Professional Documents
Culture Documents
- teorie naturalnego stanu człowieka należy powiązać z nurtem prymitywizmu – rozróżnienie Lovejoy’a:
• prymitywizm chronologiczny – teoria historyczna, która twierdzi, że wczesne fazy
historii zapewniały ludziom więcej pomyślności i szczęścia niż okresy późniejsze oraz że cały bieg historii
jest z punktu widzenia szczęścia, wartości i osiągnięć człowieka okresem schyłkowym,
• prymitywizm kulturowy – jest niezadowoleniem człowieka cywilizowanego z
cywilizacji, jest przekonaniem człowieka żyjącego w wysoce rozwiniętych warunkach kulturowych, że życie
prostsze i mniej wyszukane jest bardziej godne pożądania:
łagodny prymitywizm kulturowy – życie w stanie dzikości pojmowane jako życie
łatwe, wolne od przymusu, idylliczne, beztroskie, miały tam nie istnieć rygory moralne i trud zdobywania
środków utrzymania,
surowy prymitywizm kulturowy – uważano, że prostota, niebezpieczeństwo i trud
życia w stanie dzikości to największe walory tego życia, ograniczenie do minimum własnych potrzeb
traktowano jako najlepszą drogę do szczęścia i prostoty, trud i ciężka praca wyrabiały w człowieku
najwyższe cnoty,
- znaczenia „stanu natury” wg Lovejoy’a:
1. w sensie chronologicznym: początkowy stan rzeczy i pierwotne warunki życia ludzkiego,
2. w sensie technologicznym: stan, w którym człowiek jest wolny od sztuki i posiada jedynie najprostsze,
najbardziej prymitywne umiejętności praktyczne,
3. w sensie ekonomicznym: społeczeństwo ludzkie bez prywatnej własności, ekonomiczny komunizm,
4. w sensie rodzinnym: wspólnota żon i dzieci,
5. w sensie sposobu odżywiania: wegetarianizm, stan, w którym człowiek żył w pokoju ze zwierzętami,
6. w sensie prawnym: stan, w którym nie istnieje żadna władza, z wyjątkiem naturalnej władzy rodziny czy
klanu, anarchia,
7. w sensie moralnym: kontrola ludzkich popędów bez pomocy rozmyślnego i samoświadomego wysiłku
moralnego, bez obowiązujących rygorów i pojęcia grzechu,
- myśliciele starożytni używali najczęściej określenia stanu natury w sensie ekonomicznym i technologicznym,
za najbardziej istotne cechy stanu natury uważano nieznajomość zbytku i prywatnej własności;
poglądy Hebrajczyków:
- mieli oni przeświadczenie, że kiedyś na początku świata istnieć musiał taki okres, w którym człowiek był
szczęśliwszy i zdrowszy niż kiedykolwiek w czasach późniejszych,
- człowiek został stworzony przez Boga i umieszczony w Edenie, gdzie żył w stanie natury w sensie
technologicznym i dietetycznym (bez umiejętności praktycznych rzemiosł i w zgodzie ze zwierzętami),
- idealizacja życia koczowniczego przodków,
- przeświadczenie, że ucisk i niewola są konsekwencją porzucenia koczowniczego życia dla życia osiadłego,
- pisma proroków charakteryzuje surowy prymitywizm kulturowy;
klasyczne teorie stanu natury:
- większość pisarzy i historyków greckich opowiadała się za chronologicznym prymitywizmem, jednak u
cyników i stoików wstępował prymitywizm kulturowy,
- cynicy:
• jako pierwsi poważnie zbuntowali się przeciwko cywilizacji i jej elementom,
• ideały – niezależność od rzeczy zewnętrznych i życie w zgodności z naturą,
• dobro można osiągnąć przede wszystkim przez ograniczenie swoich pragnień,
• prymitywizm w sensie technologicznym – przeciwstawiano się rozwojowi umiejętności,
ponieważ w sztuczny sposób zwiększa on liczbę pragnień,
• sprzeciw wobec sztuk i nauk jako zjawisk nienaturalnych,
• era początkowa, jako niesplamiona przez postęp techniczny miała być naturalną,
• za naturalne uznano jedynie pragnienia instynktowne i elementarne, które mogą być
łatwo zaspokojone przez każdego człowieka,
- stoicy:
• podstawową rolę w stoicyzmie odgrywał dogmat o naturalnej towarzyskości ludzi,
• wszyscy ludzie podlegają prawu naturalnemu, które nie jest prawem żadnego
określonego państwa, nie jest prawem przez ludzi ustanowionym i spisanym,
• podwójna przynależność jednostki ludzkiej: należy ona do rodzaju ludzkiego i podlega
uniwersalnym normom prawa naturalnego, ale też należy do zbiorowości, której praw i obyczajów jest
zmuszona przestrzegać,
- epikurejczycy:
• epikurejczycy stworzyli koncepcje wykorzystywane później przed Hobbesa,
• pierwotny stan natury to stan konfliktu i gwałtu,
• stosunki społeczne miały początek w potrzebie zjednoczenia się ludzi w celu samoobrony
i współpracy,
• prostota jako źródło szczęścia,
- Platon:
• prymitywizm Platona ...:
był prymitywistą chronologicznym – człowiek w dawnych czasach był lepszy i
bliższy bogom,
wykazywał skłonności w stronę surowego prymitywizmu kulturowego –
opowiadał się za życiem prostym i surowym,
proponował również komunizm ekonomiczny oraz wspólnotę żon i dzieci
(„Państwo”),
projekty Platona dotyczyły tylko najwyższej klasy społecznej – tylko tam mogły
być zrealizowane,
• ... i jednoczesny antyprymitywizm Platona:
nie uważał on, że wyższe jest życie kierowane instynktem i pozbawione refleksji,
ale że rozum jest najszlachetniejszą właściwością człowieka,
był przeciwnikiem używania słowa „natura” w znaczeniu wartościującym, słowo
„sztuka” nie miało zabarwienia pejoratywnego (równe wartości tych słów),
jego pogląd na naturę ludzką jest wyraźnie przeciwstawny egalitaryzmowi i
gloryfikacji stanu natury w sensie prawnym – ludzie są z natury nierówni, więc powinni być
zorganizowani w hierarchię,
- Arystoteles:
• antyprymitywizm – naturalne jest to, co złożone, wysoko rozwinięte, to do czego dąży
początkowa postać rzeczy,
• sprzeciw przeciw prymitywizmowi chronologicznemu – doktryna o wieczności świata,
niezmienności kosmosu → absolutny początek nie miał miejsca, historia nie ma jakiegoś określonego
kierunku, celu,
• człowiek jest z natury zwierzęciem politycznym w tym znaczeniu, że jego specyficzna
natura ujawnia się w pełni dopiero w trzecim stadium rozwoju, tzn. wtedy, gdy staje się on członkiem polis,
• sprzeciw przeciw prymitywizmowi technologicznemu – dobre życie zależy w pewnym
stopniu od bogactwa, wygody i wolności od trosk, krytyka komunistycznych projektów Platona, uwielbienie
rozumu i intelektu,
• teleologiczne rozumienie natury: „proces, który prowadzi do istnienia rzeczy, pozostaje
w odwrotnym stosunku do jego istoty; co bowiem jest późniejsze w porządku stawania się, jest wcześniejsze
w porządku natury, a co jest pierwsze z natury, jest ostatnie w porządku powstawania”,
- sofiści:
• zakładali istnienie jakiegoś stadium przedpaństwowego, po którym w wyniku umowy
rozwinęło się społeczeństwo obywatelskie.
stworzył rozbudowany system filozoficzny, którego wpływ okazał się niezwykle trwały i rozległy; jego filozofia
społeczna zawarta jest w „Polityce”
zajmuje stanowisko antyindywidualistyczne i polemiczne w stosunku do sofistów, w centrum uwagi umieszcza
społeczną całość- patron krytyków indywidualizmu („(...) wszyscy należą do państwa, bo każdy z nich jest częścią
państwa. Toteż troska o każdą część z osobna musi z natury rzeczy mieć na oku troskę o całość”)
najlepszym ustrojem jest taki, w którym każdy bez wyjątku najlepiej się czuje i szczęśliwie żyje; państwo z natury
jest wielością, jeśli będzie się rozwijać ku jedności to powstanie z niego rodzina, a z niej jednostka
tak samo jak Platon poszukuje przepisu na ustrój doskonały; nauka o polityce to nauka praktyczna uprawiana z
myślą o cnocie i dobrym życiu; prawdziwy prawodawca powinien znać zarówno najlepszy ustrój jak i ten możliwie
najlepszy dla istniejących okoliczności
(1)jednostka (2)rodzina (4) gmina (3) państwo
ad.1
człowiek jest zwierzęciem politycznym- jest z natury stworzony do życia w państwie, jest przeznaczony do życia
w społeczeństwie (w tekstach Arystotelesa to twierdzenie odnosi się do życia w polis, które jest poniekąd jednym i
drugim- państwem i społeczeństwem)
każdy człowiek ma swoje właściwe przeznaczenie, którego realizację zapewnia tylko związek z innymi (mężczyzna
nie może obejść się bez kobiety, a kobieta bez mężczyzny; pan bez niewolnika, a niewolnik bez pana); przez takie
połączenie istot, które nie mogą istnieć bez siebie powstaje dom czyli rodzina
ad.2
z natury istniejąca wspólnota, utrzymująca się trwale dla codziennego współżycia
ad.3
dla zaspokojenia potrzeb wychodzących poza dzień bieżący; jest z natury kolonią rodziny
ad.4
pełna wspólnota stworzona z większej ilości gmin wiejskich, która osiągnęła kres wszechstronnej
samowystarczalności
powstaje dla umożliwienia życia, a istnieje, aby życie było dobre
powstaje na drodze naturalnego rozwoju, jest celem do którego zmierzają pozostałe wspólnoty; a natura jest
osiągnięciem celu
państwo należy do tworów natury- człowiek dąży do jego stworzenia i udoskonalenia, albowiem jest niezdolny do
życia w pojedynkę; państwo jest późniejsze w porządku powstawania, a wg Arystotelesa to, co jest późniejsze w
porządku powstawania jest wcześniejsze w porządku natury (teleologiczne rozumienie natury)
w „Polityce” mowa jest o państwie w kilku znaczeniach:
a) zorganizowana zbiorowość potrzebujących się wzajemnie jednostek i grup ludzkich
b) wspólnota obywateli
c) ustrój polityczny
Arystoteles skupia uwagę na następujących aspektach państwa (społeczeństwa):
a) samowystarczalność- jeśli państwo dojdzie do niej to dopiero stanie się prawdziwym państwem; ta cecha
przysługuje jedynie państwu i na tym zasadza się jego konieczność czy naturalność; samowystarczalność to nie
zdolność zaspokajania bez pomocy z zewnątrz materialnych potrzeb mieszkańców kraju (autarkia gospodarcza),
ale ogół potrzeb, których zaspokajanie jest koniecznym warunkiem życia szczęśliwego i pełnego rozwinięcia
ludzkich możliwości
b) wspólnota moralna- wspólnota państwowa ma na celu nie współżycie, ale piękne uczynki; oprócz wspólnego
terytorium i interesu materialnego (wymiana towarów) powinno je łączyć wspólne dążenie do cnoty
c) różnorodność i komplementarność części- państwo nie może powstać z osób jednakowych; „Państwo (...)
składa się z nierównych części, tak jak istota żyjąca składa się przede wszystkim z duszy i ciała, dusza z
rozumu i woli, rodzina z męża i żony, posiadłość z pana i niewolnika; wszystkie te części różnorodne, i inne
jeszcze prócz tego, obejmuje i państwo(...)”; państwo traktowane jest jako swojego rodzaju organizm
KLASYFIKACJA USTROJÓW:
trzy właściwe ustroje: królestwo, arystokracja, politeja
↓ ↓ ↓
trzy ich zwyrodnienia: tyrania, oligarchia, demokracja
związek między ustrojem politycznym a strukturą społeczną: „Przyczyną mnogości ustrojów jest fakt, że każde
państwo obejmuje większą liczbę części składowych”, części te występują w różnych kombinacjach i proporcjach,
tworząc zależnie od tego różne ustroje polityczne
Prace Arystotelesa położyły fundamenty pod to, co nazywamy naukami społecznymi i stały się trwałym układem
odniesienie dla teorii społecznych.
Platon wyróżnia dwa światy: świat idei, jako rzeczywisty, oraz świat materialny postrzegany przez nas i będący
odbiciem świata rzeczywistego.
Eksponuje rolę filozofa dociekającego prawdy i uwalniającego z kajdan, objaśniającego konfigurację świata idealnego.
Tworzył państwo idealne by przeciwstawić się degeneracji. Taką wizję potrafi uformować tylko wyzwolony od
problemów mędrzec, koncentrując się na poznaniu wartości idealnych: dobra, prawdy, sprawiedliwości i piękna.
POLITYKA – rozumiana w jedności z etyką dla Platona idealnym ustrojem politycznym jest model idealnej POLIS
– o skrajnie racjonalnych rządach.
Podobnie jak dusza dąży do poznania idei dobra, tak PAŃSTWO powinno dążyć do transcendentnie rozumianego
dobra.
Polityka zaś to sztuka oparta na wiedzy jak czynić ludzi lepszym.
Państwo podobnie jak indywidualna dusza powinno dążyć do dobra.
Państwo powinno składać się z 3 części, które w tym przypadku są warstwami społecznymi:
MĄDROŚĆ
cnoty
warstw
Każda
nadrzędna
ŚĆ
SPRAWIEDLIWO
Filozofowie
MĘSTWO
to
Wojownicy
z
uosabia
cnota
tych
OPANOWANIE
Rzemieślnicy
MIT ESCHATOLOGICZNY *
LUDZIE NIE RODZĄ SIĘ RÓWNI! Ich pozycja zależy od ilości wiedzy jaką zdoła zgromadzić dusza podczas pobytu
poza ciałem (przed narodzeniem). Następnie gdy dusza traci wewnętrzną harmonię, upada na ziemię i rodzi się
człowiek.
Zostaje on wcielony do jednej z warstw. Jeśli trafi do warstwy** przeznaczonej mu z natury to jest to wolność.
Klasyfikacja ustrojów:
TIMOKRACJA hierarchię społeczeństwa tworzy stopień umiejętności wojowania. Jest oparta na zaszczytach
wojennych, zasługach. Panują w niej wojskowe reguły życia, dominuje skromność, powściągliwość
WADY:
- prowadzi do przewagi wojowników nad filozofami
- niebezpieczeństwo przekształcenia się w oligarchię z powodu żądzy zaszczytów
OLIGARCHIA hierarchia społeczeństwa oparta na kryterium majątkowym, ustrój ludzi których celem jest chęć
bogacenia się. Takie państwo ulega groźbie podziału na grupę bogatych i biednych. Walka o równy dostęp do władzy
może prowadzi do rozpadu oligarchii i przerodzić się może w demokrację
DEMOKRACJA dobro wszystkich jest równorządne, ale wg Platona nie ma równości. Lud opanowany szałem
wolności prowadzi do zanarchizowania rządów w polis. Następuje obniżenie dyscypliny społecznej, zanik cnót
obywatelskich. Demokracja sprzyja demagogom mogą łatwo przejąć władzę i dochodzi wtedy do tyranii.
TYRANIA ustrój ponad wszystko uznający własny interes, (skutek demokracji). Jednostka rządzi i kieruje
państwem, praktykuje rządy autorytarne i despotyczne. Całkowity zanik cnót obywatelskich. Dominuje strach,
podejrzliwość, egoizm, obłuda.
Powstanie państwa:
Człowiek nie jest samowystarczalny i musi żyć w wspólnocie. Powstanie państwa, jego budowa związana jest z 3
potrzebami:
a) wytwarzania pożywienia
b) mieszkania
c) ubrania itp.
By te wszystkie rzeczy wytwarzać potrzebni są ludzie różnych specjalności, którzy się tym zajmą (rolnicy, szewcy
itd.). Ludzie w momencie urodzenia już tak różnią się od siebie, że każdy ma zdolności innych profesji i zajęć. Jeden
powinien zająć się jednym a nie wieloma zajęciami.
Okazuje się że ludzie różnych profesji do efektywnej pracy potrzebują pomocy innych ludzi, zajmujących się inną
dziedziną, stąd ludzi tworzących państwo (miasto) musi być dużo. W państwie ludzie będą musieli niejako
współpracować, dzielić się wymieniać koniecznie powstanie rynek i pieniądz do wymiany. Ktoś tej sprzedaży i
kupna musi pilnować kramarze. Są to najemnicy posługujący się jedynie siła fizyczną.
Żołnierz jak przedstawiciele innych profesji też powinien zająć się tylko swoimi sprawami, związanymi z walką i
wojną. Jednocześnie powinien dbać o to co robi, i czemu to służy, nie może zaprzątać sobie głowy innymi rzeczami,
musi być odważny, silny, bystry, szybki itd.
*
Eschatologia- ogół poglądów na temat ostatecznych pośmiertnych losów jednostki ludzkiej i końca świata
** Jeśli z natury człowiek jest przeznaczony do warstwy 2 (wojownicy), a trafi do warstwy 3 (rzemieślnicy) to jest on nieszczęśliwy, i nie
uzyska wolności.
- chrześcijanin należał do dwóch różnych porządków: niebieskiego i ziemskiego - jest to rozdział o charakterze
wyłącznie moralnym a nie fizycznym( brak odniesienia do obserwowalnej rzeczywistości społecznej), służy
jedynie ukazaniu dwóch różnych systemów wartości i odpowiadających im rodzajów ładu społecznego,
- społeczność zorganizowana wokół wartości świeckich( porządek ziemski) i wokół wartości świętych( porządek
niebieski)
PAŃSTWO ZIEMSKIE:
- z natury niedoskonałe: panuje powszechny egoizm, każdy dba o własne korzyści i pragnienia,
- typ ładu społecznego: oparty na konflikcie
PAŃSTWO BOŻE:
- pokój, państwo szczęśliwe, powszechne dobro,
- typ ładu społecznego: oparty a konsensie
Teoria św. Augustyna to koncepcja wówczas prekursorska: konflikt 2 państw umieszczony został w perspektywie
historiozoficznej, w perspektywie czasu, która ma swój początek i koniec. Historią rządzi Opatrzność, musi więc mieć
sens i cel, musi być procesem ukierunkowanym i przebiegającym po linii prostej.
Św. Tomasz
- doktryna 3 rodzajów prawa, zbudowanych hierarchicznie; wszystkie są przejawami jednego prawa Bożego i są z
nim zgodne( idea jednolitego systemu praw rządzących światem):
• prawo wieczyste,
• prawo naturalne (odzwierciedlenie prawa wieczystego w świecie i rozumie ludzkim),
• prawo ludzkie(pozytywne)- konkretyzacja prawa naturalnego, obowiązuje o ile jest zgodne z
prawem naturalnym,
- porządek świata wywiedziony z jednej praprzyczyny, nastawiony na jeden cel - Boga. Jemu podlega wszystko,
cokolwiek istnieje,
- hierarchiczna struktura świata (gwarant ładu społecznego)- wzajemna zależność różnych części świata społecznego
i wynikająca z tej zależności jedność, ale także: nierówność poszczególnych części i podporządkowanie części
"wyższych" częściom "niższym". Różne grupy społeczne znajdują się na różnych szczeblach hierarchii i tylko
wtedy mogą wypełniać określone zadania w ramach całości,
- każda jednostka ma przypisane sobie miejsce, raz na zawsze określone prawa i obowiązki
- kontekst historyczny: upadek porządku średniowiecznego, kryzys tradycyjnego ładu społ., poczucie braku
stabilizacji, słabości więzi międzyludzkich. W dziedzinie gospodarczej: ograniczenie gospod. naturalnej na rzecz
produkcji towarowej i handlu( bogacenie się). W dziedzinie organizacji społ.: podważenie sztywnego ładu
społecznego, opartego na wyznaczonym przez urodzenie statusie, wzrost znaczenia indywidualnych zasług i
zdolności, ułatwiony awans społeczny. W dziedzinie politycznej: uniezależnienie władzy świeckiej od religijnej,
- teoria oparta na zupełnie nowej w stosunku do średniowiecza tradycji odróżnienia racji politycznych od
moralnych,
- brak dociekań, jakie postępowanie jest dobre, ważne jest: co zrobić, żeby osiągnąć zamierzony cel,
- jeśli działania mają prowadzić do zamierzonego skutku, muszą być dostosowane do okoliczności, w jakich
zachodzą oraz do cech ludzi, na których są skierowane,
- możliwe jest odkrycie reguł działania społecznego, ponieważ okoliczności są powtarzalne, a cechy ludzkie stałe -
zachowania ludzkie dają się przewidywać, jeśli mamy odpowiednią wiedzę( głównie historia),
- wizja społeczeństwa ujednostkowionego - jedyną więzią między ludźmi jest podleganie jednej władzy państwowej
(istnieją tylko stosunki władca-poddani). Państwo to kreacja władcy - silnego i rozumnego na tyle, żeby narzucić
innym swoją wolę. Lud byłby tylko zgromadzeniem ludzi, gdyby władza państwowa nie strzegła porządku. Im
władza silniejsza, tym lepiej.
8. RENESANSOWE UTOPIE
- T. More "Utopia"
- F.Bacon "Nowa Atlantyda"
- T.Campanella "Państwo Słońca"
- utopie pozostają w ścisłym związku z głównym nurtem myśli społecznej renesansu, chociaż inaczej odpowiadają
na pytania epoki niż teoretycy polityki i państwa,
- I część każdej utopii opisuje realistyczny obraz ówczesnego społeczeństwa, prowadząc do wniosku, że środki
polityczne, surowe prawo nie rozwiązują najważniejszych problemów,
- Główny sposób wyjścia z kryzysu to przebudowa systemu społecznego i gospodarczego, w szczególności
zniesienie własności prywatnej, której rozrost doprowadził do spolaryzowania społeczeństwa,
- założenia dotyczące natury ludzkiej: człowiek w warunkach, które istnieją jest zły, skrajnie egoistyczny, a jego
postępowanie jest narzucone przez społeczne warunki; rzeczywisty człowiek, jego prawdziwa natura może ujawnić
się w warunkach idealnego ustroju, jaki panuje na wyspie Utopii.
- rozwinęła się w pismach Althusiusa (1557-1638), Hugona Grotiusa (1583-1645), Tomasza Hobbesa (1588-
1679), Johna Locke’a (1632-1704), Samuela von Pufendorfa (1632-1694), Barucha Spinozy (1632-1677),
- oddziaływanie doktryny prawa naturalnego ustało dopiero w czasach triumfu historyzmu i pozytywizmu w XIX
w.,
- z tej doktryny wywodzi się XX-wieczna idea praw człowieka,
- teoria społeczeństwa – ład społeczny został wyprowadzony z zasad prawa naturalnego wcześniejszego od
jakiejkolwiek władzy i czyjejkolwiek władzy,
- według teoretyków prawa naturalnego pewien rodzaj prawa poprzedza powstanie władzy i obowiązuje
niezależnie od niej, istnieje pewna sfera stosunków między ludźmi, która konstytuuje się niezależnie od działania
rządu,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna była bardzo zróżnicowana wewnętrznie, ale wszystkie poglądy łączyła
konieczność kierowania się w polityce rozumowo ustalonymi zasadami,
- w przyrodzie i życiu moralnym istnieje porządek świata, który można odkryć siłami ludzkiego rozumu;
znajomość zasad tego porządku pozwoli lepiej zorganizować stosunki międzyludzkie,
- radykalizm w doktrynie prawa naturalnego,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna była kontynuacją średniowiecznych teorii prawnonaturalnych (ta sama
problematyka i pojęcia),
- w porównaniu do średniowiecza pojęcie prawa naturalnego ulegało stopniowej sekularyzacji i przestawało być
nieodłączne od prawa boskiego, prawo naturalne przestaje być zależne od boskiej woli,
- w odróżnieniu od średniowiecznej doktryny prawnonaturalnej nowożytna była nominalistyczna,
indywidualistyczna – zasady prawa naturalnego odnosiły się do jednostek, a nie do społeczeństwa, regulowały
one stosunki między członkami społeczeństwa, społeczeństwo obywatelskie nie jest wytworem natury,
- nowa koncepcja człowieka – zwrócenie uwagi na jego potrzeby, pojawiają się elementy wczesnej psychologii
do badania natury ludzkiej,
- przyswajanie wzorów współczesnej nauki – metoda wykładu naśladującego często traktat matematyczny,
dedukcja, poszukiwanie ogólnych praw do wyjaśniana pewnych zjawisk,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna miała wyraźny charakter klasowy – zawierała teoretyczne
usprawiedliwienie aspiracji rozwijającego się mieszczaństwa, zasady prawa naturalnego okazały się gwarancją
bezpieczeństwa własności i rzetelności w dotrzymywaniu umów (własność staje się jednym z fundamentów
społeczeństwa);
Grotius:
- z jednej strony (za stoikami i Arystotelesem) uważał, że człowiek jest z natury istotą społeczną i jego
naturalnym stanem jest stan społeczny, z drugiej strony (podobnie jak Hobbes) dywagował o przedpaństwowym
stanie natury,
- w stanie natury panują czyste prawa natury, a każda jednostka jest egzekutorem własnych praw,
- dla zabezpieczenia się przeciw przemocy izolowane dotąd rodziny założyły społeczeństwo obywatelskie –
jednostki wyzbyły się swoich praw na rzecz władcy;
Pufendorf:
- stan natury istnieje wtedy, gdy ludzie są połączeni stosunkiem opartym na podobieństwie wspólnej natury,
- w społeczeństwie człowiek znajduje ochronę w sile wszystkich ludzi,
- w czystym stanie natury człowiek żyje w odosobnieniu i nie podlega żadnej władzy,
- wczesne społeczeństwo patriarchalne było najbliższe modelowi stanu natury – istniały wtedy niezależne od
siebie wspólnoty powiązane szeregiem stosunków społecznych i współdziałaniem;
Spinoza:
- w stanie natury siła jest prawem, jeśli człowiek czegoś pragnął, to po prostu sobie to zabierał (miał do tego
prawo), działał w afekcie, żądzą,
- lepiej jest kierować się rozumem, ponieważ tylko rozum umożliwia człowiekowi współżycie społeczne,
- ludzie połączyli się w społeczność obywatelską, aby zapewnić sobie korzyści płynące ze zorganizowanego
życia społecznego.
- dzięki umowie społecznej możliwe jest przejście od stanu natury do stanu społecznego,
- społeczeństwo nie może istnieć bez zgody wchodzących w jego skład jednostek,
- jednostki są z natury wolne i równe, więc tylko jakieś porozumienie między nimi może tłumaczyć
ograniczenia i zależności charakterystyczne dla stanu społecznego,
- w zamian za ograniczenia jednostki otrzymują bezpieczeństwo i możliwość rozsądnego korzystania a
naturalnych uprawnień,
- społeczeństwo jest stowarzyszeniem tworzonym świadomie przez jednostki dla zaspokojenia potrzeb i
osiągnięcia celów,
- idea kontraktu rządowego – dominowała w średniowieczu, umowa między rządzonymi a rządzącymi co
do ich wzajemnych zobowiązań,
- idea właściwej umowy społecznej – w czasach nowożytnych, w wyniku wzrostu indywidualizmu
umowa była zawierana między członkami społeczeństwa co do zasad jego organizacji.
Tomasz Hobbes
- podstawową właściwością człowieka jest „stałe i nie znające spoczynku pragnienie coraz to większej
mocy, które ustaje dopiero ze śmiercią”,
- ludzie są sobie z natury nieprzyjaźni, ponieważ każdy z nich dąży do tych samych celów i chce tych
samych dóbr, każdy człowiek dąży do samozachowania (stałe zaspokajanie potrzeb, dążenie do zachowania
swojego życia), rozum podpowiada co zrobić, aby to samozachowanie osiągnąć,
- istnieją trzy przyczyny waśni między ludźmi: rywalizacja, nieufność, żądza władzy,
- człowiek obawia się, że utraci raz zdobyte dobro, że ktoś mu je odbierze, towarzyszy mu bezustanny
strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci,
- stanem naturalnym ludzkości jest wojna wszystkich przeciwko wszystkim,
- podejmując umowę społeczną ludzie wyzwolili się ze stanu natury i zgodzili się żyć w ładzie i pokoju w
ramach społeczeństwa podległego władzy rządu,
- Indianie amerykańscy jako przykład ludzi żyjących w stanie natury,
- akt tworzenia władzy politycznej jest nieodwołalny, zgoda jednostek na powołanie suwerena to akt
jednorazowy, który nie wymaga odnawiania bez względu na czyny suwerena, władza suwerena jest
nieograniczona i dzięki temu możliwe jest istnienie społeczeństwa, niemożliwy jest bunt przeciw suwerenowi,
- suweren to jedyny człowiek pozostający w stanie natury, jest wynikiem umowy społecznej, ale nie jest
jej stroną,
- Hobbes daje teoretyczne uprawomocnienie absolutyzmu,
- umowa społeczna jako akt zawiązania społeczeństwa przez izolowane do tej pory jednostki.
John Locke
- stan natury jest stanem historycznym, to stan wolności, pokoju, a nie wojny,
- stan natury był raczej przedpaństwowy a nie przedspołeczny,
- ludzie od zawsze żyli w rodzinach i w małych grupach społecznych (pierwsze umowy społeczne,
naturalna skłonność do życia w społeczeństwie), w stanie natury istniały dość rozwinięte stosunki społeczne,
- każdy człowiek jest zobowiązany dbać o zachowanie własnego życia, troszczyć się o życie reszty
ludzkości, nie wolno mu działać na szkodę innych, interesy jednostek są w jakiejś mierze zbieżne,
- w stanie natury człowiek interesuje się drugim człowiekiem jako podobną do siebie istotą, z którą
można nawiązać korzystną dla obu stron współpracę,
- kiedy pojawił się pieniądz, ludzie się poróżnili, pojawiły się instytucje wymierzające sprawiedliwość,
- stan natury nie musi być stanem wojny (jak u Hobbesa), ale jest pełen niebezpieczeństw wynikających z
tego, że każdy człowiek sam sobie wymierzał sprawiedliwość,
- niebezpieczeństwa wynikają nie z własności ludzkiej natury, ale z wytworzonego przez ludzi układu
stosunków społecznych,
- władza zostaje powołana przez istniejącą już zbiorowość do wykonania określonych zadań, z którymi
ona sama przestaje sobie radzić, zbiorowość ma prawo się zbuntować przeciw władzy, która nie wywiązuje się
z zadań powierzonych w umowie,
- Locke daje uprawomocnienie dla demokracji,
- umowa oznacza jednocześnie zjednoczenie jednostek i układ pomiędzy nimi jako ogółem i rządem,
którego prerogatywy zostają w ten sposób ograniczone,
- państwo tworzy się w dwóch etapach: najpierw powstaje społeczeństwo obywatelskie (pewna forma
samoorganizacji, odmowa posłuszeństwa władzy tyrańskiej), później społeczeństwo polityczne (z władzą:
wykonawczą, ustawodawczą i federacyjną).
„Oświecenie stanowi w historii myśli społecznej epokę niezwykle doniosłą zarówno dlatego, że doprowadza do końca
rozpoczęty wcześniej proces sekularyzacji refleksji o społeczeństwie , jak i dlatego, że otwiera nowe perspektywy ,
będąc pod wieloma względami punktem wyjścia zainteresowań i koncepcji późniejszej socjologii” – Szacki
„Oświecenie nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to
niezdolności człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierowania. Zawiniona jest ta
niepełnoletność wtedy kiedy przyczyną jest nie brak rozumu lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego
kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak oto brzmi hasło Oświecenia.”
– Kant.
OŚWIECENIE FRANCUSKIE
Kolebką myśli oświeceniowej były Niderlandy i Wielka Brytania a nie Francja. Oświecenie Francuskie wydało
zaledwie dwóch myślicieli tej klasy co Kant czy Hume. Byli nimi Montesquieu i Rousseau. Było ono silne raczej przez
popularność, różnorodność i publicystyczną śmiałość swych idei niż ich oryginalność czy głębie.
IDEOLOGIA POSTĘPU
Ideologia postępu wpisana implicite w ideę upełnoletnienia człowieka, a więc w przekonanie że czyniąc właściwy
użytek ze swoich władz poznawczych jest on w stanie wiedzieć coraz więcej i żyć coraz lepiej. W XVIII wieku
rozpowszechnione było przekonanie że świat zmienia się na lepsze jednak większość oświeceniowych myślicieli nie
zadała sobie trudu aby budować teorię wyjaśniające kierunek postępu, jego prawidłowości i mechanizmy. Wyjątek
stanowię Turgot i Condoercet.
Podstawowymi przesłankami do ukonstytuowania się tej idei było;
- zakwestionowanie autorytetu starożytnych ( i innych autorytetów z przeszłości).
- uznanie – wbrew tradycji chrześcijańskiej – wartość życia doczesnego i ziemskich osiągnięć człowieka.
- założenie stałości praw natury bez którego nie do pomyślenia byłoby kumulatywny rozwój wiedzy.
- przesłanka społeczne – powstanie sytuacji w której instytucje ludzkie przestały uchodzić za dane i ustanowione
raz na zawsze.
- wpływ sensualistycznej filozofii Locka która wskazała na podatność ludzi na zmiany pod działaniem
środowiska, dowodząc tym samym ich plastyczności i zdolności do doskonalenia.
Jednym z najważniejszych osiągnięć teorii postępu były nowe postawy wobec faktu zmienności świata społecznego,
która wcześniej uchodziła za niepożądaną lub pożądaną tyle o ile prowadziła do osiągnięcia stanu doskonałości (z
definicji stabilnego i niezmiennego)
TURGOT (1727-1781)
Discours sur l’histoire universelle (1750)
Turgot twierdzi że źródłem postępu jest natura ludzka, zawarta w niej potencja. Człowiek obdarzony zdolnością
poznawania świata odbiera wrażenia, gromadzi i przekazuje innym wiedzę, nie może się nie doskonalić, co w końcu
prowadzi do doskonalenia się społeczeństwa.
Ludzka natura – jest niezmienna i dlatego wszystkie narody rozpoczęły drogę na ścieżce postępu od tego samego
punktu a różnice pomiędzy nimi są jedynie wynikiem nierównego tempa jakie osiągają różne narody. W tym sensie
teoria T. jest głęboko antyhistoryczna – koncentrując uwagę na tym co niezmienne – na naturze ludzkiej, pozbawiała
znaczenia w interpretacji faktów historycznych kontekstów i okoliczności zachodzących procesów.
Zdaniem T. zdolność człowieka do postępu powoduje że historia ludzkości różni się zasadniczo od „rewolucji”
przyrody. Te 2 podlegają stałym prawom i powtarzają się a te 1 przedstawia środowisko zmieniające się bezustannie,
jako pasmo nowości.
T. uważał stopień mobilności społeczeństwa za jedną z jego najważniejszych cech, twierdząc że przynosi ona nowe
doświadczenia a tym samy daje szansę pomnożenia wiedzy, Błąd popełniony w trakcie szukania nowych rozwiązań
jest mniejszym niebezpieczeństwem niż bezmyślna imitacja prawdy odkryte w przeszłości.
M. jest przez wielu uznawany nie tylko za poprzednika socjologów ale za socjologa avant la lettre.
Metod M. to systematyczna obserwacja i porównywanie faktów. Takie podejście prowadzi go wprost do stwierdzenia
że wszystko ma swoją przyczynę , wewnętrzną konieczność określoną przez warunki w jakich powstało i funkcjonuje.
Żadnej z instytucji nie można uznać za absurdalną ponieważ każda jest w jakiś sposób uwarunkowana i powiązana z
innymi.
Jednocześnie, zapominając jakby o swoim relatywizmie M. używa w pewnych kontekstach pojęcia prawa natury jako
stałej normy. Prawa natury mają dla M. swe źródło w naszej istocie i podlegaliśmy im jeszcze przed powstaniem
społeczności. Są to;
1 prawo każące szukać pożywienia
2 prawo leczenia się dwóch płci
3pragnienie życia w społeczeństwie
4pokój (brak stanu wojny)
5dązenie do Boga
6Dązenie do poznania
Jednak dla M. nawet oddalenie się od praw natury nie jest powodem na uznanie świata społecznego za domenę chaosu.
Ważne są ZWIĄZKI KONIECZNE pomiędzy poszczególnymi faktami społecznymi bądź prawami. Jest to
dostrzeżenie nieskończonej różnorodności zjawisk społecznych.
Determinizm geograficzny – tłumaczenie osobliwości społeczeństw własnościami klimatu itp. Wg M. maleje on wraz z
rozwojem cywilizacji a dominujące znaczenie uzyskują taki czynniki jak wielkość kraju, sposób zdobywania środków
do życia, religia, obyczaje itp.
M. nie wskazuje na jeden decydujący czynnik lecz na wzajemne powiązaniu wielu różnych składniku, na dowodzeniu
że społeczeństwo jest SYSTEMEM. Szczególną rolę M. przypisuje tylko OGÓLNEMU DUCHOWI narodu, który jest
wynikiem historii danego narodu.
Takie podejście owocuje;
1rezygnacją z oszukiwania uniwersalnego ładu społecznego
2uznanie że społeczeństwa nie są przez ludzi tworzone lecz co najwyżej poprawiane po skrupulatnym zbadaniu
konkretnych warunków.
Typologia ustrojów – pozornie powtórzona za Arystotelesem, tak naprawdę M. tworzy pierwszą typologię
społeczeństw, akcentując fakt że w różnych warunkach społecznych pojawiają się różne typy władzy.
SAINT-SIMON
Listy mieszkańca Genewy do swych współczesnych (1802)
Wprowadzenia do prac naukowych dziewiętnastego wieku (1807-1808)
Katechizm industrialistów (1823-1824)
Nowe chrześcijaństwo. Dialogi między konserwatystą a nowatorem (1825)
Twórczość S-S. ma w wielu punktach znamiona dyletantyzmu i czystego szaleństwa pełna jest jednak wnikliwych
obserwacji i zawiera oryginalną i prekursorską propozycję interpretacji faktów nowego społeczeństwa nazwanego po
raz pierwszy – przemysłowym.
Punktem wyjścia S-S. było przekonanie że Europa znajduje się w głębokim kryzysie, właściwym dla interludium
pomiędzy dwoma różnymi STANAMI ORGANICZNYMI. tymi stanami miały być feudalizm i industrializm. Dla
wyjścia z kryzysu potrzebna jest reforma świadomości, epokę teologiczną i metafizyczną miała zastąpić epoka
POZYTYWNA w której panować będą idee naukowe. Aby mogły tego dokonać muszą one stanowić całość, muszą
być SYSTEMEM PRAW NAUKOWYCH.
S-S. postulował stworzenie nauki społecznej aby wypełnić lukę w systemie praw. Miała się ona nazywać fizyką bądź
fizjologią społeczną. Społeczeństwo to ORGANIZM, którego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa. Można je
poznać i wykorzystać w praktyce.
- ok. 1600 do ok. 1800 – okres kształtowania się nowoczesnej nauki ekonomicznej, w erze nowożytnej ekonomia
wyodrębniła się jako niezależna nauka o nabywaniu i użytkowaniu bogactwa,
- etapy wyodrębniania się ekonomii jako nauki to merkantylizm, fizjokratyzm i klasyczna ekonomia.
Merkantylizm:
- od ok. 1600 do 1750 r.: Antonio Serra, Thomas Mun, William Petty, Josiah Child, Charles Davenant,
- w wyniku handlowej ekspansji i bogacenia się krajów, władcy wielkich terytorialnie państw zaczęli dążyć do
absolutyzmu – poprzez utrzymywanie najemnej armii i lojalnej biurokracji zaczęto tworzyć narodowe państwa
dynastyczne,
- Anglia – merkantylizm = Francja – colbertyzm = Niemcy – kameralizm,
- ta teoria nawiązywała do regulacji czynności gospodarczych przez poszczególne rządy narodowe, każde
państwo dążyło do tego, żeby stać się potencjalnym wrogiem handlowym wszystkich innych; zakładano, że
pomyślność każdego państwa zależy od stosowania zasady monopolu w handlu swoimi koloniami i od czynienia
ograniczeń lub narażenia na straty handlu swego sąsiada,
- podstawowe twierdzenia merkantylizmu:
1. zapasy metali szlachetnych, którymi można dysponować, są największą miarą dobrobytu narodu,
2. obok kopalnictwa kruszcu głównym środkiem gromadzenia tych szlachetnych metali w postaci brzęczącej
monety jest handel,
3. aby handel był korzystny i pieniądz mógł się gromadzić, niezbędna jest przewaga eksportu nad importem,
4. aby zapewnić rynki dla tego eksportu i stworzyć w ten sposób dodatni bilans płatniczy dla kraju
macierzystego, potrzebne są kolonie,
5. aby kolonie mogły dostarczyć rynków dla gotowych produktów i stać się źródłem zaopatrzenia w surowce,
zakazane w nich być powinno tworzenie manufaktur, tak aby nie mogły one ani zaspokajać same swych
potrzeb, ani zużywać swoich zasobów surowcowych,
6. w koloniach trzeba widzieć przede wszystkim korzystne przedsiębiorstwa handlowe ich metropolii,
- dziś już wiadomo, że błędne były niektóre poglądy merkantylistów: że zapas pieniądza jest główną oznaką
zamożności narodu i że korzystny bilans handlu zagranicznego oznacza wzrost masy pieniężnej,
- praktyki merkantylistów bardzo ograniczyły aktywność handlową i pomyślność różnych państw europejskich,
- obok polityki kolonialnej rozszerzano aktywność państwa w sprawach gospodarki wewnętrznej:
• w Anglii wprowadzono Statut Terminatorów ustanawiający państwową kontrolę pracy i jej warunków,
przyznający sędziom pokoju prawo ustalania cen oraz państwową kontrolę życia przemysłowego przez
proklamacje publiczne,
• we Francji (Colbert) państwo umacniało gildie, przekopywało kanały, wznosiło gmachy publiczne i
uprawiało nieużytki,
- kameralizm w Prusach: państwo silnie interweniowało w gospodarkę narodową i finanse publiczne,
merkantylizm przeplatał się tu ze swoistymi półfeudalnymi stosunkami; problem handlu zagranicznego był mniej
ważny, kontrola i dyscyplina obejmowała życie wewnętrzne państwa, w celu zapewnienia maksymalnych
osiągnięć fizycznych, umysłowych i moralnych, przyczyniających się do wzmocnienia potęgi panującego,
- bunt przeciw merkantylizmowi – doktrynalne uzasadnienie dla buntu przeciw ograniczeniu wolności handlu i
przemysłu dała naturalistyczna filozofia oparta na naukowych odkryciach: Newton wykazał, że są pewne prawa,
które rządzą światem fizycznym, więc człowiek powinien dać spokój próbom kierowania procesami społecznymi.
Fizjokratyzm:
- podstawowa doktryna – wiara w istnienie naturalnego porządku na świecie, którego cząstką jest człowiek,
wszystko, co zgodne z tymi naturalnymi prawami, zostaje uwieńczone powodzeniem, podczas gdy to, co z nimi
sprzeczne, musi kończyć się niepowodzeniem,
- fizjokratów można porównać do Comte’a,
- koncepcja natury jako normalnego a nie pierwotnego stanu ludzkości – dla osiągnięcia stanu idealnego nie
trzeba wracać do stanu pierwotności, jedynie przystosować się do naturalnych praw rządzących wszechświatem
(ta idea, szerzej rozwinięta, zyskała popularność w postaci dogmatu Spencera, że proces ewolucyjny jest
automatycznym i naturalnym rozwojem),
- fizjokraci uważali, że ludzie przechodząc ze stanu natury do stanu cywilizacji nie poświęcili nic, a zyskali
wszystko,
- porządek naturalny oznacza, że społeczeństwa ludzkie są rządzone przez prawa przyrodzone, te same, które
rządzą światem fizycznym (w tym wypadku fizjokraci uważani za prekursorów socjologów organiczników),
podstawą tego porządku jest poszanowanie własności i władzy,
- fizjokraci uwydatnili z wielką siłą zależność jednych klas społecznych od drugich i zależność ich wszystkich od
Ziemi,
- społeczeństwo składa się z pewnej liczby jednostek, które mają te same naturalne uprawnienia, każda potrafi
zabiegać o swoje interesy a bezpośrednim celem społeczeństwa jest wzrost dobrobytu, który oznacza wzrost
szczęśliwości,
- własność ma zasadnicze znaczenie dla życia człowieka, a wolność używania jej w taki jak chce sposób to
integralna część prawa własności,
- rząd jest złem koniecznym, oparty jest na umowie i jego możliwości interwencyjne należy ograniczyć do
minimum koniecznego dla zabezpieczenia praw każdego człowieka przed kolizją z prawami innych ludzi
(wolność handlu, nieograniczona konkurencja, zniesienie monopolu),
- powinny istnieć dwa organy rządowe:
• zespół urzędników stosujących takie prawa, jakie uważają za sprawiedliwe,
• „władza tytularna”, rodzaj patriarchalnego despoty, który jest wspólnikiem swych
poddanych w korzystaniu z zasobów królestwa i który wydaje prawa (nie ma osobnego ciała
prawodawczego), ale nie ma władzy wykonawczej,
- rząd nie powinien wtrącać się w sprawy gospodarki, jego hasłem powinno być laissez faire,
- najważniejsza idea szkoły fizjokratów to interpretacja rozwoju społecznego w kategoriach rozwoju rolnictwa:
jedynie uprawa ziemi i górnictwo stanowią działalność produktywną, rolnictwo jest jedynym źródłem bogactwa
imperiów, powoduje szybki przyrost ludności,
- dla fizjokratów było ważne wytwarzanie nadwyżki produkcyjnej a nie samo wytwarzanie – nadwyżka
pochodząca z ziemi umożliwia handel i rzemiosła oraz ożywia przemysł, w celu zapewnienia możliwie
najwyższej nadwyżki fizjokraci występowali za zniesieniem specjalnych przywilejów i panowaniem wolnej
konkurencji,
- teoria jedynego podatku – podatek nakładany na posiadłości gruntowe nie przekraczający jednej trzeciej
nadwyżki produkcji.
Ekonomia klasyczna:
- ojcem ekonomii klasycznej i liberalizmu ekonomicznego jest Smith,
- praca jest ostatecznym źródłem wszelkiego bogactwa i rzeczywistą miarą wartości (poszedł za nim Marks);
podkreślenie przez niego w teorii produkcji ważności podziału pracy wywarło największy wpływ w historii myśli
ekonomicznej,
- analiza wartości i wymiany wg Smitha koncentrowała wokół znanej teorii wartości, opartej na pracy;
utrzymywał on, że prawdziwą miara wartości jest ilość pracy potrzebna do wytworzenia danego produktu,
- płace są wynagrodzeniem za pracę i wyznaczane są przez popyt i podaż na rynku pracy,
- zyski są wynagrodzeniem za kapitał, wyznacza je wielkość zainwestowanego kapitału zakładowego, zmieniają
się one proporcjonalnie do jego wielkości,
- procent jest tą częścią zysków, która powstaje z wypożyczenia kapitału,
- renta jest wynagrodzeniem dla właściciela ziemi i może istnieć wtedy, gdy cała wolna ziemia jest już zajęta,
- „Bogactwo narodów” Smitha to rozprawa socjologiczna, uwzględniająca w szczególności ekonomiczne procesy
społeczne.
a. konserwatyzm
Konserwatyzm wyrósł z radykalnej krytyki Oświecenia i rewolucji, którym przeciwstawił własną wizję świata
społecznego.
Konserwatyzm jest tu dla nas ideologią epoki przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego, epoki
burżuazyjnych rewolucji, w której pewne grupy społeczne podejmują heroiczny wysiłek powstrzymania dokonujących
się zmian lub przynajmniej zrozumienia zdumiewającej dla nich „katastrofy”, która dotknęła uświęcony przez tradycję
porządek rzeczy. Konserwatyści dorobili się zwłaszcza własnej filozofii społecznej, wykraczającej poza
dotychczasowy, służący zwalczaniu zmian, tradycjonalizm. Światopogląd konserwatywny okazał się na tyle
atrakcyjny, że pozostał trwałym składnikiem europejskiej tradycji: jest jedną z ideologii także współczesnego nam
świata. Za swoje powołanie uważał obronę konkretnych społeczeństw przed inwazją uniwersalistycznych z założenia
wzorów politycznego racjonalizmu i rewolucji, nie mógł więc być formacją jednolitą. Jego przedstawiciele byli
świadomi istnienia i nieuchronności głębokich różnic między społeczeństwami.
Konserwatysta nie przeczy samej potrzebie czy też konieczności społecznych zmian, lecz zabiega o to, aby nie
naruszały one podstaw ładu społecznego. Tym między innymi różni się od tradycjonalisty, który obronę ładu utożsamia
z obroną konkretnych rozwiązań i protestem przeciwko samej idei zmiany.
Za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu uważa się powszechnie angielskiego filozofa i męża stanu Edmunda
Burke’a (1729-1797), który zyskał rozległą i trwałą sławę dzięki swej książce „Rozważania o rewolucji we Francji i o
debatach pewnych towarzystw londyńskich związanych z tym wydarzeniem, wyrażone w liście, który miał zostać
wysłany do pewnego gentlemana w Paryżu” (1790). Dał w niej wyraz nie tylko swej niechęci do rewolucji i
rewolucyjnej ideologii, ale i zarysował główne zasady konserwatywnej filozofii społecznej. Historia myśli
konserwatywnej to w dużej mierze historia recepcji owej książki Burke’a.
Inni przedstawiciele. We Francji: Joseph de Maistre (1753-1821), Louis de Bonald (1754-1840) i wielu innych. W
Niemczech (tu myśl konserwatywna rozwinęła się najbujniej): twórca tzw. romantyzmu politycznego Adam Müller
(1779-1829), Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), który zainicjował historyczną szkołę prawa. W Szwajcarii i
Niemczech: Karl Ludwig Haller (1768-1854). Stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej ćwierci XIX wieku,
ukształtowała się dość oryginalna rosyjska odmiana myśli konserwatywnej w postaci słowianofilstwa Aleksieja
Chomiakowa (1804-1860), Iwana Kiriejewskiego (1806-1856) i innych. Licznych, choć mniej znanych rzeczników
miał konserwatyzm w wielu innych krajach europejskich, w tym również w Polsce.
b. liberalizm
Kształtował się stopniowo co najmniej od XVII wieku (ważna postać – John Locke), osiągając apogeum w XIX wieku.
Także zachowuje dzisiaj dużą żywotność, chociaż jego kontury jako ideologii stały się od dawna dużo mniej wyraźne z
tego powodu, że liczne hasła, które stanowiły kiedyś o jego odrębności, uległy w europejskiej kulturze politycznej
upowszechnieniu i przez to samo zbanalizowaniu. Liberalizm to swoista filozofia społeczna, która wywarła potężny
wpływ na umysły, także socjologów. W niemałym stopniu określił on charakter nowoczesnych społeczeństw i
nowoczesnej myśli społecznej.
Ojczyzną i terenem największych triumfów liberalizmu była Anglia, czyli kraj najbardziej zaawansowany na drodze
kapitalistycznego rozwoju, którego konsekwencją było dążenie burżuazji do zwiększenia zakresu swobód niezbędnych
zarówno w cel uprowadzenia działalności gospodarczej, jak i do walki o wpływy polityczne proporcjonalne do siły
ekonomicznej. Liberalizm był atrakcyjny przede wszystkim z tego powodu, że głosił poszanowanie ludzkiej godności i
praw jednostki, likwidację dziedzicznych przywilejów, zniesienie wszelkich form samowoli i zniewolenia, uzależnienie
pozycji społecznej jednostki od jej osobistym zasług, ograniczenie uprawnień rządu, swobodę sumienia, tolerancję itd.
Liberalizm polityczny i filozoficzny pojawił się wcześniej od gospodarczego. Zanim odebrano państwu prawo
ingerowania w życie gospodarcze, zakwestionowano najpierw jego prawo do kontrolowania ludzkich sumień.
Liberalizm był wielopostaciowy o tego stopnia, że niektórzy autorzy twierdzą, że należy mówić nie o liberalizmie, lecz
raczej o liberalizmach. Nie ma i nie było jednolitego kanonu myśli liberalnej, trudno też wskazać myślicieli, których
można bez zastrzeżeń uznać za reprezentatywnych przedstawicieli filozofii społecznej liberalizmu. Wśród twórców
liberalizmu na pewno należy wymienić: Benjamina Constanta (1767-1830), Wilhelma von Humboldta (1767-1835),
Alexisa de Tocqueville’a (1805-1859) czy Johna Stuarta Milla (1806-1837). Zwłaszcza ten ostatni uchodzi zwykle
za liberała wzorowego, z tego powodu, że jego dzieło „O wolności” (1859) jest z pewnością najlepszym i najbardziej
do dziś popularnym wykładem ogólnych zasad liberalizmu. Wśród klasyków liberalizmu wymienia się też pewną
liczbę myślicieli wcześniejszych: Johna Locke’a, Monteskiusza, Adama Smitha, Benthama czy Kanta.
Liberalizm a Oświecenie
Liberalizm można uważać za kontynuację myśli oświeceniowej (w przeciwieństwie do konserwatyzmu, który był jej
krytyką).
Inny niż konserwatystów był też stosunek liberałów do rewolucji. Wprawdzie na ogół surowo ją krytykowali, ale obca
im była idealizacja dawnego ustroju czy też myśl o jego restauracji. Odrzucali ideę gwałtownej zmiany społecznej, ale
trwali przy wierze w postęp i potrzebę zasadniczej reformy.
Chociaż historyczne korzenie liberalizmu sięgają głęboko, nie brak powodów, aby liberalizm XIX wieku traktować
jako ideologię porewolucyjną, a nie tylko dalszy ciąg Oświecenia. Liberalna filozofia społeczna podejmuje również
problemy, których w XVIII wieku nie dostrzegano bądź traktowano zdawkowo. Tak więc dla myślicieli Oświecenia
głównym zagrożeniem wolności był despotyzm królów; dla liberałów, którzy mieli za sobą doświadczenia francuskiej
rewolucji, równie wielkim zagrożeniem staje się despotyzm ludu. Liberałowie prowadzili walkę na dwa fronty –
świadomi tego, że źródłem zniewolenia może być nie tylko tradycyjny despotyzm, lecz również zbuntowana przeciwko
niemu masa. Dostrzegali zarówno nadużycia rewolucyjnych rządów, jak i mniej na ogół rzucającą w oczy tyranię
obyczaju i opinii publicznej, przecierając tym samym drogę dla dużo późniejszych krytyków społeczeństwa masowego.
Uniwersalizm liberalizmu
Porządek społeczny, którego liberałowie bronią, to „porządek naturalny”, a za postulatem wolności jednostki kryje się
określona koncepcja potrzeb wynikających z „natury ludzkiej”. Zasadnicze cechy, a w związku z tym i uprawnienia
jednostki są niezależne od zmiennych historycznych, kulturowych, rasowych, narodowych itd. nie znaczy to, że
liberałowie ignorowali czy też bagatelizowali owe warunki „empiryczno-historyczne”. Historia nie była dla nich
autorytetem: pokazywała im ona postęp ludzkości, ale nie pouczała, czego ludzkość potrzebuje.
W liberalizmie XIX wieku współistniały ze sobą dwie tendencje: jedna polegała na eksponowaniu uniwersalnego
ideału wyzwolenia człowieka, druga natomiast na propagowaniu takiej metody jego wyzwalania, która wykluczałaby
arbitralność i przymus. Zależnie od tego, która z tych tendencji brała górę, antagonizm miedzy liberalizmem a
konserwatyzmem był mocniejszy lub słabszy, choć nieusuwalna pozostawała różnica zarówno między
indywidualizmem liberałów i kolektywizmem konserwatystów, jak i między naturalizmem pierwszych i historyzmem
drugich.
c. socjalizm utopijny
Porewolucyjny socjalizm i komunizm były pod pewnymi względami przedłużeniem wielowiekowej tradycji sięgającej
co najmniej „Państwa” Platona, zarazem jednak był odpowiedzią na wyzwania nowej epoki i próbą rozwiązania
zrodzonych przez nią problemów.
Wielu autorów datuje dzieje nowoczesnej myśli socjalistycznej i komunistycznej od Sprzysiężenia Rodzin Bebeufa,
który u schyłku Wielkiej Rewolucji Francuskiej wystąpił jako rzecznik ludu. Od tej też pory socjalizm i komunizm
stają się stopniowo ideologiami rosnących w siłę ruchów społecznych, a nie tylko rojeniami osamotnionych myślicieli.
Zmiany polityczne wywołane przez rewolucję francuską zbiegły się w czasie z pierwszymi społecznymi skutkami
rewolucji przemysłowej (która najszybciej dokonywała się wówczas w Anglii). Były to m.in.: przyśpieszony rozwój
proletariatu, koncentracja nędzy i znalezienie się jej na widoku publicznym, mnożenie się samodzielnych wystąpień
robotniczych, które z czasem przybierały charakter coraz bardziej świadomy i zorganizowany.
Kiedy mówimy o socjalizmie i komunizmie, chodzi wyłącznie o takie koncepcje, w których owa problematyka była
ujmowana w kontekście poszukiwania lepszego ustroju społecznego, który miałby nastać po kapitalizmie.
Słowo „socjalizm” miało – zgodnie z etymologią – oznaczać kierunek przeciwstawny liberalnemu indywidualizmowi,
ośrodkiem zainteresowania czyniący bowiem nie jednostkę i nie wolność jako taką, lecz dobro i organizację
społeczeństwa jako całości.
Zdaniem Cole’a dla socjalizmu charakterystyczne było:
– przyznanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej;
– założenie, iż jej rozwiązanie wymaga wprowadzenia nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na
współpracy (zrzeszeniu), nie zaś na współzawodnictwie i walce konkurencyjnej;
– odrzucenie lub usunięcie na dalszy plan polityki i skupienie uwagi na sposobie organizowani produkcji i
podziału dóbr, a także na wychowaniu.
Najbardziej znani przedstawiciele tej teorii to Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825), Robert Owen (1771-1858)
i Charles Fourier (1772-1837).
Ideał społeczny
Opisując i krytykując istniejący stan rzeczy, socjaliści i komuniści nieustannie przeciwstawiali mu swoje utopie
zawierające bardziej lub mniej szczegółowe opisy pożądanego ładu społecznego. Owe utopie były niekiedy bardzo
różne od siebie, wszechobecna była bodaj tylko idea zrzeszenia jako takiej organizacji społeczeństwa, która
wyeliminuje z niego przemoc i konkurencję, zastępując je przez harmonijną współpracę wolnych i równych obywateli
opartą na zasadach dobrowolności i sprawiedliwości.
Wskazywano rozmaite drogi realizacji ideału. Jedni próbowali gdzieś na uboczu (np. na amerykańskiej „ziemi
dziewiczej”) zakładać wzorcowe zrzeszenia lub komuny, których przykład z czasem pociągnąłby resztę świata, inni
stawiali raczej na „utopijną inżynierię społeczną” w szerszej skali. Jedni abstrahowali całkowicie od istniejącego
ustroju politycznego, podczas gdy inni uważali za możliwe jego poprawienie lub zniesienie. Jedni orientowali się na
stworzenie w przyszłości socjalistycznego niby-państwa jako doskonale zarządzanego warsztatu pracy („zarządzanie
rzeczami” zamiast obecnego rządzenia ludźmi), inni natomiast wyobrażali sobie przyszłe społeczeństwo jako federację
zrzeszeń obchodzącą się bez władzy politycznej (likwidacja lub „obumieranie” państwa). Jedni sądzili, że nowy ład
będzie możliwy dzięki pełnemu wykorzystaniu osiągnięć nowoczesnej cywilizacji przemysłowej, inni zaś pielęgnowali
retrospektywną utopię niedużych wspólnot sielskich bez przemysłu i wielkich miast.
We wszystkich wypadkach chodziło w gruncie rzeczy o to samo: o taką organizację społeczną, która
wyeliminowałaby, z jednej strony, stosunki hierarchicznej zależności, wszelką społeczną wyższość opartą na czymś
innym niż zasługa, z drugiej strony – wszelką walkę konkurencyjną, która przeciwstawia sobie ludzi, uzależniając
każdy sukces od czyjejś przegranej zamiast od tego, czy pomnaża on dobro wspólne.
1. „Ideologia niemiecka”- antyfilozoficzna krytyka; grunt pod budowę własnych teorii społeczeństwa; ‘całe
dotychczasowe pojmowanie dziejów’ to tzw. ‘ideologia’ [w znaczeniu pejoratywnym, szczególna deformacja
myślenia o rzeczywistości, zwana też ‘świadomością fałszywą’]; deformacja ta polegała na:
a) przekonaniu o ‘samodzielności’ myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkie;
b) przypisywaniu świadomości mocy sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej z ze zmianą
sposobu myślenia o nim;
c) absolutyzowaniu własnych poglądów, które zawsze wyrażają jedynie określoną epokę i klasę;
• istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona w swojej rzeczywistości
całokształtem stosunków społecznych; abstrakcyjna jednostka należy w swojej rzeczywistości do określonej formy
społeczeństwa; miejsce dychotomii ‘ludzi-nieludzki’ zajmuje historyczna zmienność stosunków między ludźmi;
materializm historyczny-człowiek jest tworem i częścią przyrody, ale sama przyroda to wytwór przemysłu i stanu
społeczeństwa; rzeczywista wiedza o człowieku obejmuje relacje ludzie-przyroda oraz ludzie-ludzie, rozpatrując je
w historycznej zmienności; materializm historyczny czerpie inspiracje z heglizmu, utopijnego socjalizmu,
komunizmu oraz ekonomii politycznej w wersji A. Smitha;
4. PAŃSTWO:
• Komunizm Marksa miał polityczny charakter, a materializm historyczny był teorią całości społecznej; walka klas
walką polityczną; 2 tory refleksji: państwo jako ‘osobny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku
podziału pracy’ oraz jako ‘zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania innej’; teoria polityczna to teoria
biurokracji jak i teoria panowania klasowego;
• W państwach nowoczesnych ustrój państwowy ‘usamodzielnia się’ w stosunku do społeczeństwa, centralizuje się;
pozorna niezależność władzy państwowej [teoria biurokracji]
• Klasowy charakter władzy państwowej’ państwo klasy najsilniejszej, panującej ekonomicznie, która dzięki niemu
staje się również klasą panująca politycznie, zdobywając nowe środki do ciemiężenia i wyzyskiwania klas
uciskanych [ważna teza materializmu historycznego]; jednak nie w każdym społeczeństwie klasowym rządzi
bezpośrednio klasa panująca ekonomicznie;
• Teoria państwa to koncepcja organu panowania klasowego, który w pewnych sytuacjach ma względna niezależność
od poszczególnych odłamów klasy ekonomicznie panującej, wzrasta samodzielnie kosztem społeczeństwa jako
całości;
• Marksizm w podwójnej opozycji: przeciw koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu
od przejęcia przez niego władzy państwowej, z drugiej-przeciw anarchizmowi, zniszczeniu państwa;
• rewolucja proletariacka to akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji, w wyniku czego powstanie
dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas, a tym samym przygotowanie
warunków obumierania państwa;
• państwo to zjawisko w dwojakim znaczeniu historycznym: występuje jedynie w tych formacjach, gdzie ma miejsce
podział społeczeństwa na klasy oraz musiało przybierać nieskończenie wiele różnych form;
5. ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA:
• Brak pełnej i uporządkowanej teorii
• Wszystkie rodzaje ideologii oraz odpowiadające im formy świadomości nie są do końca samodzielne; nie mają
historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie rozwijają swoją produkcje materialną i wzajemne stosunki materialne
zmieniają wraz z tą rzeczywistością swoje myślenie i jego wytwory; to życie określa świadomość; zależność
świadomości od materialnego podłoża [‘bytu społecznego’], ale tylko w ostatniej instancji’ –baza i nadbudowa;
• Powstały 2 konkurencyjne orientacje: świadomość odbiciem bytu społecznego lub posiadająca doniosłą rolę
historyczną
• Społeczny byt i społeczna świadomość- świadomość jako zmienna zależna [naukowe nowatorstwo na tle heglizmu
i tradycji oświeceniowej]; „świadomość wytworem społecznym i pozostaje nim, dopóki istnieją ludzie”; idee
ludzkie to ekspresje określonych sytuacji historycznych, choć świadomość ma niewielką samodzielność, może być
aktywna;
• Istnieje fałszywe założenie, że świadomość to proste odbicie bytu społecznego lub aktywny czynnik procesu
historycznego; w rzeczywistości jest tak częściowo, nie ba bezwzględnego rozdziału tych sfer, są to dwie strony
jednej ludzkiej praxis; nie ma czystej świadomości ani czystego bytu;
• Fałszywa świadomość- notoryczna niezdolność rozpoznawania przez ludzi swojego miejsca w procesie dziejowym;
świadomość fałszywa epoki- typowa dla społeczeństwa feudalnego, niewolniczego; każda następna epoka
demaskuje ‘fałszywą świadomość epoki poprzedniej, ujawniając faktyczne skutki ówczesnych działań i pokazując
samym swoim istnieniem przejściowość tego wszystkiego, co uchodziło za naturalne i wieczne; świadomość
fałszywa klas społecznych- na różnych formach własności, na społecznych warunkach bytu, wznosi się cała
nadbudowa swoiście ukształtowanych uczuć, złudzeń, sposobów myślenia i poglądów na życie; cała klasa tworzy
je i kształtuje; nabywana drogą tradycji i wychowania, ujawnia się w konfrontacji ze świadomością innych klas;
fałszywa świadomość ideologów- szczególny przypadek świadomości grupowych powstających w miarę postępów
podziału pracy; początkiem pojawienie się wyspecjalizowanych grup myślicieli, oddzielenie się pracy umysłowej
od fizycznej, teorii od praktyki-wyemancypowanie od świata w stronę tworzenia ‘czystej’ teorii; zerwanie z
praktyką społeczną, historia myśli oddziela się od historii ludzi, a także sama się rozszczepia;
• Świadomość klasowa- nie do końca jasne pojęcie, z reguły miało charakter idealizacyjny; nie była tożsama z
empiryczną świadomością członków klasy społecznej; tożsamość ta to czysta możliwość teoretyczna, gdyż
przekształcanie klasy w sobie w klasę dla siebie nigdy się nie kończy; poglądy wielu mogą się tylko zbliżać do typu
idealnego; świadomość klasowa proletariatu- czym on jest w rzeczywistości i co będzie zmuszony zdziałać w
przyszłości [świadomość potencjalna, graniczna]; fałszywa świadomość- poglądy nie stanowią adekwatnego ujęcia
społecznej sytuacji tych, którzy je głoszą; bierze się ona z rozziewu między tym co sądzi się o sobie, a tym, czym
się faktycznie jest w społeczeństwie;
• Niebezpieczeństwo teoretyczne-mieszanie narzędzia analizy z jej rezultatami [świadomości potencjalnej z
empiryczną], niedostrzeganie tej drugiej itp.
6. ROZWÓJ SPOŁECZNY:
• Materializm historyczny zmierzał do wyjaśnienia rozwoju społeczeństwa, do odkrycia
prawidłowości rozwoju historycznego;
• Konieczność historyczna – socjalizm koniecznym rezultatem procesu dziejowego; obserwacje rozziewu między
zamiarami ludzi a faktycznymi skutkami ich działalności; Marks podjął pytanie o obiektywne uwarunkowania
czynów ludzkich oraz ich następstw, o warunki sukcesu rewolucji komunistycznej; nie był fatalistą i nie uważał
historii jako zewnętrznej względem ludzi siły; rewolucja konieczna, gdyż nie widział innego rozwiązania
konfliktów społeczeństwa kapitalizmu, które wynikały z pewnych mechanizmów gospodarczych; zmiana pewnych
powiązanych części, pociąga zmianę pozostałych; dlatego działalność ludzka zamknięta w pewnych granicach,
ogranicza ją układ sił społecznych i układ gospodarczy; są to bardzo silne zależności-strukturalne i przyczynowe
związki między faktami poddającymi się naukowemu badaniu; teza o konieczności historycznej dotyczyła tylko
ogólnych tendencji [ostrożność i plastyczność poglądów Marksa]; teza ta nie przewiduje konkretnych zachowań
jednostek, jedynie prawdopodobieństwo;
• Historia jako proces przyrodniczy – formuła Engelsa; dwojakie rozumienie-1. Sens metaforyczny-proces
historyczny nie jest dowolną kreacją uczestników, ma swe własne obiektywne prawa, które mogą zostać poznane,
ale nie zniesione; 2.społeczeństwo to część przyrody, to jej prawa wyjaśniają niektóre procesy społeczne
[przystosowanie się marksizmu do panującego klimatu opinii- Darwin itp.], należy zachować ostrożność w
interpretacji;
• Siły na pędowe ‘procesu historycznego’- materializm historyczny powstał w polemice z idealistycznymi
koncepcjami historii; naczelna zasada-pierwotność bytu społecznego względem świadomości, ‘bazy’ względem
‘nadbudowy’; unikanie odwołania do intencji, zamierzeń oraz sił pozaludzkich; głównym czynnikiem rozwoju
społecznego działalność ludzka rozpatrywana na kilku poziomach:
• Rola postępu technicznego, wpływu zmian sił wytwórczych na całokształt życia społecznego; wzajemne stosunki
między ludźmi zależą w wielkim stopniu od opanowania przez nich sił przyrody, którego syntetycznym wyrazem
jest osiągnięty poziom techniki;
• Sposób produkcji-określony poziom sił wytwórczych jak i stosunki społeczne [stosunki produkcji], w jakie ludzie
wchodzą, rozwijając produkcję materialną; założenie o odpowiedniości poziomu sił wytwórczych i układu
stosunków społecznych, której naruszanie prowadzi do rewolucyjnego przewrotu; jednak nieuzasadnione jest
przedstawianie materializmu historycznego jako determinizmu ekonomicznego, ścisłej i jednokierunkowej
zależności;
• Walka klas- podstawa ekonomiczna, a ich stosunki to stosunki produkcji; ale żadne walki klasowe nie doprowadzą
zmiany ustroju społecznego, jeśli niedojrzałe będą przesłanki ekonomiczne [konieczny, ale niewystarczający
warunek]; potrzebne również: odpowiedni układ sił politycznych, stan świadomości społecznej; trwałość sposobu
produkcji gwarantowana również przez zdolność klasy panującej ekonomicznie do panowania politycznego i
ideologicznego; rewolucja oznacza przewrót we wszystkich tych trzech sferach, zależy także od czynników
pozaekonomicznych [tradycja, podłoże historyczne]; postęp jest szansą, a nie koniecznością; w tym sensie to
rewolucje są ‘lokomotywami historii’
1) DIALEKTYKA (sposób myślenia Marksa)- przejął od Hegla (dialektyka ideii), ale osadził ją w świecie
materialnym; założenia:
• Stosunki wzajemne-wzajemne oddziaływanie wpływów/ czynników społecznych; nie ma jednokierunkowej,
przyczynowo-skutkowej zależności;
• Fakt i wartość-nie oddziela się wartości społecznych od faktów społecznych, są nieuchronnie splecione; idea
beznamiętnego badacza to mit, gdyż zaangażowanie emocjonalne w proces badawczy jest naturalne i zdarza się
często;
• Rozgraniczenie- zjawisk zachodzących w świecie społecznym nie sposób wyraźnie odgraniczyć; stopniowo i
niezauważalnie jedne elementy przechodzą jedne w drugie;
• Relacje- relacyjny pogląd na świat społeczny i stosunki go tworzące;
• Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość- ważne jest badanie historycznych korzeni współczesności; przyszłość-
socjologia dialektyczna ma polityczny charakter-dotyczy wizji przyszłości i praktyk prowadzących do tego alby ta
wizja się ziściła (teraźniejszość zawiera w sobie zalążki przyszłości);
• Nic nie jest nieuchronne- Marks rzecznikiem możliwości politycznej, a nie nieuchronności historycznej; zjawiska
społeczne nieustannie działają i reagują; proletariat musi działać, ale nie ma gwarancji, że osiągnie zamierzony cel,
rewolucja nie jest nieuchronnym procesem;
• Konflikt i sprzeczność- istnieje pomiędzy wielkimi strukturami społecznymi, różnymi poziomami rzeczywistości
społecznej; najważniejsza sprzeczność kapitalizmu to stosunek burżuazja-proletariat, a rozwój kapitalizmu tylko
pogłębia konflikt prowadząc do walki;
• Aktorzy i struktury(i ich dialektyczny stosunek)- główne poziomy analizy społ. wciąż wzajemnie na siebie
oddziałują (okoliczności w takim samym stopniu tworzą ludzi w jakim ludzie okoliczności); sednem myśli Marksa
jest stosunek ludzie a wielkie struktury społeczne przez nich tworzone( pomagają ludziom się realizować lub
stanowią zagrożenie);
• Choć Marks pozostał wierny dialektyce, skupił się na analizie i krytyce kapitalizmu, która miała przyczynić się do
rewolucyjnej zmiany. Swą krytyczna analizę oparł na przesłankach dotyczących aktorów, działania i interakcji.
2) POTENCJAŁ LUDZKI:
• Istota gatunkowa człowieka; do tej pory ludzie nie zbliżyli się do tego, czym mogą się stać ( za ciężkie warunki na
realizacje potencjału w społeczeństwach przedkapitalistycznych, dopiero komunizm stworzy warunki na
uzewnętrznienie tego potencjału);
• Krytyka kapitalizmu oparta jest między innymi na wizji człowieka i tego jakim może się stać po wyzwoleniu z
oków kapitalizmu i osiągnięciu pełni realizacji;
• Moce i potrzeby (ich idee)- moce to zdolności i możliwości, a potrzeby-pragnienia rzeczy niedostępnych od razu;
naturalne to te, które maja też inne zwierzęta, a gatunkowe są swoiste tylko dla człowieka;
• Świadomość- w sensie realnym, nie idealnym; zdolność do powiązania jej z działaniami odróżnia nas od zwierząt;
świadomość to cecha kształtowana poprzez wzajemnie oddziaływanie, to wytwór społeczeństwa, jej poszerzanie
jest konsekwencją ludzkiego działania, stosunków społecznych i wytwarzania życia materialnego; świadomość
kontroluje działania ludzkie;
• Potencjał ludzki i przyroda- celem działań ludzkich jest przyroda oraz inni ludzie, a nich oddziałujemy swoimi
mocami twórczymi;
• 3 składniki stosunku człowiek-przyroda:
1. postrzeganie (percepcja)-bezpośredni kontakt poprzez zmysły;
2. orientacja-organizuje i strukturyzuje spostrzeżenia;
3. przyswojenie-działające podmioty stosują swe moce twórcze, aby zaspokoić potrzeby
Świadoma, twórcza umiejętność ma sens tylko, gdy rozpatruje się ją w odniesieniu do tych trzech elementów; natura
ludzkich mocy i potrzeb kształtuje formę tych trzech procesów (a ich forma wpływa na charakter mocy i potrzeb-
wzajemne oddziaływanie); natura ludzka jest kształtowana warunkami społecznymi;
• 3 stadia stosunków ludzkiego potencjału a powyższych trzech procesów:
1. społeczeństwo pierwotne- dość ograniczone korzystanie z zasobów naturalnych dla zaspokojenia potrzeb
(niewielkie potrzeby-walka o przetrwanie, ograniczona świadomość);
2. kapitalizm- system ekonomiczny, w którym środki produkcji należą do burżuazji, a proletariat, aby przeżyć,
sprzedaje jej swój czas pracy; twórcze zdolności ludzi wyrażane w akcie przyswajania przyrody nie mogą się
uzewnętrznić, człowiek zostaje zredukowany do chęci, pożądania towarów; celem posiadanie, a nie realizacja
ludzkich potrzeb;
3. komunizm- przezwyciężenie sił strukturalnych prowadzących do zwyrodnienia natury ludzkiej; wyrażenie
potencjału, dostatek, ujawnienie możliwości gatunkowych;
• działalność- sposób przyswajania przedmiotów przyrody, przejście od świadomości do świata obiektywnego;
praca- świadoma, celowa działalność w procesie wytwórczym, wyraz szczególnych zdolności typowych dla ludzi,
produktywna działalność przy zastosowaniu twórczych zdolności człowieka
[działalność dotyczy celowych przedsięwzięć, praca-procesu produkcji, a twórczość rozumiana jest jako właściwa
ludziom zdolność wytwarzania unikalnych produktów; w kapitalizmie praca oddzielona jest od działalności i
twórczości; komunizm- we wspólnej pracy i działalności w pełni przejawi się twórczy potencjał człowieka]
• uprzedmiotowienie- wytwarzanie przedmiotów, potwierdzenie rzeczywistego materializmu; w tym obszarze ludzie
wyrażają swoje zdolności, realizują potencjał [gdy jest świadomy, wszechstronny, wyraża charakter społeczny i nie
jest tylko środkiem do celu jakim są pieniądze]; w uprzedmiotowienie muszą być zaangażowane twórcze zdolności
jednostek;
• praca- wspólna; proces dotyczący człowieka i przyrody, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje,
reguluje i kontroluje wymianę materii z przyrodą; przyrodzie przeciwstawia się sam jako siła przyrody, ale zmienia
też siebie, swą naturę; praca to przyswojenie, uprzedmiotowienie i pełna realizacja ludzkiego potencjału; kapitalizm
wypacza formy pracy [zamiast celem samym w sobie, wyrazem ludzkich możliwości, zostaje zredukowana, nie jest
już synonimem działalności i twórczości];
• charakter społeczny człowieka- integralna część ludzkiej natury, człowiek to ‘zwierzę polityczne’, wszystkie
prawdziwie ludzkie zdolności tracą sens w izolacji, muszą się odnosić do przyrody i świata społecznego;
3) ALIENACJA- deformacje natury ludzkiej będące skutkiem poddania robotnika cudzej woli kapitalisty; to
struktury kapitalizmu prowadzą do alienacji, jej źródło tkwi w strukturze społecznej-systemie dwuklasowym, który
zrywa naturalne wzajemne powiązania będące cechą natury ludzkiej;
• Elementy alienacji:
1. robotnicy wyobcowani ze swej działalności produkcyjnej [nie pracują dla siebie i swoich bliskich, ale dla
kapitalistów, którzy posiadają działalność produkcyjną i oni decydują o jej zastosowaniu; działalność produkcyjna
nie daje satysfakcji, jest zredukowana do środka prowadzącego do pieniędzy]
2. wyobcowani od produktu [nie należy do nich], poza swoją robotnicy nie znają pozostałych części procesu
produkcji, nie mają pojęcia o swojej roli w nim, zostają niejako zredukowani do niewiele znaczących ról
3. wyobcowani od kolegów z pracy-konkurencja, podżeganie do konfliktów, aby zwiększyć wydajność; kanalizacja
nienawiści do kapitalisty
4. wyobcowani od własnego ludzkiego potencjału, tracą ludzkie cechy stając się ‘maszynami’, przytępienie
świadomości, zerwanie stosunków z ludźmi i z przyrodą
Alienacja powoduje liczne deformacje, praca zostaje zredukowana do żmudnego trudu, prowadzi do ruiny duchowej i
staje się zaprzeczeniem człowieczeństwa. Przestaje wyrażać ludzki potencjał, człowiek skupia się tylko na potrzebach
naturalnych. Pieniądz zyskuje ogromną siłę; ‘świat na opak’, gdzie złudzenia stają się faktami;
• podejście dialektyczne- jest to wielka liczba trwających stosunków społecznych [perspektywa dynamiczna]; ich
układ jest zewnętrzny do ludzi i wywiera przymus; jawią się jako rzeczywistość obiektywna, choć nie nieuchronna
[należy ją znieść]
• towary- produkty pracy przeznaczone do użytku i wymiany; ludzie w interakcji z przyrodą i innymi ludźmi
wytwarzają niezbędne sobie przedmioty; uprzedmiotowienie to konieczny i uniwersalny aspekt życia; wartość
użytkowa wytworów ludzkiej pracy pod kontrolą; w kapitalizmie produkuje się dla obcych ludzi-przedmioty
zyskują wartość wymienną; przedmioty i rynek przestają być kontrolowane przez ludzi, staja się realnymi,
niezależnymi zjawiskami, obiektywna rzeczywistością wywierającą przymus
• fetyszyzm towarowy- ludzka praca przestaje nadawać towarom wartość; wartość wypływa z naturalnych
właściwości samych rzeczy, rynek przejmuje funkcję ludzi [nadawanie wartości]; przypisując towarom i rynkowi
byt rzeczywisty, jednostka traci nad nimi kontrolę
• urzeczowienie- z fetyszyzmu; ludzie wytwarzają nie tylko przedmioty o charakterze ekonomicznym, ale tez
stosunki i struktury społeczne
REIFIKACJA- proces prowadzący do przekonania, że wytworzone przez ludzi formy społeczne to naturalne,
uniwersalne i absolutne rzeczy; ludzie wierzą, że struktury społeczne powstają poza ich kontrolą i są niezmienne
[często staje się to ‘samospełniającym się proroctwem’]; praca jako zjawisko społeczne, w kapitalizmie staje się
towarem; reifikacja może dotyczyć struktur religijnych, politycznych, organizacyjnych itp.
6) KAPITAŁ- społeczny stosunek między sprzedawcami i nabywcami siły roboczej; kapitał jako niezależna struktura
wyzyskuje robotników; ludzie reifikują kapitał, wierząc, ze jest rzeczą naturalną, zewnętrzną;
• własność prywatna- prywatne władanie środkami produkcji przez kapitalistów; też poddana reifikacji; pochodzi ona
z pracy robotników, choć potem ona zaczyna ich kontrolować; jest wytworem wyalienowanej pracy, pogłębia
alienację, trzeba ją znieść, aby w pełni znów realizować swój potencjał;
• podział pracy- kolejny strukturalny składnik kapitalizmu; wynika z wyżej opisanego rozróżnienia, specjalizacja
uniemożliwia realizację ludzkiego potencjału; w sztuczny sposób separuje jednostkę od zbiorowości; rozdrobnienie
i dezintegracja funkcji; jednostka staje się narzędziem w procesie produkcji, a każdy wnosi niewielki wkład do
ostatecznego produktu; trzeba znieść tą wąską specjalizację i bariery uniemożliwiające rozwój;
• klasa społeczna- struktury zewnętrzne, wywierające przymus; zreifikowane stosunki społeczne, czyli takie, które
zaczęły żyć własnym życiem; ich powstanie wiąże się z pojawieniem się towaru;
• ujęcie wielkich struktur społecznych w sposób relacyjny, ale zewnętrzne i wywierające przymus; poglądy na
struktury wyrastają z koncepcji towaru i fetyszyzmu towarowego;
W rodowodzie socjologii szczególne miejsce zajmuje pozytywizm pierwszej połowy XIX w. – Auguste
Comte- główny teoretyk kierunku- stworzył nazwę nowej nauki i stosunkowo rozległy program jaj uprawy. O
socjologii XIX wieku można powiedzieć, że była pozytywistyczna i ewolucjonistyczna.
ANTYKRYTYCYZM.
Pojęcie „ pozytywny” zostało przeciwstawione temu, co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i
destrukcyjne, jako to, co realne, pożyteczne, pewne, ścisłe i konstruktywne. Pozytywizm sprzeciwiał się nie po prostu
religii czy złej filozofii, lecz filozofii mogącej prowadzić do zastoju czy skostnienia, czy też do dezorganizacji
społecznej czy też anarchii. Pozytywizm XIX wieku podejmował, więc bezpośrednio aktualną problematykę kryzysu
społecznego, szukając takiej wiedzy, która będzie użyteczna w organizowaniu nowego społeczeństwa. Socjologiczny
pierwszy pozytywizm zwracał się przeciwko wszelkim odmiano, filozofii krytycznej i prowadzącej do konfrontacji
tego, co jest, z tym, co według filozoficznych zasad powinno lub mogłoby być.
ANTYNORMATYWIZM.
Pozytywiści sądzili, że do zadań uczonego nie należy wartościowanie badanych zjawisk. Działalność
poznawcza jest neutralna w stosunku do sporów o wartości i nie dostarcza zaangażowanym w nie stronom żadnych
argumentów. Jeżeli sama angażuje się w te spory, to sprzeniewierza się swemu powołaniu i tym samym naraża na
szwank swoje właściwe zadanie. Niekonsekwencja pozytywistów polegała na tym, że wprowadzali do swoich
koncepcji społecznych wartościowania utajone, np. wypowiedzi o potrzebach ludzkich, o tendencjach rozwoju
historycznego czy też o tym, co z ich punktu widzenia należy uważać za najbardziej pożądane.
17. SOCJOLOGIA COMTE’A ( 1798- 1857) . PRZEDMIOT SOCJOLOGII I JEJ FUNKCJE. TRWAŁOŚĆ I
ZMIENNOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNEGO. SOCJOLOGIA JAKO INŻYNIERIA SPOŁECZNA.
STATYKA SPOŁECZNA:
zajmuje się badaniem porządku społecznego- wzajemnymi związkami między różnymi częściami społecznego
organizmu i warunkami kształtowania się konsensusu społecznego; badanie praw akcji i reakcji różnych części systemu
społecznego; części i całość systemu społecznego znajdują się w stanie harmonii; w badaniach należy zaczynać od
całości, która jest nam znana, a nastepnie przechodzić do części
opisuje społeczeństwo jako typ idealny
na pierwszym planie jest problematyka rodziny, własności, podziału pracy, państwa, języka i religii- rozpatrywane
są pod kątem wpływu każdej z tych instytucji na utrzymywanie się wewnętrznego ładu całego systemu
jednostka w systemie Comte’a: (poziom mikro)
- główne źródło energii w systemie społecznym; emocje jednostek nadają impuls i kierunek działaniom
intelektualnym, a rezultaty tych działań prowadzą do zmian w systemie społecznym
- jest niedoskonała, znajduje się we władaniu niższych form egoizmu, nie zaś wyższych form altruizmu;
ludzie pozostawieni sami sobie będą postępować egoistycznie, dlatego należy roztoczyć nad nimi
kontrolę zewnętrzną
- człowiek jest słaby i bezsilny, jego możliwości twórcze są ograniczone; ludzie nie tworzą świata
społecznego, to ten świat ich tworzy
rodzina- pierwsza forma zrzeszenia; najważniejszy składnik społeczeństwa; jest najtrwalszym elementem
społeczeństwa i niezawodnym oparciem dla jego rekonstrukcji po okresie rewolucyjnego nieładu; integruje jednostkę i
społeczeństwo, gdyż w rodzinie ludzie uczą się zachowań społecznych; odgrywa istotną rolę w hamowaniu
egoistycznych popędów i wyzwalaniu altruistycznych; przyczyny wysunięcia rodziny na plan pierwszy analizy:
a) refutacja indywidualistycznych koncepcji społeczeństwa przez wskazanie najbardziej elementarnej formy
zrzeszenia, która powstaje samorzutnie i niezależnie od racjonalnego rachunku
b) wyjaśnienie genezy innych zrzeszeń powstałych w ten sam sposób
c) skupienie uwagi na problemie socjalizacji jednostki
podział pracy
- powoduje rosnącą złożoność systemu społecznego i jego coraz większe zróżnicowanie wewnętrzne na
grupy zawodowe i klasy
- bez niego między poszczególnymi rodzinami nie istniałoby prawdziwe zrzeszenie, ale tylko prosta
aglomeracja
- odróżnia oparty na kooperacji porządek polityczny od porządku czysto domowego mającego za
podstawę sympatię
- warunek konieczny istnienia społecznego organizmu, czynnik rozwoju ludzkich uzdolnień i uczuć
moralnych
religia- niezbędny czynnik spójności i równowagi społeczeństwa; uniwersalna podstawa całego społeczeństwa
- ważna jest sama wiara, a nie jej przedmiot
- wiara jest ważna, gdyż bez niej społeczeństwo ulega rozkładowi („(...)każdy rząd przyjmuje religię w
celu konsekracji i regulacji wydawania i słuchania rozkazów”)
wyróżnia dwie podstawowe funkcje religii:
- reguluje życie jednostek tłumiąc egoizm i wywyższając altruizm
- służy podtrzymywaniu stosunków społecznych między ludźmi, stwarzając przesłanki do powstania
wielkich struktur społecznych
język- umożliwia ludziom wchodzenie w interakcje; łączy ich ze współczesnymi i z przodkami; umożliwia
formułowanie, przekazywanie i wcielanie w życie idei religii
badanie praw rządzących następowaniem po sobie zjawisk; społeczeństwo wziąć się zmienia , zmiana jest
natomiast regulowana przez prawa, którym podlega; mamy do czynienia z ewolucyjnym procesem (społeczeństwo
konsekwentnie zmierza ku swojemu ostatecznemu przeznaczeniu, kiedy osiągnie stan harmonii pod rządami praw
pozytywizmu)
Teoria Naturalnego Postępu Społeczeństwa Ludzkiego- ludzkość ewoluuje ku najszlachetniejszym
skłonnościom, ku dominacji altruizmu nad egoizmem
dialektyczne ujęcie historii świata- każda z kolejnych faz rozwoju historycznego jest zakorzeniona w
poprzedniej, każda przygotowuje grunt pod następną
Ogólne założenia: 1). Społeczeństwo jest częścią przyrody, podlegającą takim samym prawidłowościom, jak ona. 2).
Współżycie społeczne jako wynik rozwoju uczuć i czynności umysłowych, a zjawiska społeczne jako przejawy
,,rozwoju nadorganicznego", powstałego na skutek współdziałania różnych organizmów. 3). W społeczeństwie działają
te same prawa, co w przyrodzie. Istnieje w społeczeństwie pewien przynajmniej zakres zjawisk, stale określony co do
swej ilości i ,,jakości". Zjawiska te mogą być przedmiotem socjologii, która powinna umożliwić ,,obliczanie tego, co
ludzie zrobią, a po dokonanym fakcie wyjaśnienie tego, co zrobili". 4). W rozwoju człowieka i społeczeństwa przeja-
wiają się ogólne prawa ewolucji biologicznej — postępuje on w kierunku coraz pełniejszego przystosowania się do
otoczenia. Następuje to przez dziedziczenie cech przydatnych do życia oraz wymieranie osobników słabych i
niezdolnych do adaptacji. 5). Postępująca złożoność życia społecznego i konieczność wiązania ze sobą różnych
odległych nieraz zjawisk społecznych rodzi potrzebę socjologii, jako nauki o przebiegu zjawisk i procesów rozwo-
jowych społeczeństwa.
DETERMINIZM SPOŁECZNY
Krytyka teorii teleologicznych : Spencer traktował społeczeństwo jako część przyrody i interpretował jego
rozwój z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego. Tak rozumianą zasadę
determinizmu przeciwstawiał Spencer zdecydowanie wszelkim indeterministycznym teoriom rozwoju społecznego.
Istnienia nauk przyrodniczych i obowiązującego w nim determinizmu nie sposób kwestionować. Ponieważ człowiek i
społeczeństwo stanowią część przyrodniczej rzeczywistości, przeto nauka o nich jest tak samo możliwa, jak każda
nauka przyrodnicza, i zmierza do odkrycia analogicznych praw i zależności.
Krytyka teorii heroistycznej : Pojawianie się wybitnych ludzi stanowi tylko jedno ogniwo w łańcuchu innych
zjawisk społecznych, które wraz z nimi są wytworem poprzednich stanów danego społeczeństwa. Aby mógł pojawić
się wielki człowiek, musi istnieć odpowiedni poziom cywilizacyjny danego społeczeństwa. W pewnych wypadkach
niezbędny jest odpowiedni poziom ekonomiczno-techniczny, aby nadzwyczajne zdolności owego człowieka mogły
znaleźć zastosowanie w praktyce. Zaprzeczenie jakoby tylko wybitne jednostki pchały świat do przodu ; Spencer trak-
tuje wielkich ludzi jako produkt działania sił społecznych . Jeżeli prawdą jest — powiada — że jednostka wybitna
może zmienić ustrój wewnętrzny i kierunek działalności swego narodu, to prawdą musi być i to, że już przed jej
wystąpieniem na arenę historyczną musiały się dokonać w narodzie pewne zmiany, stanowiące o jego postępie. Zanim
ów wielki mąż przekształci społeczeństwo, społeczeństwo musi wykształcić jego samego. W ten sposób źródło
wszystkich zmian, które wprowadza, tkwi w pokoleniu, z którego się wywodzi. Jeśli więc chcemy wyjaśnić tę zmianę,
musimy zbadać wszystkie warunki, jakie złożyły się na powstanie i owego wielkiego męża, i jego pokolenia.
Krytyka woluntaryzmu (Woluntaryści przeczyli istnieniu przyczynowości i powtarzalności w zjawiskach
społecznych: u podstaw działań ludzkich leżą akty wolnej woli — niepowtarzalne i nieprzewidywalne.) : Spencer
podkreśla, że wola nie może naruszać naturalnych prawidłowości, jeśli nie przypisuje się jej właściwości
nadprzyrodzonych. Wprawdzie niektórych przejawów woli niepodobna przewidzieć, nie wynika z tego jednak, że
żadnego z nich nie można przewidzieć. Naukowe przypuszczenia nie muszą być absolutnie ścisłe; mogą one mieć
różne stopnie pewności i wystarcza, aby były przybliżone do stanu rzeczywistego. Te zjawiska społeczne, które są
dostępne uogólnieniu, można uogólnić w niewyraźnych tylko granicach, tak co do czasu, jak też i znaczenia. W takim
stopniu, w jakim uogólnienie jest możliwe, możliwa jest i nauka o społeczeństwie.
Zjawiska społeczne należy rozpatrywać w sposób przyczynowo-skutkowy. Spencer staje więc na gruncie
determinizmu społecznego.
Przy wyjaśnianiu tych zjawisk społecznych trzeba brać pod uwagę warunki, w jakich dane społeczeństwo istnieje,
to jest zbadać jego stosunki wewnętrzne, a także sąsiedzkie. Chodzi bowiem o to, że tak jak jednostki ludzkie posiadają
pewne specyficzne dla siebie właściwości, tak i ich skupisko, tzn. społeczeństwo, musi posiadać pewne ściśle
określone cechy, które stanowią przedmiot odrębnej gałęzi wiedzy.
Dwa główne zadania socjologii : badanie struktury społeczeństwa i procesu jego rozwoju oraz badanie instytucji,
poprzez które społeczeństwo żyje i rozwija się. Współczesna socjologia stosuje tu terminy: teoria rozwoju społecznego
oraz teoria organizacji społecznej.
Szczególny związek istnieje między historią (opisuje czyny i koleje narodu) a socjologią (wyjaśnia instytucje tegoż na-
rodu i wykazuje, jak stopniowo dochodził do ostatecznego ustroju i ruchu społecznego).
Społeczeństwo znajduje się w stałym rozwoju. W miarę tego rozwoju jego części różnicują się między sobą, prowadząc
do coraz większej złożoności struktury. Zróżnicowane części podejmują zróżnicowane funkcje. Funkcje te nie tylko
różnią się między sobą, ale także wzajemnie się warunkują. Świadczona w ten sposób wzajemna pomoc pociąga za
sobą wzajemną zależność. W końcu, części wzajem zależne, istniejąc dla siebie i przez siebie, tworzą skupisko, oparte
na tych samych zasadach ogólnych, co organizm osobniczy. Zarówno w organizmie żywym, jak w organizmie spo-
łecznym życie jednostek trwa nadal po nagłym przerwaniu życia skupiska, ale jeśli życie skupiska nie zostanie
przerwane przemocą, to przewyższa swą długotrwałością żywot jednostek. Prawo rządzące organizacją społeczeństw:
współzależność poszczególnych części.
EWOLUCJONIZM SPOŁECZNY
Zarówno instytucje społeczne, jak i cywilizacja są skutkiem procesu ewolucji, któremu ludzkość podlega na równi
z całą przyrodą. Na ewolucję składają się według Spencera dwa przeciwne sobie procesy, t j. integracja (Spencer
wyróżnia integrację astronomiczną, geologiczną, biologiczną i społeczną; Spencer porównuje procesy integracyjne w
społeczeństwie do procesów integracyjnych w świecie organicznym, stwierdzając, że tak jak ' tam, integracja przejawia
się zarówno w zwiększaniu się masy, jak też w zlewaniu się ze sobą mas odrębnych; proces integracji obejmuje
również ekonomikę, kiedy to w pewnych rejonach skupiają się różne rodzaje przemysłu i handlu. Integracja społeczna
nie pomija również takich dziedzin, jak język, nauka, sztuka itd.) oraz dezintegracja materii.
TYPY SPOŁECZEŃSTW
Klasyfikację typów społeczeństw rozpoczyna Spencer od ugrupowania ich według stopnia złożoności. Postępując w
ten sposób rozróżnia on: społeczeństwa proste (takie, które tworzy pojedynczą całość pracującą, niepodlegającą
żadnej innej całości, i którego części, przy lub też bez pomocy ośrodka kierowniczego, współdziałają ze sobą dla
osiągnięcia jakichś celów publicznych), złożone (wodzowie grup prostych podlegają wodzowi najwyższemu),
podwójnie złożone (społeczeństwa o strukturze niejako trójstopniowej, w których grupy proste podporządkowane są
władzy wyższej, ta zaś podlega jeszcze wyższej; społeczeństwa całkowicie osiadłe) i potrójnie złożone (wszystkie
współczesne ludy cywilizowane). Między poszczególnymi typami występują stadia przejściowe. Społeczeństwo
złożone staje się samodzielną jednostką wtedy, kiedy okrzepnie w sobie na skutek współdziałania wszystkich grup
składowych pod wodzą jednej osoby — w przypadku wojny, a jednocześnie zróżnicuje klasy społeczne i przemysł oraz
odpowiednio rozwinie swoje umiejętności. Spencer wprowadza również podział społeczeństw z punktu widzenia ich
działalności i wynikającej z tego różnicy organizacji. Biorąc pod uwagę te kryteria, Spencer wyróżnia dwa typy
społeczeństw: militarny (skoncentrowanie całej władzy w ręku przywódcy – wojennego; jednostki w rozmaitych
swoich czynnościach podlegają przymusowi władzy państwowej; centralizacja władzy w ręku wodza, który decyduje o
losach swych poddanych; wzrost stratyfikacji społecznej i zasadnicze ograniczenie wolności jednostki) i industrialny
(cele wybitnie pokojowe; najważniejsza jest wola obywateli, rząd zaś istnieje tylko po to, by ją wykonywać; wolność
osobista jednostki; współdziałanie jest dobrowolne; sympatia i prawo zajmuje miejsce siły i przymusu). Droga rozwoju
wiedzie od społeczeństwa militarnego do industrialnego.
Ewolucja, w swej postaci pierwotnej polega na przechodzeniu od stanu mniej spójnego do bardziej spójnego na skutek
rozproszenia ruchu i integracji materii; ale nie tylko. Równolegle do przechodzenia od niespójności do spójności
następuje przejście od jednolitości do wielorakości:
Społeczeństwa cywilizowane powstają przez ustanowienie klas regulatywnych: rządu, administracji, wojska,
duchownych, prawa itp. Kontrast między nierozwiniętymi i rozwiniętymi społeczeństwami jest wyraźny — mamy do
czynienia ze stale rosnącą koordynacją części. Przejście od homogeniczności do heterogeniczności znajduje odbicie za-
równo w postępie cywilizacji jako całości, jak i w postępie jednego plemienia czy narodu. Społeczeństwo na szczeblu
najniższym jest homogenicznym zbiorem jednostek, posiadających taką samą władzę i funkcję. Ale już w
początkowych stadiach ewolucji społecznej dostrzegamy zarodki różnic między rządzącymi i rządzonymi. Wraz z
podbojami i wzrostem liczebności plemienia, kontrast między rządzącymi i rządzonymi przybiera na ostrości. Władza
najwyższa staje się władzą dziedziczną; wódz zaś, obok wodzostwa militarnego przejmuje także wodzostwo
polityczne. Jednocześnie rozwija się inny, równoległy system rządów — rządy religijne. Przez długie lata obie te
formy rządów: religijna i świecka, były ze sobą ściśle związane. Obok nich, i ze wspólnego korzenia, wyrasta powoli
trzecia władza — obyczajów, czyli etykiety. Każdy z wymienionych wyżej typów władzy jest z kolei przedmiotem
dalszych różnicowań. Rosnącemu zróżnicowaniu władzy w ramach każdego narodu towarzyszy postępujące różni-
cowanie między rządami poszczególnych narodów. Poszczególne narody różnią się między sobą systemami rządów i
prawa, wierzeń i instytucji religijnych, obyczajów i zwyczajów. Jednocześnie następowało inne znane nam zróżnico-
wanie, to mianowicie, na mocy którego obywatele zaczęli dzielić się na klasy i kategorie. Równolegle do rozwoju klasy
rządzącej, opisanego wyżej, postępował rozwój klasy rządzonej, jeszcze bardziej złożony, w wyniku którego doszło do
podziału pracy, cechującego narody zaawansowane. Z chwilą udoskonalenia i rozszerzenia sieci dróg i środków
transportu poszczególne rejony kraju zaczynają pełnić różne funkcje i stają się wzajemnie od siebie zależne. Stopniowo
każda miejscowość zaczyna wykształcać swój własny rodzaj produkcji i on staje się przemysłem w niej dominującym.
Co więcej, ten wtórny podział funkcji występuje nie tylko między poszczególnymi grupami ludności jednego kraju,
lecz także między poszczególnymi krajami jako całościami. Wymiana dóbr, której wzrostowi wydajnie sprzyja wolny
handel, doprowadza w konsekwencji do mniejszej lub większej specjalizacji przemysłowej poszczególnych narodów.
Każde społeczeństwo jako całość dąży stale do utrzymania równowagi, polegającej na przystosowaniu jego
populacji do istniejących warunków życia. Równowaga funkcjonalna pociąga za sobą równowagę strukturalną. Każdy
wzrost heterogeniczności w jednostce zakłada — jako przyczynę lub skutek — jakiś wzrost heterogeniczności w
skupieniach. Granicę społecznej złożoności osiągnie się zapewne dopiero wtedy, kiedy osiągnie się wyżej opisaną
równowagę między siłami społecznymi i jednostkowymi. Końcem wszystkich zmian jest spoczynek.
CHARAKTER SOCJOLOGII
Właściwości zbioru są zależne od składających się nań elementów (natura części składowych określa pewne cechy
ich agregatu). Cechy poszczególnych elementów wyznaczają granice ich zbiorowi. Oczywiście warunki, w jakich
zbiór powstaje, w poważnym stopniu wpływają na różnicowanie się jego formy; warunki te jednak — w niektórych
wypadkach uniemożliwiając w ogóle powstanie zbioru, w innych go utrudniając, w jeszcze innych ułatwiając — nie
mogą nigdy nadać mu cech niezgodnych z cechami składających się nań elementów. Osobnicy jednego gatunku
posiadają pewne podstawowe cechy wspólne, które pociągają za sobą pewne cechy zbiorowości. Socjologia powinna
opierać się na tych założeniach.
20. INSTYNKTYWIZM
21. FREUD
OSOBOWOŚĆ:
• EGO
• SUPEREGO
• ID
Ego władza wykonująca, świadomość jednostki, zderzenie się id i superego
godzenie
id, superego i świata zewnętrznego
ego pozwala id na takie działanie by jego siły nie stanowiły niebezpiecznego zagrożenia a jednocześnie nie urażały
superego i nie weszły w kolizję ze światem zew.
ego zapewnia równowagę jest ona chwiejna ponieważ 3 składniki osobowości pozostają ze sobą w ciągłym
konflikcie
id vs superego prowadzi do destrukcji kultury przez instynkty
destrukcji jednostki przez środowisko
antagonizm jednostki i społeczeństwa przeniesiony do wew. i uznany za nieusuwalny
• Pogląd o dychotomii człowieka i społeczeństwa
• Doktryna zła ludzkiej natury
• Człowiek z zasady antyspołeczny
• Społeczeństwo musi go oswoić, pozwolić na zaspakajanie w pewnym stopniu popędów biologicznych i w dużej
mierze ogładzić i umiejętnie pohamować podstawowe ludzkie impulsy
Stosunek jednostki do społeczeństwa jest statyczny
Jednostka w swej istocie pozostaje zawsze taka sama i zmienia się tylko na tyle, na ile społeczeństwo wywiera
większy nacisk na jej naturalne popędy, ... albo też zezwala na więcej swobody
ZNACZENIE FREUDA
Poglądy Freuda :
1. w studiach nad człowiekiem nie należy przykładać nadmiernej uwagi do deklaracji jednostek . Freud rozbudził w
humanistyce XX wieku dążenie do wykraczania poza powierzchowny opis obserwowanych zjawisk, przyczyniając
się w ten sposób do destrukcji pozytywistycznego ideału nauki
2. osobowość ludzka ma swoją społeczna historię- wymiar biografii
Zwolennicy socjologizmu domagali się czegoś więcej niż przyznania socjologii prawa do samodzielnego bytu, według
nich powinna ona stać się nową królowa nauk o człowieku, mistrzynią filozofii, nauki o moralności, historiografii,
prawoznawstwa, nauki o polityce, teorii sztuki itd. Nowe idee kierowane głównie przeciwko psychologizmowi.
Słownikowe określenie socjologizmu:
„...teoria, według której socjologia(1) wystarcza, aby wyjaśnić fakty społeczne. W szczególności nie musi ona uciekać
się do pomocy psychologii...(2)lub nawet tylko ona jest w stanie rozwiązać problemy filozoficzne i moralne”
POJĘCIE SOCJOLOGIZMU
Dwojaki sens socjologizmu:
1. Określona teoria socjologiczna, związana z zespołem „zasad metody socjologicznej” i zawierająca pouczenia
dotyczące tego, jak zjawiska społeczne winny być badane i wyjaśniane.
2. Także doktryna filozoficzna roszcząca sobie prawo do wypowiadania się o sprawach, których nie zaliczmy do
socjologii.
Terminu socjologizm najczęściej używa się w odniesieniu do Durkheima ( najpełniejsze rozwinięcie teorii) i do jego
szkoły , Sorokin zalicza zaś do szkoły socjologistycznej również Cooleya, Marksa, niemieckich formalistów, uważa
bowiem , że łączy ich uznanie zjawisk społecznych za rzeczywistość sui generis , połączone to było z niechęcią do
psychologistycznego redukcjonizmu.
Socjologizm był jednym z wytworów coraz bardziej powszechnego pod koniec XIX w. dążenia do zaznaczania
swoistości przedmiotu badań socjologii, a także uwolnienia jej od skrajności pozytywistycznego naturalizmu.
Zadatki socjologizmu występowały już u klasyków pozytywistycznego naturalizmu
*U Comte’a były konsekwencją skrajnego antyindywidualizmu tego filozofa
*U Spencera tkwiły implicite w pojęciu społeczeństwa jako organizmu i ewolucji ponadorganicznej.
Do prehistorii socjologizmu należą także wszystkie koncepcje antyatomistyczne społeczeństwo stanowi
rzeczywistość nieredukowalną do swych części składowych i w stosunku do nich pierwotną , nadrzędną.
Socjologizm to cały zespół twierdzeń i założeń , które we wcześniejszych koncepcjach realistycznych bądź w ogóle nie
występowały , bądź też były w nich zawarte jedynie implicite . Wyrasta on na gruncie pozytywistycznego naturalizmu.
SOCJOLOGISTYCZNY NATURALIZM
Socjologizm stanowi odgałęzienie socjologii pozytywistycznej. Deklarując brak zainteresowania dla filozofii i
„metafizycznych sporów , socjologiści uważali główne założenia pozytywizmu za dobrze ugruntowane w działalności
poznawczej. W sporze z naturalistycznym dogmatyzmem chodziło o znalezienie w granicach naturalizmu miejsca dla
naturalizmu socjologicznego, który w faktach społecznych widzi fakty swoiste i stara się zdać z tej swoistości sprawę,
respektując ją w całej pełni. Problem polegał na tym aby wykluczyć z nauk społecznych praktykę wyjaśniania zjawisk
społecznych przez aprioryczne podciąganie pod jakieś inne kategorie zjawisk. Fakty społeczne podlegają ogólnym
prawą, ale posiadają także swoiste cechy, które może ujawnić tylko ich metodyczne badanie.
Socjologiści
- dążą do wytyczenia granicy miedzy zjawiskami życia jednostkowego a zbiorowego
- dążą do wykazania że z wiedzy o tych pierwszych nie da się wydedukować żadnej spolegliwej wiedzy o tych
drugich
- zakładają podział rzeczywistości ludzkiej na 2 kategorie faktów, z której każda musi być badana na swój sposób.
Socjologizm jest skrajnym redukcjonizmem.
AUTONOMIA I SAMOWYSTARCZALNOŚĆ
Dominujący pogląd o tym ze socjologia powinna być nauka samodzielna w szczególności musi być niezależna od tych
nauk, których zainteresowania ograniczają się jednostek ludzkich ‘w izolacji’. Socjologizm zwracał się przeciwko
wykorzystywaniu twierdzeń psychologicznych do wyjaśniania procesów życia zbiorowego. Był również przeciwny
wszelki odmianom biologizmu, w tej mierze w jakiej pojmowano biologie jako naukę o organizmach indywidualnych.
Krytykował on również ekonomię polityczną, liberalizm.
Skoro rzeczywistość społeczna jest czymś swoistym i jakościowo różnym od rzeczywistości indywidualnej,
socjologia ma swój własny przedmiot badań, jej sukces zależy od tego w jakim stopniu potrafi się uniezależnić od
innych nauk i traktować ten przedmiot bez przyjętych od nich ‘dogmatów’
Socjologia może korzystać z przykładów stosowanych w innych naukach lecz nie może rozwiązywać swych
problemów przy pomocy sformułowanych przez nie twierdzeń.
SOCJOLOGIA JAKO PODSTAWOWA NAUKA SPOŁECZNA
Socjologizm starał się przyporządkować sobie te dyscypliny, które zajmują się takimi lub innymi fragmentami
rzeczywistości społecznej-„socjologiczny imperializm”
Jedną z cnót socjologii widziano w upowszechnianiu świadomości, ze te fakty społeczne badane przez różne nauki są
ze sobą ściśle powiązane. Wszystkie nauki, których przedmiotem są zjawiska tego samego rodzaju, musza stosować te
sama metodę. U jej podstawy leży to ze wszystkie zjawiska -religijne, prawne, moralne, ekonomiczne należy traktować
zgodnie z ich charakterem faktów społecznych. Opisując je lub wyjaśniając musimy odnosić się do określonego
środowiska społecznego, do określonego typu społeczeństwa, szukając podstawowych przyczyn rozważanego zjawiska
a zasadniczych cechach takiego typu.
PRZEZWYCIĘŻENIE EWOLUCJONIZMU
Socjologizm oznaczał się w większym lub mniejszym stopniu odejście od ewolucjonizmu. Problematyka rozwoju
społecznego przestaje być ośrodkiem zainteresowania socjologii, która skupia swa uwagę na trwałych i powtarzanych
związkach między faktami społecznymi, na typach społecznych itd. Miejsce ewolucjonistycznych schematów zajmują
badania porównawcze. Źródła socjologistycznego ewolucjonizmu były wielorakie ale najważniejsze to to o odrzuceniu
założenia o jedności natury ludzkiej, grającego taką role w klasycznym ewolucjonizmie.
-pochodzenie polsko-żydowskie
-wykładał prawo na uniwersytecie w Graz (Austro-Węgry)
-publikował w języku niemieckim
Proces społeczny jest procesem naturalnym sui generis , toteż jego prawa nie mogą być dedukowane z praw
odkrytych przez badaczy innych dziedzin, lecz muszą być odkrywane drogą nieuprzedzonego badania swoistej
rzeczywistości społecznej.
- Socjologia nie jest bowiem i nie może być nauką o człowieku indywidualnym, socjologia ma badać grupy
społeczne, a nie jednostki, te bowiem w życiu społecznym się nie liczą.
- Socjologia jest nauką o grupach.
Hipoteza Wieloplemienności – ludzkość nie wywodzi się z jednego pnia i na skutek tego stanowi nie jedną całość,
lecz konglomerat heterogenicznych grup mających odrębna genezę i charakter. Hipotezę tą uważał za jedno z
największych swoich osiągnięć, według niego była to droga do uczynienia grup i walki między nimi podstawowym
datum socjologii.
- Pisał – „Trzeba przyjąć ludzkość za ogół niezliczonych różnorodnych grup społecznych, narodów,
szczepów, hord itp.”
- Podziały i antagonizmy wewnątrz ludzkości istnieją od początku świata. Zależało mu na tym aby dzięki
założeniu pierwotnej wieloplemienności ostatecznie przezwyciężyć z jednej strony fikcje jednostki, której
istnienie poprzedza istnienie społeczeństwa, z drugiej strony fikcje społeczeństwa jako organizmu.
- Wszystkie społeczeństwa historyczne były i są niejednorodne i wewnętrznie rozbite, powstawały zawsze jako
rezultat łączenia się wrogich grup, z których każda usiłowała podporządkować sobie pozostałe. Dlatego
przedmiotem socjologii są grupy społeczne w procesie wzajemnego oddziaływania.
- Proces Społeczny odbywa się wszędzie tam gdzie dwie lub więcej grup wchodzi z sobą w styczność, wstępuje
w zakres wzajemnego oddziaływania, główną siłą tego procesu jest grupowy egoizm. W toku tego procesu
kształtuje się dopiero jednostka ludzka i przez ten proces jest determinowana.
Koncepcja Rasy
Gumplowicz posługiwał się niefortunnym terminem „rasa”, który mógł być rozumiany na dwa sposoby – (1)bądź jako
dość luźne określenie każdej wielkiej grupy ludzkiej, która pod jakimiś istotnymi względami różni się od innych takich
grup, (2)bądź też jako zbiór ludzi połączonych „więzami krwi”- tak rozumiana rasa stała się głównym hasłem ideologii
rasistowskiej, z którą Gumplowicz nie miał nic wspólnego. Pisał „zarzuciłem czysto antropologiczne pojęcie rasy i
stosuje ten termin do grup społecznych, które tworzą jedność nie antropologiczną lecz społeczną.”
- Rasa nie jest produktem samego procesu fizjologicznego lecz jest produktem procesu historycznego, który w
istocie rzeczy jest również procesem naturalnym.
- Rasa stałą się poprzez rozwój społeczny na przestrzeni dziejów wyłaniającą się jednością, która swój punkt
wyjściowy znajduje w elementach duchowych (język, religia, obyczaje prawo, kultura etc.) i dopiero z tym
dochodzi do najpotężniejszego elementu fizycznego, do istotnego spoiwa, które łączy do – „jedności krwi”.
- Kultura jest zatem zasadniczym czynnikiem formowania się rasy, musimy zatem pamiętać że właściwie chodzi
o grupę etniczną lub narodową, albo nawet o grupę religijną, kastę a nawet klasę ekonomiczną, i tylko na
najniższym szczeblu rozwoju społecznego – hordę.
- Jednym z podstawowych procesów społecznych jest amalgamacja, czyli łączenie się ras, wytwarzające „więzy
historyczne”, których wynikiem staje się dopiero z czasem „wspólny obieg krwi”. Gumplowicz zakładał nie tylko
trwały podział ludzkości na „rasy” lecz również nieusuwalny antagonizm między nimi. Solidarności w obrębie
jednej grupy towarzyszy zawsze wrogość do innych grup.
- Z walki między grupami (rasami) wyprowadzał Gumplowicz wszystkie najważniejsze instytucje społeczne w
szczególności zaś państwo.
- Historia nie daje żadnego innego przykładu powstania państwa inaczej jak przez akt gwałtu jednego plemienia
przeciwko drugiemu. Państwo nie powstaje ze świadomego dążenia do pomyślności ogólnej czy sprawiedliwości,
jest narzędziem panowania silnych nad słabymi. Z przemocy rodzi się wszakże nie tylko wymuszone
posłuszeństwo pokonanych, lecz również kultura, która wpływa ujednostajniająco na różnorodne żywioły
społeczne państwa i przetwarza z czasem różnorodne części składowe ludu na naród jednolity. Ale mimo
postępów tej amalgamacji ludność państwa pozostaje bardziej lub mniej zróżnicowana, gdyż pierwotne podziały
„rasowe” trwają w postaci różnic stanowych, kastowych i klasowych.
Proces Historyczny:
- Na początku procesu historycznego rozwoju społeczeństwa i państwa istniała pokaźna ilość małych grup
społecznych, czyli hord, których członkowie złączeni węzłami krwi i wspólnotą interesów ekonomicznych żyli w
bezładzie płciowym i byli równi pod względem społecznym.
- Ta pierwiastkowa epoka ewolucji społecznej została przerwana przez nastanie wojen i konfliktów
międzygrupowych, które zapoczątkowały wieczny, nigdy nie kończący się proces konfliktów społecznych.
- Podstawowym motywem podbojów w historii była chęć poprawienia swego ekonomicznego stanu posiadania.
- Z biegiem czasu kiedy to rzeż przekształciła się w niewolnictwo i wyzysk ekonomiczny, w ewolucji społecznej
nastąpiła zasadnicza zmiana - w tym procesie opanowywania jednej grupy przez drugą, tkwi zaczątek władzy i
państwa.
- Państwo jest wytworem natury, podlega prawom natury i jest przez nie kierowane.
- Nie istniało państwo, które by nie powstało w wyniku podboju jednego plemienia przez drugie.
- Z chwilą gdy grupa zdobywców ustanowiła pierwsze stosunki polityczne, polegające na wyzysku ujarzmionej
większości przez panującą mniejszość, konflikt społeczny przekształcił się z zewnętrznego starcia między
grupami - w walkę klas wewnątrz państwa.
- Klasa panująca szybko doszła do przekonania, że o wiele łatwiej jest utrzymywać i rozszerzać władzę za
pomącą opartych na przymusie instytucji politycznych i prawnych; zyskawszy nad nimi kontrolę można
kształtować politykę państwa i sprzyjać swym interesom.
Emile Durkheim (1858-1917)- profesor socjologii w Bordeaux, a później na paryskiej Sorbonie. Autor klasycznych:
„Zasada metody socjologicznej” (1895r.), „O podziale pracy społecznej” (1893r.), „Elementarne formy życia
religijnego. System totemiczny w Australii” (1912r.). Obok Webera jeden z klasyków całej dyscypliny, stworzył teorię
socjologiczną, która potrafił zastosować w badaniach empirycznych, twórca jednej z nielicznych szkół naukowych w
socjologii. Twórczość Durkheima, mimo że bardzo nowatorska, była jednak silna osadzona we wcześniejszej myśli
społecznej, np. Monteskiusza, czy Rousseau. Była także dialogiem z najsilniejszymi, współczesnymi mu doktrynami
politycznymi, jak konserwatyzm, socjalizm i liberalizm. Podobna niezależność zachowywał względem popularnych w
jego czasach teorii naukowych, choć tez do nich nawiązywał. Wynikało to z „konieczności zaczynania od początku”, z
pominięciem przyjętych bezkrytycznie mniemań.
Szkoła durkheimowska- samo zjawisko szkoły naukowej w socjologii jest niezwykle rzadkie, obok szkoły
durkheimowskiej historia socjologii wyróżnia jedynie szkołę Parka.
Nazywana jest tez francuską szkołą socjologiczną i skupiła badaczy stosujących założenia Durkheima w wielu
dziedzinach życia społecznego, rozwijając ją i modyfikując. Szkoła ta zdobyła we Francji dominacją trwającą aż do II
Wojny Światowej.
Okoliczności sprzyjające powstaniu szkoły durkheimowskiej:
- socjologia Durkheima nie stworzyła zamkniętego systemu, była raczej zespołem problemów, propozycji, które
nadawały się nawet do zastosowania w odległych dziedzinach, niż czynił to Durkheim.
- sprzyjała także sytuacja, która dla wielu była kryzysową i wymagała znalezienia nowych środków działania, a
program Durkheima był pod tym względem bardzo atrakcyjny.
- Wg Cosera znaczenia miało także to, że D. starał się uprawomocnić socjologię także za pomocą taktyki
organizacyjnej, dzięki czemu jego uczniowie zyskali możliwość robienia kariery akademickiej, ale przede
wszystkim dzięki pismu „L’annee sociologue” (wydawane w latach 1896-1913 i 1923-1924)
• czasopismo to z czasem stało się czymś na kształt instytutu badawczego, wytworzyła się wokół niego
grupa pod patronatem Durkheima,
• Członków zespołu redakcyjnego łączyła jedność w sprawach zasadniczych, różnice dotyczyły
zainteresowań i kompetencji,
• Do współpracowników pisma nie tylko profesjonalni należeli socjologowie, lecz tez przedstawiciele
innych dyscyplin, jak ekonomista Francois Simiand,
• Dla twórców L’annee sociologue celem było zachowanie socjologii jako nauki teoretycznej, wyjaśnianie
funkcjonowania społeczeństwa jako całości, której żadnej części nie da się zrozumieć w oderwaniu od reszty,
• Strategia L’annee sociologue polegała na kumulowaniu wyników badań szczegółowych, prowadzonych
wg jednolitego planu. Zakładała ona obowiązek rzeczowej oceny całego dorobku nauk społecznych.
Najbardziej znani uczeni związani ze szkołą durkheimowską to: Antoine Meillet, Celestin Bougle, Henri Hubert,
Marcel Mauss, Maurice Halbwachs i inni. Z polskich klasyków socjologii do tej szkoły zaliczany jest Stefan
Czarnowski.
Durkheimowska teoria poznania: naukowe poznanie wg Durkheima powinno być wolne od wszelkich praenotiones,
bez żadnych przesadów, czy wiedzy potocznej dotyczących obiektu poznania. Stąd postulat by traktować fakty
społeczne jak rzeczy, o których nic się nie wie. Twórczość Durkheima polegała na ciągłym dialogu z wszystkimi
ówczesnymi doktrynami, któremu towarzyszyła praca nad tworzeniem „naukowego racjonalizmu”, który pozwoliłby
rozwiązać problemy praktyczne lepiej niż wcześniejsze doktryny socjologiczne.
Durkheim przykładał też dużą wagę do stosowania „metody socjologicznej”.
Fakty społeczne: Durkheim zapewniał, że nie przesadza jaka jest istota faktów społecznych, a jedynie proponuje
zajęcie wobec nich „odpowiedniej postawy myślowej”, polegającej na traktowaniu ich jak rzeczy, o których nie
wiadomo niczego pewnego. Socjolog badający fakty społeczne powinien podchodzić do nich, wyzbywając się
wyobrażeń przyjętych bezkrytycznie z potocznego myślenia. Był to postulat również metodologiczny
(metodologiczna niewiedza). Chodziło o znalezienie punktu, od którego można budować pewną wiedzę na dany
temat, miała być to empiria. Takie założenie przyjmowało, ze badacz znajduje się w obliczu faktów o których nic
nie wie (np. nie wie co to przestępstwo, ale stwierdza, ze w każdym społeczeństwie pewne czyny są potępiane a
inne nagradzane itp.). Takie założenie próbowało wyeliminować z nauki wszelkie pozaempiryczne założenia.
Poza tym takie traktowanie faktów społecznych, narzucało podejście do nich jak do czegoś „zewnętrznego”, czyli
niemożliwe jest poznanie introspekcyjne. Durkheim traktował je jako cos przeciwnego idei.
Definicja faktu społecznego Durkheima: „Jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny
do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu;” oraz „taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny,
mając jednak własną egzystencję, niezależną od jednostkowych manifestacji.”
Człowiek rozdwojony: „homo duplex”- człowiek cechuje się dwoistością, która znalazła wyraz w systemach
religijnych, moralnych etc., przedstawiających go jako istotę rozdarta między zmysły i rozum. Z jednej strony znajdują
się doświadczenia zmysłowe, instynkty związane z fizycznymi potrzebami, a z drugiej strony myślenie pojęciowe,
moralność, religia, czyli to co jest dzielone z innymi ludźmi. Te dwa aspekty nazywane są m.in.: egoistycznym i
altruistycznym, osobowym i bezosobowym. Wg Durkheima występuje miedzy nimi antagonizm. Postępowanie
moralne kłóci się z jednostkowym interesem itd. Próbując zrozumieć jak możliwe jest połączenie tych dwóch, różnych
części natury, zainteresował się religią, gdyż dzięki niej pojawia się w ludzkim życiu doświadczenie czegoś, co
przekracza zmysłowe doświadczenie. Pojawia się sfera sacrum. W przeciwieństwie do społeczeństw zwierzęcych, społ.
ludzkie to takie, gdzie „pewne sposoby działania są narzucane jednostce z zewnątrz, dołączają do jej własnej natury.
Pojęcie nomii i anomii: Pojęcia te również wywodzą się z badań Durkheima nad religią oraz samobójstwami. D. na
ich podstawie doszedł do wniosku, że jednostka bez moralnego oparcia w grupie traci zdolność do normalnego życia, a
społeczeństwo traci zdolność do kontroli i opieki ad jednostką stoi u progu rozkładu, ten stan nazwał anomią (jej
przeciwieństwem jest nomia). We współczesnych mu czasach widział niebezpieczeństwo w braku reglamentacji
działalności gospodarczej i podziale klasowym społeczeństwa, co uniemożliwiać miało zharmonizowanie funkcji
społeczeństwa, a to prowadziło do prawnej i moralnej anomii. Durkheim uważał, że rolę która pełniła niegdyś religia
miało przejąć państwo, jednak „stało się sługa gospodarki.” Anomia jest jedna z przyczyn samobójstw, gdyż
działalności jednostek brakuje regulacji, co jest źródłem cierpienia.
Solidarność mechaniczna i organiczna: Społeczeństwo wg Durkheima jest siłą czyniącą jednostkę w pełni
człowiekiem. Wiązało się to z teorią solidarności (więzi społecznej). Jej mierzenie jest możliwe jedynie przy pomocy
zewnętrznego, obiektywnego wskaźnika, Durkheim uznał za taki wskaźnik prawo i wyróżnił dwa rodzaje przepisów
prawnych. W różnych społeczeństwach występuje albo przewaga prawa „kooperacyjnego” (zobowiązujące winnego do
naprawienia szkody), albo prawo karne, „represyjne” (kara dla każdego, kto przekroczy przepisy). Różnica między
nimi dotyczy tego, że jedno odnosi się do pogwałcenia ogólnie przyjętych norm, wartości, a drugie odnosi się do
czynów względem jednostek. Ta różnica zdaniem D. odpowiada dwóm rodzajom społeczeństw, solidarności
społecznej:
- Społeczeństwo o przewadze prawa karnego, czyli pod kontrola zbiorowości znajduje się całe życie jednostki,
istnieje względnie jednolity system norm. Zakres świadomości jednostkowej = zakres świadomości zbiorowej.
Takie społeczeństwo cechuje się solidarnością mechaniczną, wynika ona z podobieństwa jednostek, wspólnota
dóbr, dominacja religii, podstawową cecha jednak jest brak podziału pracy.
- Społeczeństwo o przewadze prawa kooperacyjnego cechuje się zróżnicowanie w efekcie podziału pracy. Ludzie
wierzą, że są zróżnicowani i na skutek tego są sobie nawzajem potrzebni. Dzięki specjalizacji kształtuje się
świadomość i solidarność organiczna.. Jest ona wprost proporcjonalna do stopnia zróżnicowania społeczeństwa.
Takim społeczeństwem jest nowoczesne społeczeństwo przemysłowe.
Przestępstwo powstaje z opozycji między jakimś czynem a świadomością zbiorową (kiedy jakiś czyn jest z ową
świadomością sprzeczny, kiedy uraża silne i określone stany świadomości zbiorowej). Nie należy twierdzić, że jakiś
czyn uraża świadomość wspólną, gdyż jest przestępczy, ale że jest przestępczy, ponieważ uraża świadomość wspólną.
Nie, że go potępiamy, ponieważ jest przestępstwem, ale jest przestępstwem dlatego, że go potępiamy. Dlatego, że
jakieś uczucie, bez względu na jego pochodzenie i cel, występuje we wszystkich świadomościach z pewną siłą i
określonością, każdy czyn, który je uraża, stanowi przestępstwo. Charakter społeczny reakcji karnej wynika ze społecz-
nego charakteru urażonych uczuć. Ponieważ te uczucia występują u każdego człowieka, popełnione przestępstwo
wywołuje u wszystkich, którzy są jego świadkami lub o nim wiedzą, tę samą odrazę. Wszyscy są urażeni, a więc
wszyscy stawiają czoło atakowi. Ponieważ to świadomość wspólna jest urażona, trzeba, aby to ona stawiała opór, a w
konsekwencji, by opór był zbiorowy(jeśliby nie było tego oporu, znaczyłoby to, że ta wspólna świadomość nie jest tak
naprawdę wspólna i stworzyło zagrożenie dla jej istnienia w przyszłości) Opór jest zorganizowany(coraz bardziej
rozszerzające się wzburzenie popycha gwałtownie ku sobie wszystkich gromadzących się i łączy ich w tym samym
miejscu - reakcje emocjonalne, których teatrem jest każda świadomość, bardziej sprzyjają jednoczeniu się; wzbudzone
uczucia są bardzo określone, a przez to jednorodne; reakcje uczestniczą zatem w tej jednorodności, z całkowitą
naturalnością zatracają się w uczuciach, zbiegają się z nimi w jedną wypadkową, która je zastępuje i którą
urzeczywistnia nie każdy odrębnie, lecz tak właśnie utworzone ciało społeczne). Władza reagowania, którą dysponują
instytucje rządowe, gdy tylko się ukonstytuują, stanowi jedynie emanację władzy, która rozproszona jest w
społeczeństwie, gdyż z niej się rodzi. Jedna jest odbiciem drugiej; zakres pierwszej ulega zmianie tak, jak zakres
drugiej. Ustanowienie tej władzy służy podtrzymywaniu świadomości wspólnej.
Mamy w sobie dwie świadomości: pierwsza zawiera charakteryzujące nas stany osobiste, podczas gdy stany drugiej
świadomości są wspólne całemu społeczeństwu. Pierwsza reprezentuje wyłącznie naszą osobowość indywidualną i tę
tworzy; druga reprezentuje typ zbiorowy i w konsekwencji — społeczeństwo, które bez niej nie istniałoby. Kiedy jeden
ze składników tej drugiej świadomości kieruje naszym postępowaniem, działamy nie dla naszego interesu
indywidualnego, ale dla celów zbiorowych. Chociaż różne, obie te świadomości są ze sobą powiązane, w sumie
bowiem mając jedno i to samo podłoże organiczne tworzą jedność. Są więc solidarne. Stąd wypływa solidarność sui
generis, która zrodzona z podobieństw wiąże bezpośrednio jednostkę ze społeczeństwem – solidarność mechaniczna.
Solidarność ta polega nie tylko na ogólnym i nieokreślonym powiązaniu jednostki z grupą, ale także na uzgadnianiu
poszczególnych dążeń. Gdzie zaś naprawdę dążenia zbiorowe są takie same, przynoszą wszędzie takie same efekty. W
konsekwencji za każdym razem, kiedy wchodzą w grę, ludzkie pragnienia spontanicznie i zbiorowo zmierzają w tym
samym kierunku. Tę solidarność wyraża prawo represyjne (prawo karne – chroni przed najmniejszym osłabieniem
solidarności społecznej, zarazem wymuszając na nas minimum podobieństw, bez których jednostka byłaby
zagrożeniem dla jedności ciała społecznego). Solidarność społeczna istnieje dzięki temu, że pewne stany świadomości
są wspólne wszystkim członkom danego społeczeństwa.
Kara - Prawdziwa jej funkcja polega na zachowaniu nienaruszonej spójności społecznej poprzez podtrzymywanie
świadomości wspólnej w całej jej witalności (tylko w stopniu minimalnym służy zmianie postępowania winowajcy i
odstraszeniu jego potencjalnych naśladowców). Cel: Nie doprowadzić do rozluźnienia solidarności społecznej.
Istnieją słabsze czy też bardziej nieokreślone stany świadomości zbiorowej, które przejawiają się za pośrednictwem
obyczajów, opinii publicznej i choć nie wiąże się z nimi żadna sankcja prawna, przyczyniają się do zapewnienia
spójności społeczeństwa.
Solidarność organiczna- jej podstawą jest prawo kooperacyjne; wynika z podziału pracy. Podział pracy powoduje
wzajemne zależności części zbiorowości. Zatem solidarność organiczna łączy ludzi mocniej niż mechaniczna
(mechaniczna opiera się na podobieństwach; tutaj więzi są tym silniejsze, 1).Im bardziej świadomość wspólna pokrywa
się ze świadomością indywidualną, 2).Im większą siłę ma solidarność, 3). Im praktyki i wierzenia są bardziej
określone-tym mniej miejsca zostawiają na indywidualne różnice.).
Prawo historyczne: Solidarność mechaniczna, która początkowo występuje sama lub prawie sama, stopniowo traci na
znaczeniu i zaczyna przeważać solidarność organiczna.
POJĘCIE HISTORYZMU
Termin wieloznaczny
1. uwzględnienie w rozmyślaniach o człowieku i życiu społecznym kontekstu historycznego. O historyzmie mowa
wtedy, gdy ktoś kwestionuje możliwość wypowiadania twierdzeń, których prawdziwość byłaby niezależna od
warunków miejsca i czasu.
2. bywa też zorientowany na odkrywanie tzw. prawd historycznych i budowę uniwersalnych schematów rozwoju,
w innych przypadkach dąży do uchwycenia tego co swoiste dla poszczególnych epok i krajów, dlatego
rozróżniamy historycyzm i historyzm. Przedstawicielami tego pierwszego był Comte, Spencer, Marks, którzy
nie mieli nic wspólnego z opisywanym historyzmem
„historyzm absolutny”(Topolski):
- żadnego faktu ludzkiego świata nie da się wytłumaczyć tak długo, jak długo będzie się go traktować jak coś
niezmiennego i danego raz na zawsze, wszystko jest w toku stawania się,
- życie historyczne jako całość - przedmiot badań ma swoje miejsce w obrębie określonej przestrzeni, należy go
ukazywać jako element całości (np. zjawiska ekonomiczne nie należy abstrahować z całości życia społecznego
tj. kultury, historii)
- podejście indywidualizujące (w opozycji do podejścia generalizującego, charakterystycznego dla naturalizmu) -
odkrywanie jedynego w swoim rodzaju oblicza indywiduum: jednostki, narodu, epoki, czy państwa,
- humanistyka jako samowiedza – zatarcie między podmiotem a przedmiotem poznania społecznego oraz między
świadomością naukową a wiedzą potoczną, wiedza humanistyczna obciążona jest wartościowaniem (poznanie
człowieka zakorzenione jest w kulturze), wiedza społeczna jest samowiedzą człowieka należącego do
określonej epoki, kultury, grupy,
- celem rozumienia w wiedzy humanistycznej jest uchwycenie indywidualności historycznej,
- relatywizm historyczny - należy brać pod uwagę kontekst historyczny,
- odrzucenie antynaturalistycznej formy nauki.
Najwybitniejszym przedstawicielem omówionej wyżej formacji jest: WILHELM DILTHEY (1833-1911) - filozofia
rozumu historycznego
- Rozróżnia dwa rodzaje nauk: nauki o przyrodzie i „nauki o duchu” (które odnoszą się do ludzkości: historia,
ekonomia, prawo, polityka, badania religii, literatury, poezji, architektury, muzyki, filozofii, psychologia)
- Dilthey uważał iż droga do poznania systemu społecznego nie prowadzi przez budowę odrębnej dyscypliny
(socjologii), która czerpie przykład z przyrodoznawstwa. Proponuje perspektywę psychologii historycznej
(opisowej). Oznacza to dążenie do respektowania swoistości badanych zjawisk
perspektywa psychologii historycznej:
- krytykuje socjologię za to, że sprowadza poznającą jednostkę ludzką do dyskursywnego rozumu
- w naukach humanistycznych podmiot i przedmiot badań należą do tego samego świata, który nie kieruje się
tylko rozumem, a jest on tylko jedną z sił życia
- w koncepcji Diltheya najważniejszą z nauk humanistycznych była psychologia. Jednak miała to być
psychologia zajmująca się historyczną naturą człowieka. Chodziło o zrozumienie czynów ludzkich w
kontekście historycznie zmiennej kultury. Przedmiotem zainteresowań miał być człowiek działający w historii
- jednostka jest podstawowym elementem składowym historycznego społeczeństwa. Jest zamkniętą w sobie
całością
- historyczność życia psychicznego
- Dilthey potraktował psychologię jako naukę pomocną historii
- Uważał, że psychika ludzka ma pewne cechy uniwersalne, których istnienie pozwala rozumieć ludzi innych
kultur i epok, wiedza na temat tych cech nie jest wszakże wystarczająca. Jednostka to punkt, w którym krzyżują
się różne systemy interakcji społecznej. Diltheya interesował człowiek w historii, kształtowany przez zmienne
warunki społeczne
obiektywizacje życia:
- Dilthey wystrzegał się reifikowania struktur społecznych i przypisywania im egzystencji niezależnej od
jednostek ludzkich. Miał tu na myśli systemy kulturowe, (religia, sztuka, filozofia, nauka, prawo, gospodarka,
język) i zewnętrzne organizacje społeczne (rodzina, państwo, Kościół, korporacje). Wszystkie organizacje
społeczne wyrastają „z żywego układu ludzkiej psychiki, tylko więc i wyłącznie na jej podstawie mogą być
zrozumiane”. Jednak wyżej wymienione zjawiska są trwalsze aniżeli jednostki i mają swój własny porządek
wewnętrzny.
- Nauki humanistyczne nie znają jednostki izolowanej, każde uzewnętrznienie życia reprezentuje to , co wspólne
dla wspólnoty w obrębie której porusz się jednostka.
Idea rozumienia:
- Badacz sam należy do badanego przez siebie świata.(Dlatego trudno mu posługiwać się metodą przyrodniczej
obserwacji). Dilthey dopatruje się w tym wyższości humanistyki nad przyrodoznawstwem, które skazane jest na
obserwowanie zjawisk, podczas gdy humanistyka może docierać do tego co za nimi ukryte.
- Rozumieć to odtworzyć w swoim wnętrzu obcą formę życia poprzez nasilenie lub osłabienie w sobie pewnych
procesów psychicznych . postawić się na miejscu kogoś innego (ponieważ jednostka ludzka posiada pewne
cechy uniwersalne, wspólne dla wszystkich). Następnie należy umieścić dane fakty w ramach szerszej całości
tj. wiedzy którą już posiadamy.
Kultura i wartości
- Nauki o kulturze nie powinny być ograniczone do badania zdarzeń psychicznych. Rickert przekłada akcent z
tego co przeżywają jednostki na to, co ma dla nich znaczenie (czyli zostaje w uchwytnym związku z
wartościami).
- Rickerta obchodzi to, dzięki jakim wartościom świat ma określoną strukturę. Każde społeczeństwo, epoka
odznacza się swoistą konfiguracją wartości.
- Wartości, do których odwołuje się historyk, nie są jego wartościami, ale lecz wartościami rzeczywiście
obecnymi w procesie historycznym.
Rzeczywistość społeczna nie istnieje w ten sam sposób co przyroda, ponieważ tworzy ją WOLA jednostek, czyli
postaw ludzi, między którymi zachodzi stosunek społeczny. Niemożliwe jest istnienie społeczeństwa bez jednostek,
które jego chcą, postrzegają i odczuwają. Natura człowieka posiada dwa rodzaje woli:
- ORGANICZNĄ: płynącą z głębi ludzkiej psychiki. Myśl człowieka związana jest z uczuciami, życiem i
doświadczeniem jednostki. Powoduje działania spontaniczne. Tworzy wspólnotę.
- ARBITRALNĄ: poprzedza ją namysł, jest samodzielna, niezwiązana z całościowym życiem jednostki.
Powoduje działania, które podejmuje się ze względu na to, że są najbardziej skuteczne w osiągnięciu celu. Tworzy
stowarzyszenie.
Wola przyczynia się do powstawania stosunków społecznych. W zależności od jej rodzaju, może to być wspólnota lub
stowarzyszenie.
● WSPÓLNOTA/ Gemeinschaft/ - łączy jednostki na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskości
emocjonalnej /np. więzi rodzinne/. Ogarnia wszystkie dziedziny życia ludzi. Czynnikiem kontroli są zwyczaje i
tradycja. Jej podstawą jest własność zbiorowa. Istnieje dzięki wartościom. W niej mamy kontakt ze słowem i tradycją.
To tradycyjna wieś, społeczeństwo pierwotne. Jest to typ idealny, zespół wartości, które występują i są niezbędne w
każdym społeczeństwie. Wraz z rozwojem społeczeństw ład wspólnotowy rozpada się i zanika, a podmioty tworzą
stowarzyszenia.
● STOWARZYSZENIE /Gesellschaft/ - łączy ludzi, którzy występują w określonych rolach i dotyczy tylko
jakiejś części osobowości. Żeby zaspokajać egoistyczne interesy człowiek wchodzi w interakcje z innymi. W grę
wchodzi wyrachowanie, umowa i wymiana korzyści. Czynnikiem kontroli jest opinia publiczna i prawo. Rządzi
pieniądz i własność prywatna. To nowoczesne miasto. Jest grupą celową, która ma zaspokajać potrzeby.
Nie ma ładu wspólnotowego lub zrzeszeniowego w czystej postaci. One wzajemnie się dopełniają. W społeczeństwie
kapitalistycznym występuje ład zrzeszeniowy. Wspólnotowe związki są cząstkowe. Wspólnota nie jak się ujawnić.
- historycyzm, nie ma stałego prawidła rozwoju społeczeństwa, filozofii dziejów ani niczego takiego, nauki społeczne
nie są podobne do nauk przyrodniczych (antynaturalizm, antypozytywizm), poznanie ma charakter partykularny, a nie
uniwersalny. Orzekać można tylko w kontekście kulturowym i historycznym a nie o rzeczach w ogóle.
- założenie historycyzmu nie implikuje jednak relatywizmu poznawczego i chaosu świata społecznego. Może (i musi)
istnieć obiektywna nauka o społeczeństwie, na podstawie poprawnie metodologicznego dowodzenia, które jest
prawidłowe nawet dla Chińczyka (a więc ahistoryczne i akulturowe).
Socjologia rozumiejąca
Dwa typy rozumienia
- bezpośrednie (właściwe wszystkim ludziom pozwalające rozumieć treści które kultura definiuje jako oczywiste jak
uścisk dłoni, czy uśmiech).
- wyjaśniające (właściwe myśleniu naukowemu, więc i socjologii rozumiejącej, mające odpowiadać na pytanie
dlaczego? Odkrywanie przyczyn i motywów działań społecznych, nawet tych ukrytych dla samego aktora, rozumiane
nie psychologistycznie, a właśnie społeczne wnikające w kontekst i uwarunkowania działania. Nauki o kulturze
powinny więc formułować hipotezy i wyjaśnienia jak nauki przyrodnicze, pamiętając jednak, że będą one nastręczały
znacznie więcej trudności przy weryfikacji właśnie rozumienie istoty zjawisk pozwala odróżnić zwykłą koincydencję
od zależności przyczynowej).
Aktorem działań jest jednostka, a nie grupa: wyjaśnienia socjologiczne mają mówić dlaczego jednostka działa tak, a nie
inaczej. Niepotrzebne jest pojęcie społeczeństwa. „Państwo”, „spółdzielnia”, czy „feudalizm” to kategorie określonych
rodzajów zachowania jednostek.
Działania społeczne NIE WYNIKAJĄ JEDNAK Z CECH JEDNOSTKI (to róznica miedzy Weberem a dawniejszym
nominalizmem), z jakichś metafizycznych założeń o jej cechach wrodzonych, naturze ludzkiej, czy z wiedzy
psychologicznej. Działania są ukierunkowane na innych, na inne jednostki i w tym sensie są kształtowane przez
kontekst społeczny/historyczny/kulturowy.
Typ idealny działania racjonalnego – stanowi układ odniesienia do analizy wszelkich działań społecznych. Nawet
jeżeli działania ludzkie są nieracjonalne wygodniej je opisywać jako odstępstwo, zaburzenie reguły racjonalności, niż
czynić z nieracjonalności regułę.
Kwestia współzależności religii i ładu społecznego – Weber neguje Marksa, z jego założeniami o prostym
zdeterminowaniu „nadbudowy” przez stosunki wytwórcze, ale nie stawia też tezy przeciwnej. Według niego i religia i
organizacja społeczna to strefy względnie autonomiczne, mogące na siebie wzajemnie oddziaływać. I tak etyka
protestancka sprzyjała rozwojowi ducha kapitalizmu, nie oznacza to, że kapitalizm nie mógłby bez niej powstać, ani że
była ona prostą konsekwencją kapitalizmu. Weber natomiast wyjaśnia fakty kapitalistycznej dominacji protestantów
nad katolikami, właśnie tym, że pewne tezy etyki tych pierwszych są zbliżone do tego co nazywa „duchem
kapitalizmu”.
I po ostatnie – Weber choć krytykował ewolucjonizm i w ogóle teorie uniwersalistyczne, zwolennikiem był zaś analizy
partykularnych procesów i przypadków pokusił się jednak o wysunięcie jednego (przynajmniej) twierdzenia, które
opisywać by miało cały rozwój Cywilizacji Zachodu. Otóż rozwój tej, ale tylko tej cywilizacji miałby przebiegać
według prawidła „odczarowywania świata”. Likwidacji ulegają mityczne i religijne wyjaśnienia , wszystko jest
poddawane procesowi racjonalizacji. Rytm natury w gospodarce zastępuje racjonalna księgowość panowanie
charyzmatyczne władcy biurokracja, itp. itd. Potwierdzenia tej tezy Max Weber szuka nawet w muzyce i sztukach
plastycznych, które według niego zaczynają być ujmowane w coraz bardziej racjonalnych/technicznych kategoriach i
poddają się kontroli rozumu (harmonie, nuty i takie tam.)
Pojęcia Webera: (na marginesie niżej jest napisane, że Simmel to twórca socjologii formalnej, ano może i prawda to,
bo to chronologicznie jest nie bardzo poukładane i poniższe pojęcia są pojęciami SOCJOGII FORMALNEJ MAXA
WEBERA, który oprócz tego uprawiał oczywiście SOCJOLOGIĘ HISTORYCZNĄ)
Struktura społeczna – ma trzy wymiary ekonomiczny (klasy), kulturowy (stany), polityczny (partie), ma charakter
raczej analityczny i nie odzwierciedla jak marksowska faktycznie istniejących części społecznych tylko sztucznie
utworzone zbiory jednostek.
Klasa – zbiór jednostek mający podobne możliwości pozyskania dóbr za sprzedaż swoich umiejętności (a więc nie
posiadanie jak u Marksa, a zarobkowanie). Nie ma potencjalnej ani faktycznej świadomości społecznej, raczej nie ma
wspólnych interesów bo konkuruje ze sobą na rynku pracy (inaczej niż u Marksa)
Stan – jednostki o podobnym stylu konsumpcji i prestiżu, są bardziej predestynowane do posiadania wspólnych
interesów niż klasa.
Partia – jednostki o wspólnych interesach politycznych, partia raczej wyjątkowo niż zwykle reprezentuje interesy klasy
bądź stanu.
Typy panowania – praktycznie nigdy nie występują w rzeczywistości jak czyste typy, faktycznie istniejąca władza
może zawierać elementy jednego, dwóch, bądź wszystkich typów panowania.
- legalne (biurokracja), oparte na procedurach, stanowionych przepisach, władza oddzielona od jednostki.
- tradycyjne, oparte na sile tradycji, scedowanej na konkretną jednostkę, bądź grupę.
- charyzmatyczne, władza jest nierozerwalnie związana z osobą władcy, obdarzonego przez grupę charyzmą.
Simmel przyjmuje, że istnieje nieuwarunkowana, płynna, zmienna rzeczywistość, która jest jak potok życia. Socjolog
musi wydobyć z niego zdarzenia, zjawiska i je zinterpretować. Musi wyabstrahować z niego formy niezależne od
czasu, przestrzeni, struktur, aby stworzyć pojęcia, które zakotwiczą się w świadomości i będą przedmiotem analiz.
Wprowadza porządek w potok życia, czyli formy stosunków społecznych.
FORMA: w grupach, których cele są różne spotykamy pod względem formalnym identyczne sposoby odnoszenia się
do siebie jednostek np.: stosunki podrzędności, nadrzędności, rywalizację, podział pracy. Formy w jakich realizują się
cele mogą być identyczne. Jest to pojęcie filozoficzne, wskazuje trwałe elementy w zmiennej rzeczywistości. Formę
wypełnia TREŚĆ, która jest zmienna w zależności od sytuacji historycznej lub kulturowej. Różna treść – ten sam
stosunek. Świat składa się ze zdarzeń, działań, a ludzi chcąc sobie uporządkować go, poradzić z nim, ujmują go w
pewne wzory, czyli formy. Pojęcie formy tak do końca nie jest jasne. Simmel czasami twierdził, że to co jest formą pod
jednym względem, stanowi treść pod innym.
INTERAKCJA – wzajemne oddziaływanie, intencjonalne działanie człowieka nakierowane na inną osobę, które ma
wywołać odpowiedź, odpowiednią reakcję. Na nią ma wpływ liczebność i odległość osoby od grupy.
Wyróżnił diadę i triadę, czyli grupę dwu i trzy osobową. Diada nie ma innego znaczenia poza tym, jaki ma dla dwóch
tworzących ją osób. Nie ma struktury grupowej. Każda osoba zachowuje w znacznym stopniu swoją indywidualność.
Jest to prosta relacja między dwiema osobami. Triada to nie tylko suma tworzących ją jednostek, ma swoją strukturę,
która bywa zagrożeniem indywidualności jednostek. Grupa wywiera wpływ na uczestników zwiększa się liczba reakcji
miedzy nimi. Ludzie mogą wpływać na siebie, manipulować sobą. Pojawiają Się nowe role społeczne. Trzecia osoba
może być mediatorem w konfliktach lub spór wykorzystać w swoim interesie.
W większej całości mniej liczy się podmiot. Jednostka znika, ważne są tylko interesy. Im większa całość, tym większa
autonomia i wolność jednostki. Mała grupa może bardziej kontrolować jej uczestników. Jednak duże społeczności
zagrażają wolności jednostki. Masy ulegają dominacji jednej idei, podatne są na sugestie.
Odległość także odgrywa rolę w interakcjach. Tą kwestię Simmel porusza w swoim eseju „Obcy”. Uczestnik interakcji
znajduje się w pewnej odległości od grupy. Nie jest ani bliski ani odległy. Jednak ta odległość jest na tyle duża, że
grupa nie może go wchłonąć, ani na tyle mała, że jednostka znajduje się w polu widzenia grupy. Ponieważ jest obcy
członkom grupy łatwo jest się mu zwierzyć, dzięki czemu, może stać się naturalnym człowiekiem. Obcość to
kombinacją bliskości i odległości.
System socjologiczny Znanieckiego uważany jest za jedno z najpełniejszych sformułowań tzw. teorii czynności ( 1-
działania społ. ludzi wynikają z ich świadomości samych siebie (jako podmiotów) i z ich świadomości innych ludzi i
sytuacji zewnętrznych (jako przedmiotów) 2- jako podmioty ludzie działają swe intencje, cele 3-używaja oni
odpowiednich środków, technik, metod 4-przebieg ich działalności jest ograniczony przez nie podlegające modyfikacji
warunki 5- korzystając e ze swojej woli lub rozumu dokonują oni wyboru i oceny tego co robili, robią i zrobią 6-
podejmując decyzję odwołują się do zasad, norm).
Teoria czynności: podstawa całej konstrukcji, bo twierdził, że czynności społ. są najprostszym rodzajem faktów społ.,
stanowią podłoże obyczajów, ról osobistych i organizacji grupowych. Wykluczał możliwość redukcji bardziej
złożonych układów społecznych od czynności społ. (układy wyższe są czymś bardziej złożonym niż tylko syntezą cech
układów niższych – obiektywne istnienie i charakter każdego z nich opiera się na faktycznym doświadczeniu i
działalności społ. historycznie żyjących zbiorowości ludzkich, które do każdego wyższego układu dodają coś, czego w
niższych nie było)
Rezultatem dążenia Znanieckiego do syntezy wielu koncepcji i oddania sprawiedliwości każdej z nich był system
teoretyczny, który można nazwać kulturalizmem.
Teoria czynności: podstawa całej konstrukcji, bo twierdził, że czynności społ. są najprostszym rodzajem faktów społ.,
stanowią podłoże obyczajów, ról osobistych i organizacji grupowych. Wykluczał możliwość redukcji bardziej
złożonych układów społecznych od czynności społ. (układy wyższe są czymś bardziej złożonym niż tylko syntezą cech
układów niższych – obiektywne istnienie i charakter każdego z nich opiera się na faktycznym doświadczeniu i
działalności społ. historycznie żyjących zbiorowości ludzkich, które do każdego wyższego układu dodają coś, czego w
niższych nie było)
Stosunki społ.; systemy funkcjonalnie współzależnych czynności społ. wykonywanych przez dwie jednostki
wzajemnie na siebie oddziałujące. Gdy zajmujemy się stosunkami społ. badamy długotrwałość sekwencji społ. akcji i
reakcji. Aby zaistniał stosunek społ. musimy mieć do czynienia z wzajemnym obowiązkiem uznawanym przez obu
partnerów.
Osoby społ.: inaczej role społ. Socjolog nie może przyjmować jakiejś trwałej substancji psychicznej, która
determinowałaby zachowanie jednostki. Podmiot nie objawia się w całym swoim bogactwie tylko w jakiejś części.
Strona, którą pokazuje nam zależy od pełnionej roli społ. Z każdą rolą społ. wiążą się określone normy, prawa, funkcje.
Osobowość człowieka jest dynamiczną i historyczną syntezą jego wszystkich ról społ. (ta osobowość społ. nie jest
tożsama z osobowością kulturową jest tylko jej częścią). Znaniecki protestował przeciw ukazywaniu jednostki jako
biernej na rzecz ,,Ja”.
Grupy społ.: nie chciał, aby zjawiska społ. utożsamiać z grupa społ., bo są one zjawiskiem szerszym. Grupa istnieje,
dlatego, że jej członkowie uważają ja za istniejącą w oddzieleniu od reszty świata. Występuje podział na członków i
nieczłonków grupy. Ważna cecha to również brak wyłączności: jednostka uczestniczy jednocześnie w wielu grupach.
(gr. pierwotne, genetyczne, terytorialne, religijne, kulturowe). Żadna z grup nie może być uznana za społ. gdyż inne
mogą z równym prawem domagać się tego tytułu. Ewentualnie można mówić o społ. jako kompleksie grup
wytwarzającym się w warunkach dominacji jednej grupy podstawowej. I wtedy można wyróżnić 4 zasadnicze typy
społeczeństw: plemienne, polityczne, kościelne, o kulturze narodowej. Społeczeństwa można traktować jako systemy
integracji ról społ. i grup społ.
Teorie: faktycznie nie udało się uniknąć budowania teorii – one to determinowały wybór i formułowanie pytań.
• Ściśle powiązane z empirią
• Koncentracja na społ. lokalnej ( jako kontekście badań wszelkich procesów społecznych, sposób organizowania
się ludzi).
Społ. lokalna (community) rozumiana zarówno jako zbiorowość terytorialna a także wspólnota. Mikrokosmos,
laboratorium badania wszelkich problemów społ. ponieważ jest kompletnym sposobem życia i systemem instytucji
życie to umożliwiającym.
3 cechy społ. lokalnej (Hillery):
• Terytorium
• Interakcje
• Istnienie trwałych więzi.
Większość autorów tak wg Hillerego postrzega społ. lokalną, z wyjątkami, które koncentrują się na 1 jej aspekcie.
Dwuznaczność społ. lokalnej: znajduje się na granicy między populacją ekologiczną( rośliny, zwierzęta) a ładem
społecznym („Gemeinschaft” Tonniesa).
Zainteresowanie społecznością lokalną pojawia się dopiero w momencie rozkładu więzi wynikłym z postępującej
urbanizacji i industrializacji.
Badania społ. lokalnej skupiają się na:
• Osobliwości wielkich skupisk
• Kontraście: miasto – wieś; dawne miasto – dzisiejsza metropolia; community = wspólnota moralna – community
= symbioza organizmów na danym terenie.
Zainteresowanie małymi społecznościami nie jest rezygnacją z badania wielkich. Ogólnych problemów, a
przeniesieniem ich do „laboratorium” i źródeł:
„ Miasteczko(...) odegrało i gra największarolę w kształtowaniu ducha publicznego , ducha kultury USA” Veblem
Źródła atrakcyjności modelu antropologicznego wynikła z nadziei ukazania współzależności wszystkich sfer życia
społeczności, zachowania jednostek. Jednak proste życie metod antropologicznych byłoby zbytnim uproszczeniem.
Perspektywa naukowa określa techniki, stąd też badanie naturalnej społeczności wyklucza wszelkie sztuczne techniki
(eksperymenty), a wymaga od badacza długiej pracy w terenie.
Stąd przydane wg Stewarda techniki to:
• Obserwacja uczestnicząca
• Wywiady
• Archiwa, zapisy, dokumenty
• Wszelkie inne dostępne „w terenie” źródła
Są to techniki stosowane już wcześniej w antropologii. Jednocześnie Steward podkreśla nieprzydatność technik
statystycznych gdyż: wzorów kulturowych nie można przedstawić matematycznie.
Niejako „ojcami” tej koncepcji można nazwać Parka i Burgessa autorów „introduction to the science of sociology”,
która to książka stała się podręcznikiem wsystkich socjologów na następne 20 lat. W 1892 powstaje Wydział
Socjologii i Antropologii Uiwerytetu w Chicago, skupiający grupę badaczy o różnych poglądach. Od roku 1915 do
połowy lat 30. działa tam grupa badaczy skupiona wokół Parka, tzw. Szkoła Chicagowska.
Korzeni sz. ch. możemy szukać w :
• Refleksji O. Sperglena i G. Simmela
• Studiach demograficzno – historycznych
• Publicystyce C. Steffensa
• Lustracji społecznej.
Lecz przede wszystkim dominuje błyskawiczna urbanizacja USA.
Jako, że na terenie miasta zachodzą wszystkie procesy życia społecznego, przyjęło się rozważać miasto jako
„laboratorium” umożliwiające badanie tego co dziś określili byśmy jako:
• Socjologię miasta
• Zawodów
• Uwarstwienia społecznego
• Rodziny
• Religii
• Stosunków narodowościowych/rasowych
• Polityki i prasy
• Itd.
Stąd też wniosek, że wybranie miasta jako terenu badań determinowało sposób formułowania problemów a nie ich
dobór który był niczym nie ograniczony.
W oczach członków sz. ch. urbanizm był najważniejszym zjawiskiem świata ówczesnego.
Celem stawianym sobie przez sz. ch. było poznanie życia miejskiego nie jak wcześniej: by znaleźć patologie i sposób
na jej zaradzenie, a po to by zdobyć wiedzę ściśle empirycznej, jednocześnie odpowiadającą standardom pracy
naukowej. Jako pierwszi stworzyli program studiów nad miastem.
Metoda monograficzna – intensywne badanie stosunków i procesów występujących w pojedyńczym wypadku. Dobór 1
problemu i studiowanie z wielu punktów widzenia, uznanie różnych stron zagadnienia jako organicznie powiązanej
wewnętrznie całości, znaczenia jednej części należy szukać w powiązaniu z pozostałymi.
Zarys koncepcji.
Charakterystyczny jest jej dualizm: otóż człowiek należy do zbiorowości terytorialnej (biotycznej) i społeczeństwa
(efekt wytworzenia kultury). Stąd stosunki między ludźmi mają dwa poziomy:
• Ekologiczną bazę
• Moralną nadbudowę.
Park podejmuje próbę przerwania odrębnych koncepcji człowiek i społeczeństwa.
2 aspekty społeczności:
• Złożona z walczących , wykorzystujących się nawzajem jednostek tzw. community
• Jednocześnie wiążąca ludzi przez uczucia, cele, pielęgnowane tradycje, ideały tzw. society
W tym ujęciu ewolucja jest tworzeniem ładu moralnego, przechodzeniem do society. Park czerpie pełnym garściami z
nauk przyrodniczych i klasyków socjologii ( Hobbs).
Proces interakcji
Wg Parka wyjaśnienie zjawiska nie wymaga powoływana modelu społ. jako osoby, powtarza za Simmlem. Wystarczyć
powinna analiza zjawisk, procesów elementarnych i postaw uczestników.
4 kluczowe procesy
• Konkurencji – najbardziej fundamentalny i powszechny, interakcje bez kontaktów społecznych. Jest to
właściwa zbiorowość terytorialna (która w rzeczywistości nie istnieje), opierająca się na walce o byt i ekonomi.
Pojawienie się kontaktu społecznego ( komunikacji i świadomości) przeradza konkurencję w konflikt. Proces ten
symbiotycznie równoważy gospodarkę.
• Konfliktu – najbardziej powszechny proces ecyduje o akomodacji. Proces ten wprowadza porządek polityczny
• Akomodacji – przystosowania się antagonistycznych elementów w celu uzyskania chwiejnej równowagi,
trwającej do zmiany stosunku sił. Zawieszenie konfliktu. Społeczny konformizm i organizacja
• Asymilacji – całkowite zniesienie konfliktu . Przenikanie i łącznie się grup, dzielenie tradycji, uczuć i postaw
innych. Dopiero na tym poziomie powstaje społeczeństwo. Proces tworzeni kultury i odpowiadających jej cech
osobowości.
Park a psychologia
Jednostka przechodzi w osobę poprzez udział w kulturze, cywilizacji, z członka community staje się członkiem society.
Grupa pierwotna dla park jest niezbyt znacząca przez swą bliskość natury. Ważniejszą rolę spełnia dla niego gr.
Wtórna (pojęcie wprowadzone przez Parka). Park powiązuje też rolę społeczną z osobowością człowieka – człowiek
widzi siebie przez to jaką rolę pełni.
Zachowania zbiorowe – zachowania jednostek pod wpływem działającego na całą grupę, zachowania będące
rezultatem interakcji.
Małe miasto
Podstawą jest tu praca R.S. Lynda „ Middletown”. Pisana jest ona z perspektywy antropologicznej, „z zewnątrz”
( autor wcześniej nie miał kontaktu z żadną z socjologii) . Powodem podjętych badań było zainteresowanie zasięgiem i
determinantami praktyk religijnych. Religijność jest tu rozpatrywana w kontekście całokształtu życia społeczności
lokalnej.
6. częściowy schemat klasyfikacji czynności ludzkich Riversa ( zastosowany przez Lynda):
• Zdobycie środków do życia
• Wychowanie dzieci
• Życie rodzinne
• Czas wolny
• Praktyki religijne
• Aktywność społeczna
Dlaczego akurat Munice (ta wiocha):
• Spełniała Lyndowe wymogi reprezentatywności
• Była dość mała i homogeniczna by opisać ją jako całość
Praca jest konfrontacją obrazu miasta przed gwałtowną industrializacją ( odkrycie złóż gazu) i po. Porównanie tych
dwóch „zdjęć” mimo braku obserwacji całego procesu daje wyobrażenie o industrializacji.
Swoje badania Lynd powtórzył 10 lat później, już po wielkim kryzysie. Badania terenowe miały ukazać wpływ, jaki
wielki kryzys wywarł na życie przeciętnego amerykańskiego miasta. Przy badaniu tym zrezygnował z wcześniejsze
perspektywy obserwatora „z zewnątrz”, podjął polemikę ze społeczeństwem, wytknął między innymi anachroniczość
poglądów mieszkańców, zwrócił uwagę na to iż klasy społeczne zhierarchizowały się.
W swoim następnym dziele „ Knowledg for wath...”, będącym przedrukiem jego wykładów z 1938r, już otwarcie
ocenia, krytykuje i poucza kolegów. Przyczyn kryzysu nauk społecnych upatruje w :
• niezdolności do walki z problemami społecznymi
• nieumiejętności przeciwstawienia się panującym poglądom
• zapatrzeniu w nauki przyrodnicze co prowadzi do uznania wszystkiego za wynikłe z natury
• zbytnia specjalizacja, rozdzielenie gospodarki, polityki, społeczeństwa miast uznania tego wszystkiego za
elementy kultury.
• Zatracenie zdolności dostrzegania „osób”, pozostawienie ich psychologom
Drugim ważnym dziełem badający małe miasta „ Yanke city” Warnera. Autor akcentuje znaczenie prestiżu
społecznego, a same badania przeprowadza z wyraźnym zamiarem uogólnienia uzyskanych informacji. Społeczność
widzi jako skomplikowaną całość stosunków, z których każdy jest częścią całości zależną od pozostałych części w
sumie działających w danym celu, tzw. „działająca całość”. Warner trafił do tej mieściny gdyż szukał terenu
spokojnego, tradycyjnego, zintegrowanego, jednolitego, nie był zainteresowany ani w zmianie ani dezintegracji
(przeciwnie do sz. ch. ). Obiektem jego zainteresowania było to co scala społeczność: wyznawane wartości, integrujący
system symboli.
Struktura klasowa Warnera:
• Odrzuca walki klasowe
• Odrzuca ekonomiczne ujęcie klasy
• Skupienie na badaniu wg prestiżu
• Wszystkie inne elementy podporządkowane są opinii jednostek, wyznaczających jednostce taki a nie inny status
(prestiż)
Klasa wg Warnera – gr. Ludzi świadomych swej pozycji i rzeczywiście na tej wyższej lub niższej pozycji
umiejscowionych przez wszystkich członków społeczności lokalnej.
2. Rozwój osobowości
Człowiek człowiekiem jest o tyle, o ile żyje razem z innymi ludźmi. Cecha dziedziczności jest zdaniem Cooleya
(Charlesa Holtona Cooleya) „wrodzoną zdolnością uczenia się rzeczy, jakich sytuacja może wymagać”. Jedyną drogą
uczenia się jest komunikowanie się z innymi
Komunikowanie: „mechanizm, przez który istnieją i rozwijają się ludzkie stosunki – ogół symboli ludzkiego
umysłu wraz ze środkami ich przekazywania w przestrzeni i przechowywania w czasie. Obejmuje wyraz twarzy, gest,
tonację głosu, słowa, pismo, druk, koleje, telegrafy…”
Rozwój osobowości dokonuje się poprzez komunikowanie się. Początkowo, dziecka z matką, rodziną, rówieśnikami
itd., a następnie, w miarę dorastania jednostki, z członkami wszystkich grup społecznych, do których ona należy oraz z
całym światem. Podstawowym elementem kształtowania się ludzkiej jaźni jest fenomen jaźni odzwierciedlonej, czyli
budowanie wizerunku własnego ja na podstawie wyobrażenia tego, jak to ja postrzegają inni. Jednostka odnosi własne
wyobrażenia o sobie do wyobrażeń na swój temat, jakie przypisuje innym ludziom. Osobowość ma zatem genezę
społeczną.
3. Grupy pierwotne
Pomimo różnic pomiędzy jednostkami wywodzącymi się z różnych kręgów społecznych, istnieje pewien element
niezmienny zwany „naturą ludzką”. Na naturę ludzką składają się ideały takie, jak: wierność, lojalność, braterstwo,
miłość… Ideały te kształtowane są w procesie uczestnictwa w grupach pierwotnych.
Grupy pierwotne – odznaczają się ścisłym zespoleniem jednostek (stosunki face to face) oraz współpracą. Grupy
pierwotne to rodzina, rówieśnicy, sąsiedzi, społeczność lokalna. Są one głównymi ośrodkami socjalizacji jednostek,
mają zasadniczy wpływ na kształtowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki.
2. Jaźń
Zdolność do uznania samego siebie za obiekt, bycia jednocześnie podmiotem i przedmiotem. Jaźń tworzy się poprzez
działalność w społeczeństwie i stosunki społeczne. Dzięki niej człowiek może stawiać się na miejscu innych i działać
tak jak oni oraz analizować sam siebie tak, jak inni by go analizowali.
Jaźń wywodzi się z dwóch faz rozwoju dziecka:
• Faza zabawy: przyjmowanie roli konkretnych jednostek (np. zabawa w „mamę” i „tatę”)
• Faza gry: wejście w rolę „wszystkich innych”, postępowanie zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami
( „regułami gry”) W fazie tej postawy innych ulegają generalizacji. Tworzony jest uogólniony inny, czyli
postawa całej zbiorowości. Dopiero kiedy jednostka jest w stanie oceniać siebie samą z perspektywy
uogólnionego innego, można mówić o jaźni w pełni rozwiniętej. Taka umiejętność umożliwia abstrakcyjne
myślenie i obiektywność.
„ jednostka rozwija kompletną osobowość[jaźń] tylko w takiej mierze, w jakiej przyjmuje postawy swojej
zorganizowanej grupy społecznej w stosunku do zbiorowego działania – lub całości takich działań – którym
zajmuje się dana grupa”
32. PSYCHOKULTURALIZM I FAZY JEGO ROZWOJU. WCZESNY OKRES, UCZNIOWIE BOASA, PRZEŁOM
KARDINEROWSKI, LINTON.
1) HOLIZM:
- „funkcjonalizm oznacza z pewnością próbę ujęcia życia społecznego jako całości,jako jednośći funkcjonalnej;
- przekonanie o wzajemnym związku wszelkich instytucji ludzkich sprzyjało sympatii funkcjonalistów dla
tradycji organicystycznej i chętnemu sięganiu przez nich po terminologię biologiczną; funkcjonalizm
socjologiczny nie operował jednak prymitywnymi analogiami-miejsce pojęcia „organizm” zajęło pojęcie
„system”, które uległo: generalizacji /wyodrębnieniu podstawowych własności strukturalnych,którymi mogą
cechować się dowolne systemy;przyjęciu zespołu takich własności dla charakteryzowania rzeczywistości
społecznej/ i relatywizacji / rozszerzenie zakresu przedmiotów, do których charakterystyki kategoria systemu
zostaje zastosowana:a)odnosi się także do mniejszych,realistycznie pojmowanych układów w ramach
społeczeństwa-grup,zbiorowości; b)odnosi się do mniejszych, nominalistycznie pojmowanych kompleksów
stosunków społecznych w ramach społeczeństwa-kultury,osobowości,ekonomii,polityki/
- nowoczesny funkcjonalizm dostarczał oparcia badaczom, reprezentujacym rozliczne działy socjologii
szczegółowej,
- mógł w coraz większym stopniu korzystać z dorobku ogólnej teorii systemów,
- istotną innowacją funkcjonalizmu socjologicznego wydaję się uznanie, iż stopień integracji systemu jest
wielkością zmienną,której określenie stanowi jedno z ważniejszych zadań badawczych.
3) WYJAŚNIANIE FUNKCJONALISTYCZNE:
- by z sensem mówić o funkcjonaliźmie, musi pojawić się pewien szczególny sposób rozpatrywania zjawisk
społecznych zaliczonych do doanego systemu
- sposób ten polega na: 1.założeniu,że każde zjawisko pełni w tym systemie okreśłoną funkcję, tj. ma zauważaly
wpływ na jego „przetrwanie”; 2.na domniemaniu,że wskazanie tej funkcji jest tożsame z wyjaśnieniem danego
zjawiska,
- analiza funkcjonalna zaczyna stawać się funkcjonalistyczną teorią tj. wyjaśnianiem funkcjonalistycznym ,
wtedy,gdy formułujemy twierdzenia typu: jakieś zachowanie się ma miejsce dlatego, że konsekwencje są
takie,a nie inne (zamiast mówić, że jakieś zachowanie się ma określone konsekwencje i socjolog powinien ich
szukać).
- wyjaśnienia funkcjonalistyczne mają charakter mniej lub bardziej teleologiczny
- w nowoczesnym funkcjonaliźmie zapanował pogląd,że wewnątrz każdego systemu występują również
destabilizujące ten system elementy dysfunkcjonalne, których nie sposób wjaśnić przez wskazanie na jego
potrzeby.
4) WYMOGI FUNKCJONALNE:
- imperatywy funkcjonalne, wymogi społeczeństwa – każdy system społeczny posiada pewne stałe potrzeby,
wymagajace bezwzględnego zapokojenia.
- w zmodyfikowanym funkcjonaliźmie socjologicznym teza o niezbędności konkretnych elementów kultury
została zastąpiona przez tezę, że niezbędne jest tylko wypełnianie pewnych funkcji- te same funkcje mogą
pełnić różne konkretne elementy i odwrotnie,te same elementy mogą w różnych warunkach pełnić rozmaite
funkcje;
- wymogi funkcjonalne oznaczają w szerokim znaczeniu to wszystko, co musi być zrobione w każdym
społeczeństwie, jeśli społeczeństwo ma trwać jako działająca całość; są to uogólnione warunki konieczne dla
utrzymania rozważanego systemu;
- „społeczeństwo jako mechanizm funkcjonujący w pewien sposób musi przyczielić swym członkom pozycje
społeczne i skłonić ich do wykonywania związanych z tymi pozycjami obowiążków”,
6) AHISTORYZM:
- czy też formalizm,
- budowane przez funkcjonalistów schematy teoretyczne miały mieć z założenia zastosowanie uniwersalne,
- miały się odnosić zarówno do społeczeństw pierwotnych,jak i do współczesnych społeczeństw przemysłowych.
Punktem wyjścia całej doktryny Parsonsa była TEORIA DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO. Wyklucza ona z jednej strony
wyjaśnienia zjawisk społeczych w kategoriach czysto indywidualnych (krytyka utylitaryzmu), z drugiej strony-
możliwość ich wyjaśniania bez odwoływania się do świadomości i aktów wolnego wyboru jednostek.Sedno
Parsonsowskiej teorii działania stanowią trzy koncepcje : czyn jednostkowy, woluntaryzm, verstehen.
CZYNEM JEDNOSTKOWYM nazywał Parsons najbardziej podstawowe zjawisko, które definiował wymieniając jego 4
składniki:
1.czyn zakłada istnienie aktora;
2. musi być jakiś cel,przyszły stan, ku któremu zmierza działanie;
3.odbywa się ono w sutyacji, na którą skłądają siedwa elementy: rzeczy, których aktor nie jest w stanie wziąć pod
kontrolę (warunki),oraz takie nad którymi ma kontrolę (środki);
4. normy i wartości kształtują wybór przez aktora środków do celu;
Ściśle związana z czynem jednostkowym jest koncepcja woluntaryzmu.
WOLUNTARYZM odnosi się do aktorów, którzy dokonują wyborów w sytuacjach społecznych..Woluntaryzm nie jest
odpowiednikiem „wolnej woli”.Koncepcja ta zakłada istnienie umysłu, świadomośći i jednostek podejmująceych
decyzje.
Pojęcie VERSTEHEN dotyczy z kolei potrzeby analizowania działania z subiektywnej perspektywy.
DZIAŁANIE SPOŁECZNE w ujęciu Parsonsa jest celowe, ma subiektywne znaczenie, i mniej lub bardziej wyraźną
motywację (ten kto podejmuje działanie, musi rozporzązać wiedzą owarunkach, w jakich będzie się starał zrealizować
swój cel, oraz o przedmiotach, z jakimi będzie miał do czynienia: musi odczuwać potrzebę osiągnięcia danego celu i
reagować na niego emocjonalnie,musi mieć kryteria oceny zarówno samego celu, jak i środków służacych do jego
osiągnięcia).Odpowiednio do tego Parsons mówił o trzech rodzajach orientacji motywacyjnej: poznawczej,
katekatycznej i oceniającej.Mówił też o trzech sposobach oreintacji na wartości: poznawczej, szacującej,
moralnej;starał się w ten sposób wskazać, że działanie społeczne jest wyznaczone nie tylko przez nastawienie samego
aktora,ale też przez skierowane ku niemu oczekiwania innych ( chodzi tu o normy społeczne,do jakich musi się przy
zaspokajaniu potrzeb stosować). Posługując się trzema rodzajami oreintacji motywacyjnej i orientacji na wartości,
Parsons wyróżnia CZTERY PODSTAWOWE TYPY DZIAŁAŃ:
1.działanie intelektualne-związane jest z poznawczymi, motywacyjnymi interesami i poznawczymi normami wartości,
2. działanie ekspresyjne- łączy interesy katektyczne i normy szacujące,
3. działanie moralne- dot. interesów wartościujących i norm moralnych,
4. działanie instrumentalne- obejmuje cele określane przez interesy katektyczne i normy szacujące oraz środki wiodące
do realizacji celów;
Wydaje się, że oryginalność Parsonsa, jako teoretyka działania społecznego polegała na przyjeciu podwójnej
perspektywy: połączeniu analizy ładu społecznego na poziomie jednoistki (teoria działania społecznego) z analizą ładu
społecznego na poziomie zbiorowości (teoria systemu działania społecznego).
O systemie społecznym możemy mówić wtedy i tylko wtedy, gdy mamy do czynienia ze zróżnicowaniem ról i pozycji
społecznych, akceptacją wynikajacych z tego zróżnicowania praw i obowiązków, oraz istnieniem wspólnych norm i
wartości.Parsons posługując się definicją funkcji, czyli zespołu czynności nakierowanych na zaspokojenie potrzeby lub
potrzeb systemu, stwierdził, że wszystkie systemy mają cztery wymogi funkcjonalne.Są to:adaptacja, osiąganie
celów,integracja i utrzymywanie (kultywowanie) wzorów działania.Jest to tzw. schemat AGIL.Każdy system musi
więc być zdolny do sprostania wyzwaniom środowiska, wyznaczania i osiągania swoich zasadniczych celó,
ustanawiania współzależności pomiędzy swymi częśćiami i regulowania stosunków między nimi, oraz tworzenia
odpowiednich wzorów kulturowych i motywacji jednostek.Ten schemat podstawowych funkcji systemu działania
społecznego wskazywałzarazem na warunki jego równowagi, niezbędneą specjalizację w jego obrębie oraz jego
podział na cztery analityczne wyodrębnione podystemy :
- organizm behawioralny (system działania,który zajmuje się funkcją adaptacji, dostosowując się do świata
zewnętrznego i przekształcając go),
- osobowość (pełni funkcję osiągania celów, definiując cele systemu i mobilizujac zasoby niezbędne do ich
realizacji),
- system społeczny (zajmuje się funkcją integracji, kontrolując części skladowe),
- system kulturowy (pełni funkcję utrzymywania wzorów działania,dostarczając aktorom norm i wartości, które
motywują ich do działania).
Parsons miał wyraźnie sprecyzowaną koncepcję poziomów analizy społecznej oraz ich wzajmenych relacji. Wyraźne
jest hierarchiczne uporządkowanie, pozimy są na dwa sposoby zintegrowane w system;po pierwsze, każdy z niższych
poziomów dostarcza warunków, energii, niezbędnych poziomo wyższym; po drugie, poziomy wyższe sprawują
kontorlę nad niższymi.
W założeniach Parsonsa dotyczących systemów napotykamy problem łądu społecznego,który tak go absorbował.Chciał
on zapobiec wojnie wszystkich przeci wszystkim.Odpowiedź na ten dylemat znalazł w funkcjonaliźmie
strukturalnym,który jego zdaniem przyjmuje następujące założenia:
1) Właściwością systemów jest porządek i wzajemna zależność części.
2) Systemy wykazują skłonnośc do samoutrzymującego się porządku,czyli równowagi.
3) System może być statyczny albo zaangażowany w uporządkowany proces zmiany.
4) Charakter jednej części systemu ma wpływ na formę, jaką mogą przybierać inne części.
5) Systemy zachowują granice ze swoimi środowiskami.
6)Umiejscowienie i integracja to dwa podstawowe procesy niezbędne dla danego stanu równowagi systemu.
7)Systemy mają skłonność do samozachowania,łączenia z zachowaniem granic oraz relacji częsci do całości, do
kontroli zmian w środowisku oraz kontroli tendencji do zmiany systemu od wewnątrz.
SPOŁECZEŃSTWO
Choć pjęcie systemu społecznego odnosi się do wszystkich typów zbiorowości, szczególnie istotną jest społeczeńswto:
„ względnie samowystarczalna zbirowość złożona z członków, którzy wyłącznie w jej ramach mogą zaspokajać swoje
indywidualne i zbiorowe potrzeby oraz żyć”.
Parsons wyróżnił w społeczeństwie cztery struktury, podsystemy, zależnie od pełnionych przez nie funkcji AGIL:
- podsystem ekonomiczny (gospodarka przystosowuje środowisko do potrzeba społeczeństwa poprzez pracę,
produkcję i przydzielenie;pomaga społeczeńswtu w zaadaptowaniu się do okoliczności zewnętrznych),
- podsystem polityczny (pełni funkcję osiagania celów, mobilizując do tego aktorów i zasoby),
- podsystem kultury (np. szkoły, rodzina,zajmuje sięutrzymaniem wzorów, przekazujać aktorom normy i wartości
i umożliwiając im internalizowanie)
- wspólnota społeczna (pełni funkcję integracji koordynując różne elementy społeczeństwa; do tego systemu
zalicza się np. prawo)