RECENZJE
www.swiatnauki.pl/recenzje
Religie przez szkiełko i oko
Narodziny wszelkich wyznań mają typowo ewolucyjny charakter. JERZY KOWALSKI-GLIKMAN
Ý ODCZAROWANIE.
Religia jako zjawisko naturalne w świecie”. Jak sądzę, z perspektywy bez-
Daniel C. Dennett kompromisowego ateizmu Dawkinsa czy
Przełożyła i wstępem Onfraya takie postawienie sprawy przez
opatrzyła Barbara Stanosz Dennetta czyni go niemalże renegatem.
Państwowy Instytut Wydawniczy Tyle że Dennettowi nie zależy, jak się
Warszawa 2008
Na półkach księgarskich po-
jawiło się ostatnio co naj-
mniej kilka apologii atei-
zmu. Niestety, spora część
z nich, jak Bóg urojony
Richarda Dawkinsa czy
Traktat ateologiczny Mi-
chela Onfraya jest znako-
mitą ilustracją znanego powiedzenia
„strzeż mnie przed przyjaciółmi, z wro-
gami poradzę sobie sam”. Są to bo-
wiem pozycje równie zideologizowane
i napastliwe, jak najgorsze wystąpienia
zacietrzewionych kaznodziejów. Nie
tylko odstręczają od ateizmu, lecz tak-
że zdeklarowanych ateistów (takich jak
ja) przepełniają uczuciem niesmaku.
Na tym tle Odczarowanie znanego ame-
rykańskiego filozofa Daniela C. Dennet-
ta, którego przekład ukazał się nakładem
PIW, jest jak haust świeżego powietrza.
Okazuje się, że można być ateistą i pisać
w sposób rzeczowy i rozważny.
Inna sprawa, że dla Dennetta ateizm
jest pojęciem znacznie szerszym niż dla
wspomnianych autorów. „Jeżeli tym,
co uznajesz za święte – pisze on – nie jest
żadna osoba, do której mógłbyś się mod-
lić i uważać ją za właściwego adresata
twojej wdzięczności (albo gniewu, gdy
bezsensownie ginie ktoś ci bliski), to jesteś
ateistą”. Sądzę, że pod taką definicję ate-
izmu podpadałoby sporo ludzi skądinąd
głęboko wierzących. Trudno mi przyjąć,
by wielu współczesnych myślicieli reli-
gijnych naprawdę było przekonanych
o istnieniu żyjącego w niebiosach przy-
słowiowego starca z długą, białą brodą.
Na przykład znany teolog chrześcijański
Alvin Plantinga określa Boga jako „po-
zbawioną cielesności istotę świadomą,
posiadającą pewien rodzaj zdolności po-
92 ŚWIAT NAUKI
strzegania swojego otoczenia i działania
wydaje, na bezkompromisowej walce
z religijnością. Odczarowanie jest w za-
myśle autora próbą sformułowania pro-
gramu badawczego, którego celem mia-
łoby być uzasadnienie tezy, że religia
i religijność są zjawiskami naturalnymi,
powstałymi na wczesnym etapie ewo-
lucji człowieka. „Według ewolucyjnych
standardów nie tak odległe są czasy,
w których na tej planecie nie było żadnej
religii, a obecnie jest ich bardzo wiele.
Dlaczego? – pyta autor. I dodaje – Czy
nie możemy po prostu zaakceptować
oczywistego faktu, że religia jest zjawi-
skiem ludzkim, ludzie zaś są ssakami,
czyli produktami ewolucji, i na tym po-
przestać w analizie biologicznych pod-
staw religii?”.
Program zaproponowany przez Den-
netta ma więc w zamyśle odpowiedzieć
na pytania: skąd wzięły się religie i dla-
czego niektóre z nich przetrwały tysiąc-
lecia, zaś inne szybko obumarły i popad-
ły w niepamięć? Odpowiedzi, według
niego, należy szukać, stosując metodolo-
gię nauk przyrodniczych – biologii i psy-
chologii ewolucyjnej przede wszystkim.
Mogłoby się wydawać, że pytania te
są zupełnie niewinne i nie budzą żad-
nych kontrowersji. Ale to pozór. Dennett
głęboko wierzy, że religia jest zjawiskiem
dającym się w pełni wytłumaczyć w spo-
sób czysto naturalistyczny, a takie posta-
wienie sprawy jest już dla wyznawców
jakiejkolwiek, jak się wydaje, ideologii
całkowicie nie do przyjęcia. Nie ma chy-
ba bowiem żadnego systemu religijnego,
który głosiłby, że nie pochodzi – mniej
lub bardziej bezpośrednio – od Boga.
Postawę Dennetta charakteryzu-
je chyba najpełniej, wydawałoby się,
drobnostka. Jednym z punktów wyjścia
książki jest cytat z Naturalnej historii re-
ligii, krótkiego, prowokacyjnego dzieła
wybitnego XVIII-wiecznego szkockie-
go filozofa Davida Hume’a: „Chociaż
wszelkie studia nad religią mają wyjąt-
kowo doniosłe znaczenie, uwagę naszą
zwracają dwa zwłaszcza zagadnienia,
a mianowicie zagadnienie rozumowych
podstaw religii oraz zagadnienie jej źró-
deł w naturze ludzkiej”.
To znaczące, że Dennett zupełnie
świadomie – jak przypuszczam – nie
zacytował następujących zaraz po-
tem słów Hume’a: „Dobrze się składa,
że na pierwsze, najważniejsze, pytanie
znana jest najbardziej oczywista, a przy-
najmniej najprostsza odpowiedź. Cała
natura przemawia za istnieniem inte-
W KSIĘGARNIACH
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Wszystko o romansie w sieci. Psychologia
związków internetowych Monica Whitty,
Adrian Carr
Jak mówić komplementy? Psychologia
pozytywnej komunikacji Mira Montana
Czarnawska
Ossolineum
Ilustrowany słownik mitologii greckiej
i rzymskiej Lucyna Stankiewicz
Słownik mitologii greckiej i rzymskiej Pierre
Grimal
Książka się rozwija Anna Świderkówna
i Maria Nowicka
Rynek główny w Krakowie Waldemar
Komorowski, Aldona Sudacka
Prószyński Media
Zagadki z przeszłości. O pierwszych etapach
ewolucji człowieka Agnieszka Herman
Wydawnictwo KURPISZ S.A.
Zmiany klimatu i ich skutki Zbigniew
W. Kundziewicz, Piotr Kowalczyk
Zagrożenia związane z deficytem wody Piotr
Kowalczyk
Wydawnictwo REBIS
Ukryta historia. Zaginione cywilizacje, wiedza
tajemna i starożytne zagadki Brian Haughton
Wydawnictwo TRIO
Kultura – naród – trwanie. Dzieje kultury polskiej
od zarania do 1989 roku Maria Bogucka
Wydawnictwo Znak
Historia filozofii XX wieku. Nurty. Tom 1 Tadeusz
Gadacz
Luty 2009
ligentnego stwórcy; i żaden racjonalny
badacz nie może, po chwili refleksji,
wątpić w Teizm i Religię”. O ile więc dla
Hume’a naturalna historia religii jest
drogą do zrozumienia, jak ludzie uświa-
domili sobie istnienie Boga, o tyle dla
Dennetta jawi się próbą zbadania, jak
religie mogły powstać bez Boga.
Aby to zrozumieć, filozof wychodzi
od hipotezy, że nasi przodkowie, na bar-
dzo wczesnym etapie ewolucyjnym, kie-
dy nie znali jeszcze religii, zaczęli poj-
mować, że w świecie istnieją inne ciała
i odmienne umysły. W terminologii przy-
jętej przez autora świat pełen jest „obiek-
tów” (niezbyt fortunne tłumaczenie ory-
ginalnego „agents”) mających własne
dążenia, pragnienia i systemy wartości.
W pewnym momencie ewolucji, według
Dennetta, pojawiła się zdolność przypi-
sywania owych dążeń, pragnień i syste-
mów wartości czemuś, co nie było żad-
nym materialnym obiektem. To właśnie
dlatego we wszystkich chyba podaniach
ludowych pojawiają się – w tej czy w in-
Luty 2009
nej formie – potwory i dobre wróżki, elfy
i jednorożce, no i oczywiście bogowie.
Ale, jak przyznaje sam Dennett, nie tłu-
maczy to jeszcze fenomenu religii. Jeśli
religie są tak wszechobecne we wszyst-
kich ludzkich społecznościach, to muszą
– by ewolucyjne wyjaśnienie mogło być
wiarygodne – nieść ze sobą jakąś kon-
kretną korzyść. Cui bono? – chciałoby się
powtórzyć za Ciceronem. Kto na tym ko-
rzysta? Oto pytanie, na które musi dać od-
powiedź teoria ewolucji. Próba jej udziele-
nia zajmuje większą część Odczarowania.
Nie będę zdradzał tej odpowiedzi, zamiast
tego, na zachętę przytoczę przypowieść
z rozdziału otwierającego książkę:
„Przyglądamy się na łące mrówce,
która pracowicie wspina się coraz wy-
żej po źdźble trawy, dopóki nie spadnie,
a potem wspina się znowu i znowu, ni-
czym Syzyf, który pcha pod górę swój
głaz w nieustających próbach wtoczenia
go na szczyt. Dlaczego mrówka to robi?
(…) Jej mózg został opanowany przez
maleńkiego pasożyta, motyliczkę wątro-
bową (Dicrocelium dendriticum), która
musi się dostać do żołądka owcy lub
krowy, by odbyć swój cykl reprodukcyj-
ny. Ten maleńki robak mózgowy skłania
mrówkę do zajęcia pozycji korzystnej
nie dla niej, lecz dla jego potomstwa”.
Problemem, przed którym staje Den-
nett, jest więc wyjaśnienie, skąd wziął
się ten „pasożyt” religijności (to określe-
nie autora pozbawione jest pejoratyw-
nych konotacji) i dlaczego jest on aż tak
żywotny. Ale tu pojawia się problem. Na-
wet jeśli uda nam się stworzyć i poprzeć
obserwacjami naukową teorię religii,
cóż to zmieni? Czy wpłynie w jakikol-
wiek sposób na zmianę oceny czynów
dokonanych w imieniu Boga, tych naj-
piękniejszych i tych najbardziej odraża-
jących? Czy posługując się nią będziemy
lepiej przygotowani do przeciwstawie-
nia się religijnemu fundamentalizmowi,
nietolerancji, terroryzmowi? Obawiam
się, że nie. Jak napisał H. Allen Orr, od-
powiedzi na te pytania próżno szukać
w laboratorium biologicznym. n
ŚWIAT NAUKI 93