Podstawy Konstrukcji Maszyn

Wykład 8

Przekładnie zębate część 1

Dr inŜ. Jacek Czarnigowski

Klasyfikacja przekładni zębatych

1. Ze względu na miejsce zazębienia

O zazębieniu zewnętrznym O zazębieniu wewnętrznym

1
 Klasyfikacja przekładni zębatych

2. Ze względu na ruchomość osi

O osiach stałych Planetarne – przynajmniej jedna oś
przemieszcza się względem korpusu
wykonując ruch okręŜny względem
osi centralnej

Klasyfikacja przekładni zębatych

3. Ze względu na wzajemne połoŜenie osi

Równoległe Kątowe Wichrowate
Osie obu kół (przekładnie
przecinają się hipoidalne)
Osie obu kół nie
przecinają się

2
 Klasyfikacja przekładni zębatych

4. Ze względu na kształt kół

Walcowe StoŜkowe Ślimakowe

Klasyfikacja przekładni zębatych

4. Ze względu na kształt linii zęba

O zębach O zębach O zębach
O zębach
śrubowych daszkowych łukowych
prostych

3
 Pojęcia podstawowe – geometria
koła walcowego o zębach prostych
Wysokość stopy zęba
Szerokość wrębu

Wysokość głowy zęba

Podziałka

Grubość zęba

Występ w kole zębatym, poprzez

który w czasie pracy przekładni
przekazywany jest napęd

Przestrzeń między dwoma

sąsiednimi zębami

Pojęcia podstawowe – geometria

koła walcowego o zębach prostych

Podziałka obwodowa p – długość łuku koła podziałowego zawarta między

jednoimiennymi sąsiednimi bokami zębów.

π ⋅d = p⋅ z
Średnica podziałowa Liczba zębów

p p
d= ⋅z m=
π π
Moduł nominalny

4
 Pojęcia podstawowe – geometria
koła walcowego o zębach prostych

Moduł nominalny – miara wielkości zęba wyraŜana w [mm].

p
m=
π
Moduł jest znormalizowany:
Szereg 1 (zalecany): 1; 1,25; 1,5; 2; 2,5; 3; 4; 5; 6; 8; 10 …

Szereg 2 (dopuszczalny): 1,125; 1,375; 1,75; 2,25; 2;75; 3,5; 4,5; 5,5; 7 …

Pojęcia podstawowe – zarys

odniesienia
Dzieli koło tak, Ŝe
szerokość wrębu jest
Wysokość głowy zęba ha równa grubości zęba

ha = y ⋅ m
y – współczynnik
wysokości zęba
(najczęściej =1)
Promień krzywizny krzywej
przejściowej ρt

Wysokość stopy zęba hf

ρ f = 0,38 ⋅ m
h f = ( y + c *) ⋅ m
Kąt zarysu
α = 15°°; 17,5 °; 20 °;
22,5 °; 25 °;
Luz wierzchołkowy c Wysokość prostoliniowego

c = c * ⋅m zarysu zęba ht

ht = 2 ⋅ y ⋅ m
c* = 0,2 ÷ 0,25

5
 Pojęcia podstawowe – zarys
odniesienia
Podstawowe średnice

Średnica głów
d a = d + 2 ⋅ ha = m ⋅ (z + 2 ⋅ y )
Średnica stóp

d f = d − 2 ⋅ h f = m ⋅ (z − 2 ⋅ y − 2 ⋅ c *)
Średnica podziałowa

d = m⋅ z

Pojęcia podstawowe – luzy

Luz wierzchołkowy c – najmniejsza odległość w

osi O1O2 między walcem stóp jednego koła a
walcem wierzchołków koła współpracującego

Luz międzyzębny jn – najkrótsza odległość

między niepracującymi bokami zęba przy istnieniu
kontaktu boków pracujących

jt – luz obwodowy

Luz obwodowy jt – długość łuku tocznego o który

moŜna obrócić koło, aby doprowadzić boki
niepracujące do styku

6
 Pojęcia podstawowe – odległość osi

Zerowa odległość osi – taka w

której stykają się okręgi podziałowe

d1 + d 2 z1 + z2
a= = ⋅m
2 2
Rzeczywista odległość osi – taka
jt – luz obwodowy
w której stykają się okręgi toczne
(walce zastępujące koła pracujące
jak przekładnia cierna o stałym
przełoŜeniu bez poślizgu)

d w1 + d w 2
aw =
2

Pojęcia podstawowe – odległość osi

Odległość osi jest znormalizowana

PN-76/M-88525

Szereg 1 (zalecany): 40; 50; 63; 80;

100; 125; 160; 200; 250 …
jt – luz obwodowy

Szereg 2 (dopuszczalny): 71; 90;

112; 140; 180; 224 …

7
 Podstawowe prawo zazębienia

Określa ono warunki jakie muszą spełniać zarysy zębów,

aby zapewnić stałość przełoŜenia kinematycznego kół
współpracujących

Podstawowe prawo zazębienia

ω1 O1
Dwa koła obracają się z
prędkościami odpowiednio:
T rw1 ω1 i ω2

N
Zarys zębów styka się w punkcie B
– punkt przyporu

C
Przez punkt B prowadzimy proste:
B NN - normalną do styku zębów
TT – styczną do styku zębów

N
Określamy punkt C na przecięciu
rw2 prostych NN i O1O2

T Punkt C jest biegunem zazębienia a

więc punktem podziału linii O1O2 na
koła toczne o promieniach rw1 i rw2
ω2
O2

8
 Podstawowe prawo zazębienia
ω1 O1
Wyznaczamy proste prostopadłe do
prostej NN wychodzące odpowiednio
T z punktów O1 i O2
α rb1 rw1
Tworząc na przecięciu punkty G1 i G2
r1 N
γ1 G1
Odległości OG stanowią promień
koła zasadniczego rb
C

B Są one odchylone od osi O1O2 o kąt

G2
przyporu α
N r
γ2 2

α rw2 Punkt B oddalony jest od środków

obrotu kół o promień odpowiednio
T r1 i r2
rb2

ω2 Promienie te są odchylone od
O2 prostych OG o kąty odpowiednio
γ1 i γ2

Podstawowe prawo zazębienia

ω1 O1
Zakładając, Ŝe zęby są w stałym
kontakcie oraz, Ŝe są
T nieodkształcalne to prędkości
α rb1 rw1
punktów styku wynoszą:
r1 N
G1 Prędkości są prostopadłe do
W1 γ1 promieni r
V1
W2 C Dla koła 1:

V1 = ω1 ⋅ r1
B
V2 G2 Dla koła 2:

N Vn1=Vn2 r2
γ2 V2 = ω2 ⋅ r2
α rw2 Rozkładając te prędkości na proste
NN i TT otrzymujemy odpowiednio
T prędkość normalną Vn i prędkość
rb2 styczną W

ω2
O2

9
 Podstawowe prawo zazębienia
ω1 O1
ZałoŜenie mówiące, Ŝe zęby są w
stałym kontakcie oraz, Ŝe są
T nieodkształcalne to prędkości
α rb1 rw1
punktów powoduje, Ŝe:
r1 N
W1 γ1 G1 Vn1 = Vn 2
V1
W2 C Zatem:

V2 B Vn1 = V1 ⋅ cos γ 1
G2

N Vn1=Vn2 r Vn 2 = V2 ⋅ cos γ 2
γ2 2
Stąd:
α rw2

T
ω1 ⋅ r1 ⋅ cos γ 1 = ω2 ⋅ r2 ⋅ cos γ 2
rb2

ω2
O2

Podstawowe prawo zazębienia

ω1 O1
Z rysunku wynika:
rb1
T
α rb1 rw1 cos γ 1 =
r1
r1 N
γ1 G1 rb 2
V1
W1 cos γ 2 =
r2
W2 C
Zatem:
B
V2
ω1 ⋅ rb1 = ω2 ⋅ rb 2
G2

N Vn1=Vn2 r
γ2 2
PoniewaŜ:
α rw2
rb1 = rw1 ⋅ cos α
T
rb2
rb 2 = rw 2 ⋅ cos α
ω2
O2

10
 Podstawowe prawo zazębienia
ω1 O1
Otrzymujemy:

T
α rb1 rw1 ω1 rb 2 rw 2
= =
r1
G1
N ω2 rb1 rw1
W1 γ1
V1
W2 C
PrzełoŜenie kinematyczne

ω1 rw 2
V2 G2

N Vn1=Vn2 r
γ2 2 i= =
α rw2
ω2 rw1
T
rb2

ω2
O2

Podstawowe prawo zazębienia

ω1 rw 2
i= =
ω2 rw1
Podstawowe prawo zazębienie – prawo Willisa

W celu zapewnienia stałego przełoŜenia kinematycznego (i=const)

zarysy zębów powinny być takie, aby prosta normalna NN w
dowolnym punkcie styku B dzieliła odcinek O1O2 w stałym
stosunku (aby punkt C był zawsze w tym samym miejscu)

Zarysy zębów spełniające ten warunek nazywamy zarysami sprzęŜonymi

11
 Poślizg względny
ω1 O1
W odróŜnieniu od prędkości
normalnych gdzie:
T
α rb1 rw1
Vn1 = Vn 2
r1 N
γ1 G1 Prędkości styczne dwóch zębów są
W1
V1 róŜne, a róŜnica ich jest prędkością
poślizgu:
W2 C

B e
Vs = W2 − W1
V2 G2

r Wprowadzając odległość punktu B od

N Vn1=Vn2
γ2 2 punktu C moŜemy określić:

α rw2
Vs = e ⋅ (ω1 + ω2 )
T
rb2

ω2
O2

Poślizg względny
Zatem względny poślizg wynosi:

Vs e ⋅ (ω1 + ω2 ) e  ω1  e
= = ⋅  + 1 = ⋅ (i + 1)
V rw 2 ⋅ ω2 rw 2  ω2  rw 2

Wnioski:

Prędkość poślizgu wzrasta wraz z odległością punktu przyporu B od punktu zazębienia C

Prędkość poślizgu wzrasta wraz z przełoŜeniem

Zęby zuŜywać się będą u wierzchołka i w dolnej części podstawy zęba gdzie
prędkość poślizgu przy zazębieniu jest największa

12
 Zarysy zębów

Zarys zębów powinien być sprzęŜony

(spełniać prawo Willisa)

Dodatkowe cechy:

- wytrzymałość

- technologiczność

- niewraŜliwość na błędy odległości osi

- odporność na zuŜycie

- stałość kierunku sił międzyzębnych

Zarysy zębów
Stosowane zarysy zębów
Liniowe Pierwsze zarysy stosowane na
koła zębate – obecnie
Kołowe całkowicie wycofane

Ortocylkoidy ( krzywa kreślona przez punkt

koła toczącego się po prostej) Wyparły zarysy liniowe i
kołowe a następnie zostały
Epicykloidy (krzywa kreślona przez punkt wyparte przez zarys
koła toczącego się na zewnątrz innego ewolwentowy. Obecnie
stosowane w mechanizmach
koła) zegarkowych. Zaleta:
Hipocykloidy (krzywa kreślona przez moŜliwość stosowania duŜych
przełoŜeń
punkt koła toczącego się na wewnątrz
innego koła)
Podstawowy obecnie
Ewolwenta stosowany zarys koła
Najnowszy zarys. Charakteryzuje się małymi naciskami
Kołowo-łukowe między zębami. Wadę stanowi konieczność produkcji kół
jako par (brak uniwersalności i trudności obróbkowe)

13
 Zarys ewolwentowy

Ewolwenta – linia będąca torem dowolnego punktu związanego z

prostą toczącą się po okręgu bez poślizgu.

Okrąg po którym toczy się prosta nazywany jest okręgiem

zasadniczym.

Zarys ewolwentowy
Geometria ewolwenty

Prosta toczy się po okręgu

zasadniczym a punkt na niej się
znajdujący wykreśla ewolwentę

Okrąg zasadniczy

14
Zarys ewolwentowy
Geometria ewolwenty
N α T Dla wybranego połoŜenia prostej
tworzącej mamy:
α
Prosta tworząca jest normalna do zarysu
M w punkcie M – punkt przyporu

P
N1 Prosta TT styczna do ewolwenty w
γ r punkcie M
α
T rb
Promień r – łączący punkt O z M
jest odchylony od osi OP o kąt γ
O
N
Prosta tworząca styka się z okręgiem
zasadniczym w punkcie N1

Okrąg zasadniczy Kąt pomiędzy prostą NN a normalną do

promienia r (OM) jest Kątem zarysu
ewolwenty

Zarys ewolwentowy
Geometria ewolwenty
N α T Ze sposobu powstawania ewolwenty
wynika, Ŝe długość łuku PN1 jest równa
α odległości punków MN1

M PoniewaŜ:

P PN1 = rb ⋅ (γ + α )
γ r N1
α MN1 = rb ⋅ tgα
T rb
Zatem:

O
N rb ⋅ (γ + α ) = rb ⋅ tgα
γ = tgα − α
Okrąg zasadniczy Kąt γ jest funkcją ewolwentową zwaną
takŜe involutą
invα = tgα − α

15
 Inwoluta
Inwoluta = funkcja ewolwentowa

invα = tgα − α
Kąt podawany w [radianach]

Wartość inwoluty jest takŜe podawana w tabelach.

UWAGA! Wartość inwoluty naleŜy podawać

minimum do 5 miejsca po przecinku np. 0,02389.

Zarys ewolwentowy – zalety i wady

Zalety:

Jest zarysem sprzęŜonym. Zachowuje tę cechę takŜe przy zmianie

odległości osi
Jest łatwy do wykonania. Uniwersalność narzędzi obróbkowych do
wielu kół. MoŜliwość uzyskania duŜych dokładności i małej
chropowatości powierzchni styku.

Siła międzyzębna zachowuje stały kierunek w czasie współpracy

zębów

Uniwersalność kół. Praca kół o róŜnych ilościach zębów i tych

samych cechach geometrycznych.

16
 Zarys ewolwentowy – zalety i wady

Wady:

Mała powierzchnia styku (stykają się dwie powierzchnie wypukłe)

DuŜe naciski są przyczyną zmniejszenia trwałości

DuŜe prędkości poślizgów przy zazębianiu i wyzębianiu się kół.

Zwiększone zuŜycie głów i podstaw zębów.

Zazębienie ewolwentowe
Dwa koła współpracujące mają
wspólną linię normalną do
punktów przyporu przecinającą
linię O1O2 w punkcie C. Linia ta
jest styczna do kół
zasadniczych.

P” Na linii tej występuje styk par

P’ C zębów odpowiednio w
punktach P’ i P”

Linia ta zawiera wszystkie

punkty przyporu zachodzące
podczas współpracy obu kół.
Nosi ona nazwę Linii Przyporu

17
Zazębienie ewolwentowe
PoniewaŜ zarysy zębów są od
góry ograniczone okręgiem
wierzchołków zatem styk
między kołami moŜe zachodzić
tylko na pewnym odcinku linii
przyporu.
E2

P” Są to odpowiednio punkty
C E1 i E2
P’
E1

Część linii przyporu

ograniczona tymi
punktami nosi nazwę
odcinka przyporu

Zazębienie ewolwentowe
Kąt zawarty między linią
przyporu a linią normalną do
osi O1O2 w punkcie C nazywany
jest tocznym kątem przyporu

N1
E2
αw Linia przyporu styka się z
P” okręgami zasadniczymi w
P’ C punktach N1 i N2

N2 E1

18
Liczba przyporu
O1

Liczba przyporu jest

wskaźnikiem zazębienia,
N1 mówiącym ile par zębów
E2 jest jednocześnie we
współpracy (średnio dla
C całego obrotu kół)

N2 E1
MoŜna ją obliczyć jako
stosunek długości odcinka
przyporu do podziałki p

E1E2
ε=
O2
p

Liczba przyporu
O1
Analizując rysunek moŜna
zauwaŜyć, Ŝe:
rb1
αw
E1E2 = N1E1 + N 2 E2 − N1 N 2
αa1 N1
ra1 E2 Wprowadzając odpowiednie kąty
i promienie
C
Gdzie αa – kąt głów
N2 E1

rb1 d1
αa2
cosα a1 = = ⋅ cos α w
ra2 ra1 d a1
rb2 αw
rb 2 d 2
cosα a 2 = = ⋅ cos α w
ra 2 d a 2
O2

19
Liczba przyporu
O1
Otrzymujemy:

rb1
N1E1 = rb1 ⋅ tgα a1
αw
N 2 E2 = rb 2 ⋅ tgα a 2
αa1 N1
ra1 E2 N1 N 2 = (rb1 + rb 2 ) ⋅ tgα w
C Stąd:

N2 E1 E1E2 = rb1 ⋅ tgα a1 + rb 2 ⋅ tgα a 2 − (rb1 + rb 2 ) ⋅ tgα w

E1E2 = rb1 ⋅ (tgα a1 − tgα w ) + rb 2 (tgα a 2 − tgα w )
αa2

ra2
rb2 αw Podziałka wynosi:

π ⋅ db 2 ⋅ π ⋅ rb
p= =
z z
O2

Liczba przyporu
O1

rb1
αw Po przekształceniach
otrzymujemy liczbę przyporu:
αa1 N1
ra1 E2

C ε=
1
[z1 ⋅ (tgα a1 − tgα w ) + z2 ⋅ (tgα a 2 − tgα w )]
2 ⋅π
N2 E1
Dla zapewnienia ciągłości zazębienia
αa2 liczba przyporu powinna być większa od 1.

ra2
rb2 αw Ze względu na niedokładności
wykonania przyjmuje się:

ε ≥ 1,15 ÷ 1,25
O2

20
 Zazębienie ewolwentowe

Analizując zazębienie moŜna określić, Ŝe rzeczywista odległość osi wynosi:

rb1 r
aw = + b2
cos α w cos α w
Zatem:

aw ⋅ cos α w = rb1 + rb 2
Jednocześnie z własności ewolwenty wynika:

rb1 = r1 ⋅ cos α

rb 2 = r2 ⋅ cos α

Zazębienie ewolwentowe

Jednocześnie wiemy, Ŝe zerowa odległość osi to:

a = r1 + r2
Zatem:

aw ⋅ cos α w = a ⋅ cos α

21
 Metody obróbki kół zębatych

Stosowane są dwie podstawowe metody

obróbki kół zębatych:

Metoda kształtowa Metoda obwiedniowa

Metody obróbki kół zębatych

Metoda kształtowa
Polega na zastosowaniu narzędzia, którego część skrawająca na kształt wrębu
obrabianego koła.

MoŜna zastosować:
Frezowanie krąŜkowe, palcowe, dłutowanie, przeciąganie

22
 Metody obróbki kół zębatych
Metoda kształtowa

Ze względu na to, Ŝe wymiary wrębu koła zaleŜą od modułu oraz ilości zębów,
narzędzia są specjalizowane do danego koła.

Dopuszczalne jest zastosowanie jednego narzędzia do kilku kół ale w ten sposób
wprowadza się błędy w zarys kół.

Metoda stosowana rzadko. Głównie do kół o małym znaczeniu lub bardzo duŜych.

Metody obróbki kół zębatych

Metoda obwiedniowa
Polega na wykorzystaniu prostego narzędzia współpracującego z nacinanym
kołem. Zarys powstaje poprzez zazębienie się koła z narzędziem.

Narzędzie moŜe mieć postać:

- listwy zębatej,
- koła zębatego
- ślimaka

23
 Metody obróbki kół zębatych
Metoda obwiedniowa Maaga
Narzędzie ma postać listwy zębatej.

Narzędzie wykonuje ruch roboczy

(postępowo-zwrotny).

Koło wykonuje ruch obrotowy i

postępowy.

Metody obróbki kół zębatych

Metoda obwiedniowa Sunderlanda
Narzędzie ma postać listwy zębatej.

Narzędzie wykonuje ruch roboczy

(postępowo-zwrotny) oraz
pomocniczy (postępowy).

Koło wykonuje ruch obrotowy.

24
 Metody obróbki kół zębatych
Metoda obwiedniowa Fellowsa
Narzędzie ma postać koła zębatego.

Narzędzie wykonuje ruch roboczy

(postępowo-zwrotny) oraz
pomocniczy (obrotowy).

Koło wykonuje ruch obrotowy.

Narzędzie i koło współpracują ze
sobą.

Metody obróbki kół zębatych

Metoda obwiedniowa Gleasona
Narzędzie ma postać ślimaka z wyciętymi
rowkami wzdłuŜ osi narzędzia. Ślimak ma
w przekroju kształt zębatki.

Narzędzie wykonuje ruch roboczy

(obrotowy).

Koło wykonuje ruch obrotowy oraz

postępowy (zbliŜa się do ślimaka).
Narzędzie i koło współpracują ze
sobą.

25