierwszy obiad ma byd u nas (mieszkali
w małym hoteliku na avenue du Maine). Przyjeżdża z nimi jeden bardzo miły człowiek, też musi byd
na obiedzie, no i Elza przyjdzie. Pomyśled tylko - tyle gości, a my nie mamy pieniędzy.

Serdecznie lubiłam i Ilję, i Lubow. Naturalnie zrozumiałam od razu, że trzeba działad. Obiad musi
wypaśd efektownie. Ale mamusia wyjechała, nie zostawiając mi ani centa. Powiedziałam:

- Przyjdę rano, bądźcie spokojni, ja już coś wykombinuję, Nie powstydzicie się obiadu. Lubow!
Musimy ustalid, ile dao i jakie. Ilja zaprotestował:

- A ja? Ja jestem w tych sprawach najbardziej kompetentny. - Policzyłam sobie najpierw, ile będę
mogła zdobyd pieniędzy z księgarni i ile w formie niezwracalnej pożyczki ód Jerzyka.

Na pierwsze Ilja zaproponował łososia. Poeta! Całkiem nie rozumie, że przecież... łosoś okropnie dużo
kosztuje! Powiedziałam stanowczo: - Nie! Pierwsze - kartoflanka na śmietanie... zostały mi trzy
suszone grzyby... ale ile ma byd talerzy? Luba po zastanowieniu oświadczyła, że siedem, ale może
przyjśd ktoś z ambasady - to osiem - trudno, musimy zrobid zupę na trzech grzybach - za to damy
dużo włoszczyzny - kupię kilo kości, pokroję kartofle w talarki i podprawię śmietaną.

- To taka polska zupa? - zapytał z uśmiechem Ilja.

- Tak, taka polska zupa, ale poprosicie o dolewkę... Na drugie ryba, wiecie, ten różowy haddock111 nie
trzeba gotowad, nie trzeba smażyd, tylko dobrze podgrzad. Na wózkach na rue Bonaparte znajdziemy
w odpowiedniej cenie.

Luba popatrzyła na mnie bokiem.

- Panna Nawyczka, ja mam pięd jaj.

- Ho ho... to albo omlet z karmelem, albo naleśniki z dżemem.

Ilja Grigorjewicz ożywił się: - Wolę omlet!

Ilja celebrował parzenie kawy. Erenburgowie mieli szklany ekspres, który składał się z dwóch kul
i długiej szyjki. Naprawdę kawa była doskonała.

111
Łupacz.
Przyjechali. Lili była tak piękna, że trudno mi było oderwad od niej oczy. Piękna, smukła, prześliczny
nosek, fiołkowe oczy i włosy jak dymny bursztyn. Włodzimierz Majakowski też był przystojnym
mężczyzną. Wysoki brunet, miał krótko ostrzyżone włosy, wydatne kości policzkowe nadawały jego
urodzie cechę egzotyczną, głos miał wspaniały - jak instrument muzyczny.

Kupiłyśmy z Lubą osiem litrów wina, takiego zwykłego „pinard”112, jak mówią w argot, ale
porozlewałyśmy do karafek i do szklanego dzbanka, który zostawiła mi mamusia (używała go
poprzednio do mleka) - słowem, było zupełnie przyzwoicie.

Elza przyniosła parę bukiecików fiołków parmeoskich i jeden poświęciłyśmy na dekorację. Fiołki leżały
przed nakryciem, po bokach stołu, na środku między karafkami, wianuszkiem otaczały ocet, oliwę, sól
i pieprz. Bagietki kupiłyśmy cienkie jak patyki i rozrzuciłyśmy po stole.

Obiad się udał. Wszyscy byli weseli. Moja kartoflanka miała niebywałe powodzenie. Pierwszy poprosił
o dolewkę Ilja.

- No, panna Nawyczka, polska zupa-cudo! Jeśli można, to proszę o jeszcze jeden talerz, ale pełny.

Majakowski bez zbędnych słów podał mi swój. Muszę nadmienid, że nie posiadaliśmy, ani
Erenburgowie, ani ja, żadnej wazy. Więc potargana, czerwona, podniecona, postawiłam garnek przed
moim talerzem i szczęśliwa, że polska kartoflanka zdobyła sobie takie powodzenie, hojnie dolewałam.

Następnego dnia o szóstej wieczorem w sali na placu Odéon Majakowski miał czytad swoje wiersze.
Och! Jak wyraźnie pamiętam tamten dzieo - upalny, bezwietrzny, od południa zbierało się na burzę.
Naturalnie poszliśmy wszyscy. Włożyłam swoją najpiękniejszą sukienkę, białą w liliowe paski.
Wyprana i wyprasowana lśniła czystością. Luba włożyła biały, pikowy kostiumik.

Sala była nieduża - przyciemniona, estradę oświetlał jeden reflektor, ale też niezbyt jasny. Siedziałam
koło Erenburgów, niedaleko okna. Z przerażeniem obserwowałam zielonozłote błyskawice i głuche
grzmoty. Wtedy bardzo bałam się burzy - tak, strach przed błyskawicami i grzmotami psuł mi życie...
dopiero bombardowanie Warszawy, dopiero straszliwa wojna wyparła tamten strach. Ale wtedy
bałam się, chwyciłam rękę Luby siedzącej obok mnie. - Niczewo - uśmiechnęła się do mnie. - Niczewo,
panna Nawyczka, to tylko burza, nie ma się czego bad.

W czasie tych zielonych piorunów wszedł na estradę Majakowski. Niektóre wiersze niezupełnie
rozumiałam, przecież wtedy jeszcze nie znałam dobrze rosyjskiego, a pioruny i grzmoty odrywały
moją uwagę. Dobrze - myślałam - dobrze, że Erenburg ma takie szerokie plecy - kurczyłam się
i przysuwałam do nich. Jak piorun trafi, to najpierw w niego... Aż nagle usłyszałam słowa Idiom
i znieruchomiałam. Głos Majakowskiego nabrał jakiejś dziwnej mocy... deklamował wiersz o tym, jak
bolszewicy przechodzą przez kraje Europy. Lasy i pola - rzeki i strumienie w ciszy nasłuchują ich
kroków. „Idziemy” - zamarłam, to było jak olśnienie. Pioruny zielonymi łamanymi kreskami lśniły
niemal nad głową Majakowskiego. Każdemu słowu Idiom wtórował głuchy grzmot. Czułam, jak toczą
się chłodne, krągłe perły wzdłuż moich pleców... wszystko, Montparnasse i cały Paryż - wszystko
rozchwiało się i znikło jak zdmuchnięte pierze. Istniał tylko jego władczy, potężny głos i to Idiom...

112
Sikacz.
Wyszliśmy na plac Odéon - pachniało letnim deszczem, na ciemnogranatowym bez jednej chmurki
niebie przyjaźnie migotały tysiące gwiazd.

Tego wieczoru przeniknęła do mnie pierwsza wieśd z ZSRR.

***

Pewnego dnia Zosia Cieślewska, wskazując na przyniesioną przez listonosza pocztę, powiedziała: -
Coraz mniej przychodzi zamówieo. Co to będzie?

Przejrzałam korespondencję, popatrzyłam na Franciszka Kuczaka, który rozcinał arkusze -

przygotowywał wysyłkę. Kuczak jak zwykle miał wybrylantynowane wąsy, zakręcone kunsztownie do
góry, i jak zwykle do tyłu zsunięty zielony kapelusz o brzegach również jak wąsy wygiętych do góry.

- Co robid? - Trzymałam w ręku list od Jana Biernata z Soissons. Pisał, że w Soissons wśród polskich
górników utworzyło się kółko samokształceniowe, że mają już w swojej bibliotece dwieście
dwanaście książek, ale w kasie jest jeszcze trochę pieniędzy. On sam chętnie by przyjechał do Paryża
rozmówid się z naczelnym dyrektorem tej „Librairie”, ale nie może zarwad roboty, tym bardziej że ma
żonę i dwoje dzieci...

- Jadę do Soissons - powiedziałam. - W najbliższą niedzielę pojadę i zawiozę książki. Na rynku wykupię
stragan. Wszyscy ludzie, wracając z kościoła, zobaczą polskie książki. Z Biernatem pomówię, może
zrobimy małe zebranie.

Kuczak poprawił wąsy.

- Czy dyrektorka sama pojedzie?

- Az kim? Z wami? Co wy możecie mi pomóc? Tylko tyle, że podwójnie kosztowad będzie podróż. Nie!
Pojadę sama z jedną walizką książek.

Zosia popatrzyła na mnie szeroko otwartymi oczyma.

- To będzie ciężka walizka... A gdzie będziesz spała?

- E, tam, spała. Wyjadę z Paryża takim pociągiem, ażeby byd o szóstej rano w Soissons, bo przecież
będę musiała przedtem w policji załatwid zezwolenie na otwarcie straganu.

Rzeczywiście, w najbliższą niedzielę raniutko wysiadłam z moją wypchaną książkami walizką na stacji
Soissons. Noc miałam zarwaną - nie warto mi było w Paryżu kłaśd się spad - i dlatego, wychodząc na
peron, czułam dreszcze, nieprzyjemną gorycz w ustach i lekki ból głowy. Wzięłam walizkę w rękę
i poczłapałam ku wyjściu.

Byleby napotkad otwarte już bistro, byleby napid się gorącej, mocnej kawy...

Zły ziąb przenikał mnie na wskroś. Niedaleko dworca znalazłam kafejkę. Patron mokrą szmatą na kiju
wycierał posadzkę, krzesła ustawione na stolikach i pusty bufet sprawiły, że byłam bliska załamania
się duchowego. Musiałam czekad, aż krzesła zostaną zdjęte ze stolika i przyjmą moją utrudzoną
osobę... Teraz poproszę o kawę, oby tylko była bardzo mocna i bardzo gorąca.
Słooce wzeszło i na niedużym rynku zrobiło się nagle różowo. Ptaki świergotały wśród liści
jaskrawozielonych kasztanów. Kamieniczki, również z zielonymi żaluzjami, kolorowe szyldy sklepów,
zielone sztachety małych ogródków przed domami - wszystko wydawało mi się nierealne... bardzo
dalekie od Montparnasse i rue de Rennes... a kiedy naturalnym u mnie biegiem rzeczy pomyślałam
o tatusiu i Nowogrodzkiej 36 - odległośd od Warszawy poraziła mnie ostatecznie.

Jestem na innej planecie, w dodatku z walizką książek... wypadłam z jakiegoś dalekobieżnego

pociągu... bezsensowny surrealistyczny sen.

Naprzeciwko największy budynek w rynku - merostwo. Na czole merostwa tkwił duży, okrągły zegar
i wskazywał wyraźnie dziesięd po szóstej.

Pokrzepiwszy się kawą, szłam powoli przez rynek taszcząc walizkę, powoli podeszłam do jedynego
spotkanego policjanta i zapytałam o ulicę, przy której mieszkał Biernat. Coś mi się w głowie tłukło -
podręcznik historii literatury Ignacego Chrzanowskiego... tam był Biernat z Lublina.

Biernat z Lublina i Biernat z Soissons... a może ten mój jest pra-pra... wnukiem tamtego?
Przystawałam, dając odpocząd rękom - to znowu brałam walizkę. Wreszcie stanęłam przed malutkim
domkiem z opuszczonymi żaluzjami, oddzielonym od ulicy żywopłotem.

Słooce pokazywało się już zza wieży małego, białego kościoła. W domkach, obok których
przechodziłam - wszyscy spali. Cały świat oddychał równomiernym, spokojnym snem niedzielnego
ranka. Przeszłam żwirowaną ścieżką od trotuaru przez ogródek - trawy mokre były od rosy, pachniała
rezeda i goździki. Usiadłam na ławce najbliżej zielonych żaluzji i z wdzięcznością pomyślałam: Ach, jaki
duży i piękny jest ten świat.

Różowośd przeminęła, zrobił się jasny, słoneczny dzieo.

Usłyszałam zgrzyt klucza w zamku i otworzyły się drzwi, na próg wyszedł mężczyzna w spodniach
i koszuli, ze zwisającymi szelkami.

- Czy pan Biernat? - zapytałam.

- Do usług szanownej pani. Czym mogę... - popatrzył na mnie i na walizkę u moich nóg. - Ach, czy to
pani z „Księgarni Polskiej”?

- Tak - powiedziałam - tak, wiem, że przyjechałam cokolwiek za wcześnie, miasto jeszcze śpi, ale ja
muszę wieczorem byd w Paryżu.

Weszliśmy do domu. Żona Biernata z dzieckiem na ręku stała przy kuchni, drugie, starsze, bawiło się
na podłodze.

Kuchnia była nieduża, bardzo czysta, na półkach zobaczyłam ustawione rzędem fajansowe talerze
z kogutami i garnki emaliowane, stolnica wisiała tuż przy kredensie pełnym głębokich i płaskich
talerzy - na oknie duży gąsior, tak jak w Polsce, z nalewką wiśniową. Wysoko nad drzwiami wisiał
obrazek Matki Boskiej Częstochowskiej.

Po bardzo serdecznym powitaniu, przy którym pani Biernatowa pocałowała mnie w policzek,
weszłyśmy do pokoju stołowego. Przy oknie stała maszyna do szycia... Biernatowa położyła na
otomanie dziecko i wetknąwszy mu w usta smoczek, prędko nakryła stół serwetą w biało-granatową
kostkę.

Biernat zapytał rzeczowo o jakośd i ilośd książek.

- Zaraz po śniadaniu pójdziemy do merostwa o pozwolenie na ten stragan. Nie policja, ale merostwo
daje zezwolenie...

Był to piękny dzieo... Stałam za straganem, a tłumy ludzi świątecznie przyodzianych, wracając
z kościoła, przystawały przy mnie. Biernat, uważając się za gospodarza, ulokował się tuż obok.
Wszystkie książki sprzedałam w niecałe półtorej godziny. Biernat inkasował pieniądze - Biernat
wydawał resztę - Biernat rozdawał katalogi. Słooce prażyło, a wokół nas robiło się coraz ciaśniej.
Życzliwe spojrzenia, uśmiechy, potrząsania ręką. Wszyscy byli tu serdecznie przyjaźni, czułam zapach
swojskości, znałam go... tęskniłam za nim... zapach siana, obroku, krowy i rozoranej ziemi,
specyficzny zapach węgla. Ta swojskośd poruszyła jakieś dawne wspomnienia, coś mi się gubiło
w pamięci, to znów coś odnajdowałam. Było bardzo gorąco, któryś z przed chwilą poznanych
mężczyzn przytaskał drewnianą skrzynkę, nareszcie mogłam usiąśd. Byłam zmęczona, niewyspana -
dźwiganie walizki, maraton do zamkniętego merostwa, znalezienie władzy, załatwienie pozwolenia
na stragan i wreszcie tryumfujące przyjęcie na rynku. A potem skwar nie do wytrzymania... Wszystko
to razem spowodowało kompletny zamęt w mojej głowie. Całkowicie zdałam się na Biernata,
potwornie śpiąca, nie byłam w stanie odpowiadad na liczne pytania. Kiedy groziła mi już utrata
przytomności, Biernat ujął mnie za rękę, usłyszałam, jak w moim imieniu żegna zebranych, obiecując
ponowne przybycie. Razem z drugim górnikiem poprowadzili mnie do domu.

Pamiętam jak przez mgłę, że siedziałam przy stole, że jadłam barszcz, którego przez cały czas pobytu
we Francji nie kosztowałam. Oczy mi się kleiły, nie mogłam już dojeśd kotleta schabowego. Później
leżałam w łóżku Biernatów przy zapuszczonych żaluzjach i zamkniętych drzwiach. Nad łóżkiem
zauważyłam jeszcze wielki obraz Pana Jezusa z krwawiącym sercem. Położyłam głowę na grubachnej
poduszce (takiej, jakie bywają tylko w Polsce), pachniało wszystko czymś bardzo bliskim, co trudno
określid... jak duże białe rumianki, jak na Nowogrodzkiej w Warszawie. To był sen o Polsce. Czułam się
szczęśliwa. Z radosnym uczuciem, że coś odnalazłam, obudziłam się. Biernatowa stała nade mną.

- Janek powiedział, żeby pani przyszła do stołowego, pokrzepi się pani kawą z ciastem, bo zeszło się
paru starszych z kopalni, za godzinę pani pójdzie na dworzec, Janek kupił już bilet do Paryża.

Wróciłam do Paryża z dziwnym uczuciem, że cały dzieo byłam w Polsce. A przecież były to tylko
odwiedziny w małym górniczym miasteczku w północnej Francji.

***

Jerzy powiedział:

- Kupiłem obrączki, w przyszłym tygodniu weźmiemy ślub i pojedziemy z początku do Cros de Cagnes,
a potem do Włoch. Dostałem już pieniądze za pawilon. W przyszły poniedziałek otwarcie wystawy. Ty
też pójdziesz, przygotuj sobie ładną suknię. (Mamusia sprawiła mi bardzo piękny kostium i parę
naprawdę ślicznych sukienek.) Aha! Zapomniałem o najważniejszym - przyjechał do Paryża mój stryj
i dzisiaj po obiedzie zaprowadzę cię do niego, mieszka w eleganckim hotelu na Champs Élysées. Mój
stryj jest bardzo wytwornym starszym panem. A mnie szalenie zależy, żebyś zrobiła na nim jak
najlepsze wrażenie, po powrocie do kraju odwiedzi moich rodziców i opowie o tobie matce i ojcu.
Pamiętaj! Zachowuj się przyzwoicie, nie popadaj w swoje ataki szczerości, bądź nobliwa,
dystyngowana, z umiarem. Rozumiesz?

- O, tak, naturalnie, obiecuję ci, że zaprezentuję najbardziej dystyngowane maniery, nawet

najwytworniejsze angielskie ladies nie dorównają mi w sposobie bycia.

Jerzy poszedł na teren wystawy, a ja do księgarni. Policzyłam nareszcie pieniądze, które mi oddał
Biernat, było tego jak na moje księgarskie interesy naprawdę bardzo dużo. Zadowolona słuchałam
sprawozdania Zosi Cieślewskiej - odebrałam kasę akurat w chwili, kiedy wszedł Franciszek Kuczak.
Pokazał się w drzwiach, w ręku trzymał zawiniętą paczkę, jego zielony filcowy kapelusz, bardziej niż
normalnie zsunięty na tył głowy, wąsy dziarsko zakręcone w górę, niezwykły błysk w oku -
wskazywały na to, że pan Kuczak jest dzisiaj w odmiennym niż zazwyczaj stanie ducha.

- Pani Izo! Przyniosłem pani prezent, proszę bardzo, niech pani i pani Zosia popróbują, zależy mi na
waszym osądzeniu, czyli egzaminacyjnym wypróbowaniu... specjalnie kupiłem bagietkę. - Jednym
ruchem ręki rozwinął paczkę - z zachwytem ujrzałyśmy spory kawał kiełbasy. - Czysto wieprzowa, sam
ją robiłem, z jałowcem, pieprzem, w miarę podwędzona - proszę, proszę, bardzo proszę!

Ułamałam kawałek bagietki i zatopiłam zęby we własnoręcznej robocie Kuczaka. Nie odkładając
kiełbasy mruknęłam:

- Skocz, Zosiu, na górę po trzy piwa.

- A to ci uczta! - krzyknęła Zosia i tak skoczyła, że krzesło upadło na podłogę. Kuczak w zielonym
kapeluszu stał przed stołem i podkręcał wąsa.

- No co? no co? - pytał, a twarz jego promieniała uśmiechem.

- Panie Kuczak, pan jest mistrzem. Boże! Jak ja dawno nie jadłam takiej kiełbasy. Co za zapach!

W tej chwili wszedł do księgarni Tytus Czyżewski.

- Tytus! - krzyknęłam. - Tytus, przyszedłeś w szczęśliwą chwilę. Poznajcie się - pan Kuczak, mistrz
masarski - Tytus Czyżewski, znakomity poeta i malarz. Tytus, spróbuj tej kiełbasy, pan Kuczak
przyniósł ją na próbę „egzaminacyjną”. Zosiu, jeszcze jedno piwo, bo Tytus też zasiądzie w komisji
egzaminacyjnej.

Tytus smakował z zamkniętymi oczami.

- Rzeczywiście, pozwoli pan sobie pogratulowad. Dzieło godne mistrza. Najprawdziwsza krakowska
kiełbasa i jeszcze ciepła.

Mlaskaliśmy językami, oblizywaliśmy się.

- Wspaniała, doskonała, niedościgniona, wszystkie francuskie saucissons113 mogą się schowad.

Pan Franciszek tryumfował.

113
Kiełbasy.
- No i co, pani Izo? I król nie powstydziłby się poczęstowad taką kiełbasą innych monarchów. - Tytus
z zapchanymi ustami przytaknął. - Prawda? Nie tylko by się nie powstydził, ale nawet, cholera, pękłby
z dumy. Więc, pani Izo, bo ja tu dziś przyszedłem, mając pewien interes na uwadze. Co by pani
powiedziała, żebyśmy we dwójkę, jako wspólnicy, wystąpili przed światem? Bo to, proszę pani, mam
koleżkę z samej Warszawy, jego żona i dzieci po dziś dzieo mieszkają na Pelcowiznie, on im tam
miesięcznie dosyła coś niecoś... Ten Jasiu to łebski chłopak - w Hamburgu pracował, w Antwerpii
pracował, a teraz to chyba drugi rok obija się w Paryżu. On tam u Citroëna mechanikiem jest, po
pracy to się prawie co dzieo spotykamy, od pierwszego wejrzenia żeśmy się dorozumieli. On to
zeszłego tygodnia powiada: „Ja bym ci, Franuś, i majątek powierzył, tak cię, bracie, pokochałem
i wiem, że jesteś morowy chłop... a jakeś mi powiedział, że masarską robotę znasz, to mi ciągle po
głowie chodziło, czy byś ty, Franek, umiał prawdziwą krakowską kiełbasę robid. Jest nas tu Polaków
chyba około trzystu, do najrozmaitszej roboty zdatnych, i to bractwo nienajgorzej zarabia. Naturalnie
przyuczyli się już, jak ich francuscy koledzy, stad przed ladą w bistro i białe wino popijad, ale że są
Polakami, to im to nie w smak, jeno tę utraconą wraz z ojczyzną krakowską kiełbasę wspominają.
Zgadaliśmy się z pięcioma, nijak nie mogą się oswoid z tym tutejszym żarciem. Tak jak ja ślimaków się
brzydzą. - Królik to dla mnie kot, zielone trawy też mi gębę parzą - powiadają - i po mojemu
prawdziwie, że oni nie krowy i trawa nie dla nich. Słowem - pod moim przewodem do ciebie się
udajem - franki zebraliśmy, idź, Franuś, rano do Hal - kup wieprzaka i zrób nam krakowskiej kiełbasy”.
Pani Izo, dał mi całe dwieście pięddziesiąt franków. Poszedłem ja o czwartej nad ranem, kiedy dopiero
kupcy się zjeżdżają - było w czym wybierad i był czas się targowad. Przyuważyłem świniaka, nieduży,
ale i niemały... w sam raz wedle tej słoniny, co miał na karku. Dałem sto osiemdziesiąt franków.
Kupiłem od razu i gryczanej kaszy, i pieprzu, i soli, i trochę tych listków. Znajomek masarz niedaleko
Hal ma swój warsztat, za jeden schab pozwolił mi u siebie oporządzid wszystko i uwędzid. Serce mnie
bolało, bo schab był piękny i ważył chyba piętnaście funtów. Trudno - koszta handlowe - alem
czterdzieści pięd funtów sprokurował. Ucha (pani, co za ucha!), nóżki, ogonek i podgardle na salceson
poszły, a kaszanka? Palce lizad. Kiedy to wszystko Jasiowi oddałem (zapach taki, że dech mu zaparło),
to on mi z pięd funtów kiełbasy wsunął i powiada: „Bierz, to twoje za robotę, żeś ją pięknie odwalił...”
- pociągnął dwa razy nosem i dorzucił mi wszystkie cztery nóżki. - „Sprokuruj to jeszcze i chrzan
przygotuj, na te nóżki Gienika tu sprowadzę do ciebie, on przyniesie literek prawdziwej polskiej
wódki, a nie te ich śmierdzące «amer-piccxny». Podjemy sobie, popijemy - aż nam się rodzinna
Pelcowizna przypomni”. Ja mu na to: „Jasiu, adyd mi gnaty pozostały, kupię włoszczyzny i takiego
wam rosołu nagotuję jak w Warszawie - a do tego klusek z czterech jajek. O mąkę i jajka już się nie
turbuj. Franuś Kuczak swój ambit ma”. Co tu dużo gadad i opowiadad. Libacja nad libacje - smakowite
wszystko nad podziw! I Jasiu powiada: „Franek, a może byś ty przed zakładami Citroëna budkę
wystawił? Szynka, kiełbasa, salceson, polędwica wędzona, kaszanka, parówki? Nie wiedziałbyś kiedy -
a w banku pieniążki ci się rodzą i rozmnażają. Poleci roczek, a ty, Franuś, milionerem któregoś ranka
się obudzisz. No, co ty na to?”

Takem zaraz o pani, pani Izo, pomyślał... bo pani kobieta obrotna, po francusku gada, z władzą potrafi
się rozmówid. Co do prezencji to też nic nie można powiedzied, bo z przeproszeniem gębusię pani ma
gładką i dla oka przyjemną. Od siódmej rano do czwartej w tej budce pani se posiedzi, kiełbasy,
mięsa, baleronu, salcesonu, kto jakie ma życzenie, zważy pani. Zarobi pani Iza z dziesięd razy więcej
niż na tych Świętych Genowefach i Lekarzach domowych, a zresztą tu może pani Zosia zostad i dalej
książki wysyład. Rano w Halach przyuważymy sobie wieprzaka, rozumie pani, trochę chorego, za pół
ceny, jak nie za pół darmo. Zaprowadzimy go do warsztatu i zakłujemy. Czy pani wie, jak to się
opłaca?

Tytus, zaspokoiwszy pierwszy głód, powoli, z uwagą, dojadał kiełbasę.

- Zakłujemy, zakłujemy - powtarzał z jakąś nie znaną mi u niego sadystyczną rozkoszą.

Od pierwszej chwili, od pierwszego kęsa tej ciepłej kiełbasy urzekła mnie myśl, że wstąpię na nową
drogę życia, na której wiernie towarzyszyd mi będzie ten oto niebiaoski zapach i niepowtarzalny
smak. Tak, to jest coś dla mnie. Jak to pan Kuczak powiedział? Rankiem w Halach... tłok, harmider,
tłumy spieszących się ludzi, a ja sprytnie, chytrze, ze znajomością rzeczy wyszukuję wśród setek
zdrowych jednego chorego wieprzaka... a potem kłujemy, aż zakłujemy.

- Panie Franciszku, muszę pomyśled, porozumied się z narzeczonym, jutro panu powiem, czy
przystępuję do spółki.

Jerzykowi ani słowa nie powiedziałam. Mam instynkt życia - tak, na pewno mam jakiś
nieprawdopodobny, zdrowy, nie okaleczony instynkt. Wiem, co wolno powiedzied, a co lepiej
przemilczed. Słowa o tej świetlanej przyszłości, opartej na chorym wieprzaku, nie szepnęłam.

Do obiadu u stryja ubrałam się w czarny jedwabny kostiumik, upudrowałam nos, powieki zrobiłam na
zielono - długie kreski od kącików oczu ku skroni - usta jaskrawoszkarłatne. Montparnasse 1925. Po
drodze Jerzyk kupił osiem różowych, strzępiastych tulipanów i kazał mi je wręczyd przy powitaniu.
Muszę dodad, że po raz pierwszy włożyłam białe rękawiczki glace (podarunek od mamusi). Hotel-
pałac przy Champs Élysées - portierzy wyglądali jak książęta, mały boy w czerwonym uniformie ze
złotymi guzikami i w czerwonej czapeczce zawiózł nas lustrzaną windą. Mogłam się sobie przyjrzed
w lustrze - białe rękawiczki, pęk tulipanów, wszystko razem grało.

Stryj zajmował apartament składający się z saloniku, sypialnego i wspaniałej łazienki.

- Halo, Georges - doszedł do mnie głos z sypialni. - Wejdźcie tu do mnie, po podróży czuję się trochę
zmęczony i położyłem się do łóżka. Jutro będę już zupełnie okey i zapraszam was na obiad do „Café
de Paris” (najdroższa restauracja w Paryżu). No, wejdźcie wreszcie, chcę poznad twoją narzeczoną.

Jerzy popchnął mnie w stronę otwartych drzwi. Starszy wytworny pan leżał w łóżku z głową wspartą
na dwóch poduszkach. Szpakowate włosy, wydłużony nos nad cienkimi, ledwie widocznymi wargami,
jedwabna piżama w granatowo-białe pasy. Starając się o jak najwdzięczniejszy uśmiech, podałam mu
tulipany, mrucząc półgłosem, że jestem szczęśliwa z poznania kochanego stryja. Jerzy całował się
z nim, ściskał dłonie i również zapewniał, że jest uszczęśliwiony, że oboje jesteśmy szczęśliwi, że
marzyliśmy, aby móc kochanego stryja powitad w Paryżu.

Stryj włożył binokle na nos, obejrzał nas uważnie od stóp do głów i wyraził swoje uznanie Jerzykowi.

- Świetna figura, rzeczywiście świetna, buzia śliczna, a nogi... No, teraz śmiało możemy wychylid
szklaneczkę szampana za waszą przyszłośd, za wasze szczęście. Georges, zadzwoo i każ podad coś
dobrego.

- Och, nie, stryju, w hotelu nie podadzą takiego, który byłby godny ciebie. Pozwól, że sam skoczę,
znam tu w pobliżu jednego agenta, naprawdę opłaci się... przyniosę coś zupełnie ekstra.
- Dobrze, będę miał okazję porozmawiad z twoją narzeczoną tête à tête, ale rozumiesz, wy
przyszliście do mnie, więc moim prawem jest was ugościd. - Wyjął z portfelu, który leżał obok na
stoliku, dwieście franków i podał Jerzykowi. - Może starczy prócz szampana na migdały lub też na coś,
co lubi twoja narzeczona.

Jerzyk wyszedł i zostaliśmy sami. Naprawdę chciałam się przypodobad stryjowi. Pamiętam, jakby to
było wczoraj: podniosłam w górę głowę... uśmiechnęłam się i... chrząknęłam. Nic mi do głowy nie
przychodziło. Nie znałam kochanego stryja, nie wiedziałam, co go interesuje. Stryj zdjął binokle
z nosa, odłożył je na stoliczek i zapytał:

- No i cóż, kochanie, słyszałem, że prowadzisz polską księgarnię dla górników i robotników

budowlanych. Wydaje mi się, że ci ludzie mało czytają, jeśli są wśród nich tacy, którzy potrafią czytad.
To bardzo piękna działalnośd, ale czy ci to przynosi jakąś korzyśd finansową? Usiądź tu bliżej,
kochanie, mnie możesz wszystko powiedzied... jestem stary i mam doświadczenie człowieka, który
przeżył coś niecoś.

Uśmiechnął się - zmarszczki koło oczu wystąpiły w postaci wachlarzyków, bruzdy od nosa do ust
pogłębiły się. Poczułam do niego zaufanie i szczerą sympatię.

- Och, stryju! - krzyknęłam i wzięłam jego ręce w moje. - Dotychczas nie zarabiałam dużo, ale za parę
dni wszystko się zmieni. Znalazłam wspólnika, jest nim Franciszek Kuczak - masarz, rzeźnik i genialny
kiełbasiarz. Gdyby stryj mógł popróbowad jego krakowskiej kiełbasy! Cudo! Pycha! Niebo w gębie!

Stryj nałożył z powrotem na nos binokle, ale mnie to już nie obchodziło. Siła marzenia zwyciężyła
rzeczywistośd.

- Więc ja z Kuczakiem skoro świt będziemy w Halach... Towaru tam co niemiara. Czy stryj był kiedyś
o tej porze w Halach? Radzę iśd... wieprzaków, świo - setki! Chłopi zjeżdżają swoimi furami. No to my
z Kuczakiem, stryju, upatrzymy sobie takiego wieprzaka, niespecjalnie wielkiego, najlepiej żeby był
chory - stryj rozumie? Bo takiego niezupełnie zdrowego można kupid za połowę ceny, najważniejsze,
żeby jeszcze był żywy. Kuczak wynajmie warsztat u kolegi, też Polaka. Tam zaniesiemy wieprzaka i od
razu zakłujemy. - Tu fantazja poniosła mnie. Poczułam wieszcze natchnienie, skoczyłam na równe
nogi i przed osłupiałymi ze zgrozy oczyma kochanego stryja odegrałam pantomimę... zakłuwanie
wieprzka. To doskakiwałam, to odskakiwałam, dziobiąc widelczykiem od owoców, zdjętym
z talerzyka, poduszkę leżącą pod głową stryja. - A Kuczak z jego krwi zrobi kaszankę! Jego uszy to
przysmak nad przysmakami. Do kiełbasy dodamy trochę czosnku, jałowca i nie pożałujemy słoniny... -
Urwałam, do pokoju wszedł sielsko uśmiechnięty Jerzyk, trzymając pod pachą dwie butelki, a w ręku
kartonowe pudełko. O Boże! Boże! Co ja znowu narozrabiałam - taki temat dla „kochanego stryja”.
Natychmiast wytwornie usiadłam i z leniwym wdziękiem zapaliłam papierosa. Stracone, wszystko
stracone włącznie z małżeostwem - myślałam. - Po co tu jeszcze siedzę?

Stryj znowu zdjął binokle.

- Dobrze, rozumiem, ale powiedz mi, co z tą wędliną, schabem, kaszanką i uszami będziecie robid?
Przecież taka ilośd to dla was stanowczo za wiele.
Jerzyk stał naprzeciw mnie... jeszcze nie rozumiał, w czym rzecz, ale pewien błysk w jego oczach,
podobny do lśnienia noża, przeszył mi serce. Cóż za diabeł wstąpił we mnie - zamiast czym prędzej
zmienid temat, z uporem wariatki tłumaczyłam stryjowi i Jerzemu:

- Bo my z Kuczakiem otworzymy taką budkę przed bramą Citroëna i tam będziemy sprzedawad nasze
wyroby. Kiełbasa będzie jeszcze ciepła... a polędwica wędzona, a szynka, kaszanka, salcesony, włoski
i ten drugi, z krwi i słoniny... - w miarę wyliczania podniecałam się coraz bardziej - a wątrobianka! -
krzyknęłam dziko, znowu dziobąc widelcem poduszkę stryja - a podwędzone uszy - wrzeszczałam już
na całe gardło.

Jerzyk złapał mnie za ręce, wydzierając widelczyk.

- Bellusiu! Opamiętaj się, ja nie wiem, co jej się stało? Nigdy czegoś takiego od niej nie słyszałem. Co
jej stryj powiedział? Jakim sposobem stryj ją wprowadził w taki stan?

- Ja... ja ją wprowadziłem w taki stan? Ja jej coś powiedziałem? Och, Georges, żebyś ty to widział!
Pokazywała mi, jak będzie kłud chorego wieprzaka, którego kupi o świcie w Halach. Ależ sobie
wynalazłeś narzeczoną! Takie się chyba tylko w Paryżu chowają!
W drodze powrotnej Jerzyk nie powiedział do mnie ani słowa. Przez cały czas płakałam, niegłośno, ale
bardzo żałośnie. Już nigdy w życiu kochanego stryja nie widziałam... wrócił do Polski. Rodzicom
Jerzyka w Częstochowie słowa nie powiedział. Umarł przed naszym powrotem do kraju.

Tajemnicę chorego wieprzaka zabrał ze sobą do grobu.

***

Co pewien czas odwiedzałam świetną malarkę polską, Olgę Boznaoską. Miała swoje atelier na boulev.
Montparnasse, na przeciwnym koocu „Rotonde” - to znaczy od dworca na prawo.

Olga Boznaoska mieszkała ze swoją siostrą Izią. Zajmowały duże studio i dwa mniejsze pokoje
z kuchnią. Prawdę powiedziawszy, mieszkanie było smutne, szare, nie należało do najczystszych, ale
trzeba zrozumied, że ilośd pupilów Olgi Boznaoskiej wyrażała się poważną liczbą. Przeszło pięddziesiąt
białych myszy sprawiało swoim zapachem, że trudno tam było oddychad. Pani Izia natomiast, stale
cierpiąca na fluksję, osoba wtedy już wiekowa, żarliwą miłością kochała swego siedemnastoletniego
ratlerka. Gruby jak salceson ratler posiadał jeszcze dwa stale bolące go zęby. Pani Olga powiedziała
mi szeptem, że zaraził się fluksją od Izi. Siostra pani Olgi zawijała sobie twarz białym wełnianym
szalikiem, który zawiązywała w supeł na szyi, ratlerek zaś miał głowę obwiązaną flanelą, ale supeł
nosił na czubku swojej małej główki. W czasie wizyty pani Izia z ratlerkiem, oboje z zawiniętymi
głowami, siedzieli na szerokiej z pięknymi mahoniowymi wygięciami kanapie, krytej spłowiałym
czerwonym atłasem.

Pani Olga lekceważyła upływanie czasu. Nie istniał dla niej. Taka moda - siaka moda, to nie miało
znaczenia. Toteż strój jej często budził zdziwienie. Konsjerżka, sąsiedzi okazywali zaciekawienie, ale
tylko na początku, kiedy się wprowadziła. Paryż nie reaguje na żadne dziwactwa. Z biegiem czasu
przyzwyczaili się, że malarka żyje jeszcze w XIX wieku i jako rekwizyt z minionej epoki należy ją
zaakceptowad, tym bardziej że jest panią szlachetną, podobno znakomitą malarką, osobą dobrą
i miłą.
Pani Olga bowiem nie zmieniała nigdy ani fasonu, ani stylu swojego ubrania. Czarna suknia do samej
ziemi, wcięta w pasie, z kołnierzykiem na fiszbinach, postiche114 dookoła głowy. Rękawy bufiaste
u ramion, zwężające się ku dłoniom. Nie malowała się ani nie pudrowała. Z siostrą Izią i jej ratlerem -
przynajmniej w te dni, gdy się u nich zjawiałam - była przeważnie pokłócona. Pani Olga obłaskawiła
swoje ukochane myszki i na jej przymilne prośby wychodziły z kącików, spod mebli, a nawet, jak mi
się zdawało, spod posadzki. Przemawiała do nich półgłosem z wielką czułością: - Mes petites souris -
moje maleokie myszeczki - moje kochane maleostwa - mamusia kupiła dobre biszkopciki - my lubimy
dobre biszkopciki - mamusia pokroiła słoninkę - my bardzo lubimy słoninkę - kochane, bielutkie,
najmilsze pieszczoszki...

Siedziałam w fotelu, podłożywszy pod siebie nogi, podkulałam je, przykrywając dokładnie sukienką.
Nie czułam sympatii do pieszczoszek. Miały gołe, różowe ogony, mrowiły się w oczach i jak na mój
gust miały za prędkie ruchy. Pani Izia z kanapy płaczliwym głosem prosiła:

- Błagam cię, już sześd razy dzisiaj dawałaś im jeśd, przecież mój biedny aniołek (ratlerek z fluksją
leżący na jej kolanach) przy tym bólu zębów nie może na nie patrzed, widzisz, zamyka oczki. Och, mój
skarb jedyny, dzisiaj nie tylko nie zjadł kotlecika, ale nawet nie przełknął łyżeczki mleka...

Oparte o ściany, na sztalugach, na krzesłach, na pięknej rzeźbionej skrzyni - wszędzie stały obrazy Olgi
Boznaoskiej. Portret starszej pani, portret dwóch małych dziewczynek, pejzaż jesienny parku, ulice
i place Paryża - gobelinowe, w przytłumionych szarych tonach, owiane mgłą, zachwycające, jedyne
w swoich barwach. Kergur powiedział mi kiedyś, że pani Olga kochała Solskiego... był to ponod
dramat jej życia. Wyjechała z Polski i od tamtej pory trwa ta jej walka z czasem.

Myszki jadły pokruszone biszkopty, podchodziły do samych nóg pani Olgi, a niektóre wdrapywały się
po jej długiej spódnicy na ręce.

- Widzi pani, jakim cieszę się u nich zaufaniem? - Ratler warczał cicho, ale przejmująco.

- Kochanie - zbolałym głosem znowu przemówiła pani Iza - żebyś nie zapomniała... czy jest dosyd
kawy, czy mamy dosyd wina, przecież pan Zurbaran zapowiedział się na dzisiaj...

Coraz więcej myszy przybywało... może mieszkały w sąsiednich domach?

- To ty powinnaś się zająd przyjęciem, ja całe przedpołudnie malowałam... miałam dobre światło
i czułam się lepiej. Iziu, ty się za bardzo przejmujesz zdrowiem swego pupilka.

Trzy myszy przycupnęły tuż przy nogach mojego fotela. No cóż, wstydzę się, ale... ale ja boję się
myszy... może nie tyle boję, co brzydzę. Dotknięcie tych stworzeo przeraża mnie.

- Pani Olgo, ja muszę już iśd... niech im pani każe się schowad... tak mnie nogi bolą. Jerzy czeka na
tarasie „Café de la Paix” - przyjechał jego kolega z Warszawy. Jerzy zaprosił go na kolację.

- Dobrze, dobrze, zaraz sobie pójdą, one dzisiaj mają dobry apetyt. A jak się nazywa kolega?

- Nazywa się Bohdan Pniewski, jest też architektem jak Jerzy.

114
Przypinane włosy.
- Pniewski? Pniewski? - westchnęła. - Ach, ta młoda generacja, człowiek już nikogo wśród nich nie
zna. Przecież to smarkacze ledwie odrośli od ziemi. Dlatego nie chcę jechad do Krakowa ani do
Warszawy... wszędzie nowi ludzie. Najlepiej tu, w moim quartier, znam wszystkich i oni mnie znają.

Obróciła się na piętach dookoła, spódnice jej frunęły - na ten znak myszy rozbiegły się i pochowały po
norach. Z trudem rozprostowałam nogi, nie tylko zdrętwiały i bolały, ale miałam wrażenie, że już
nigdy nie będę mogła chodzid. Opuszczone na podłogę powoli wracały do normalnego stanu. W
duchu przysięgłam sobie ograniczyd odwiedziny u Boznaoskiej - za dużo miała tych ukochanych
myszek. Na dworcu Montparnasse zeszłam w głąb tunelu, wykupiłam bilet w kierunku Opery.
„Dubo... Dubon… Dubonnet...” - niosła się pieśo metra paryskiego. Ciemnośd - światła nowej stacji -
ciemnośd - znowu światła. Wychynięci z ciemności, pędzimy z łoskotem, szumem i hałasem na
nadziemnym odcinku. Z okien metra widzimy niebieski, zasnuty dymem, zamglony Paryż.

„Dubo... Dubon... Dubonnet...” - mam na czubku języka smak aperitifu, a w uszach stale ten sam
refren...
Obwolutę projektowałł wg portretu M. Kislinga JAN SZANCENBACH
Redaktor WIESŁAWA OTTO-WEISSOWA
Printed in Poland Wydawnictwo Literackie, Kraków 1970 Nakład 10 000 + 283 egz. Ark. wyd. 14,7 Ark druk. 18 + 1,5 ark. ilustracji Papier
druk. mat. kl. III, 82 X 104 cm, 70 g Oddano do składania 23 V 1969 r. Podpisano do druku 12 II 1970 Druk ukooczono w marcu 1970 Zam. nr
373/69 A-71-1700 Cena zł 22.- Drukarnia Wydawnicza, Kraków Wadowicka 8