SŁOWNICZEK POJĘĆ Z HISTORII SZTUKI

Abakan - przestrzenna tkanina o bogatej fakturze wykonywana przez Magdalenę

Abakanowicz.

Abstrakcja geometryczna – nurt malarstwa abstrakcyjnego, w którym dzieło traktowane jest

jak odrębna geometryczna rzeczywistość, zbudowana z linii, barw i brył

Action painting – sposób malowania charakterystyczny dla ekspresjonizmu abstrakcyjnego,

polegający na wykorzystaniu spontanicznego gestu bezpośredniego rozlewania farby na
płótno

Akademia – instytucja artystyczna, początkowo o charakterze wolnego stowarzyszenia

artystów, później szkoła artystyczna

Akademizm – nurt w sztuce, zwłaszcza w malarstwie, oparty na uporządkowanych zasadach

tworzenia i nauczania, w którym największą wagę przywiązywano do przestrzegania regul
artystycznych i poszanowania hierarchii tematów

Akwaforta – technika graficzna druku wklęsłego oraz otrzymania dzięki tej technice odbitka.
Płytę miedzianą lub cynkową pokrywa się warstwą wosku, asfaltu lub żywicy, a następnie
cienką igłą wykonuje się rysunek , odsłaniając w tych miejscach metal. Płytę zanurza się w
kwasie, który trawi ją tam, gdzie nie jest ona zabezpieczona warstwą ochronną. Po wyjęciu z
kwasu i usunięciu warstwy ochronnej płytę pokrywa się farbą, a później jej powierzchnię
wyciera. Farba pozostaje w wytrawionych zagłębieniach, a po włożeniu płyty do prasy
drukarskiej odbija się na papierze

Akwatinta – technika graficzna. Uzyskana dzięki tej technice odbitka podobna jest do
akwaforty. Płytę metalową też pokrywa się warstwą ochronną, ale trawione są nie cienkie
kreski rysunku, lecz drobne punkciki na szerokich płaszczyznach

Akwedukt – murowany rurociąg przeznaczony do transportowania wody z odległego źródła,

często prowadzony ponad dolinami na monumentalnych arkadach

Alegoria – obrazowe przedstawienie pojęcia abstrakcyjnego, często ukazanego pod postacią

ludzką (takie przestawienie nazywamy personifikacją). W odróżnieniu od symbolu alegoria
ma precyzyjnie ustalone – jak w słowniku –znaczenie. Najsłynniejszy „słownik” alegorii
stworzył w okresie renesansu Cesare Ripa, gdzie przy poszczególnych pojęciach
zamieszczono wyobrażające je schematyczne rysunki

Alla prima - fa presto, technika malowania w sposób bezpośredni, szybko, bez

podmalowania i najczęściej bez przygotowania rysunku. Obrazy malowane technika a.p. robią
z bliska wrażenie nie wykończonych, farba nie zawsze pokrywa cała ich powierzchnię,
zabarwienie zaprawy wykorzystywane bywa jako element barwny. Obrazy olejne mają
zróżnicowana fakturę i wyraźne ślady pociągnięć pędzla; obrazy akwarelowe, wykonane
silnie rozrzedzonymi farbami, mają często zacieki i płynność w łączeniu elementów koloryst.
Sposób malowania a.p. stosowany jest w technice olejnej od XVII w., w akwarelowej - od
pocz. XX w (wł. 'od razu')
Al secco - technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na suchym tynku
pigmentami zmieszanymi z wodą, których spoiwem jest mleko wapienne, kazeina, klej, olej,
żywice, woski, jajo całe lub żółtko; niewłaściwie zw. suchym freskiem, w technice a.s. nie
ma, w przeciwieństwie do fresku, podziału na partie dzienne, w fakturze mogą występować
impasty. Stosowana powszechnie w starożytności; od XV w. zastąpiona gł. we Włoszech
przez fresk; od XVIII w. ponownie popularna; używana często do jego wykańczania lub do
poprawek autorskich, tzw. pentimento; w XVI1-XIX w. często stosowano technikę mieszaną:
fresk i al secco. (wł. 'na sucho')

Ambalaż - działanie z zakresu akcjonizmu, polegające na opakowaniu czy ukryciu

przedmiotu, który w ten sposób o tyle traci znaczenie, o ile zyskuje go funkcja
opakowania

Amfiteatr – antyczna budowla w otwartej przestrzeni, przeznaczona do wystawiania dzieł

teatralnych. Scenę otaczają półkoliste, wznoszące się jak stopnie schodów, miejsca dla
widzów

Amfora – gliniane naczynie o kształcie owalnym bądź zwężającym się ku górze,

przeznaczone do przechowywania wina lub oliwy

Arkada – łuk łączący dwie kolumny bądź dwa filary o przekroju innym niż okrągły

Assemblage – rodzaj dzieła wywodzącego się z collage’u, łączącego trójwymiarowe

przedmioty wmontowane w powierzchnię obrazu, co daje afekt podobny do płaskorzeźby

Awangarda – postawa artystyczna typowa dla sztuki współczesnej, z założenia nastawiona

na nowatorstwo, często związana ideologicznie z lewicowymi utopiami społecznymi

Baldachim – przenośna lub stała dekoracyjna osłona, wykonana z tkaniny bądź kamienia,
metalu itp., zazwyczaj wsparta na kolumnach i umieszczona nas posągiem, grobowcem,
ołtarzem

Biblia pauperum – biblia dla ubogich, w średniowieczu zbiór rycin przedstawiających sceny
biblijne, przeznaczony dla analfabetów

Body art – kierunek sztuki współczesnej zakładający wykorzystanie ciała jako materiału
artystycznego

Bordiura - dekoracyjne obramienie obiegające kompozycję

Cella – centralne pomieszczenie świątyni, w którym znajdował się posąg bóstwa

Collage – kompozycja plastyczna z różnych materiałów i tworzyw (np. z papieru, fotografii,

druków) naklejana na płótnie lub innym podłożu, zwykle łączonych z rysunkiem i
malarstwem

Dadaizm – kierunek w literaturze i w sztukach zapoczątkowany w 1916 r., kwestionujący

wszelkie zasady artystyczne, dopuszczający każdą formę i każde skojarzenie, zwłaszcza
paradoksalne, zaskakujące i przez to często zabawne
Decorum – zasada stosowności treści do formy wprowadzona ze starożytnej stylistyki

Diagonalizm - zasada kompozycji obrazu lub rzeźby po przekątnych (diagonalnych),

akcentowanie (np. kolorem, światłocieniem, jednym z elementów przedstawianych) jednej
lub kilku osi ukośnych, ograniczenie znaczenia kompozycyjnego poziomów i pionów; typowa
np. dla malarstwa barok. (od diagonala, franc., z późnołac. (linea) diagonalis 'linia skośna,
przekątna' od gr. diagonis)

Dioryt – bardzo twarda skała o ciemnoszarym kolorze, podobna do granitu

Dormitorium – w klasztorze sala sypialna dla zakonników

Dripping - termin określający technikę i sposób malowania, polegający

na spontanicznym chlapaniu, rozlewaniu, kapaniu farbą na płótno.

Drzeworyt – technika graficzna. Wykonuje się rysunek na drewnianym klocku, następnie

dłutem usuwa się drewno z tła przedstawienia. Pozostawiony na klocku wypukły rysunek
powleka się farbą i odbija na papierze

Dywizjonizm – metoda malarska polegająca na odpowiednim zestawieniu czystych kolorów

obok siebie, tak aby mieszając się w oku patrzącego, dawały wrażenie barwy wypadkowej

Eklektyzm – określenie natury stylistycznej, najczęściej odnoszące się do architektury,

stosowane zwykle do dzieł łączących w sobie rozmaite style
Ekspresjonizm – określenie używane w dwóch znaczeniach: w węższym – oznacza przede
wszystkim kierunek w sztuce niemieckiej początku XX wieku, w szerszym – oznacza każdą
sztukę nastawioną na intensywność wyrazu, stąd posługująca się deformacją przedstawionej
rzeczywistości

Ekspresjonizm abstrakcyjny – nurt malarstwa abstrakcyjnego, który rozwinął się w Nowym

Jorku w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku, zakładający, wbrew abstrakcji
geometrycznej, spontaniczność wyrazu malarskiego

Emalia – barwiony proszek szklany, stopiony w wysokiej temperaturze, zdobiący różnego

rodzaju przedmioty, najczęściej metalowe

Emulsja – dwie ciecze niemieszające się ze sobą, z których jedna zawieszona jest w drugiej
w postaci drobnych kropelek. Naturalną emulsją jest mleko i jajo kurze

Enkaustyka – technika malarska, w której spoiwem farby jest wosk. Farby nakładano
podgrzewając szpachlą bądź na gorąco – pędzlami. W tej technice wykonano m.in. portrety
fajumskie

Envirnment - działanie artystyczne polegające na stworzeniu przestrzeni, która oddziałuje na

widza.

Epitafium - tablica ku czci zmarłego umieszczana w kościele lub klasztorze

Faktura – sposób opracowania powierzchni w dziale plastycznym, np. w rzeźbie kamiennej,
zależy od stopnia jej wypolerowania, w malarstwie od nierówności zastygłej na powierzchni
obrazu

Forum - plac w miastach starożytnego Rzymu.

Fowizm – kierunek w malarstwie francuskim początku XX wieku, który obiektywistycznej

wizji świata impresjonizmu przeciwstawił wizję manifestującą silne emocje. Fowiści
malowali szerokimi pociągnięciami pędzla, maksymalnie wyzyskując intensywność koloru

Fresk – technika malarstwa ściennego, maluje się bezpośrednio na mokrym

tynku, w trakcie wysychania pigmenty wiążą się z zaprawą, która pełni rolę
spoiwa.

Futuryzm – kierunek w sztuce zapoczątkowany ok. 1909 roku we Włoszech, dążący do

wyrażenia dynamiki życia. W szczególny sposób interesował się ruchem, szybkością,
techniką, nowoczesnością, ale też świadomie dążył do zerwania wszelkich więzów z tradycją

Gemma – drobny przedmiot dekoracyjny wykonany ze szlachetnego lub półszlachetnego

kamienia, ozdobiony ciętym wklęsło lub wypukłym reliefem

Glazura – szklista powłoka pokrywająca wyrób ceramiczny, uzyskiwana w trakcie wypału w

odpowiedniej temperaturze, często zabarwiana intensywnymi kolorami w celach
dekoracyjnych

Gwasz - guasz, nieprzezroczysta farba wodna z domieszką kredy lub bieli (od XIX w. biel
ołowiowa lub cynkowa), nadającej g. właściwości kryjące; jako spoiwa używa się zazwyczaj
gumy arab.; g. po wyschnięciu jaśnieje i daje efekt zbliżony do pasteli; za podłoże służy
papier barwny lub biały, pergamin i kość słoniowa; biały g. stosowany jest często do
wydobycia świateł lub (zmieszany z odpowiednimi akwarelami) do wprowadzenia poprawek
autorskich w akwareli. Stosowany w Europie od średniowiecza (iluminacje), rozpowszechnił
się w XVII i XVIII w. w malarstwie miniatur portretowych. (niem. Guasch, franc. gouache,
wl. guazzo, z łac. aquatio 'nawodnienie')

Happening – rodzaj wypowiedzi artystycznej z pogranicza sztuk plastycznych i teatru,

rozwijającej się w czasie. W happeningu część zdarzeń jest zaplanowana przez artystę, część
jest dziełem przypadku. Happening zakłada aktywny udział widza w tworzonym widowisk

Hiperrealizm – kierunek w sztukach plastycznych powstały u kresu lat 60 XX wieku,

zakładający odwzorowanie rzeczywistości

Ikona – w kościele wschodniochrześcijańskim obraz kultowy przedstawiający osoby święte,

sceny z ich życia, sceny biblijne

Ikonografia – pomocnicza nauka historii sztuki, zajmująca się badaniem znaczeń i

klasyfikacją tematów oraz treści symbolicznych w sztuce

Ikonostas – zazwyczaj drewniana ściana, bogato zdobiona zawieszonymi ikonami,

oddzielająca w cerkwi przestrzeń przeznaczoną dla kapłanów i wiernych
Iluminacja – malowana na pergaminie miniatura w tekście rękopiśmiennym

Impresjonizm – określenie używane w dwóch znaczeniach: w węższym – oznacza kierunek

w malarstwie, który najpełniej rozwinął się w ostatnich trzech dekadach XIX wieku, w
szerszym znaczeniu – za impresjonistyczne uznajmy każde dzieło sztuki (także muzyczne
przy poetyckiej) zmierzające do oddania ulotnego wrażenia

Instalacja – przestrzenna kompozycja wykonana z różnych przedmiotów i elementów,

zazwyczaj do konkretnego wnętrze, często z dołączonym komentarzem artystycznym
Kinetyczna sztuka – kierunek w sztuce współczesnej, w którym dzieła sztuki wprawione są w
ruch

Kanefora - dziewczęta i kobiety (niekiedy mężczyźni - wówczas kanephoros) niosące na

głowie, czasem na ramionach, kosze z ofiarami i świętymi przedmiotami w procesjach
kultowych; popularny temat w gr. i rzym. plastyce. (gr. od kaneon 'kosz')

Kontrapost - zasada kompozycji polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar
ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i
ramienia w stronę odwrotną; ta przeciwwaga i kontrastowanie ruchu wzbogaca kompozycję,
pozbawiając ją frontalności i uwypuklając rysunek mięśni; zasadę k. stosowano już w staroż.
reliefach egip., przyjęła się ona w pełni w klas. rzeźbie gr. w V w. p.n.e. (Polikleta
Doryforos), by odżyć ponownie w rzeźbie got. (szczególnie późnej), a także nowoż.
(barokowej).

Konstruktywizm – kierunek w sztuce powstały w Rosji na początku lat 20. XX wieku,

dążący do przeniesienia zasad abstrakcji geometrycznej na pozostałe sztuki plastyczne

Krzyż grecki – krzyż równoramienny

Kubizm – kierunek w malarstwie i rzeźbie powstały na początku XX wieku, który

odrzuciwszy reguły perspektywy zbieżnej, zmierzał do oddania przestrzennej całości
wyobrażanych kształtów sprowadzanych do form geometrycznych

Kyliks – czara do wina z dwoma uchwytami

Laserunek – cienka, półprzeźroczysta, wykończeniowa warstwa farby na obrazie,

zawierająca odpowiednie pigmenty i spoiwo

Miedzioryt – technika graficzna i otrzymana w niej odbitka. Na metalowej płycie ostrym

narzędziem ryje się rysunek, w zagłębione linie wciera się farbę i odbija pod prasą na
papierze

Mirakl (miracle) – średniowieczne przedstawienie o charakterze religijnym, pokazujące w

scenicznych obrazach wydarzenia z życia męczenników i świętych

Mozaika – technika, która jest zaliczana do malarstwa dekoracyjnego, obraz

wykonuje się z drobnych elementów (kamyków, szkła, ceramiki itp.), które
osadza się w zaprawie.
Nastawa ołtarzowa – malowana, rzeźbiona część ołtarza, ustawiona na właściwym stole
ołtarzowym, w sztuce gotyckiej często posiadająca parę ruchomych skrzydeł (tryptyk) bądź
dwie pary skrzydeł (poliptyk)

Neogotyk – styl architektoniczny naśladujący formy architektury gotyckiej, rozwijający się

od ok. połowy XVIII wieku i trwający aż do początków XX wieku

Neoimpresjonizm – styl w malarstwie wykorzystujący zasady dywizjonizmu

Neoklasycyzm - kierunek w sztukach plastycznych wzorujący się na formach starożytnej

kultury grecko-rzymskiej. We Francji wyróżnia się w nim styl Ludwika XVI, dyrektoriatu i
empire’u. W Anglii – styl gregoriański i styl braci Adamów

Neoplastycyzm – nurt abstrakcji geometrycznej stworzony przez artystów holenderskich

skupionych wokół czasopisma „De Stijl”. W radykalnej postaci zakładał możliwość
stosowania tylko linii prostej i trzech barw (niebieskiej, czerwonej, żółtej) oraz trzech
„niekolorów” (biały, szary, czarny)

Nimb – świetlisty otok, zazwyczaj kolisty, wokół głów postaci świętych, w malarstwie
średniowiecznym złocony

Op-art – nurt geometrycznej sztuki abstrakcyjnej wykorzystujący efekty złudzeń optycznych,

charakterystyczny zwłaszcza dla lat sześćdziesiątych XX wieku

Performance – rodzaj wypowiedzi artystycznej pokrewnej happeningowi, ale zakładający

kontrolowany przebieg zdarzeń bez aktywnego udziału publiczności

Pieta – przedstawienie Matki Boskiej z martwym ciałem Chrystusa na kolanach

Pigment – substancja barwiąca w postaci proszku, zmieszana ze spoiwem w farbę

Pointylizm – technika malarska polegająca na pokrywaniu powierzchni obrazu regularnymi

kolorowymi punktami czystych barw, tak aby oglądane z pewnej odległości układały się w
określone plamy barwne

Pop-art – kierunek w sztuce od ok. połowy lat 50. do początku lat 70. XX wieku,
programowo wykorzystujący obrazy i znaki kultury masowej

Postimpresjonizm – zbiorcza nazwa dla twórczości szeregu wybitnych malarzy francuskich

wychodzących z doświadczenia impresjonizmu, ale później zazwyczaj zwracających się
przeciwko jego założeniom

Postmodernizm – nurt w kulturze współczesnej, który zwracając się ku tendencjom

awangardowym, silnie manifestuje konieczność nawiązania dialogu z tradycją

Putto – przedstawienie postaci małego, uskrzydlonego chłopczyka, nawiązujące do

antycznego Erosa. Mianem tym określa się często postacie aniołków

Quattrocento – powszechne przyjęta nazwa na określenie XV wieku we Włoszech

Ready mades – gotowe przedmioty, zwykle wytwory przemysłowe, pełniące na mocy
decyzji artysty funkcję dzieła sztuki

Refektarz – jadalnia klasztorna

Rekonstrukcja – uzupełnienie, zgodnie z pierwotnym kształtem, dużych ubytków

powstałych w przedmiocie artystycznym, rzeźbie, obrazie, budowli

Rokoko – nazwa ostatniej fazy sztuki barokowej, rozwijająca się w XVIII wieku

Sarkofag – rodzaj bogato zdobionej trumny w kształcie skrzyni, wykonanej z kamienia,

drewna, gliny, często płaskorzeźbionej lub pokrytej malowidłami

Sfumato – modelunek światłocieniowy zacierający kontury przedstawionych kształtów

Sgraffito - technika dekoracyjna malarstwa ściennego, stosowana zwykle w dekoracji fasad.

Skryptorium – w klasztorze pomieszczenie przeznaczone do przepisywania rękopisów

Spoiwo – substancja wiążąca cząsteczki pigmentu w farbie, np. jajo kurze, olej

Stanze – termin określający reprezentacyjne sale papieskie w pałacu watykańskim,

dekorowane m.in. freskami Rafaela

Stela – kamienna płyta nagrobna

Stiuk – materiał otrzymany z wapnia zmieszanego ze sproszkowanym marmurem, gipsem

oraz klejem, z którego wykonuje się plastyczne dekoracje (sztukaterie) i drobne elementy
architektoniczne

Studium – dokładny rysunek przygotowawczy mający na celu, np. zbadanie

modela lub przedmiotu, jego cech charakterystycznych, rozłożenia świateł
i cieni

Suprematyzm – jeden ze stylów abstrakcji geometrycznej pierwszej dekady XX wieku,

radykalnie sprowadzający obraz do form najprostszych, elementarnych

Surrealizm – kierunek w literaturze i sztukach plastycznych zapoczątkowany w latach 20.

XX wieku, traktujący sztukę jako instrument wyrazu podświadomości i marzeń sennych

Symbolizm – tendencja w sztuce różnych epok, dążąca do ukazania głębszych,

ukrytych znaczeń często poprzez symbole (bądź alegorie)

Tempera - technika, do której wykorzystuje się farby sporządzone z pigmentu i zaprawy

jajowej (lub jej współczesnych odpowiedników)

Terpentyna wenecka – substancja otrzymywana z wysokogórskich modrzewi, w malarstwie

wykorzystywana jako dodatek do spoiwa farb
Ultramaryna – błękitny pigment otrzymywany przez sproszkowanie minerału zwanego lapis
lazuli. Ze względu na to, że sprowadzano go aż z dalekiego Afganistanu, był bardzo drogi i
przeznaczony do malowania najważniejszych elementów obrazu, np. szat Matki Boskiej

Uszebti – małe figurki wykonane z kamienia, drewna, gliny bądź innego materiału, w
kształcie mumii, wkładane do grobów w starożytnym Egipcie

Weduta - pejzaż przedstawiający widok miasta.

Witraż - kompozycja wykonana z barwionego i malowanego szkła, służąca do dekoracji

okien, - obraz podzielony jest na kwatery, powstałe w wyniku łączenia kawałków szkła z
ramkami ołowianymi i osadzenia ich pomiędzy żelaznymi sztabami, - technikę tę zalicza się
do malarstwa monumentalnego, - uzyskuje się syntezę światła i koloru, - detale podkreślone
są linią, co pozwala urozmaicić rysunek i uzyskać kontrasty światłocieniowe.