Praca magisterska руский язык

Spis treści
Wstęp……………………………………………………………………….
Rozdział 1. Rewolucja światowa, europejska czy tylko lokalna?...............
Rozdział 2. Komuniści polscy……………………………………………...
2.1 W Polsce………………………………………………………………...
2.2 W Rosji………………………………………………………………….
Rozdział 3. Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski…………………..
3.1 Działalność polityczna i propagandowa………………………………..
3.2 Polska Armia Czerwona………………………………………………..
3.3 Administracja…………………………………………………………...
3.4 Sądownictwo……………………………………………………………
3.5 Gospodarka……………………………………………………………..
Rozdział 4. Ewakuacja czy ucieczka?........................................................
Zakończenie…………………………………………………………………
Bibliografia………………………………………………………………….
1
Wstęp
Tematem mojej pracy jest Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski

oraz etapy działalności bolszewików przy jego organizowaniu. Początkiem drogi
do stworzenia tego komitetu była Rewolucja Październikowa oraz wizja rewolucji
światowej głoszonej przez Lenina, a wcześniej przez Marksa i Engelsa.
Do powstania TKRP przyczyniły się ponadto: powstanie Międzynarodówki
Komunistycznej, działalność partii komunistycznej i oczywiście wojna polsko-
bolszewicka lat 1919-1920.
Do tej pory nikt obszerniej nie zajął się „Komitetem Marchlewskiego”.
Dotarłem tylko do jednego opracowania porównawczego TKRP i PKWN pióra
Tadeusza Żenczykowskiego. Dwa kolejne opracowania tematu to artykuły z prac
zbiorowych. Traktują one przedmiot mojej analizy dość pobieżnie i skrótowo.
Pierwszy znalazł się w „Materiałach do dziejów miasta Białegostoku” 1, drugi w
„Wojnie polsko-sowieckiej 1920 roku”2. Fakt niewielkiej ilości literatury związanej
z Komitetem był jednym z motywów podjęcia przeze mnie takiego tematu.
Uważam, że po dokładnej analizie tekstów źródłowych, udało mi się choć
trochę przybliżyć charakterystykę Komitetu. Wśród wielu opracowań zajmujących
się tym okresem historii, jakie miałem okazję przeczytać szukając materiałów do
mojej pracy magisterskiej, nie znalazłem takiego, które by systematyzowało
zagadnienia w zakresie których poruszał się TKRP. Oczywiście trzeba zaznaczyć,
że od momentu przyjazdu Marchlewskiego do Białegostoku,
czyli 2 sierpnia1920 roku, do chwili kiedy wyjechał z miasta, 22 sierpnia 1920 roku,
minęły trzy tygodnie. Jest to bardzo krótki okres czasu i być może dlatego żaden
z historyków nie podjął się dokładnego zbadania działalności TKRP. Uważam,
1
Sławińska I., Z działalności tymczasowego komitetu rewolucyjnego w Białymstoku, [w:] Studia i
Materiały do Dziejów Miasta Białegostoku, Białystok 1967
2
Balcerak W., Geneza i uwarunkowania wojny Polsko-Radzieckiej 1919-1920, Gregorewicz S.,
Tymczasowy Komitet rewolucyjny Polski – ocena koncepcji i działalności, [w:] Wojna polsko-
sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło międzynarodowe, Warszawa 1991
2
że niesłusznie, ponieważ działaczom tego organu, a głównie Julianowi
Marchlewskiemu i Feliksowi Dzierżyńskiemu, w ciągu dwudziestu dni udało się
zorganizować sporą infrastrukturę. Wydano gazetę, stworzono administrację w
obrębie miasta, uruchomiono osiem fabryk, otworzono bezpłatną opiekę lekarską,
utworzono trybunał rewolucyjny, podjęto próbę zinwentaryzowania większości dóbr
i osób zajmujących jakiekolwiek funkcje społeczne i gospodarcze obrębie miasta.
Nieudolnie tworzono również polską wersję Armii Czerwonej. Zasypywano też
ludność tonami ulotek propagandowych.
W trakcie tego krótkiego okresu działacze TKRP dopuścili się też czynów
haniebnych. Zastrzelono szesnaście osób, mieszkańców Białegostoku i okolic. Byli
to ludzie różnych religii, narodowości i klas społecznych.
W momencie opuszczania Białegostoku TKRP właściwie przestał istnieć
jako instytucja. Jego członkowie pod szyldem Biura Polskiego przy KC RKP
wydawali jeszcze wiele pism o różnej tematyce, na łamach których zrzucali na
siebie nawzajem odpowiedzialność za niewykorzystaną szansę doprowadzenia
do rewolucji w Polsce.
”Bitwa Warszawska”, a później operacja niemeńska przesądziły o losach
wojny. ”Komitet” Marchlewskiego i Dzierżyńskiego prawdopodobnie poradziłby
sobie przy pomocy czerezwyczajki i innych organów represji, gdyby bitwa o
Warszawę zakończyła się inaczej. Na szczęście dla Polski, tak się nie stało.
Włodzimierz Lenin i członkowie Polrewkomu byli przekonani, że do Polski,
razem z Armią Czerwoną, jeszcze wrócą. Dowodem na to był powstały w czasie
II wojny światowej Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który
dla efektywnego działania, zakończonego sukcesem, wykorzystał materiały powstałe
przy pierwszej próbie opanowania Rzeczypospolitej. Żaden z członków
białostockiego komitetu z 1920 roku do naszego miasta nigdy już nie wrócił.
Interesującą kwestią przy tworzeniu tej pracy jest jakość i ilość materiałów
źródłowych traktujących o komitecie i jego działalności oraz o jego członkach .
Głównym źródłem był zbiór dokumentów dotyczących wojny polsko-bolszewickiej
1919-1920. Wydano go w 1994 roku w Moskwie w języku rosyjskim. Tłumaczenie
tego materiału nastręczyło mi wiele trudności. Autorzy tych dokumentów często
posługiwali się dość specyficznym językiem rosyjskim. Najwięcej problemów
sprawił raport Tadeusza Radwańskiego o działalności komitetu i innych sprawach
3
z nim związanych3. Działacz ten posługiwał się pięknym, literackim językiem
rosyjskim, a nie nowomową sowiecką. Zapewne wybór tych dokumentów jest tylko
cząstką tego co wytworzyli bohaterowie tamtych wydarzeń, jednak dość ciekawie
prezentuje on ich postawy i zachowania.
Drugim źródłem jest „Goniec Czerwony”. TKRP wydał 12 numerów tego
czasopisma. Każdy z nich zawiera ogromne ilości treści propagandowych,
lecz oprócz tego sporo informacji o samej działalności komitetu. Informacje te
zawarte są w rozkazach, zarządzeniach i obwieszczeniach.
Trzecim źródłem jest wydany w 1955 roku zbiór materiałów źródłowych
na temat TKRP. Jednak charakter wybranych do tej pozycji dokumentów był z góry
określony i miał na celu gloryfikację instytucji stworzonej przez bolszewicką
rewolucję.
Do mniej istotnych źródeł należały Dzieła Lenina oraz wyciąg z tych dzieł
dotyczący Polski i polskiego ruchu robotniczego.
Wykorzystałem w mojej pracy również wspomnienia Michaiła
Tuchaczewskiego, Wincentego Witosa oraz Lucjana Żeligowskiego.
Przebieg działań wojennych oraz polityka zagraniczna i wewnętrzna Polski
w omawianym okresie są zbyt rozległe i wielowątkowe aby poruszyć je całościowo.
Ograniczyłem się więc tylko do zasygnalizowania pewnych procesów i zjawisk,
które miały wpływ na problem, o którym będę pisał.
Swoją pracę podzielę na cztery rozdziały. W każdym z nich opiszę jakieś
odrębne zagadnienie związane z Tymczasowym Komitetem Rewolucyjnym. Zacznę
oczywiście od rewolucji, tak jak ją widział Karol Marks, Lenin, Lew Trocki i Józef
Stalin. Puentą tych rozważań jest rozbieżność założeń od rzeczywistości.
Dalej analizuje działania podejmowane przez komunistów. Dzielili się oni na
tych „wychowanych” w Rosji i postępujących według prawideł pasujących
do radzieckiej rzeczywistości oraz na tych, którzy swą aktywność opierali
na rodzimym proletariacie i wśród niego działali. Stosunek tych z „eksportu”
do „rodzimych” polegał na wywyższaniu się tych pierwszych i próbowaniu
narzucania swojej woli Komunistycznej Partii Robotniczej Polski.
3
Рапорт Ф. В. Радванского по вопросам об организации агентотдела, издателъской
деятелъности Политуправления Фронта и о полъской красной армии. (7.09), [w:] Лолъско-
советская война 1919-1920, ч. 2, с. 20-27.
4
W trzecim rozdziale przejdę do zasadniczej części pracy, czyli do wszystkich
zagadnień, którymi zajmował się TKRP. Należały do nich: działalność polityczna
i propagandowa, administracyjna, sądownicza i gospodarcza. Z każdym z tych
zagadnień Julian Marchlewski próbował sobie poradzić z różnym skutkiem.
W ostatnim rozdziale pozwolę sobie opisać słowami uczestników tych
wydarzeń proces ewakuacji poszczególnych komitetów powiatowych i tego
najważniejszego z Białegostoku. Postawię w nim pewną tezę, że nie była to
ewakuacja w pełnym tego słowa znaczeniu. Z działań końcowych Komitetu
wynikała świadomość zbliżania się Polaków i jednocześnie niedowierzanie, że
mogło nastąpić to tak szybko. Świadczy o tym demonstracja siły, jaką była
egzekucja 16 aresztowanych. Sprawiło to, że ewakuacja przerodziła się w ucieczkę.
5
Rozdział 1.
Rewolucja światowa, europejska czy tylko lokalna?
„Ojcem” idei rewolucji światowej jest Karol Marks. Rozpatruje on ją jako

czynnik nieuchronny, lecz w etapie ewolucji jego poglądów zyskała ona charakter
nie jednolity. Rewolucja powinna być uwarunkowana czynnikiem ekonomicznym,
wynikającym z systemu kapitalistycznego. Zakładał on, że z upływem czasu liczba
kapitalistów będzie stale maleć przez akumulację kapitału. Odwrotny proces będzie
występował wśród proletariatu. Jego populacja będzie ciągle rosnąć. Doprowadzić
by to miało do przejęcia całego kapitału i wszelkiej przedsiębiorczości przez
nieliczną grupę bardzo bogatych ludzi. Odwrotnie miałoby się dziać z proletariatem,
który systematycznie by ubożał. Proces ten miałby ostatecznie doprowadzić
do wybuchu rewolucji i przejęcia przez proletariat władzy.
Z czasem Marks doszedł do wniosku, że jest mało prawdopodobne,
by rewolucja wybuchła jednocześnie na całym świecie. Tłumaczył to tym, że różne
kraje osiągają różny stopień rozwoju ekonomicznego i kapitalizacji społeczeństwa,
co w niektórych przypadkach, jak kraje Afryki, nawet wówczas, było całkowitą
fikcją. Ostatecznie twierdził, że „przywilej rewolucji” dotyczy tylko krajów
rozwiniętych, zwłaszcza kultury Zachodu.
Marks zainteresował się Rosją w wyniku „zawodu” jaki przyniósł mu świat
zachodni swoim brakiem „ducha rewolucji”. W tamtym okresie kraj ten był słabo
uprzemysłowiony i przede wszystkim rolniczy. Niewielka ilość robotników
przemysłowych spowodowała, że Marks wysunął koncepcję budowy w Rosji
komunizmu typu agrarnego, z zaznaczeniem, że z powodu braku rozwiniętego
kapitalizmu, Rosja musi komunizm wyeksportować. Środkiem urzeczywistnienia
tej wizji, miała być rewolucja o charakterze lokalnym, później europejskim
i ostatecznie światowym. Rosja miała być tylko wzorem i iskrą do dalszych działań.
6
W pierwszym założeniu, rewolucja mogła wybuchnąć tylko w kraju
kapitalistycznym i silnie uprzemysłowionym. Zmiana koncepcji wynikała przede
wszystkim z tego, że właśnie w Rosji pojawili się najzdolniejsi uczniowie Marksa.
Pierwszymi próbami urzeczywistnienia koncepcji rewolucji na Zachodzie,
były - według Marksa - Wiosna Ludów i Komuna Paryska. Okazały się jednak
totalnym niepowodzeniem dla przyszłego ruchu komunistycznego. Dopiero
rewolucja w Rosji w 1905 roku, pokazała potencjalną siłę proletariatu. Nie dożył
tego jednak ani Karol Marks, ani Fryderyk Engels.
Na kanwie poglądów Marksa i Engelsa wyrosło i wychowało się natomiast
młode pokolenie socjalistów, którym udało się urzeczywistnić marzenia wielkich
filozofów. Głównym ideologiem rosyjskich komunistów był Władimir Iljicz
Uljanow. To Lenin, w swym bezwzględnym parciu do władzy za wszelka cenę,
doprowadził do zwycięstwa puczu bolszewików w październiku 1917 roku i przejęcia
przez nich władzy. Nie dokonał by tego bez pomocy niemieckiego wywiadu, który
wsparł go finansowo, aby tylko wyłączyć Rosję z I wojny światowej. Lenin zapewne
nie ujawniał oficjalnie wszystkich swoich planów co do losu rewolucji w tym kraju
i zapewne nie przewidywał tak szybkiego sukcesu.
Bezpośrednio po przejęciu władzy w Rosji bolszewicy musieli się uporać
z wewnętrznymi problemami, jakimi były armie „białych” generałów wiernych
carowi i Rosji z przed rewolucji oraz interwencjom obcych mocarstw
zaniepokojonych ideą całkowitej nacjonalizacji zainwestowanych w Rosję pieniędzy.
Kolejnych problemów dostarczał głód i rozruchy, które były spowodowane brakami
w zaopatrzeniu. Ekspansja rewolucji w takim momencie nie była jeszcze możliwa.
Według głoszonej przez Lenina wizji rewolucji światowej droga do sukcesu
biegła przez Niemcy. Aby rewolucja się udała Armia Czerwona musi dojść
do Niemiec i połączyć się z proletariatem tego kraju. Na drodze do Berlina
pojawiła się jednak niespodziewanie niepodległa Polska. Michaił Tuchaczewski jest
autorem słów opisujących dążenia Rosji Radzieckiej: „(…) poprzez trupa Polski
do rewolucji światowej”4. Autorem innych słów obrazujących te same dążenia był
Lew Trocki: „Przez Kijów prowadzi prosta droga do połączenia się z rewolucją
4
W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia Polityczna Polski 1864-1945, t. II, Londyn 1956, s. 293.
7
austrowęgierską, podobnie jak przez Psków i Wilno prowadzi droga połączenia się
z rewolucją niemiecką.”5
Niemcy po przegranej wojnie stały się ogniskiem wrzenia rewolucyjnego.
Trudna sytuacja ekonomiczna kraju spowodowana klęską i upokarzającym pokojem,
pchała w objęcia komunistów żołnierzy i robotników. Uważali oni, że zostali
zdradzeni przez własny rząd i buntowali się przeciw temu. W 1918 roku powstała
Komunistyczna Partia Niemiec6. Zmierzała ona do wywołania rewolucji i przejęcia
władzy tą drogą. Jednak prowokacja przeprowadzona przez rząd niemiecki
w styczniu 1919 roku spowodowała przedwczesne starcie i śmierć przywódców tego
ruchu. Byli nimi Róża Luksemburg i Karl Liebknecht
Warto w tym momencie wspomnieć o koncepcjach rewolucji proletariackiej
wśród uczniów Karola Marksa. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że aby koncepcje
te ewoluowały w różnych kierunkach potrzebny był czas, który nie wszyscy
otrzymali. Najważniejszą rzeczą, która się nie zmieniała, była sama idea rewolucji.
Niektórzy głosiciele nurtów ideowych uważali, że dobrobyt proletariatu można
osiągnąć w drodze ewolucji parlamentarnej, jednak nie będziemy się nimi zajmować.
Najważniejsze kwestie, w których teoretycy marksizmu nie zgadzali się ze sobą,
dotyczyły narodu i jego prawa do samostanowienia. Osobą, która całkowicie
odrzucała rolę narodu, była już wspomniana Róża Luksemburg7. Wynikało to
choćby z Manifestu Komunistycznego, który stwierdzał, że komuniści
i proletariusze winni działać w imieniu i w interesie całego ruchu i dla jego dobra 8.
W opozycji do niej znajdował się Lenin, choć nie od razu. Głosił on wówczas prawo
narodów do samostanowienia. W pierwszej fazie rewolucji było to istotne i wygodne
dla uspokojenia państw ościennych oraz szybkiej dezintegracji wielonarodowego
carskiego imperium. Z czasem Lenin zrozumiał, że taka idea jest potrzebna
dla pokonania nacjonalizmów wśród mas proletariackich.
Kolejny rozdźwięk miedzy ideologami polegał na czasie rewolucji. Jak długo
miała trwać, w jakim tempie się rozwijać i kiedy przechodzić w rewolucję światową.
Różnice dotyczyły Włodzimierza Lenina i Lwa Trockiego.
Po październiku 1917 roku kwestia ta nie budziła żadnych wątpliwości,
5
W. Balcerak, Geneza i uwarunkowania wojny Polsko-Radzieckiej 1919-1920 [w:] Wojna polsko-
sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło międzynarodowe, Warszawa 1991, s. 12.
6
A. Czubiński, Europa dwudziestego wieku, Poznań 1997, s. 72.
7
A. Schaff, Marksizm a jednostka ludzka, Warszawa 1965, s. 305.
8
K. Marks F. Engels, Manifest Komunistyczny, Warszawa-Łudź-Lublin 1945, s.23.
8
ale po przegranej wojnie z Polską Lenin zaczął mieć wątpliwości, czy komunizm
w Rosji nie jest przypadkiem odosobnionym. To skłoniło go do stworzenia
koncepcji rewolucji w jednym kraju. Po jego śmierci kontynuatorem tej myśli był
Józef Stalin. W opozycji do nich był, jak już wspominałem, Lew Trocki. Był on
przekonany o słuszności rewolucji permanentnej, którą powinno się (mimo porażek),
eksportować. Trocki przegrał spór ze Stalinem i pomimo wielkich zasług
dla tworzenia Armii Czerwonej9 musiał uciekać za granicę.
Wracając do Europy warto zaznaczyć, że Niemcy nie były odosobnionym
przypadkiem wrzenia rewolucyjnego. W wielu krajach przestawienie gospodarki
z wojennej na pokojową powodowało ogromne bezrobocie, które potęgowało
niezadowolenie szerokich mas społeczeństwa. Najsilniej odczuwano to w krajach
które zaliczały się do bloku państw przegranych, a przez to upokorzonych.
Najlepszym przykładem rewolucji poza Rosją były Węgry. Proklamowały one
21 marca 1919 roku Węgierską Republikę Rad. Ze względu na fakt otoczenia jej
przez „wrogie” kraje, rewolucja przetrwała tylko do końca lipca 1919 roku, kiedy to
wojska koalicji Rumunii, Czechosłowacji, Serbii i Francji 10, pokonały węgierską
Armię Czerwoną zajmując Budapeszt11.
W wielu krajach europejskich w tym czasie powstawały partie
komunistyczne. Wyłaniały się z partii socjaldemokratycznych, nie osiągały jednak
z reguły większych sukcesów politycznych.
Niepowodzenia ofensywne armii niemieckiej na froncie zachodnim były
rekompensowane przez ogromne sukcesy na froncie wschodnim. Wojska cesarza
Wilhelma zajęły ogromne połacie terytorium rosyjskiego. Tereny te jak i armia która
je zajęła zostały nazwane „Ober-ost”. Po zakończeniu I wojny światowej w związku
z niepokojami wewnętrznymi rozpoczęło się wycofywanie tych wojsk. W tym
momencie dowodził nimi generał Max Hoffman12. Tereny przez nie opuszczane
uważano za niczyje. Chciały na nie wkroczyć i zająć je zarówno wojska polskie jak
i bolszewickie. Armia Czerwona rozpoczęła zajmowanie opuszczanych terenów już
w listopadzie i grudniu 1918 roku. W związku z tym Józef Piłsudski wysyłał noty
w tej sprawie do Ententy skarżąc się na jawną niesprawiedliwość polegającą na
niemożności przejścia polskich wojsk przez niemieckie kordony. Kierował
9
A. Czubiński, Europa…., s. 71.
10
W. Felczak, Historia Węgier, wyd. 2, Wrocław 1983, s. 315-316.
11
A. Czubiński, Europa…, s. 73.
12
W. Balcerak, op. cit., s.14.
9
jednocześnie żądania przepuszczenia Wojska Polskiego przez kordon jeszcze
stacjonującego wojska niemieckiego. Pozytywna odpowiedź przyszła jednak
za późno. W pierwszych dniach stycznia 1919 roku, kiedy dalsze oddziały „Ober-
ost” się wycofywały, Armia Czerwona dotarła do Wilna i opanowała je. Miasta
broniła przez parę dni samoobrona polska, jednak zajęto je.
Wojska polskie zostały, na mocy nakazu gen Fernanda Focha, przepuszczone
na wschód. 14 lutego pod Berezą Kartuską i Mostami doszło do spotkania polskich
i bolszewickich wojsk. Uchodzi to za początek wojny polsko-sowieckiej. Linia
frontu między wrogimi sobie państwami ukształtowała się dopiero wczesną wiosną
roku 1919. Po kwietniowej ofensywie roku 1919, front przesunął się na wschód
włączając Wilno do polskiej strefy nabytków13.
Fakt rozpoczęcia konfliktu zbrojnego z Polską wielce odpowiadał Leninowi.
Choć nie uporano się jeszcze z armią generała Piotra Nikołajewicza Wrangla, to
bolszewicy zaczęli sobie coraz skuteczniej radzić z panującą na terenie imperium wojną
domową. Minął rok nim rozpoczęto intensywne działania wojskowe na tym froncie.
Jednak Lenin myślał już o upragnionej rewolucji europejskiej.
Obie strony intensywnie przygotowywały się do walk na linii frontu. To
jednak Polska 25 kwietnia 1920 roku rozpoczęła swoją ofensywę jako pierwsza 14.
Sam przebieg działań wojennych nie jest aż tak istotny dla rozważanego tematu,
bardziej istotne były działania niemilitarne na niwie dyplomatycznej
i propagandowej.
Jednym z etapów przygotowań do zakończonego sukcesem eksportu
rewolucji miało być powstanie Trzeciej Międzynarodówki Komunistycznej.
Włodzimierz Lenin zrealizował ten plan w marcu 1919 roku w Moskwie. Podczas
jej obrad uchwalono między innymi upadek kapitalizmu i zapowiadano powstanie
Europejskiej Republiki Rad15. W działaniach Międzynarodówki Komunistycznej,
zwanej potocznie Kominternem, istotne były decyzje podjęte latem 1920 roku na jej
drugim kongresie. Znane już wcześniej hasło „Ręce precz od Rosji Radzieckiej” 16
nabrało nowego rozmachu i znaczenia po rozpoczęciu kwietniowej ofensywy.
Moskwa poprzez swe agendy kominternowskie wzywała proletariat
13
W. Balcerak, op. cit., s.14-15.
14
W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski, t. I, Warszawa 2003, s. 78.
15
A. Czubiński, op. cit. s. 80.
16
W. Balcerak, op. cit., s. 18.
10
do jak najszerzej zakrojonych działań propagandowych i sabotażowych przeciw
Polsce, do czego również później wzywał TKRP17.
Trzeba przyznać, że działania tego typu przyniosły zadowalające rezultaty.
Robotnicy, dokerzy, marynarze i kolejarze sabotowali załadunki i rozładunki
wszelkich dostaw do Polski. Nie miało znaczenia czy były to karabiny, działa
czy po prostu koce i żywność. Tego typu działania podejmował proletariat wielu
państw europejskich, aczkolwiek najsilniej były one wymierzone ze strony Niemiec
czy też Czechosłowacji 18.
Ważnym elementem pracy Rady Komisarzy Ludowych i Kominternu było
wmówienie społeczności Europy, że Rosja Radziecka broni się przed zdradziecką
napaścią. Była to tzw. pokojowa ofensywa Moskwy19. Odniosła ona ogromny
sukces. Duża część społeczeństwa europejskiego, jak również rządów, wierzyło
w dobre intencje „nowej Rosji”, a o agresję oskarżało Polskę. Powszechnie znana
była ideologia socjalizmu, rewolucji proletariackiej i ich celów, czyli opanowania
całej Europy i świata. Dopiero wtargnięcie Armii Czerwonej na ziemie etnicznie
polskie spowodowało pewne otrzeźwienie.
Punktem zwrotnym i końcem rewolucji europejskiej była Bitwa Warszawska,
a właściwie polska ofensywa rozpoczęta w połowie sierpnia znad rzeki Wieprz.
Ostatecznie laur zwycięstwa militarnego dla Polski dała operacja niemeńska jesienią
tego samego roku.
Działania wojenne na froncie zakończyły się zawieszeniem broni
12 października 1920 roku20. 18 marca 1921 roku podpisano traktat pokojowy
w Rydze.
Kierownictwo partii bolszewickiej nie mogło przeboleć dotkliwej porażki
swoich wojsk w drodze ku rewolucji światowej, albo przynajmniej europejskiej.
Znamienne są wypowiedzi dwóch ludzi o istocie i celach wojny polsko-
bolszewickiej. Pierwsza, którą przytoczę jest chronologicznie drugą,
ale w specyficzny sposób ukazuje przeżycia i punkt widzenia żołnierza. Nie jest to
zwykły żołnierz, bo sam Michaił Tuchaczewski, dowódca Frontu Zachodniego.
„(…) było zupełnie jasne, że nawet w razie zupełnego rozgromienia Polski
„panów”, wojna klasowa nie mogłaby być przerwana i musiałaby stanowczo przelać
17
Do proletariuszy całego świata, TKRP, „Goniec Czerwony” nr 1 z 7.08.1920.
18
W. Balcerak, op. cit., s. 20.
19
Tamże, s.18.
20
Tamże, s 23.
11
się żywiołowo do krajów Europy Środkowej. (…) Czy Europa mogła odpowiedzieć
na ten ruch socjalistyczny przez wybuch rewolucji na Zachodzie? Wypadki mówią
że tak. Nasza szybka i zwycięska ofensywa poruszyła, wzburzyła całą Europę
i zahipnotyzowała (…) Robotnicy niemieccy otwarcie wystąpili przeciw Entencie,
zawracali transporty (…) nie dopuszczali do wyładowywania angielskich
i francuskich statków z amunicją i bronią w Gdańsku. (…) prowadzili czynna walkę
rewolucyjną (…) Niemcy kipiały i dla ostatecznego wybuchu czekały tylko,
aby dotknął ich zbrojny potok rewolucji. (…) Rewolucja z zewnątrz nie była
możliwa.”21
Tuchaczewski, Lenin i prawie całe kierownictwo partii uważało, że gdyby
Armii Czerwonej udało się wygrać bitwę o Warszawę i zająć Polskę, droga
do rewolucji europejskiej byłaby szeroko otwarta. twierdzenie w podobnym tonie
lecz bez perspektywy czasu wygłosił sam Lenin:
„Zbliżanie się naszej armii do Warszawy dowiodło bezspornie, że gdzieś
niedaleko od niej znajduje się środek ciężkości całego systemu światowego
imperializmu (…) kiedy Armia Czerwona zagroziła tej twierdzy – zachwiał się cały
system. Republika Radziecka stawała się w polityce międzynarodowej czynnikiem
o pierwszorzędnym znaczeniu” 22
Przemówienie zostało wygłoszone świeżo po klęsce 22 września 1920 roku.
W parę dni później (2 października) dodał:
„(…) nacierając na Polskę nacieramy jednocześnie na samą Ententę;
rozbijając armię polską rozbijamy ów Pokój Wersalski, (…) Gdyby Polska stała się
radziecką, gdyby robotnicy warszawscy otrzymali od Rosji Radzieckiej pomoc,
na którą czekali i którą z radością witali, Pokój Wersalski zostałby rozbity i cały
system międzynarodowy, ustanowiony dzięki zwycięstwom nad Niemcami, runąłby.
Francja nie posiadałaby wówczas buforu odgradzającego Niemcy od Rosji
Radzieckiej. Nie miałaby taranu przeciwko Republice Radzieckiej. (…) kilka dni
zwycięskiej ofensywy Armii Czerwonej, a nie tylko Warszawa zostałaby zdobyta (to
nie byłoby tak istotne), lecz rozbity zostałby Pokój Wersalski. (…) Republika
Radziecka w walce o swoje istnienie jest jedyną siłą na świecie, która walczy
21
J. Piłsudski, Rok 1920; M. Tuchaczewski, Pochód za Wisłę, Łódź 1989, s. 180-181.
22
Przemówienie na IX Ogólnorosyjskiej Konferencji RKP(b) 22 września 1920 r.,[w:] Lenin o Polsce i
polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954, s. 448.
12
przeciwko imperializmowi, imperializm zaś oznacza sojusz Francji, Anglii
i Ameryki. Docieramy do centrum współczesnego systemu międzynarodowego.”23
Z tych dwóch wypowiedzi jasno wynika czemu miała służyć wojna polsko-
bolszewicka – eksportowi rewolucji.
Warto w tym momencie podsumować środki i posunięcia które miały służyć
urzeczywistnieniu rewolucji, przynajmniej europejskiej.
Po pierwsze sytuacja międzynarodowa w krajach pokonanych sprzyjała
rewolucji poprzez niepokoje społeczne, które wykorzystywali lokalni komuniści.
Po drugie w wielu krajach rozpoczęły się już wrzenia rewolucyjne, a więc
Rosja Radziecka powinna przyjść im z pomocą.
Po trzecie Rosja Radziecka zaczęła wygrywać wojnę domową, co pozwoliło
jej na zagospodarowanie w danym momencie części armii do innych celów.
Po czwarte Komisarz Ludowy do Spraw Zagranicznych Gieorgij
Wasyljewicz Cziczerin prowadził pokojową ofensywę, wmawiającą społeczeństwom
Zachodu, że Rosja bolszewicka pragnie pokoju i ustąpi wiele ziem w celu jego
osiągnięcia.
Po piąte, utworzono Międzynarodówkę Komunistyczną, która tak naprawdę
była „piątą kolumną” bolszewików w krajach zachodnich i która przekazywała
dla proletariatu tych krajów odpowiednie treści, idee i instrukcje.
Po szóste sama wojna polsko-bolszewicka była tylko przykrywką służącą
do rozpoczęcia szerszych działań wojennych i połączenia się z Niemcami.
Po siódme Lenin był przekonany, że po pokonaniu Polski, Europa upadnie
pod naciskiem rewolucji komunistycznej.
23
Przemówienie na zjeździe robotników i pracowników przemysłu garbarskiego, 2.10.1920 r., [w:] Lenin
o Polsce i polskim ruchu robotniczym, s. 499-500.
13
Rozdział 2.
Komuniści polscy
Warto na początku tego rozdziału wspomnieć, że komuniści Polacy nie byli

wszędzie tacy sami. Różnili się i to często poglądami na temat rewolucji i jej
przebiegu. Taka też różnica zarysowała się między tymi komunistami, którzy
przebywali w Rosji Radzieckiej i tam zaczynali swoją karierę oraz tymi którzy cały
czas działali w Polsce i borykali się z lokalnymi problemami.
2.1 W Polsce
Lenin od momentu triumfu rewolucji w Rosji wierzył, że rozleje się ona

po całej Europie i z czasem po świecie w bardzo szybkim tempie. Doniesienia jakie
mu przedstawiano zdawały się o tym świadczyć. Jednak niewiele z tych informacji
było zgodnych z prawdą.
Do grudnia 1918 roku w Polsce istniały dwie partie komunistyczne: SDKPiL
i PPS-Lewica. 16 grudnia doszło do ich scalenia i powstał nowy twór o nazwie
Komunistyczna Partia Robotnicza Polski24.
Stanowiska kierownicze zajmowali głównie działacze SKDPiL, nielicznym
z PPS-Lewica udało się przebić do zarządu tej partii. Podobnie rzecz się miała
z działalnością tych partii w Moskwie, gdzie SDKPiL przyznało sobie tytuł
Centralnego Komitetu Wykonawczego KPRP w Rosji 25. Nie było to konsultowane
z KC w Polsce, co później odbiło się na braku koordynacji działań tej partii po obu
stronach frontu i marginalizacją organizacji w Warszawie.
24
T. Żenczykowski, Dwa komitety 1920 1944. Polska w planach Lenina i Stalina, wyd. 3, Warszawa
1990, s. 12.
25
Tamże, s. 13.
14
Przy KPRP próbowano tworzyć Komunistyczną Organizację Wojskową26,
która miała służyć lepszemu działaniu tworzonych w zamysłach Rad Żołnierskich.
W celu tworzenia owej organizacji wojskowej oraz dla celów czysto
wywiadowczych przysłano do Warszawy Stefana Żbikowskiego, który sprawdził się
jako organizator, jednak jego aresztowanie w marcu 1919 roku, położyło kres
dalszym pracom nad umocnieniem partii.
Innym aspektem działania KPRP były próby zorganizowania strajków
powszechnych. Jeden z nich miał trwać dwa dni i został wyznaczony
na 12 i 13 marca 1919 roku. Jednak wpływy PPS wśród robotników były wielce
niedocenione przez partię komunistów, co doprowadziło do tego, że planowany
strajk się nie udał.
Do walki z PPS-em, KPRP wysłała Tadeusza Żarskiego, który w połowie
1918 roku wrócił z Rosji. Próbował on rozbić wewnętrznie PPS, wstąpił w jej
szeregi, następnie został przywódcą frakcji opozycyjnej, a w 1920 roku gdy został
wydalony z partii, zabrał ze sobą pewną część działaczy, którzy przyłączyli się
do komunistów27.
Po wizycie Marchlewskiego w Polsce, w ramach Rosyjskiego Czerwonego
Krzyża zaraz po propozycjach Lenina z 28 I 1920 roku na temat rozmów
pokojowych28, KPRP w Moskwie wydała „Oświadczenie Komunistów Polskich”29
na temat złej sytuacji robotników w kraju i ich represjonowaniu. Oświadczenie to
wyraźnie pokazuje brak realizmu kierownictwa z Moskwy. Kwestią zastanawiającą
jest czy wynikał on z nieświadomości czy ze złej woli. Możliwe jest, że informacje
wysyłane przez komunistów z Polski były przejaskrawiane.
Inną możliwością jest, że CKW KPRP świadomie pomijało te raporty by dać
powód do przyniesienia do Polski komunizmu na bagnetach Armii Czerwonej. Ta
druga opcja jest bardziej prawdopodobna.
25 kwietnia ruszyła polska ofensywa na Ukrainie. W związku z nasileniem
wojny, komuniści w kraju rozpoczęli prace na zapleczu frontu polskiego.
3 maja 1920 roku odbyła się pierwsza konferencja KPRP30. Zastanawiano się
nad sposobami sabotażu. Stwierdzono zmniejszenie liczby członków organizacji,
26
T. Żenczykowski, op. cit. , s. 17.
27
Tamże, s. 19.
28
Oświadczenie Komisarzy Ludowych, Moskwa, Kreml, 20.07.1920r., [w:] A. Litwin, Tymczasowy
Komitet Rewolucyjny Polski, Warszawa 1955, s. 55.
29
Oświadczenie komunistów polskich, [w:] A. Litwin, op. cit., s. 33.
30
T. Żenczykowski, op. cit., s 26.
15
spowodowane nie tylko aresztowaniami, ale przede wszystkim spadkiem poparcia
na wsi i w masach robotniczych.
Wynikiem konferencji, co można było przewidzieć, była zwiększona liczba
ulotek oraz zintensyfikowanie radykalności ich treści. Wzywano do strajków,
dezercji, sprzeciwiania się wojnie oraz nie reagowania na wezwania mobilizacyjne.
Ważnym hasłem było również wezwanie rządu polskiego do zaprzestania działań
wojennych z Rosją Radziecką. Wynik nowych działań propagandowych był tak jak
poprzednio, znikomy.
30 lipca, a w rzeczywistości 2 sierpnia 1920 roku, TKRP zainstalował się
w Białymstoku i wydał „Komunikat” oraz „Manifest”. Dla polskich komunistów
instytucja organizowana przez J. Marchlewskiego była samozwańcza. Nie tylko nie
pytano o zgodę ale nawet nie skonsultowano z KC KPRP faktu powstania
rewkomu31. Jednym z najważniejszych problemów dotyczących aktualnej sytuacji
na froncie było to, czy Armia Czerwona wkraczając do Polski i „przynosząc
rewolucję na bagnetach” nie zaszkodzi rewolucji. Takie stanowisko przedstawili
Leninowi kierowniczy członkowie KPRP: Stefan Borski i Stanisław Budzyński.32
KPRP borykało się z innymi, bardziej poważnymi problemami. W miarę
zbliżania się frontu, rozpoczęli tworzenie zakonspirowanych rewkomów w terenie.
Ich celem było objęcie władzy przez miejscowych komunistów po wkroczeniu
Armii Czerwonej. Władze polskie jednak bardzo szybko dowiedziały się o tych
przygotowaniach i systematycznie, na terenie całego kraju przeprowadzały
aresztowania komunistów. Osadzano ich w więzieniach lub w obozie w Dąbiu koło
Krakowa. Działania te bardzo skutecznie sparaliżowały działalność i tak nielicznej
organizacji jaką była KPRP33. Pomimo tych problemów wydawano odezwy.
1 sierpnia 1920 roku wydano odezwę kierowaną „Do robotników, chłopów,
żołnierzy” 34, aby odwrócili się od swoich ciemiężców i przyłączyli się do Armii
Czerwonej oraz zbroili się w celu utworzenia polskiego odpowiednika tego wojska.
Udało się im również doprowadzić do podpalenia paru obiektów rządowych,
choć nie jest jasne czy było to dzieło komunistów35.
31
A. Czubiński, Komunistyczna Partia Polski (1918-1938), Warszawa, 1985, s. 59.
32
H. Cimek, L. Kleszczyński, Komunistyczna partia Polski 1918-1938, Warszawa 1984, s. 59.
33
A. Czubiński, Komunistyczna Partia,,,., s. 64.
34
Tamże, s. 60.
35
W. Witos, Moje wspomnienia, Paryż 1964, t. 2, s. 309.
16
Rewkom z Białegostoku pokazywał swoją nadrzędność nad KC KPRP,
żądając od niego utworzenia komitetów rewolucyjnych w Warszawie. Taka sytuacja
była poza zasięgiem KPRP. Komuniści w stolicy obawiali się linczu, wobec czego
nie wychodzili na ulice, nie spotykali się ani „nie chcieli brać odezw […] twierdząc,
że nie należy narażać swego życia, ponieważ bolszewicy i tak za kilka dni będą
w Warszawie.”.36
Grubo się przeliczyli. Po udanej ofensywie znad Wieprza rozpoczęły się
aresztowania osób wcześniej współpracujących z Armią Czerwoną i TKRP.
Podejrzewano, iż Feliks Dzierżyński pozostawił na tym terenie siatkę agenturalną.
Strukturę wywiadowczą z prawdziwego zdarzenia dopiero miano tworzyć,
choć kontakty dla ułatwienia pracy na pewno pozostawiono37.
2.2 W Rosji
Jak już wspomniałem, w 1918 roku zarówno w Warszawie, jak i w Moskwie

doszło do fuzji polskich partii komunistycznych. Różnica polegała na realizmie
działań CKW KPRP w Moskwie. Nieznano bądź też nie chciano znać faktów jakie
stanowiły o rzeczywistości w Polsce i miejsca w niej komunistów.
Komuniści w Rosji starali się zwiększyć swoje znaczenie przez starania
o stworzenie dużej jednostki wojskowej, składającej się w znacznej mierze
z Polaków. Udało się utworzyć Dywizję Polską na zachodnim froncie. Nazwano ją
Zachodnią Dywizją Strzelców.38
Miało to ogromny wymiar propagandowy. W zamysłach planowano już
wkroczenie na tereny Polski, a wyzwalanie jej przez polskie oddziały, choćby były
nieliczne, było bardzo ważne.
Losy dywizji były krótkie i burzliwe. Zadania jednostki zawarte w odezwie
do „Żołnierzy Rewolucji” niezbyt się sprawdziły 39. W pułkach wybuchały bunty
przeciwko złej sytuacji aprowizacyjnej. Po wielu porażkach w walkach z wojskiem
36
Fragment listu Adolfa Warskiego z 16 X 1920 do Feliksa Dzierżyńskiego A. Czubiński,
Komunistyczna Partia …,s. 63.
37
Телеграмма Управления особых отделов Южюгозап Фронтов о направлении работников бля
огентурной сети 17/11-20 г. № 509, г. Харъков [w:] Лолъско-советская война 1919-1920 (ранее не
опубликованные документы и материалы), Частъ 2, Москва 1994 с. 119.
38
T. Żenczykowski, op. cit., s. 14.
39
17
polskim, 9 VI 1919 roku przemianowano ją na 52 Dywizję Strzelców i przerzucono
na front południowy, do walki z armią „białego” generała Piotra Wrangla.
CKW KPRP prowadziła kolejne akcje propagandowe kierowane
do komunistów w Rosji, żołnierzy Armii Czerwonej oraz żołnierzy Wojska
Polskiego. Propagandą na froncie oraz wśród ludności polskiej, za linią frontu,
miała się zająć „macierzysta” partia w Polsce.
Akcje na terenie Polski oraz na linii frontu miały służyć osłabieniu morale
żołnierza polskiego. Rezultaty tego były nikłe w porównaniu z nakładami
organizacyjnymi. W maju 1919 roku, gdy przybyła do Polski armia generała Józefa
Hallera, CKW KPRP wydała w Mińsku odezwę do żołnierzy, wzywając ich
do tworzenia „armii rewolucyjnej”.40 Jej zadaniem miała być oczywiście walka
przeciw kapitalistom, bankierom i „jaśniepanom polskim”.41
W 1919 roku scalono wszystkie grupy KPRP w Rosji, a sam CKW KPRP
zlikwidowano. W jego miejsce wprowadzono Biuro Polskie będące agendą
Centralnego Komitetu partii rosyjskiej42. Samą nazwę Biuro Polskie zatwierdzono
21 VII 1920 r.43
W roku 1919 Julian Marchlewski jako członek rosyjskiego Czerwonego
Krzyża przybył do Polski. Celem wizyty były rozmowy o wymianie jeńców
i więźniów politycznych. W rzeczywistości zbierał on informacje o sytuacji w kraju.
Po powrocie do Moskwy zreferował on rosyjskiemu KC swoje spostrzeżenia
na temat braku skuteczności akcji propagandowych prowadzonych przez KPRP
w Polsce i na linii frontu. Zwrócił on również uwagę na temat polskich przygotowań
do nowej ofensywy przeciwko Rosji Sowieckiej 44. Wymusiło to zmiany w podejściu
CK RKP do narodu polskiego.
Pierwszą było ogłoszenie „wezwania pokojowego” przez Włodzimierza
Lenina, Lwa Trockiego i Georgija Cziczerina z 28 I 192045. 2 lutego Michaił
Kalinin, przewodniczący Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego
40
Tamże, s. 28.
41
Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików).Krótki kurs, Warszawa 1949, s. 272.
42
43
Из протокола заседения Оргбюро от 21/07 1920 года, №38: о Комиссии по распределению
мобилизованных лоляков,авансе для Полъбюро и наименовании Бюро, [w:] Лолъско-советская
война 1919-1920, ч. 1 с. 147.
44
45
Oświadczenie Rady Komisarzy Ludowych do rządu polskiego i polskiego narodu, 28.01.1920r., [w:] A.
Litwin, op. cit., s. 45.
18
wydał odezwę „Do narodu polskiego”46. W treści obu była mowa o chęci podjęcia
rokowań pokojowych i braku złej woli z ich strony.
Lenin obawiał się, że rząd polski nie złapie „przynęty”, jaką miały być
rokowania pokojowe. Powodem niepokoju był brak jakiejkolwiek odpowiedzi
ze strony Warszawy. Oficjalną zgodę na rozpoczęcie rozmów uzyskał dopiero
27 marca 1920 roku.47 Strona polska ze względu na planowaną ofensywę upierała się
przy pertraktacjach w Borysowie. Było to przyfrontowe miasteczko. 48 Natomiast
Rosja Radziecka chciała pertraktacji w państwie neutralnym, bądź w jakimś mieście
w głębi terytorium Rzeczpospolitej .49
Po oświadczeniach władz radzieckich rozpoczęła się silna propaganda
komunistów polskich w Rosji przeciw rządowi polskiemu. Wydali oni
„Oświadczenie Komunistów Polskich”. Było ono o tyle istotne, iż zawierało
informacje całkowicie nieprawdziwe. Mowa w nim była o tym, że: „Więzienia
przepełnione są bojownikami o wyzwolenie proletariatu” czy „Robotników (…)
rozstrzeliwa się na ulicach Warszawy, Dąbrowy, Radomia…”50
Informacje dotyczące aresztowań przedstawiano w ten sposób gdyż chciano
legitymizacji wkroczenia Armii Czerwonej do Polski. Była to, według komunistów,
jedyna droga do wprowadzenia władzy robotniczo-chłopskiej.
25 kwietnia 1920 rozpoczęła się polska ofensywa na Ukrainie. Lenin nie tyle
był zaskoczony, co zawiedziony, gdyż liczył na odłożenie wojny do czasu,
gdy załatwi sprawę z „białymi” generałami. Zabezpieczył się jednak wcześniej,
przed ewentualną polską ofensywą, depeszując 27-II-1920 roku do Rady
Rewolucyjno-Wojennej aby wzmocnić siły na froncie zachodnim 51. W następnym
dniu w przemówieniu na Ogólnorosyjskim Zjeździe Robotników Przemysłu
Szklarskiego i Ceramicznego, powiedział: „Wojna z Polską została nam narzucona,
nie nosimy się z najmniejszymi zamiarami godzącymi w niepodległość Polski…”. 52
Parę dni później, 5 maja 1920 r., przemawiając do czerwonoarmistów ruszających
46
Odezwa Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego do narodu polskiego. 2.02.1920r.,
[w:] A. Litwin, op. cit., s. 47.
47
Z historii stosunków polsko-radzieckich 1917-1977, Warszawa, 1987, s. 49.
48
Записка И. С. Уншлихта об отношении белорусского и литовского насиления к полъской
оккупации и возможного пребложения о вебении переговоров в Минске или Вилъно. 25 апреля
1920 г.№1538, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 66-68.
49
Z historii stosunków…, s. 49.
50
Tamże, s. 33.
51
T. Żenczykowski, op. cit., s. 19, s. 23.
52
Z przemówienia na Ogólnorosyjskim Zjeździe Robotników Przemysłu Szklanego i Ceramicznego,
29.04.1920r.,[w:] Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954, s.470-472.
19
na front podkreślił, aby pamiętali, że: „(…)z polskimi chłopami i robotnikami nie
jesteśmy poróżnieni, że niepodległość Polski i Polską Republikę Ludową
uznawaliśmy i uznajemy. (…) że, idziecie do nich nie jako ciemiężcy, lecz jako
wyzwoliciele.” 53
Tego typu wystąpienia Lenina nie zbijały z tropu polskich komunistów,
którzy liczyli na odwrócenie karty na froncie, co pozwoliłoby im na zaniesienie
komunizmu do Polski.
Na początku maja 1920 roku w Moskwie obradowała druga Ogólnorosyjska
Konferencja Komunistów Polskich. Głównym tematem była wojna polsko-
radziecka, o czym referował Feliks Kon. Konferencja komunistów wybrała Biuro
Polskie, na którego czele stanął J. Marchlewski. Ten nowy twór wyraził opinię,
że komunizm na pewno zwycięży w burżuazyjnej Polsce. Na konferencji wybrano
członków Polskiego Biura. Byli nimi: przewodniczący – Feliks Dzierżyński,
sekretarz – Edward Próchniak, członkowie – Julian Marchlewski, Feliks Kon, Józef
Unszlicht. 54 Samą nazwę jak i „Biuro Polskie” zatwierdzono dopiero
21 lipca 1920 roku.55
Lenin nie był takim optymistą jak „Biuro”. O ile przewidywał zwycięstwo
Armii Czerwonej nad Wojskiem Polskim, o tyle nie był pewien wybuchu rewolucji
samej z siebie. Rozważał z polskimi komunistami możliwość przeniesienia
rewolucji do Polski. Konsultacje te wpłynęły na wydedukowanie, że najlepszym
rozwiązaniem będzie po pokonaniu Polaków wkroczyć na możliwie krótki czas do
Polski, uzbroić masy robotniczo – chłopskie i wycofać się za proponowaną linię
Curzona. Obawy Lenina, a zwłaszcza polskich komunistów, budził wzrost
patriotyzmu w Polsce po wkroczeniu Armii Czerwonej. Taką wersję wydarzeń
przekazała mu większość polskich komunistów.
Józef Unszlicht miał inną koncepcję rozwoju wydarzeń. Twierdził , że Armia
Czerwona powinna wkroczyć na ziemie polskie, uzbroić proletariat oraz powołać
„Tymczasowy Komitet Wojskowo-Rewolucyjny”. Przewidywał brak aktywnego
rewolucyjnego ruchu w Polsce. Uważał, że dopiero pod wpływem Armii Czerwonej
53
Przemówienie do czerwonoarmistów odjeżdżających na front polski, 5.05.1920r., [w:] W. Lenin, Dzieła
wszystkie, t. 41, Warszawa 1988, s. 105-106.
54
55
Из протокола заседания Оргбюро от 21/07-1920 года, № 38:о Комиссии по распределению
мобилизованных попяков ,авансе для Полъдюро и наименовании Бюро, [w:] Лолъско-советская
война 1919-1920, ч. 1 с. 147.
20
i komitetu coś się uda zdziałać. 56 Jak wynika z dalszych losów wojny polsko-
bolszewickiej, to właśnie tą koncepcję przyjął Lenin.
Niezmiennie wierzył on w propagandę, którą tworzył wraz ze swymi
podwładnymi. W wielu odezwach można czytać o wrzeniu rewolucyjnym
w Niemczech, Francji czy Anglii. Porażka rewolucji na Węgrzech dała co prawda
do myślenia komunistom, jednak nie wyciągnęli z niej właściwych wniosków.
Polscy komuniści w Moskwie w maju i czerwcu wydali dwie odezwy:
pierwszą 24 V 1920 roku o nazwie „Bracia, Żołnierze, Polacy!” 57, drugą w czerwcu
1920 roku „Do żołnierzy armii polskiej”. 58 Mowa w nich o „bezsensie walki
bratobójczej między Polakami” oraz solidarności we wcześniejszej walce z caratem.
W drugiej odezwie „czerwonoarmiści Polacy” ostrzegali, że rewolucja się rozszerza,
a robotnicy w Anglii, Francji, Włoszech, krajach skandynawskich sprzeciwiają się
napaści Polski „na kraj radziecki”. Odmawiali również pracy na rzecz pomocy
Polsce. Oczywiście obie odezwy nawołują także do przyłączenia się do walecznej
Armii Czerwonej. Lenin do walki z Polską wykorzystał również utworzoną
w 1919 roku Międzynarodówkę Komunistyczną. Przez jej organy wydał
w maju 1920 roku „Odezwę do robotników krajów Zachodu”, by nie dopuszczali
do transportu żywności, broni i amunicji do Polski. Podobną w treści odezwę
wydano na drugim kongresie Kominternu 19 VII 1920 roku59.
W owym czasie pomoc dla Polski faktycznie nie była duża i wynikała
z zachęty państw Ententy do rokowań pokojowych między Polską a Rosją
Radziecką, a nie z woli proletariatu państw zachodnich.
Ofensywa rozpoczęta przez Armię Czerwoną przesuwała się w kierunku
Warszawy. 11 lipca 1920 roku minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii
George Curzon wysłał notę do Moskwy, w której żądał rozpoczęcia rozmów
pokojowych z rządem polskim. Zagroził, że niepodjęcie tej propozycji spowoduje
udzielenie pomocy militarnej Polsce przez państwa sprzymierzone 60. Nota została
odrzucona przez Kreml. Pomoc taka została udzielona w końcu lipca 1920 roku
przez Francję i Wielką Brytanię. Jednocześnie rządy tych państw wysyłały
56
57
„Bracia, żołnierze. Polacy!” – odezwa rewolucyjny niepodległościowców walczących w szeregach Armi
Czerwonej o prawdziwą wolność Polski, 24.05.1920r.,[w:] A. Litwin, Tymczasowy …, s. 61.
58
„ Do żołnierzy armii polskiej” – odezwa czerwonoarmistów Polaków, czerwiec 1920r.,[w:] A. Litwin
op. cit., s. 63.
59
T. Żenczykowski, op. cit., s.28.
60
Z historii stosunków…, s. 52.
21
„południowemu” przeciwnikowi Armii Czerwonej - generałowi Piotrowi Wranglowi
- bardzo dużą pomoc.61
W „nucie porozumienia” 20 lipca 1920 roku zostało wydane
także oświadczenie Rady Komisarzy Ludowych62. Przewidywało ono porozumienie
pomiędzy rządem polskim, a proletariatem. Rada zapewniała też o sprawiedliwym
pokoju i granicach dla Polski.
W miarę postępujących sukcesów Armii Czerwonej zaczęto mówić
w propagandzie o „Polsce socjalistycznej”. Rozpoczęto też coraz bardziej
dynamiczne przygotowania do „wzniecenia rewolucji w Polsce”. Wcześniej
stworzono Komitet Rewolucyjny Galicji Wschodniej (8 lipca 1920 r.)
oraz Białoruski Komitet Rewolucyjny (16 VII 1920 r.).63
Nim doszło do utworzenia Komitetu Polskiego, komuniści wiele czasu
spędzili nad przygotowaniem odpowiedniego zaplecza propagandowego
i materialnego dla tego komitetu.
Jeszcze w czerwcu 1920 roku Julian Marchlewski pisał do Lenina aby ten
wydał odpowiednie rozkazy, żeby polskich jeńców traktować dobrze, gdyż przez to
można ich przyciągnąć dla celów rewolucji w Polsce 64. Podobnie pisał
26 lipca 1920 roku do Wiaczesława Mienżyńskiego Feliks Dzierżyński65 - nie należy
zabierać jeńcom ich rzeczy osobistych i należy dbać o nich. Oczywiście cel tych
zabiegów był jednoznaczny. List szefa Czerezwyczajki do Jurija Ksenofontowa
służyć miał tworzeniu zaplecza ludzkiego dla rewolucji. Dzierżyński żądał aby
oddzielano zmobilizowany proletariat od jeńców pochodzących ze „szlachty,
burżuazji i oficerów”. Następnie radził by poddano ich intensywnej reedukacji
propagandowej. Przekonanym o słuszności rewolucji należy umożliwiać ucieczki66.
Inną dziedziną działania przyszłych członków TKRP była mobilizacja
polskich komunistów w Rosji Radzieckiej. Wielką bolączką był fakt, że mobilizacja
przebiegała wyjątkowo niesprawnie. Pierwszą próbę podjęto już w lutym 1920 roku.
61
Tamże, s. 64.
62
Z oświadczenie Komisarzy Ludowych, Moskwa, Kreml, 20.07.1920r., [w:] A. Litwin, op.cit., s. 55.
63
T. Żenczykowski, op. cit., s. 28-29.
64
Писъмо Ю. Мархлевского относителъно военнопленных поляков 21.06. 1920.Тов. Ленин, [w:]
Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с.. 123.
65
Записка Ф.Э. Дзержинского об отношении к военнопленным полякамю Москва.Центрэвак тов.
Эйдук, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с.152.
66
Записка Ф.Э. Дзержинского об отношении к военнопленным полякамю Москва.Центрэвак тов.
Эйдук, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с.152.
22
Jej celem była organizacja propagandy na froncie zachodnim 67. W lipcu rozpoczęto
inwigilację księży jako elementu niepewnego oraz starano się wprowadzić swoich
ludzi do struktur kościelnych 68. Drugą mobilizację polskich komunistów i innych
osób mówiących po polsku przeprowadzono w drugiej połowie lipca 1920 roku.
W protokole Biura Organizacyjnego wyznaczono termin dwóch tygodni (od 19 lipca
1920 roku). Miano powołać osoby w wieku 18-40 lat 69. Zmobilizowano 5700 osób
spośród planowanych 18 000. Niecały tysiąc skierowano do aparatu politycznego
Armii Czerwonej. Pozostali mieli otrzymać zadania w administracji rewkomu70
oraz w propagandzie71.
23 lipca 1920 roku Biuro Polityczne CK podjęło uchwałę o powołaniu
Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego. Jego przewodniczącym został Julian
Marchlewski72, członkami- Feliks Kon, Edward Próchniak, Józef Unszlicht i Feliks
Dzierżyński. Dzierżyński nie został przewodniczącym gdyż w Polsce cieszył się
bardzo złą sławą73. W tym samym dniu Polskie Biuro ustaliło strukturę
organizacyjną komitetu74:
- przewodniczący (kierownik organizacyjnego oddziału),
- przewodniczący partyjnego komitetu (prasa i propaganda),
- kierownik oddziału zaopatrzenia,
- wojenny komendant, ustalany w porozumieniu z Armią Czerwoną,
- przedstawiciel bezpieczeństwa społecznego.
Utworzono również drugie Polskie Biuro, które działało na południowym
zachodzie i podlegało biuru Dzierżyńskiego, a kierował nim Julian Leszczyński.
67
Записка Полъскогобюро о необходимости созданяпо лъской комиссии при Политотделе
Западного Фронта для организационной и политической работы.Централъному Комитету РКП.
(17.02.20), [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 48-50.
68
Телеграмма Ф.Э. Дзержинского И. К. Ксенофонтову о замене понятия «заложник» термином
«заподозренный, 26.06.1920 г., [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с.127-128.
69
Из протокола заседания Оргбюро ЦК РКП от 19-го июля 1920 года № 37; о создании Бюро ЦК
для руководства партийной работой на территории Полъши, занятой Красной армией, и о
мобилизации поляков коммунистов, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 143.
70
71
Из протокола заседения Оргбюро ЦК РКП от 26/07.20 г.,№ 39:об утверждении
уполномоченных Полъбюро в армиях, секретаря Полъбюро и о походной типографии, [w:]
Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 151-152.
72
Из протокола № 29 заседания Политбюро ЦК от 23-го июля 1920 г.:об утверждении состава
Полъревкома и о переговорах с Полъшей и Англией, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1
с. 149.
73
74
Протокол № 2 заседения Полъского Бюро ЦК РКП от 23 июля 1920 г., [w:] Лолъско-советская
война 1919-1920, ч. 1, с. 147-149.
23
Oba biura miały działać na zapleczu frontu. W Moskwie utworzono jeszcze
tzw. „Małe Biuro” prowadzone przez Zofię Dzierżyńską. Biuro Polityczne CK
postanowiło również, że w zajmowanych przez Armię Czerwoną miejscowościach
utworzone będą Komitety Rewolucyjne.
W drugiej połowie lipca 1920 roku członkowie polrewkomu opuścili Moskwę
i przez Smoleńsk, Mińsk, Lidę i Wilno zmierzali do Białegostoku. Armia Czerwona
zajęła miasto 28 lipca 1920 roku75.
75
T. Żenczykowski, op. cit., s 31.
24
Rozdział 3.
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski
28 lipca 1920 roku o godzinie trzeciej nad ranem76 Wojsko Polskie bez walki
opuściło Białystok77. Tego samego lipcowego dnia Armia Czerwona weszła
do miasta.
Polscy komuniści jadący z Rosji dotarli tam najwcześniej 2 sierpnia 1920
roku. Pierwszym przybyłym był Julian Marchlewski78. Rozpoczął on swą działalność
od zwołania wiecu, na którym zawiadomił zebranych o powstaniu Tymczasowego
Komitetu Rewolucyjnego Polski. Poinformował też zgromadzonych pod przymusem
ludzi o poparciu, jakiego udzieliła mu Armia Czerwona. Czynnikiem
„zachęcającym” do uczestnictwa w wiecu były oddziały czerwonoarmistów.
Pozostali członkowie nowo utworzonego komitetu przybyli następnego dnia.
3.1 Działalność polityczna i propagandowa
30 lipca 1920 roku ogłoszono dwa ważne dokumenty jakoby drukowane w

Białymstoku. Były to „Komunikat”79 i „Manifest do polskiego ludu robotniczego
miast i wsi”80. TKRP w tych odezwach legitymizował swoją władzę, określał cel jej
działania - pozbawienie władzy rządu „szlachecko-burżuazyjnego”, zapowiadał
nacjonalizację, zakładanie miejscowych rewkomów oraz budowę państwa polskiego
na wzór radziecki. Manifest zarzucał Wojsku Polskiemu celowe niszczenie majątku
na swojej drodze aby zubożyć proletariuszy i tak już ciemiężonych. W zasadzie były
76
W. Banasik, Józef Piłsudski w Białymstoku w czasie wojny polsko – sowieckiej, [w:] „Podlasie” nr 4/
1990, s. 16.
77
Samo miasto zostało opuszczone jednak wzdłuż rzek Supraśl i Narew prowadzone były ciężkie walki
między 1 armią Wojska Polskiego, a 4 i 15 armią sowiecką, za: L. Żeligowski, Wojna w roku 1920,
Warszawa 1990, s. 57.
78
79
Komunikat, Białystok 30.07.1920r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 77.
80
Manifest do polskiego ludu robotniczego miast i wsi, TKRP 30.07.1920r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 78.
25
to dokumenty czysto propagandowe, nasycone ideologią komunistyczną. Napisane
były w Wilnie lub w Grodnie.
Komitet, jak to zaznaczyłem, rozpoczął swoją działalność z „wielką pompą”,
a przynajmniej chciał żeby tak było. Na swą siedzibę obrał pałac Branickich.
Przez cały okres działalności w Białymstoku wydał wiele odezw i niezliczone ilości
druków ulotnych oraz gazet. Swój organ prasowy nazwał „Goniec Czerwony”.
Zamieszczano w nim wcześniejsze i bieżące odezwy, informacje, zarządzenia oraz
rozkazy. W tym wypadku „rozkaz” oznaczał „rozporządzenie” (zarządzenie) TKRP.
Wydano łącznie 12 numerów „Gońca Czerwonego”. Pierwszy ukazał się 7 sierpnia
1920 r. Pierwszym redaktorem naczelnym był Feliks Kon, kolejnym Tadeusz
Radwański81. Większość z wydawnictw „produkowanych” przez TKRP było
w czystej formie propagandą i indoktrynacją proletariatu polskiego. Z reguły nie
zawierały one żadnych istotnych treści.
TKRP rozpoczął działalność od wydania dwóch odezw. W „Do Towarzyszy
Czerwonoarmistów”82 z 1 sierpnia 1920 roku dziękował im za „chwalebne”
wyzwolenie spod „jarzma kapitału” i prosił o to, by traktowali oni „ciemiężonych
Polaków” z godnością, bez użycia przemocy oraz by nie dopuszczali się grabieży
mienia miejscowej ludności. TKRP zauważał też i zaznaczał, że Armia Czerwona
nie ma walczyć z proletariatem polskim, a jedynie z rządem „jaśniepanów”, którzy
wciągnęli Polskę w wojnę. Jednocześnie w odezwie „Do włościan polskich”83 nowa
władza usprawiedliwiała Armię Czerwoną i tłumaczyła, że weszła ona wyzwolić
proletariat polski, a nie go zniewolić. Wszelką żywność oraz inwentarz, „jaki
zabierają czerwonoarmiejcy”, czynią z winy rządu polskiego, który zniszczył mosty,
a przez to nie można dowieść dla armii zaopatrzenia z Kraju Rad. KPRP w odezwie
„Do robotników rolnych” wzywał do wypędzenia panów i przekazywania ich do
miasta pod kuratelę TKRP84. Sugerował, by tworzyć komitety parobczańskie, które
miałby zarządzać folwarkami. Budynki dworskie miały służyć ludowi jako szkoły
bądź szpitale. Wydano również odezwę „Do legionistów”85, w której ostrzegano
przed zdradą proletariatu i nawoływano do ratowania majątku narodowego – tego,
którego jeszcze burżuazja nie wywiozła, bądź nie zniszczyła.
81
82
Do Towarzyszy Czerwonoarmistów, TKRP 01.08.1920R., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 82.
83
Do włościan polskich, odezwa wydana 5.08.1920, „Goniec Czerwony” nr 2 z 8.08.1920.
84
Do robotników rolnych, „Goniec Czerwony” nr 1 z 7.08.1020.
85
Do legionistów, „Goniec Czerwony” nr 2 z 8.08.1920.
26
Jedną z najciekawszych odezw wydrukowano w pierwszym numerze „Gońca
Czerwonego” 7 sierpnia 1920 r. Nosiła tytuł „Do proletariuszy całego świata”.
Przesłano ją do Moskwy, by przez Grigorija Cziczerina i Komintern dotarła „na
zachód Europy”. Zawierała ona wezwanie do proletariuszy Anglii, Francji i innych
państw aby pomagali Armii Czerwonej. Jednocześnie: „(…) ani jednego człowieka,
ani jednego działa, ani jednego naboju dla armii kontrrewolucjonistów polskich!”86.
Padało w niej również bardzo ważne sformułowanie mówiące, że jeżeli Amia
Czerwona przegra, to cała rewolucja przegra.
Ważnym elementem propagandy polskiego rewkomu było działanie na niwie
uświadomienia „roli proletariatu światowego w pomocy dla robotników polskich i
Armii Czerwonej”. Podkreślano, że robotnicy Czech, Niemiec, Włoch i Francji, nie
wypuszczają transportów kolejowych i morskich dla Polski. Wzywano do ciągłego
organizowania się w rady robotnicze i włościańskie oraz wstępowania w szeregi
Polskiej Armii Czerwonej.
Działania polityczne polskiego rewkomu były ukierunkowane na konkretne
cele. Po pierwsze, przekonać proletariat o tym, że Armia Czerwona jest ich
przyjacielem. Po drugie zniechęcić do rządów Piłsudskiego (premierem był
Wincenty Witos pełniący obowiązki od 24 lipca 87, jednak propaganda radziecka
w Piłsudskim widziała głównego wroga). Po trzecie uzyskać legitymizację własnych
rządów. Po czwarte stworzyć Polską Armię Czerwoną. Każdy z trzech pierwszych
celów próbowano osiągnąć przez wspomniane wyżej odezwy i druki ulotne. Oprócz
tego cel trzeci osiągano przez organizację administracji cywilnej, administracji
sądowej oraz próbę stymulacji gospodarki. Cel czwarty miał trochę inny charakter.
Sukces w tej kwestii oznaczałby całkowite powodzenie i realizację trzech
pierwszych celów.
Kwestie polityczne dostarczały TKRP ogromnych problemów. Powodem był
deficyt polskich komunistów. Przy wkraczaniu na tereny Polski liczono, że KPRP
przygotuje się do wejścia Armii Czerwonej zakładając tajne rewkomy, które miały
ujawnić się po przejściu frontu. Tak się jednak nie stało. Na zajmowanych terenach
to armia rewolucyjnej Rosji tworzyła komitety wojenno-rewolucyjne, obsadzając je
ludźmi z reguły nie mówiącymi po polsku. Feliks Dzierżyński starał się w krótkim
czasie ściągnąć do „wyzwalanej” Polski swoich „polskich towarzyszy z
86
Do proletariuszy całego świata, „Goniec Czerwony” nr 1 z 07.08.1920.
87
Z historii stosunków …, s. 53.
27
czerezwyczajki”. Według niego byli to najodpowiedniejsi ludzie do organizowania i
utrwalania nowej władzy. Dzierżyński był także szefem Polskiego Biura przy KC
RKP i organizował nową władzę, ale nie przewodniczył TKRP. Na jego czele stał
Julian Marchlewski. Fakt mianowania właśnie jego, a nie Dzierżyńskiego, wynikał
z bardzo złej sławy, jaką „krwawy Feliks” zyskał w Polsce. On to właśnie
codziennie kontaktował się z Moskwą, Leninem i całym KC RKP. Jedną z niewielu
kwestii, w jakiej Marchlewski zajął twarde stanowisko, inne od pozostałych
członków, była reforma rolna i harmonogram jej przebiegu88.
12 sierpnia 1920 roku Feliks Dzierżyński w telegramie do Moskwy prosił o
przysłanie batalionu czekistów dla obrony Białegostoku, a zwłaszcza komitetu.
Prośbę motywował wyjazdem wszystkich oddziałów na front89. Widać wyraźnie,
jakim zaufaniem wśród miejscowego proletariatu cieszył się Komitet. 14 sierpnia
1920 roku dowództwo Wojsk Wewnętrznej Ochrony Republiki doniosło
Dzierżyńskiemu w telegramie, że 28 batalion WOCHR zostanie wysłany pociągiem
ze Smoleńska90.
Z dwóch telegramów Dzierżyńskiego do Józefa Unszlichta z 13 sierpnia
1920 roku91 oraz do [br. im.]Szwarca z Rewolucyjno-Wojennego Związku
Zachodniego Frontu z 19 sierpnia 1920 roku92 widać wielki apetyt rewkomu na
posiadanie własnego wywiadu politycznego. W pierwszym telegramie Dzierżyński
motywuje taką potrzebę bliskością granicy z Niemcami. Przy drugim motyw się
zmienił. Tym razem to brak rzetelnych informacji o sytuacji w Polsce, bo te, które
posiadają, pochodzą z gazet i od jeńców, ewentualnie uciekinierów. Prośba
prawdopodobnie nie została zrealizowana z powodu braku czasu.
Warto wspomnieć o innych aspektach działalności rewkomu w Białymstoku.
W ciągu trzech tygodni udało się im zorganizować bezpłatną poradnię lekarską 93
oraz dentystyczną94. Kwestia oświaty również była poruszana. Wynikało to z faktu
88
89
Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о необходимости обеспечения охраны Полъревкома.Из
Белостока № 104/260, б/с. 12/8,Серия Г, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 180.
90
Сообщение начапъника ВОХР НКВД В.С. Корнева об отправке баталъона для охраны
Полъревкома. [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с.188.
91
Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о необходимости иметъ при Полъревкоме разведователъную и
политическую агентуру, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 181.
92
Телеграмма Ф. Е. Дзержинского о необходимости создания при Польревкоме политической
разведки. 20/08, Минск, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 204-205.
93
„Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.
94
Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 6 z 13.08 1920.
28
zbliżającego się roku szkolnego. Trzeba było dokonać zmian programowych. 95 Na
ten temat dyskutowali na łamach „Gońca Czerwonego” Feliks Kon w artykule
„Szkoła Proletariacka”96 oraz A. Fornalski w tekście „Oświata przy Rządach
Robotniczych i Chłopskich”97. Organizowano również publiczne odczyty na temat
szkolnictwa. Referentem był Kon, a tematem „Szkolnictwo dawniej i dziś” 98.
Zorganizowano również kursy dla analfabetów99.
3.2 Polska Armia Czerwona
Bardzo ważnym etapem legitymizacji władzy było stworzenie Polskiej Armii

Czerwonej. Już 7100 i 9 sierpnia 1920 roku Dzierżyński przekonywał Józefa
Unszlichta, będącego członkiem Rady Wojenno Rewolucyjnej Zachodniego Frontu
i Stanisława Budkiewicza, Komisarza Wydziału Administracyjnego Sztabu tego
frontu, do podjęcia decyzji w sprawie organizacji polskich oddziałów
komunistycznych. 10 sierpnia 1920 roku wydano odezwę „Do Walki o Polskę
Robotniczą”101. Mowa w niej o konieczności powstania Polskiej Armii Czerwonej,
która miałaby urzeczywistnić wizję Polskiej Republiki Rad. 11 sierpnia 1920 roku
TKRP ogłosił rozkaz rozpoczęcia ochotniczego zapisu do Drugiego Białostockiego
Strzeleckiego Pułku Piechoty102. W rozkazie i odezwie wskazano gdzie mogą się
zgłaszać ochotnicy. Zastrzeżono jednak pewne warunki. Ochotnicy powinni mieć
pochodzenie robotniczo-chłopskie i nigdy nie korzystać z pracy najemnej innych
osób.
W dniu rozpoczęcia zaciągu Julian Marchlewski i Edward Próchniak wydali
rozkaz nr 11 „Do Żołnierzy Polskich”. Rozkazali polskim żołnierzom aby tworzyli
rady żołnierskie i przechodzili na stronę radziecką. Oskarżyli ich również o to,
że przez swą służbę rządowi w Warszawie zdradzają cały proletariat103.
95
J. Sławińska, Z działalności tymczasowego komitetu rewolucyjnego w Białymstoku, [w:] Studia i
Materiały do Dziejów Miasta Białegostoku, Białystok 1967, s. 243.
96
Szkoła proletariacka, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.
97
J. Sławińska, Z działalności tymczasowego…,s.244.
98
Ogłoszenie- Szkolnictwo dawniej i dziś, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.
99
Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 7 z 14.08.1920.
100
Записка Ф.Э. Дзержинского по вопросу формирования полъской Красной Армии, [w:] Лолъско-
советская война 1919-1920, ч. 1 с. 172-173;
101
Do Walki o Polskę Robotniczą, 10.08.1920 r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 95.
102
103
Rozkaz nr 11 Do żołnierzy polskich z 11.08.1020 r., „Goniec Czerwony” nr 5 z 12.08.1920.
29
Zaciąg do wojska TKRP miał być dobrowolny. W grę wchodziła ludność
cywilna i polscy jeńcy wojenni, o których już wcześniej zabiegał Dzierżyński.
Starał się o jak najlepsze traktowanie ich w obozach jenieckich. Zabiegał również
o przenoszenie Polaków z Armii Czerwonej do polskiego odpowiednika wojsk
rewolucyjnych.
15 sierpnia 1920 r. dowódca zachodniego frontu Michaił Tuchaczewski oraz
członek Rady Wojenno-Rewolucyjnej Frontu, a zarazem członek TKRP Józef
Unszlicht podpisali rozkaz o utworzeniu „Pierwszej Polskiej Armii Czerwonej”104.
Dowódcą tej jednostki został Roman Lągwa, a oficerem politycznym Stanisław
Budkiewicz.
Poza tworzącym się w Białymstoku pułkiem strzelców, Lągwa tworzył
w Bobrujsku pułk kawalerii i dywizjon artylerii. Skład osobowy tych jednostek miał
pochodzić z alokacji z Armii Czerwonej 105. Podjęto też próbę przerzucenia resztek
Zachodniej Dywizji Strzelców do Bobrujska. Jednak sprawujący wysokie funkcje
polityczne przy południowo-zachodnim froncie Józef Stalin odmówił realizacji
takiego posunięcia.
W Białymstoku tymczasem ciągle nawoływano do masowego zaciągania się
do armii106. Zorganizowano nawet na głównym placu miejskim „wielki” wiec
poparcia dla zaciągu do wojska. Przemawiali główni członkowie TKRP107.
„Armia” ta w liczbach nie przedstawiała się tak groźnie jak na „plakatach”.
W momencie opuszczania Białegostoku przez rewkom na ciężarówkach wyjechało
176 żołnierzy. Do Mińska dotarło 35. W Bobrujsku sprawy miały się trochę lepiej.
Stan osobowy wynosił około 1000 osób. To, co pozostało po tym wojsku,
zlikwidowano administracyjnie 30 października 1920 r.108
3.3 Administracja
104
105
Tamże, s. 42.
106
Do szeregów, „Goniec Czerwony” nr 7 z 14.08.1920 r.
107
Ogłoszenie: Wielki Wiec pod gołym niebem w sprawie tworzenia Polskiej Armii Czerwonej, „Goniec
Czerwony” nr 8 z 15.08.1920 .
108
30
TKRP prowadziło różne prace mające na celu ugruntowanie swej władzy.
Działania te miały dwojaki charakter: administracyjny i gospodarczy. Zabiegi
komitetu Marchlewskiego przeplatały ze sobą obie te dziedziny, jednak spróbuję je
omówić osobno.
Działalność białostockiego rewkomu w dużej mierze opierała się
na wydawaniu rozkazów (zarządzeń) oraz specyficznym informowaniu
społeczeństwa o pewnych działaniach - przez rubrykę „Z życia miejscowego”.
Drukowano ją w „Gońcu Czerwonym” na ostatniej stronie. O posunięciach natury
administracyjnej dowiadujemy się również z telegramów, listów i notatek, które
przesyłali między sobą członkowie rewkomu i Komitet Centralny w Moskwie.
Ważnym aspektem realizacji celów rewkomu było stworzenie struktury
administracyjnej potrzebnej do skutecznych działań. Problem polegał na tym,
że Armia Czerwona posuwała się na tyle szybko, że TKRP nie nadążał z tworzeniem
zaplecza cywilnej administracji. Władze armijne tworzyły komitety wojenno-
rewolucyjne, obsadzając je swoimi ludźmi. Działały one w ramach wyższych
dowództw armii. Przez pewien czas dostrzegalny był konflikt między TKRP, a
dowództwem Zachodniego Frontu. Polegał on na nieuznawaniu przez jedną ze stron
zwierzchnictwa drugiej. W celu wyjaśnienia tej kwestii zostały ogłoszone dwa
dokumenty. Pierwszy został wydany przez białostocki rewkom, drugi przez
reprezentanta Rady Wojenno-Rewolucyjnej Frontu Zachodniego Iwana Smilgę 109.
Oba dokumenty mówią o wzajemnej współpracy i koordynacji w kwestii organizacji
władzy radzieckiej w Polsce. Dyrektywa Smilgi stanowi również o tym, że TKRP
jest najwyższym organem władzy sowieckiej w Polsce 110. Określił on również
strukturę administracyjną rewkomów podległych zarządowi Armii Czerwonej do
czasu przejęcia zwierzchnictwa przez rewkom Marchlewskiego. Dopiero późniejszy
rozkaz TKRP nr 24111 szczegółowo regulował strukturę administracyjną
na przejmowanych terenach Polski.
Armia Czerwona na zajmowanych terenach tworzyła cztery rodzaje
komitetów wojenno-rewolucyjnych: gminne, miejskie, powiatowe i kolejowe. Tylko
gminne i miejskie podlegały powiatowi. Natomiast kolejowe pozostawały
109
110
Директива И.Т. Смилги о создании и деятелъности ревкомов на занятой территории Полъши.
Началънику Отдела ревкомов Запфронта Тартаковской. [w:] Лолъско-советская война 1919-
1920, ч. 1 с. 167-168.
111
Rozkaz nr 24 z 16.08.1920r., „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920.
31
pod zarządem administracji wojskowej. Powiatowe komitety podlegały
rozporządzeniom i dyrektywom oddziałów poszczególnych armii i poprzez nie
nawiązywały kontakty ze swoimi zwierzchnikami z TKRP.
Podlegały też armii do momentu powstania obwodowego (wojewódzkiego)
komitetu rewolucyjnego. Wtedy miały się przekształcić z rewolucyjno-wojennych w
rewolucyjne komitety powiatowe i niższe. Ten sam rozkaz znosił województwa i
wprowadzał na to miejsce obwód.
Dalsza część rozkazu określała zasady i cele działania rewkomów. Polegały
one na tworzeniu zrębów władzy, tzn. podstawowych instytucji (wydziałów) jak
administracyjna, rolna, aprowizacyjna itp. Powinny one również tworzyć milicję
ludową dla utrzymania porządku oraz ochrony przed grabieżami mienia
narodowego. Pozostałe zarządzenia dotyczyły ewidencji wszelkiego istotnego dla
armii mienia oraz aresztowania potencjalnych kontrrewolucjonistów.
W białostockim rewkomie nominacje do wydziałów ogłoszono 17 sierpnia
1920 roku. Poszczególne instytucje rewolucyjne w TKRP objęli112:
- kierownik wydziału do spraw bezpieczeństwa publicznego i sprawiedliwości –
Stanisław Pilawski;
- kierownik wydziału do spraw administracji – Jakub Dolecki;
- kierownik wydziału do spraw rolnictwa – Stanisław Heltman;
- kierownik wydziału do spraw leśnictwa – Stanisław Bobiński;
- kierownik wydziału do spraw przemysłu – Bernard Zaks;
- kierownik wydziału do spraw propagandy i informacji – Tadeusz Radwański.
W ramach działalności administracyjnej Komitet roztaczał „ogromną opiekę”
nad wszelkim mieniem państwowym i prywatnym. W tym celu powstała kolejna
instytucja administrująca - Zarząd Dóbr Ludowych 113. Struktura tej instytucji różniła
się nieco od struktury komitetów. Na samym szczycie znajdował się Główny Zarząd
Dóbr Ludowych. Podlegały mu obwodowe zarządy Dóbr Ludowych, a z kolei tym
organa powiatowe. Na czele obwodu i powiatu miał stać urzędnik mający być
fachowcem w wielu dziedzinach, którymi miał kierować. Urzędnik ten miał być
nazywany Administratorem. Instytucja ta miała nakazywać tworzenie struktury
sobie podległej. Struktury te nosiły charakter tzw. „kluczy”. Te z kolei powinny się
112
113
Zarząd Dóbr Ludowych, „Goniec Czerwony” nr 9 z 17.08.1920.
32
składać z kilku gospodarstw, którymi powinien kierować zarządca kluczowy, a w
mniejszych jego częściach zarządca folwarczny.
Obwodowe i powiatowe Zarządy Dóbr Ludowych miały być niezależne od
wydziałów rolnictwa komitetów rewolucyjnych na szczeblu im odpowiadającym.
Mogły być jedynie poddawane kontroli przez obwodowy wydział rolnictwa
rewkomu. Niższe struktury Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski mogły
zwracać się do kluczy i folwarku przez powiatowe Zarządy Dóbr Ludowych.
Do zadań ZDL na każdym szczeblu należało zarządzanie kluczami i folwarkami,
dbanie o podniesienie wydajności gospodarstw oraz zaopatrywanie ich w inwentarz
żywy i mięso z uboju, nawozy oraz nasiona.
Opieka białostockiego rewkomu nad całym mieniem przejawiała się również
we wszelkiego rodzaju spisach i ewidencjach, których poprzez „Gońca
Czerwonego” ogłoszono dziesiątki. Każde wezwanie do zewidencjonowania, bądź
zapisania, było poparte terminem w jakim należy dokonać stosownego zgłoszenia
oraz informacją o grożących sankcjach. Polegały one na konfiskacie mienia, które
nie zostało poddane nakazanemu spisowi urzędowemu. Informacje na ten temat były
drukowane z reguły w formie rozkazu w rubryce „Z życia miejscowego”.
Ewidencje TKRP oraz instytucji mu podległych można podzielić
na osobowe, instytucjonalne i rzeczowe.
Spisy osobowe dotyczyły:
- byłych wojskowych, dowódców i żołnierzy wszystkich armii114;
- byłych urzędników rządu polskiego, okupacyjnego lub carskiego115;
- agronomów z wykształceniem wyższym, średnim i niższym116;
- sióstr i braci miłosierdzia, sanitariuszy, felczerzy, i innych pracowników
służby zdrowia w tym pracowników technicznych117;
- pracowników przemysłu metalowego jak inżynierowie, maszyniści,
ślusarze, i inni118;
- weterynarzy i pracowników technicznych weterynarii119;
- lekarzy szkolnych i z placówek publicznych120;
114
Rozkaz nr 24 pkt. 10, „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920.
115
Rozkaz nr 24 pkt 11, „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920.
116
117
118
119
33
- nauczycieli muzyki121
- właścicieli fabryk, aptek i warsztatów122;
- bezrobotnych123;
- wszystkich komunistów z Białegostoku124;
Wezwania instytucji do zarejestrowania nie były już tak rozległe. Rejestracji

poddano:
- związki zawodowe, jednocześnie żądając spisu ich członków125;
- komitety fabryczne126;
- wszystkie planowe zebrania, posiedzenia i wiece127;
Spisy rzeczowe były zorganizowane na jak najszerszą skalę. Dotyczyły one rzeczy
ważnych dla aprowizacji armii i miasta, jak i rzeczy błahych:
- artykułów sklepowych z zaznaczeniem miejsca ich przechowywania128;
- instrumentów muzycznych oraz bibliotek nutowych129;
- papieru130;
- skór wyprawionych oraz nie wyprawionych wraz z miejscem ich
przechowywania131;
- wozów i wszelkich pojazdów132;
- maszyn do szycia wraz ze wszystkimi częściami zamiennymi wliczając
w to igły133;
- przyrządów weterynaryjnych134;
120
Rozkaz nr 1 Wydziału Zdrowia Publicznego rewkomu Białostockiego, „Wiadomości
Białostockiego Powiatowego Komitetu Wojenno-Rewolucyjnego” nr 4 z 06.08.1920.
121
122
123
Rozkaz nr 5, Kierownika Wydziału Pracy, „Wiadomości Białostockiego Powiatowego Komitetu
Wojenno-Rewolucyjnego” nr 4 z 06.08.1920.
124
Wiadomości partyjne, „Goniec Czerwony” nr 11 z 19.08.1920.
125
Rozkaz nr 7, „Goniec Czerwony” nr 1 z 07.08.1920.
126
127
Obwieszczenie, „Goniec Czerwony” nr 3 z 10.08.1920.
128
129
130
.Do towarzyszy zarządzających wydziałami i podwydziałami wszystkich instytucji „Goniec Czerwony”
nr 7 z 14.08.1920.
131
132
133
Z życia miejscowego , „Goniec Czerwony” nr 10 z 17.08.1920.
134
Rozkaz (bez numeru), „Goniec Czerwony” nr 11 z 18.08.1920.
34
- lekarstw i wszelkich środki medycznych i narzędzi szpitalnych135;
- żywności i jej zapasów wraz z miejscem ich przechowywania136;
- wszelkich środków łączności takich jak: samochody, konie, rowery,
urządzenia telefoniczne i telegraficzne137;
Nie znamy, niestety, wyników tych wezwań. Możemy się tylko domyślać
jaki był odzew społeczeństwa na „rozkazy” i „pouczenia”, ponieważ powtarzały się
one w „Gońcu Czerwonym” bardzo często.
W ramach spraw administracyjnych Tymczasowy Komitet Rewolucyjny
Polski, zajmował się także sprawami aprowizacji miasta. W tym celu otworzono
punkty kooperatyw, czyli wymiany między wsią, a miastem towarów rolnych
na przemysłowe138. Ze względu na spekulację wprowadzono kartki na żywność
oraz na niektóre artykuły przemysłowe139.
Ogromną bolączką J. Marchlewskiego i całego Komitetu był problem z
łącznością telegraficzną i kolejową. Feliks Dzierżyński zaznaczał te problemy w
kontaktach z Leninem i zwracał się w tej kwestii o pomoc 140. Prośba dotycząca
naprawy kolei została o tyle wysłuchana, że wysłano pociąg naprawczy i za pomocą
robotników z Białegostoku naprawiono most na Supraśli141.
Na zakończenie spraw administracyjnych zacytuję fragment pierwszego
numeru „Gońca Czerwonego”. Rozkaz nr 2 zamieszczony w tym numerze głosił:
„proponuje się właścicielom sejfów znajdujących się w byłym Piotrogrodzko-
Ryskim Banku zgłosić się z kluczem do kancelarii wydziału skarbowego
Warszawska 14 II piętro do 8 sierpnia godz. 12 rano. W przeciwnym razie
otworzone będą sejfy w nieobecności właścicieli.”142
3.4 Sądownictwo
135
Rozkaz nr 1 Wydziału Zdrowia Publicznego rewkomu Białostockiego, „Wiadomości
Białostockiego Powiatowego Komitetu Wojenno-Rewolucyjnego” nr 4 z 06.08.1920.
136
Началънику Отдела ревкомов Запфронта Тартаковской, [w:] Лолъско-советская война 1919-
1920, ч. 1 с. 167.
137
Началънику Отдела ревкомов Запфронта Тартаковской. [w:] Лолъско-советская война 1919-
1920, ч. 1, с. 168.
138
W sprawie kooperatyw rolnych, [w:] A. Litwin, op. cit., s. 136.
139
140
Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о ситуации в Полъше и мерах, необходимых для утверждения
власти на территории Полъши, занятой Красной Армиейю (5.08 )Москва,Ленину, [w:] Лолъско-
141
142
35
Na terenach zajętych przez Armię Czerwoną obowiązywały zasady
„wojenno-rewolucyjne”, a po „ukonstytuowaniu” się TKRP, rewolucyjne. 4 sierpnia
1920 roku białostocki rewkom wydał dyrektywę o aresztowaniu przeciwników
rewolucji. Jego wytyczne były zawarte w rozkazie nr 143 przesłanym z Moskwy.
Nakazywał on aresztowanie wszystkich przeciwników rewolucji w Polsce,
przedstawicieli wielkiej burżuazji, obszarników oraz zwolenników rządu z
Warszawy. Moskwa w tym rozkazie nakazywała aby pochwyconych „wysyłać do
obozów koncentracyjnych”143.
Wydano jeszcze dwa rozkazy, które organizowały administrację Trybunałów
Rewolucyjnych oraz określały przestępstwa, które wchodzą pod jurysdykcję
trybunałów. Pierwszy z nich, wydany 13 sierpnia 1920 roku, nosił numer 12 i był
dość ogólny, jeżeli chodzi o organizację. Wydał go Naczelnik załogi, Komendant
Wojskowy miasta i obwodu białostockiego M. Łoganowski 144. Drugi rozkaz był
znacznie bardziej szczegółowy i budował strukturę trybunału. Nosił on numer 1, a
wydał go wydział TKRP do spraw Sprawiedliwości i Bezpieczeństwa Publicznego.
W pierwszym punkcie wydział wyszczególniał jakie przestępstwa wchodzą pod
jurysdykcję Trybunału Rewolucyjnego. Były nimi:
- przestępstwo przeciwko rewolucji i władzy rewolucyjnej;
- przestępstwo zdrady;
- przestępstwo powstania zbrojnego;
- przestępstwo zamachu;
- przestępstwo szpiegostwa;
- przestępstwo polegające na agitacji kontrrewolucyjnej w mowie i w piśmie;
- przestępstwo jawnego i ukrytego sabotażu;
- przestępstwo polegające na niewypełnieniu rozkazów i przepisów TKRP;
- przestępstwo prowokacji;
- przestępstwo polegające na niszczeniu lub uszkadzaniu dobra publicznego;
- przestępstwo bandytyzmu;
- przestępstwo morderstwa;
- przestępstwo polegające na spekulacji o szerokim bądź dużym charakterze;
143
Директива Полъревкома об аресте противников социалистической революции в Полъше, [w:]
Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с.165.
144
36
- przestępstwo łapownictwa;
- przestępstwo polegające na fałszowaniu dokumentów i pieniędzy.
Drugi punkt rozkazu określał skład Trybunału: przewodniczący, jego
zastępca, dwóch członków trybunału oraz ich zastępcy. Dalej pisano o oskarżeniu i
obronie, która jest dopuszczalna za zgodą Trybunału. Z reguły rozprawy miały być
jawne i publiczne. Tylko w przypadku groźby zamachu rozprawa miała się odbywać
przy zamkniętej sali. Za zakłócanie porządku podczas rozprawy Trybunał mógł
orzec karę dla winnego w trybie natychmiastowym. Przepisy o Trybunale stanowiły,
że „Wyroki Trybunału są ostateczne i nie podlegają kasacji”. Trybunał orzekał o
karze na podstawie dowodów i głosu tzw. sumienia rewolucyjnego. Wyrok
Trybunału musiał zawierać: podpis przewodniczącego i pozostałych członków jego
składu, datę i miejsce posiedzenia, miejsce popełnienia przestępstwa, jego istotę,
imię i nazwisko oskarżonego, uzasadnienie wyroku, orzeczenie o karze
lub uniewinnieniu. Przy Trybunale działał aparat śledczy mający zajmować się
poszukiwaniem dowodów. Wszystkie instytucje i obywatele zobowiązani byli
pomagać Trybunałowi w jego działalności. Przewodniczący i pozostali członkowie
mieli prawo aresztować każdego oskarżonego lub podejrzanego. Członkowie
Trybunału mieli nieograniczony wstęp do wszystkich instytucji. Każda sprawa
rozpatrzona była w przedwstępnym posiedzeniu o zasadności jej rozpatrzenia.
Trybunał wydawał wyroki w imieniu Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego
Polski145.
3.5 Gospodarka
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny borykał się również z poważnymi

problemami gospodarczymi. Większość decyzji podejmowanych w związku z tymi
sprawami miała charakter czysto propagandowy i zakładała przyciągnięcie chłopów
i robotników do sprawy rewolucji. Chłopi byli najtrudniejszym „materiałem
do urobienia”, ponieważ to właśnie oni ponosili największe ciężary związane
z utrzymaniem armii najeźdźców.
Jednym z ważniejszych problemów stało się zaopatrzenie miasta w żywność.
Nie łatwo przyszło go rozwiązać. Jedną z prób było powstanie kooperatyw
145
37
rolnych146. Polegało to na wymianie towarów między miastem a wsią. Miasto
oferowało urządzenia mechaniczne, ubrania i tytoń. Wieś miała dostarczać żywność
i materiały do przetwarzania, takie jak wełna i skóry. Kooperatywy działały w
Białymstoku, z tym, że miały one charakter zwykłego sklepu 147. Nie rozwiązały
problemu braku żywności. Feliks Dzierżyński regularnie zwracał się do Moskwy148 z
prośbą o zaopatrzenie w żywność. Po dwóch dniach pod podobnym telegramem
podpisał się, oprócz Dzierżyńskiego, Julian Marchlewski i pełnomocnik armii przy
TKRP Iwan Smilga. Dokument zawierał informację o tym, że zaczyna się głód 149.
Prośby nie poskutkowały, gdyż 9 sierpnia wydano150, a 12 sierpnia 1920 roku
opublikowano151 rozkaz numer 101. Zezwalał on na bezpieczny i swobodny handel
na miejskim rynku, który pozwolono otworzyć. Zakazywał rekwizycji artykułów
żywnościowych przywożonych przez chłopów. Ludność miejska mogła gromadzić
zapasy żywności na jeden miesiąc, oczywiście według określonych w rozkazie
norm. Znalezione nadwyżki podlegać miały konfiskacie.
Feliks Dzierżyński, jako rasowy czekista, dopatrywał się wszędzie
spekulacji. 12 sierpnia 1920 roku „Goniec Czerwony” donosi o takim przypadku
wśród rzeźników. Mieli oni potajemnie ubijać bydło, ukrywać mięso po domach, a
następnie sprzedawać po ogromnie zawyżonych cenach152.
Sprawy gospodarki żywnościowej nierozerwalnie wiązały się ze sprawami
rolnictwa. Najwięcej emocji wśród członków komitetu białostockiego budziła
sprawa rozdziału ziemi. Każdy z jego członków wiedział, co w przyszłości ma
czekać chłopów i ziemię, którą posiadają. Jednak dla bieżącej propagandy trzeba
było podjąć pewne kroki, aby ich pozyskać. Kształtowały się dwie drogi. Pierwszą z
nich reprezentował Lenin, natomiast w komitecie - Feliks Dzierżyński. Sprawę
ziemi traktowano czysto politycznie. Grunta obszarników należałoby, według
Dzierżyńskiego, szybko podzielić między chłopów i robotników rolnych.
Przyciągnęłoby to do rewolucji wielu proletariuszy i chłopów, zwłaszcza, że w
146
W sprawie kooperatyw rolnych, [w:] A. Litwin, op. cit., s.136.
147
148
Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о снабжении продоволъствием полъских рабочихю
Москва,Наркомпрод Брюханову, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 170-171.
149
Телеграмма И.Т. Смилги,Ф.Э. Дзержинского и Ю. Мархлевского об обеспечении
продоволъствием рабочих Белостока. Москва, Кремлъ, Ленину, [w:] Лолъско-советская война
1919-1920, ч. 1, с. 172
150
Приказ № 101 по гор. Белостоку и его окрестност(ям). 9 августа 1920 г., [w:] Лолъско-
151
Rozkaz nr 101 Dla miasta Białystok i okolic, „Goniec Czerwony” nr 5 z 12.08.1920.
152
Uwadze kogo należy, „Goniec Czerwony” nr 5 z 12.08.1920.
38
danym momencie Komitet bardzo ich potrzebował 153. Problem polegał na tym, że
chłopi byli bardzo nieufni wobec nowej władzy. Chowali bydło po lasach, a od
wozów odkręcali koła154. Chłopi obawiali się również, że nawet jeżeli nowa władza
da im ziemię, to nie wiadomo co będzie później. Ilustruje to cytat: „Teraz dają, jutro
zabiorą, nie tylko to co dali, ale i cząstkę mojej własnej ziemi.”155
Odmienne stanowisko reprezentował Julian Marchlewski. Uważał, że podział
folwarków spowodowałby katastrofę dla miasta. To właśnie folwarki były - według
niego - „fabrykami chleba” 156. Bez nich mógłby nastąpić głód. Jednocześnie
zapewniał, że folwarki staną się własnością narodu i zarządzać nimi powinny
komitety parobczańskie. Mówi o tym odezwa „Do włościan polskich”157. Zdarzały
się jednak przypadki, kiedy chłopi sami dzielili ziemię. W tej sytuacji Lenin nakazał
TKRP, aby nie tylko im nie przeszkadzał, ale nawet im dopomógł 158. 15 sierpnia
1920 r. Karol Radek przesłał w telegramie do Lenina swoje obawy dotyczące
realizacji reformy rolnej przeprowadzanej przez Tymczasowy Komitet Rewolucyjny
Polski159. Zastrzeżenia skupiały się na kwestii braku nadawania ziemi z folwarków
dla bezrolnych i małorolnych chłopów oraz robotników rolnych, a przez to
zniechęcenia ich do nowej władzy.
Julian Marchlewski w swoich tezach o agrarnej polityce w Polsce,
napisanych długo po ucieczce z Białegostoku, bo noszących datę 7 listopada 1920 r.,
pisał o stosunkach rolnych w Polsce i o pomysłach, jak rozwiązać kwestię niechęci
chłopów do rewolucji. Proponował on aby na początku w żaden sposób nie ruszać
kułaków, którzy mogą pociągnąć całą wieś przeciw rewolucji. Z reguły byli to
bogaci i wpływowi ludzie. Chłopi nie spieszyli się do dzielenia ziemi obszarników.
Chcieli jej, ale nie ruszali. Wynikało to z dużego moralnego poczucia własności
oraz z tego, że nie wierzyli, aby władza sowiecka objęła rządy na dłużej.
153
154
власти на территории Полъши, занятой Красной Армией. (5.08) Москва, Ленину, [w:] Лолъско-
155
Тезисы аграрной политики в Полъше. (7.11.1920), [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2,
с. 15-18.
156
T. Żenczykowski, op.cit., s. 44
157
Do włościan polskich, „Goniec Czerwony” nr 2 z 08.08.1920.
158
Do Dzierżyńskiego i wszystkich członków polskiego KC, [w:] A. Litwin, op. cit., s..90
159
Телеграмма К.Б. Радека о деятелъности Полъревкома, о присылке немецких коммунистов и о
переговорах с Полъшей. Москва, Кремлъ, Ленину, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с.
192-193.
39
Marchlewski w swoich tezach proponował, aby chłopom dać tę ziemię, która
jest nieużywana przez folwarki, czyli z tzw. klinów, futorów, zaniedbanych
folwarków oraz tę ziemię, która z jakichkolwiek innych przyczyn jest uznana przez
folwark za nieużyteczną. Uważał, że należy chłopów nastawić wrogo przeciw
Kościołowi oraz znacjonalizować jego grunty. Kolejnym krokiem w przyciągnięciu
chłopa do rewolucji było anulowanie długów oraz zniesienie podatków. Zalecał
również nacjonalizację lasów. Miało to na celu udostępnienie ich chłopom, aby
mogli sie w nich zaopatrywać w opał na zimę i budulec dla gospodarstw.
Co do ziemi obszarników - powtarzał to, co robił, czy raczej próbował robić,
podczas pobytu w Białymstoku. Folwarki należy zostawić w kształcie takim, jakim
je zastano, gdyż są to „fabryki chleba”. Jedyne, co trzeba zrobić, to upaństwowić je
i oddać w zarząd komitetów folwarczno-parobczańskich. Komitety te miałyby
gospodarować na tej ziemi pod nadzorem przedstawiciela wyznaczonego
przez władzę.
W końcowej części swoich tez przewodniczący białostockiego komitetu
dostrzegał zasadniczą różnicę w reformie rolnej, jaką przeprowadzono w Rosji,
a jaką można było przeprowadzić w Polsce. W Polsce nie było rezerwy ziemi,
prawie cała nadająca się do gospodarowania była zajęta. W Rosji istniała ogromna
nadwyżka ziemi, która nie była uprawiana przez nikogo.
Gospodarka na terenie Białegostoku i w najbliższej okolicy wymagała
natychmiastowych działań stymulujących. TKRP próbował je podjąć, jednak
z reguły były to posunięcia na pokaz. Na te cele, tzn. utrwalenia władzy,
propagandy, organizacji administracji, przyciągania działaniami szerokich mas
robotniczych, otrzymał on od Moskwy 1 miliard rubli160. Tak ogromne fundusze nie
za bardzo pomagały w organizacji. Poza zasygnalizowanym wcześniej problemem
z zaopatrzeniem w żywność borykano się również z wysokimi cenami wszystkich
produktów. Wprowadzono nowy kurs walut o parytecie jeden rubel = jedna marka
polska161. Waluty te nie były jednak równorzędne. Płacąc za towary na czarnym
rynku rublami trzeba było ich wydać czterokrotnie więcej.
„Krwawy Feliks” starał się pokazać dla Włodzimierza Lenina, że jest
świetnym gospodarzem. Sposobem na to miała być według niego nacjonalizacja
160
Записка по прямому проводу С. Будкевича.тов. Дзержинскому 1/8 1920, [w:] Лолъско-советская
война 1919-1920, ч. 1, с. 162.
161
40
przemysłu i uruchomienie go w jak najkrótszym czasie. Pierwszy problem w tej
materii stanowił brak specjalistów, którzy uciekli razem z Wojskiem Polskim.
Dzierżyński starał się takich sprowadzić z Rosji162, zwłaszcza kiedy chodziło o
uruchomienie głównej gałęzi przemysłu w Białymstoku, a mianowicie przemysłu
tekstylnego, ale także skórnego, chemicznego i drzewnego163.
10 sierpnia 1920 r. TKRP wydał rozkaz nr 21 o nacjonalizacji ośmiu firm
posiadających fabryki sukna i kołder. Należały do nich:
„(…) 1. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „C. Nowik i S-wie” – ul. Mickiewicza.
2. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „Porecki i Gawiński” – ul. Warszawska.
3. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „I. Trilling i Syn” – ul. Lipowa.
4. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „S.H. Cytron” – Supraśl.
5. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „I.D. Szpiro” – ul. Łąkowa 4.
6. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „Polaka i S-wie” – Branickiego 17.
7. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „F.E. Rychter” – ul Konopnickiej.
8. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „T-wo D. Gobiński” – ul. Jurowiecka.
(…)” 164Upaństwowienie objęło cały ich majątek znajdujący się w Białymstoku, jak i
poza granicami miasta. Istniał tylko problem ze specjalistami, o których proszono
Moskwę, gdyż fabryki chciano uruchomić jak najwcześniej. Zamiast usuwać starych
dyrektorów, przeniesiono ich do innych placówek165. Dyrektorzy ci byli
jednocześnie specjalistami w kwestiach włókiennictwa i w interesie Komitetu leżało
pozostawienie ich na stanowiskach. W fabrykach, o których wspominałem,
znajdowały się pewne zapasy materiałowe. Pozwoliło to na szybkie uruchomienie
produkcji. Z tej okazji zorganizowano ogromny wiec propagandowy. „Goniec
Czerwony” grzmiał nagłówkiem „Wielki Dzień”166 i opisywał „święto pracy”.
Dzierżyński nie omieszkał poinformować o tym Lenina167.
Komitet winę za złe zaopatrzenie zrzucał na Wojsko Polskie, które
zniszczyło mosty. Tłumaczono zarówno w „Gońcu Czerwonym”, jak i w odezwach,
162
Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о присылке в Белосток сиециалистов по тарифам и
инструкторов по профсоюзным и трудовым вопросом.Москва, ВЦСПС,Томскому, Наркомтруд
Серебрякову, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 170.
163
власти на территории Полъши, занятой Красной Армией. (5.08) Москва, Ленину, [w:] Лолъско-
164
165
166
Wielki dzień, „Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.
167
List Dzierżyńskiego do KC RKP, bez daty, [w:] A. Litwin, op. cit., s. 126.
41
że Rosja Radziecka przygotowała zapasy dla swojej Armii Czerwonej, jednak są one
w magazynach w Smoleńsku i okolicach. Dostarczyć ich nie można inną drogą, jak
tylko koleją żelazną, a ta jest nieprzejezdna dla pociągów ze względu na zniszczone
mosty. W związku z tym TKRP zmuszony jest rekwirować żywność lokalnej
ludności chłopskiej. Wymusiło to pewną akcję zorganizowaną przez TKRP, którą
dość tłumnie poparli robotnicy Białegostoku. Była to odbudowa mostu na rzece
Supraśli168. O tej akcji bardzo szczegółowo opowiada Julian Marchlewski w swojej
książce 169. Wspomina, że gdy pociąg przyjechał do Białegostoku, jego ekipa
techniczna zażądała od rewkomu pomocy 1200 robotników. Próbowano ich
zwerbować poprzez wyłapywanie na ulicach osób bezrobotnych, lecz gdy to
zawiodło, oderwano od pracy robotników z działających fabryk i poprowadzono na
wskazane miejsce. Most udało się odbudować w bardzo krótkim czasie, co było
wielkim sukcesem TKRP. Oczywiście wykorzystano to propagandowo.
W związku z tym, że kolej była bardzo ważną dziedziną, zarówno
dla polrewkomu, jak i Armii Czerwonej, starano się przekonać kolejarzy o
słuszności nowego ustroju. Próbowano dotrzeć do tej grupy zawodowej po obu
stronach frontu. Wydano w tym celu dwie odezwy. Pierwsza, z 12 sierpnia
1920 roku, zatytułowana była „Do kolejarzy Polskich”170. Druga, wydana dwa dni
później, nosiła tytuł „Do robotników kolejowych Polski” i stanowiła rozkaz nr13 171.
Obie odezwy wzywały kolejarzy do pracy na rzecz nowej Radzieckiej Polski.
Wskazywano, że trzeba naprawić powysadzane mosty, tory, zreperować
lokomotywy, zwrotnice i wszystkie linie telegraficzne. Oczywiście, analogicznie jak
wszystkie odezwy wydane, czy to przez TKRP, czy inną jednostkę kierowaną z
Moskwy, zawierały one ogromne ilości treści propagandowych o zabarwieniu
komunistycznym. Warto zwrócić uwagę na fragment odezwy do pracowników
kolejowych, która zawierała wyraźną sugestię, że władza obecnie sprawująca rządy
w Warszawie niszczy dobro narodowe. Łatwo się domyśleć, że odezwy te wywarły
taki sam negatywny wydźwięk, jak wszystkie poprzednie. Trzeba jednak przyznać,
że odbudowa kolei żelaznej na zajętych przez sowietów ziemiach polskich odbywała
się dość sprawnie.
168
Bohaterom pracy cześć, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.
169
Julian Marchlewski – o działalności TKRP i ofiarnej pracy robotników Białostockich, [w:] A. Litwin,
op. cit., s. 121-125.
170
Do kolejarzy polskich,12.08.1920r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 130.
171
Rozkaz nr 13 Do robotników kolejowych Polski, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.
42
Przez cały okres rządów polskich komunistów z Rosji próbowano stworzyć
gospodarkę na wzór radziecki (wyjątkiem jest rozkaz nr 101 o handlu w obszarze
rynku). Świadczyło to o braku realizmu ludzi, którzy znaleźli się na innej,
niż rosyjska ziemi i nie byli w stanie pojąć, że stosunki społeczne są tu inne, niż tam
skąd przyszli. 11 sierpnia 1920 roku „Goniec Czerwony” hucznie obwieścił, że
TKRP wprowadza 8-godzinny dzień pracy172. Wspaniały gest, tylko że w
Rzeczypospolitej takie prawo obowiązywało od roku…
* * *
W ciągu trzech tygodni rządów Komitetu i sowietów w Białymstoku nowa

władza, aby się przypodobać masom, nie represjonowała fizycznie nawet jej
największych wrogów. Dopiero dwa dni przed opuszczeniem miasta przez Amię
Czerwoną doszło do tragedii. 20 sierpnia 1920 roku, kiedy już było wiadome, że dni
Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski są policzone, stracono 16 osób
które reprezentowały sobą różne narodowości, wyznania i stany. Zbrodni dokonano
na obrzeżach miasta173. Ofiary tej zbrodni spoczywają tam po dziś dzień.
22 sierpnia, w odległości trzydziestu wiorst od Białegostoku, pojawiła się 2
Armia Polska174.
172
O godzinach pracy, „Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.
173
A. Dobroński, Białystok. Historia miasta, Białystok 1998, s. 130.
174
43
Rozdział 4
Ewakuacja czy ucieczka?
22 sierpnia 1920 roku Armia Czerwona zaczęła wycofywać się

z Białegostoku. Wojsko Polskie znajdowało się wtedy w odległości dwudziestu
wiorst od miasta. Rankiem tego dnia 1 Pułk Piechoty Legionów natknął się na duże
siły czerwonoarmistów znajdujące się na południe od miasta. Po ciężkich starciach
z częścią 16 i 3 armii wojsk sowieckich Wojsko Polskie zajęło Białystok175.
Nim jednak doszło do wyzwolenia miasta, Komitet rozpoczął pospieszną
ewakuację. Sytuację, jaka zapanowała podczas wycofywania się, najlepiej opisują
dwa dokumenty. Pierwszy to telegram członka Rewolucyjno-Wojskowego Związku
16 Armii Piatakowa:
„(…) ważnym faktem potęgującym panikę w szeregach wycofującej się
armii była partyzancka wojna wśród ludności Siedleckiej (…) Ustalono na
podstawie wielu relacji, odpowiedzialnych i poważnych towarzyszy, że
przechodzące wojska (radzieckie) były przez cały czas atakowane przez
partyzantów. Ludność Guberni Siedleckiej odnosiła się do nas z dużą wrogością,
odmawiając także dawać wody, zmęczonej, odstępującej części armii. W wielu
wypadkach odstępujące wojska - tylne straże, prowadziły bój z miejscową ludnością
(…) przebijający się przez zajęte już miasto (…) napotykali na duży opór ludności
miejscowej z Białegostoku i stoczyli z nią większy bój niż z Wojskiem Polskim.
Przy czym we wrogich czynnościach (za Polakami) swój udział miała także ludność
żydowska. W całym rejonie Białystok - Bielsk (Podlaski) (…) aż roi się od
powstańców. Wierzę, że Czeka wyciągnie z tego należyte wnioski.”176
175
A. Dobroński, op. cit., s. 129.
176
Телеграмма члена РВС 16-й армии Г.Л. Пятакова о паническом отступлении частей армиию,
Москва, Кремлъ РЦК РКП, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2, с. 5-6.
44
Drugi - to notatka Stanisława Budkiewicza, Naczelnika Rewolucyjnego
Związku Zachodniego Frontu:
„(…) Koło Białegostoku obóz został ostrzelany, jedna osoba została ranna.
Część kancelarii zaginęła w drodze. Trzy wozy wyrobów przemysłowych i skór były
przekazane Rjabowu [nazwisko G.U.], który wysłał je podczas wcześniejszego
odwrotu armii. Obecnie przepadł z całym towarem. Zostało 500 surowych skór, 700
pudów soli i sprzęt rolniczy. Bydła nie ewakuowano. Urzędnicy, którzy zostawali,
rozliczyli się ze swej pracy. Mazowiecki powiatowy komitet ewakuował się 21
sierpnia wraz z III Armią. Utworzona trójka ustali z jakiego powodu powstał nieład.
Pracownicy rozproszyli się. Zarządzający trzema oddziałami zostali na miejscu.
Milicja oddała broń i też została.
Obóz bronił się wychodząc z miasta (Wysokie Mazowieckie)
i w Białymstoku. Zostało 200 pudów mąki i 100 pudów ziarna. Krążyły różne
wiadomości o prowokacjach. Miejscowi członkowie i przewodniczący
rewolucyjnego komitetu gdzieś przepadli. Wojskowi urzędnicy przybywali
do Rewolucyjnego Komitetu i zdawali sprawozdania ze swej pracy.
Białostocki powiatowy Komitet Rewolucyjny opuścił Białystok 20 sierpnia
po godzinie 20.00 wykonując rozkaz TKRP. Komitet Partyjny wydał rozkaz
zamknięcia wszystkich instytucji o godzinie 14.00 (2 po południu). Wywołało to
silne wzburzenie. Utworzona trójka w panice ewakuowała Rewolucyjny Komitet,
zostawiając wszystkie dokumenty, aparaty telegraficzne, o mało nie zapomniano
pieczęci. Ewakuowano 30 odpowiedzialnych pracowników rewkomu i 500 ludzi.
Krążyły różne słuchy. Nie było wiadomo jak przebiega front. Rewkom nie
bronił się. Około godziny 21.00, w trakcie wycofywania resztek obozu i armii,
zostały ostrzelane tyły. Wybuchła panika, strzelano z okien, atakowała partyzantka.
Milicja w sile 150 osób została przekazana do wojskowych oddziałów. Zostało
8 milicjantów (…). Przygotowane w gminach 3 tysiące pudów zboża na chleb,
2 miliony papierosów i towary galanteryjne na 10 milionów nie zostały zabrane.
(…) Miejscowe Wojenno-Rewolucyjne komitety, bezładnie porzuciły swoje
posterunki, przeważnie tam gdzie nie było wojennych przedstawicielstw. (…)
W Augustowie Rewolucyjny Komitet przedstawiał skrajnie wrogie
stanowisko wobec nas (tj. Armii Czerwonej). Nastawił przeciw komunistom milicję
45
i pozostawił im broń i 4 skrzynie amunicji. 15 armia rozbiła milicje i zabrała
wojskowy sprzęt (…)
Masy robotników żydowskich żałowało naszego odejścia, natomiast Polacy
i mieszczaństwo (różne: Polacy, Żydzi , Białorusini) cieszyli się.”177
Jak wynika z tych dwóch pism, żaden urzędnik administracji radzieckiej nie
spodziewał się odwrotu, a na pewno nie tak szybkiego i gwałtownego jaki nastąpił.
Komitet Marchlewskiego i Dzierżyńskiego zebrał się 23 sierpnia 1920 roku
w Mińsku, jednak już jako Biuro Polskie przy KC RKP. Pod naciskiem
Włodzimierza Lenina wydano odezwę „Do polskich żołnierzy, robotników
i chłopów”. Wiadomym jest, że wydawanie odezw o jakiejkolwiek treści w takiej
sytuacji nie miało większego sensu. Biuro Polskie tłumaczyło w treści tego
dokumentu, że Armia Czerwona wcale nie najechała na Polskę by ją zniewolić,
lecz aby ją wyzwolić od rodzimej burżuazji 178. Ciekawym faktem jest, że na tym
posiedzeniu powołano specjalną komisję, której zadaniem było kształcenie
programowe i organizacyjne nowej komunistycznej kadry składającej się z Polaków.
Miano ją wykorzystać przy powtórnym wkroczeniu na treny Rzeczypospolitej.179
Biuro Polskie wyprodukowało duże ilości dokumentów na różne tematy.
Jednym z nich był raport Tadeusza Radwańskiego kierownika wydziału do spraw
propagandy i redaktora „Gońca Czerwonego”. Zarzucał on nieudolność i błędne
działania przewodniczącemu Komitetu w sprawie reformy rolnej. Dalej oskarżał
Józefa Unszlichta o złą organizację w armii. Najciekawsze są zarzuty wobec
propagandy i uświadamiania rewkomu, a to dla tego, że sam za nią odpowiadał180.
Innym ciekawym dokumentem omawianym wcześniej, lecz wydanym
po sierpniu 1920 roku, były „Tezy agrarnej polityki w Polsce”181 napisane
przez Juliana Marchlewskiego. Zawierały one propozycję sposobu w jaki powinna
być przeprowadzona reforma rolna w Polsce.
177
Записка об эвакуации ревкомов при отступлении войск Красной Армии на Западном
Фронте.Сводка Ревзапа 5-го сентября 1920 гола.По сведениям Реварма 15, [w:] Лолъско-
178
179
S. Grygorowicz, Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski – ocena koncepcji i działalności, [w:]
Wojna polsko-sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło międzynarodowe, s. 123.
180
Рапорт Ф. В. Радванского по вопросам об организации агентотдела, издателъской
деятелъности Политуправления Фронта и о полъской красной армии. (7.09), [w:] Лолъско-
181
Тезисы аграрной политики в Полъше.(7.11.1920), [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2,
с. 15-18.
46
Ważnym wnioskiem wynikającym z dalszej działalności członków Tymczasowego
Komitetu Rewolucyjnego Polski, a dotyczącym spraw Polski i sposobów organizacji
tamtejszej działalności, było to, że wierzyli oni wszyscy w szybki powrót na te
tereny.
47
Zakończenie
W swojej pracy chciałem zawrzeć opis działalności komitetu na niwie

politycznej, administracyjnej i gospodarczej. Przede wszystkim chodziło mi
o opisanie posunięć Komitetu na poziomie lokalnym, czyli takim z którego
właściwie nie dane mu było wyjść. Warte było zaznaczenia, co chciano osiągnąć, co
osiągnięto, a czego mimo usilnych starań nieudało się zrobić. Do niewątpliwych
sukcesów należy zaliczyć szybkie stworzenie administracji, milicji, sądownictwa,
gazety i pewnych symptomów opieki zdrowotnej. Niewątpliwym niepowodzeniem
była próba stworzenia polskiej Armii Czerwonej, której stan osobowy w momencie
ucieczki z Białegostoku wynosił 176 osób. Niepowodzeniem zakończyła się również
próba przyciągnięcia chłopów do nowej władzy. Chciano to osiągnąć poprzez
reformę rolną, jednak przeprowadzano ją mało energicznie i nie tą ścieżką, która
mogła zapewnić sukces. Choć gdyby polscy bolszewiccy wyzwoliciele dysponowali
dłuższym okresem czasu, być może przeprowadzili by to inaczej i skuteczniej.
Faktem jest że zaczęli stosując metody nie przystające do realiów polskich.
Bardzo ograniczona czasowo historia Tymczasowego Komitetu
Rewolucyjnego Polski zawiera w sobie prawdę o entuzjastycznej wizji rewolucji,
w którą wierzyli przywódcy bolszewiccy. Większość posunięć w zakresie
działalności tej instytucji była wytyczną pomysłów i przekonań Juliana
Marchlewskiego i Feliksa Dzierżyńskiego.
Całokształt działalności TKRP na naszych terenach wskazuje na zbyt ogólne
przygotowanie „bolszewizacji” w Polsce. Brak dopasowania metod do naszych
realiów doprowadził do niepowodzenia przedsięwzięcia.
48
Bibliografia
I Źródła drukowane
1. Lenin W.I., Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954.
2. Lenin W.I., Dzieła wszystkie, t. XLI, Warszawa 1988.
3. Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, oprac. A. Litwin, Warszawa 1955.
4. Marks K. Engels F., Manifest Komunistyczny, Warszawa-Łudź-Lublin 1945.
5. Лолъско-советская война 1919-1920 (ранее не опубликованные
документы и материалы), Частъ 1, Москва 1994. (tłumaczenie własne
autora)
6. Лолъско-советская война 1919-1920 (ранее не опубликованные
документы и материалы), Частъ 2, Москва 1994. .(tłumaczenie własne
autora)
II Wspomnienia
1. Piłsudski J., Rok 1920, Tuchaczewski M, Pochód za Wisłę, Łódź 1989.
2. Witos W., Moje wspomnienia, t. II, Paryż 1964.
3. Żeligowski L., Wojna w roku 1920, Warszawa 1990.
III Opracowania
1. Balcerak W., Geneza i uwarunkowania wojny Polsko-Radzieckiej 1919-1920,
[w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło międzynarodowe,
Warszawa 1991.
2. Gregorewicz S., Tymczasowy Komitet rewolucyjny Polski – ocena koncepcji
i działalności, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło
międzynarodowe, Warszawa 1991.
3. Czubiński A., Europa dwudziestego wieku, Poznań 1997.
4. Czubiński A., Komunistyczna Partia Polski (1918-1938), Warszawa, 1985.
5. Cimek H., Kleszczyński L., Komunistyczna partia Polski 1918-1938,
Warszawa 1984.
49
6. Dobroński A., Białystok. Historia miasta, Białystok 1998.
7. Felczak W.. Historia Węgier, wyd. 2, Wrocław 1983.
8. Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), Krótki
kurs, Warszawa 1949.
9. Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia Polityczna Polski 1864-1945, t.
II, Londyn 1956.
10. Roszkowski W., Najnowsza historia Polski, t. I, Warszawa 2003.
11. Schaff A., Marksizm a jednostka ludzka, Warszawa 1965.
12. Sławińska I., Z działalności tymczasowego komitetu rewolucyjnego w
Białymstoku, [w:] Studia i Materiały do Dziejów Miasta Białegostoku,
Białystok 1967.
13. Z historii stosunków polsko-radzieckich 1917-1977, pod red. Bazylow L. i
in., Warszawa, 1987.
14. Żenczykowski T., Dwa komitety 1920 1944. Polska w planach Lenina i
Stalina, wyd. 3, Warszawa 1990.
IV Prasa
1. Banasik W., Józef Piłsudski w Białymstoku w czasie wojny polsko –
sowieckiej, „Podlasie” nr: 4 , Białystok 1990.
2. „Goniec Czerwony”.
3. „Wiadomości Białostockiego Powiatowego Komitetu Wojenno-
Rewolucyjnego”.
50

Praca magisterska руский язык

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Praca magisterska руский язык

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Spis treści

Tematem mojej pracy jest Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski

„Ojcem” idei rewolucji światowej jest Karol Marks. Rozpatruje on ją jako

Warto na początku tego rozdziału wspomnieć, że komuniści Polacy nie byli

Lenin od momentu triumfu rewolucji w Rosji wierzył, że rozleje się ona

Jak już wspomniałem, w 1918 roku zarówno w Warszawie, jak i w Moskwie

3.1 Działalność polityczna i propagandowa

30 lipca 1920 roku ogłoszono dwa ważne dokumenty jakoby drukowane w

3.2 Polska Armia Czerwona

Bardzo ważnym etapem legitymizacji władzy było stworzenie Polskiej Armii

Wezwania instytucji do zarejestrowania nie były już tak rozległe. Rejestracji

Tymczasowy Komitet Rewolucyjny borykał się również z poważnymi

W ciągu trzech tygodni rządów Komitetu i sowietów w Białymstoku nowa

22 sierpnia 1920 roku Armia Czerwona zaczęła wycofywać się

W swojej pracy chciałem zawrzeć opis działalności komitetu na niwie

You might also like