Professional Documents
Culture Documents
1. Charakter socjologii
Ojcem socjologii jest August Comte (1798-1858). Pierwsza katedra socjologii powstała w
Chicago w 1892. W Polsce 1919 na UW (L. PetraŜycki), w 1920 w Poznaniu (F. Znaniecki).
Rewolucje w dziejach wiedzy o społeczeństwie:
• pierwsza – oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury (rozwój piśmienności, systemy
filozoficzne);
• druga – oddzielenie porządku społecznego od politycznego (z braku pojęcia społeczeństwa jako
czegoś innego niŜ państwo);
• trzecia – rozróŜnienie Comte'a pomiędzy opisem naukowym a oceną, stworzenie pojęcia nauki o
społeczeństwie jako nauki wykrywającej prawa.
Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna (przez stulecia część filozofii), od wiedzy spo-
łecznej róŜniły ją:
• normatywny i finalistyczny punkt widzenia (jak być powinno, nie jak jest, idealne państwo);
• przesiąknięcie woluntaryzmem (wiara w wszechmoc władcy, ludzie są nieprzewidywalni więc i
rzeczywistość społeczna, wiara w Opatrzność);
• koncentracja uwagi na państwie i władzy.
Wiedza potoczna – posiada ją kaŜdy; na świat społeczny patrzymy z perspektywy małego
wycinka rzeczywistości, z którym mamy do czynienia, korzysta z doświadczeń innych (wymiana
doświadczeń), przysłowia:
• jest związana z wartościowaniem;
• operuje podziałami dychotomicznymi (postrzeganie świata w kolorach czarno-białych);
• ma skłonność do traktowania następstwa w czasie jako związku przyczynowego i upatruje przy-
czyn w celowych działaniach ludzi;
• pochopnie uogólnia (wystarczy nawet jeden przypadek);
• jest przesiąknięta stereotypami.
Stereotypy – jest to stypologizowana, przejęta od innych wiedza, ma charakter upraszczają-
cy, nadmiernie generalizuje, jest sztywna i odporna na zmiany, rzadko ma charakter neutralny, za-
barwiona emocjonalnie. Ułatwiają orientację w świecie społecznym, pomagają w odróŜnieniu grup
własnych od obcych (przyjaznych i wrogich).
Cechy naukowego podejścia do zjawisk społecznych:
• nauka nie zadowala się samym opisem, ale zmierza do wyjaśnienia przy wykorzystaniu istnieją-
cych teorii;
• uczonych obowiązuje przestrzeganie reguł postępowania badawczego (określenie badanego pro-
blemu w świetle dotychczasowej wiedzy, staranne zbieranie danych i umoŜliwienie kontroli ich
rzetelności, odróŜnienie twierdzeń opartych na faktach od domysłów);
• nauka jest neutralna i nie wartościuje.
Socjologia scjentystyczna – fakty społeczne naleŜą do obiektywnie istniejącej rzeczywistości
(zewnętrznej do podmiotu poznającego), są ze sobą powiązane, rządzą nimi prawa. Jest niechętna
metafizyce, przywiązuje wagę do precyzji języka, kładzie nacisk na empiryczną sprawdzalność
wszelkich twierdzeń teoretycznych. Badacz musi być bezwzględnie obiektywny.
3. Kultura
Kultura – oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywa-
ne przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a takŜe następnym pokoleniom w drodze in-
formacji pozagenetycznej.
W świecie zwierzęcym wszystko co jest rezultatem uczenia się oraz pozagenetycznego prze-
kazu informacji określane jest mianem protokultury.
Charakterystyka kultury:
• obejmuje całość Ŝycia człowieka;
• nie ma charakteru wartościującego (nie tylko to, co jest dobre i piękne, rozróŜnienie pomiędzy
„kulturowy”, a „kulturalny”);
• jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym;
• narasta i przekształca się w czasie.
Treść kultury – wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające
z tych wartości normy, a takŜe sankcje skłaniające do ich przestrzegania.
• wzory:
– idealne – mówią jak postępować lub co odczuwać w określonych okolicznościach;
– realny – widoczne regularności zachować członków pewnej zbiorowości (np. późne kończenie
dnia w Madrycie w przeciwieństwie do Wiednia):
✗ realne jawne – członkowie danej zbiorowości zdają sobie sprawę i potrafią go opisywać;
✗ realne ukryte – członkowie nie mają pojęcia, Ŝe je realizują.
Gdy wzory kulturowe zostają przyswojone bardzo głęboko, stają się „drugą naturą” to mówi
się, Ŝe zostały zinternalizowane.
• wartości – dowolny przedmiot materialny lub idealny, wobec którego przyjmuje się postawę
szacunku, dąŜy się do niego. Tworzą hierarchię.
– uznawane – człowiek wie, Ŝe powinny być dla niego atrakcyjne i powinien je cenić, dąŜąc do nich
moŜe odczuwać pewien przymus;
– odczuwane – głęboko wchłonięte, dąŜenie do nich jest odczuwane jako własna, nagląca potrzeba
(zinternalizowane);
– realizowane – mogą być zarówno odczuwane, jak i uznawane; nie wszystkie deklarowane są re-
alizowane.
Kiedy robimy coś wbrew ochocie („tak wypada”) dochodzi do konfliktu wartości.
• normy – prawidła i reguły, wedle których grupa Ŝyje. Wyrastają z wartości i wiąŜą się z poczu-
ciem powinności. Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości bywa określana mianem
ładu aksjonormatywnego.
5. Interakcje społeczne
Działanie róŜni się od zachowania tym, Ŝe składają się nań nie tylko dające się obserwować z
zewnątrz jego przejawy, ale takŜe niedostępna bezpośredniej obserwacji świadomość działającego
osobnika: to w jaki sposób interpretuje daną stację i zachowania innych, jakie znaczenie nadaje
swojemu zachowaniu, a takŜe jakie ma zamiary i jaki widzi cel, którego realizacji określone działa-
nie ma słuŜyć.
Behawioryzm – orientacja przeciwstawiająca się dotychczasowemu sposobowi uprawiania
psychologii. Głosił, Ŝe przedmiotem psychologii nie jest to, co dzieje się w umyśle człowieka, ale
jego obserwowalne zachowania. Operując bodźcami w postaci kar i nagród moŜna dowolnie mody-
fikować zachowanie istot Ŝywych – warunkowanie.
Interakcja jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych lu-
dzi i jest odpowiedzią na ich zachowania i działania. Ludzie na siebie oddziałują. U podłoŜa wszel-
kiej interakcji znajduje się chęć kaŜdego z uczestników do kierowania reakcjami innych obecnych i
kontrolowania ich.
Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych. Z dodatkiem zbiorowy jest
takŜe ten termin stosowany jako określenie zbiorowości i organizacji.
Interakcja społeczna nie wymaga kontaktów bezpośrednich i moŜe mieć miejsce kiedy ludzie
kontaktują się za pomocą listu, czy telefonu. Jednocześnie między podróŜującymi w jednym prze-
dziale takiej interakcji nie musi być. Mimo to mówiąc o interakcji ma się najczęściej na myśli od-
działywanie wzajemne w sytuacji bezpośredniego kontaktu.
Dwa podejścia w socjologii:
• interakcja postrzegana jako oddziaływanie racjonalnych podmiotów, które dąŜą do realizacji
własnych celów (zyski przy niskich kosztach) – interakcja to wymiana albo gra (podejście bliŜsze
socjologii scjentystycznej);
• interakcja rozumiana jako komunikacja partnerów, którzy swoim działaniom przypisują znacze-
nia i poddają je interpretacji (bliŜsze socjologii humanistycznej).
Interakcja jako wymiana (głównie G. Homans) – ludzie w ten sposób tworzą i umacniają
organizację społeczną. Jest źródłem porządku społecznego. Wymiana to dobrowolne transakcje
przekazywania dóbr z czego wszyscy odnoszą korzyść. PodłoŜem jest przeświadczenie, Ŝe dobra
cenione przez jednego człowieka lub mu niezbędne są w posiadaniu innych. Trzeba im coś ofiaro-
wać w zamian.
Interakcja jako gra – jest to gra między podejmującymi decyzje racjonalnymi osobnikami w
sytuacji, kiedy stopień zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z nich zaleŜy nie tylko od jego sposo-
bu postępowania, ale równieŜ od sposobu postępowania innych. Człowiek to aktor podejmujący
decyzje. Jest istotą racjonalną (zdolność do porządkowania swoich wyborów ze względu na ocze-
kiwane korzyści i koszty podejmowanych działań). Są dwa typy gier: o sumie zerowej (grający mo-
Ŝe wygrać tylko kosztem innych) i sumie zmiennej (wszyscy mogą stracić lub zyskać). Dylemat
społeczny – sytuacją decyzyjna lub konfliktowa, w której stoją na przeciw siebie strony, które stara-
jąc się doprowadzić do optymalnego urzeczywistnienia własnych interesów, w rezultacie wychodzą
na tym, zarówno kaŜda z osobna, jak i obie razem gorzej, niŜ gdyby interesy te ze sobą uzgodniły.
Interakcja jako komunikacja – rozpatrywana w trzech wariantach.
6. Socjalizacja
Socjalizacja to złoŜony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota bio-
logiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określo-
nej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. Jest
rezultatem wpływów zamierzonych („wychowanie”) i niezamierzonych. Nigdy się nie kończy.
W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:
• umiejętności jak zdolność rozumienia znaków (np. języka);
• normy i wzory zachowań
• wartości;
• umiejętność posługiwania się róŜnymi przedmiotami.
Trzy mechanizmy uczenia się:
• wzmacniane – właściwe zachowania są nagradzane, niepoŜądane karane;
• naśladowanie;
• przekaz symboliczny – pouczenia słowne, teksty pisane.
Człowiek kształtuje swoją osobowość i toŜsamość.
Osobowość - właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go
otacza, jego pragnienia, a takŜe konflikty, jakie go dręczą, jego Ŝycie osobiste i wewnętrzne oraz
jego zachowania społeczne. Typ autorytarny (Adorno) aprobata konwencjonalnych wartości i przy-
jętych zwyczajów, tendencja do surowego karania osób wyznających odmienne normy, bezkrytycz-
ne poddanie się autorytetom, niechęć do wnikania w psychikę (własną i innych). Silna skłonność do
wrogości wobec innych grup, poczucie zagroŜenia, sztywność, oschłość, przesadne zainteresowanie
sprawami seksualnymi. Osobowość podstawowa – część powiązanych ze sobą elementów osobo-
wości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest
7. Kontrola społeczna
Kontrola społeczna to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające
współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny.
Podstawowymi mechanizmami kontroli są instytucje, proces socjalizacji. Działa na wszyst-
kich poziomach Ŝycia zbiorowego.
• kontrola nieformalna – wszystkie zbiory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i
wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju, moŜe być niezamie-
rzona, rozporządza sankcjami pozytywnymi i negatywnymi;
• kontrola formalna – wszystko, co zapisane jest w regulaminach, a przede wszystkim w państwo-
wych kodeksach prawnych, zawsze zamierzona, sprawowana za pomocą wyspecjalizowanego
aparatu (sądy i policja).
Konformizm – dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i my-
ślenia innych członków danej zbiorowości.
Trzy powody konformizmu:
• naśladowanie innych co ułatwia nam rozwiązywać problemy (jak wejść do sądu?);
• obawa kary;
• akceptacja innych, chęć „bycia razem”.
Dewiacja – zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnym, składającymi się
na wspólnotową, podzielaną wizję ładu.
Z nurtem funkcjonalistyczno-strukturalistycznym moŜna powiązać trzy teorie:
• dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu społecznego – po zmianach społecznych
(wojna) dochodzi do zatarcia granicy dobra i zła, ludzie są zagubieni, Durkheim określił mianem
anomii załamywanie się ładu społecznego i jego konsekwencje, Mertona typologia dewiacji:
– konformizm – aprobowanie wartości uznanych w danej zbiorowości i stosowanie się do obowiązu-
jących wzorów zachowań (moŜe występować jako oportunizm czyli przestrzeganie norm dla
„świętego spokoju” i z leku przed karą);
– innowacja – aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do uznawanych wzorów
zachowań, osiąganie uznawanych przez zbiorowość celów innymi drogami niŜ powszechnie
aprobowane;
– spirytualizm – nieaprobowanie uznawanego systemu wartości, ale stosowanie się do obowiązują-
cych wzorów zachowań (niektórzy nazywają go właśnie oportunizmem);
– bunt i ucieczka – dwie postacie (czynna i bierna) całkowitego odrzucenia zarówno obowiązujące-
go systemu wartości, jak i wzorów zachowań.
• dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej – istnieją zbiorowości wytwarzające
własny system wartości i norm, jeśli są one sprzeczne z normami szerszego społeczeństwa, za-
chowania konformistyczne w stosunku do standardów grupy są dewiacjami z punktu widzenia
norm szerszego społeczeństwa (kodeks przestępczy – subkultury dewiacyjne);
8. Grupa społeczna
Społeczeństwo to zbiorowość trwająca przez wiele pokoleń, a więc istniejąca dłuŜej niŜ Ŝycie
jednostki, zespolona wewnątrz wielorakimi systemami stosunków społecznych, wyodrębniona od
innych takich zbiorowości trwałą przynaleŜnością członków i stanowiąca w mniejszym lub więk-
szym stopniu całość terytorialną. Dodatkową cechą jest posiadanie wspólnych norm i wartości, a
więc własnej kultury. Rekrutacja nowych członków odbywa się głównie w drodze reprodukcji sek-
sualnej.
Grupa społeczna to wszelki zbiór osób, który moŜemy ujmować jako całość ze względu na
jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami (Small).
Wszystkie grupy są zbiorowościami, lecz zbiorowości, które nie spełniają warunki interakcji
członków, nie są grupami. Musi takŜe pojawić się czynnik wewnętrznego ustrukturowania grupy –
pozycje i role są ze sobą powiązane.
Swoiste, nieredukowalne do swych części całości bywają określane mianem emergentnych.
Są one czymś zewnętrznym w stosunku do jednostek. Staje się w ten sposób instrumentem kontroli
społecznej.
Struktury wewnątrzgrupowe:
• struktura socjometryczna – socjometria zajmuje się wzajemnymi oddziaływaniami między ludź-
mi zachodzącymi we wszystkich grupach; badania prowadzi się za pomocą prostego kwestiona-
riusza, pyta się kaŜdego członka badanej zbiorowości, kogo chciałby mieć do towarzystwa w to-
ku jakieś czynności, a kogo nie, dostarcza to informacji o pozycji jednostki w grupie oraz o po-
działach na podgrupy, nazywane czasem klikami (taki zespół członków zbiorowości, których
9. Organizacja formalna
Celowe grupy formalne (organizacje formalne) – grupy, które powstają dla zaspokojenia
jakichś potrzeb ich członków czy teŜ realizacji przez nich jakichś zadań. Organizacja – względnie
trwałe, uporządkowane działania i zachowania ludzkie poprzez wprowadzenie względnie trwałych
zasad postępowania w danych sytuacjach. Mają sztywno określoną w przepisach organizację, są
bardziej szkieletem organizacyjnym niŜ zorganizowanym zbiorem ludzi. Cechy:
• są powołane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za pomocą procedur okre-
ślonych przez przepisy;
Wspólnota Stowarzyszenie
Pokrewieństwo, braterstwo, Umowy, wymiana dóbr
Więzy łączące ludzi
sąsiedztwo materialnych, wyrachowanie
We wzajemnych stosunkach
Osobowości Role społeczne
ludzie uczestniczą jako
Środki kontroli Zwyczaj, tradycja Prawo sformalizowane
Ludzie kierują się Wiarą Względem na opinię publiczną
Podstawa gospodarcza Własność zbiorowa Pieniądz, własność prywatna
11. Naród
Nie moŜna zbudować obiektywnej definicji narodu. Pojęcie jest związane z uczucia,i, jest to
jednolita całość, wspólnota, której wszyscy członkowie są braćmi bez względu na to, pod jaką sze-
rokością geograficzną Ŝyją i czym się zajmują.
Zbiorowość etniczna. Istotą etniczności jest poczucie toŜsamości grupowej i mocne przeko-
nanie o własnej odrębności. Zbiorowości etniczne odznaczają się spójnością i są połączone silną
więzią społeczną, co sprzyja określaniu ich mianem grup. Mówi się o nich jako o „etniach”. Ostry
podział na my i oni. Przekonanie o wspólnocie pochodzenia i więzach krwi łączących członków
(postrzeganie etniczności jako cechy naturalnej przypisanej niezaleŜnie od woli).
Składniki etniczności:
• nazwa zbiorowości o znaczeniu symbolicznym;
• przekonanie o wspólnym pochodzeniu (np. legendy i mity);
• wspólne dzieje;
• własna, odrębna kultura (np. język, religia, ubiór);
• związek z określonym terytorium (głównie symboliczny);
• poczucie solidarności i toŜsamości.
Mianem grupy etnicznej bywają obecnie określane zbiorowości 4 podstawowych typów:
• miejskie mniejszości etniczne – Polacy w Chicago, Irlandczycy w Bostonie;
• ludy tubylcze, miejscowe – Indianie w USA i Kanadzie;
• kulturowo zróŜnicowane populacje państw będące tworami kolonializmu;
• protonarody – narody bez państwa.
Grupy etniczne bywają postrzegane jako formy poprzedzające naród i zaczątkowe ich posta-
cie. Naród jest jednak upolityczniony (czego wyrazem jest dąŜenie do posiadania własnego pań-
stwa).
Procesy mogą zachodzić od narodu do państwa i od państwa do narodu. WyróŜnia się więc
dwa rodzaje narodów:
• stare (terytorialno-obywatelskich, polityczne);
• nowe (etniczno-genealogiczne, etniczno-kulturowe).
Narody i ideologie narodowe rozwinęły się w epoce zwanej nowoczesną (Rewolucja Francu-
ska, rewolucja przemysłowa). Pięć rodzajów zmian w sferze stosunków społecznych, które to-
warzyszyło procesom modernizacyjnym:
• zniesienie sztywnych podziałów stanowych, zrównanie wobec prawa, zniknięcie konkurencyjne-
go wobec toŜsamości narodowej wymiar samookreślenia się jednostek (szlachcic był szlachci-
cem);
• upowszechnienie oświaty i wzrost piśmienności;
• ruchliwość przestrzenna ludzi i wzrost migracji do miast, przeniesienie dawnych więzi społecz-
nych w więzi narodowe;
• laicyzacji społeczeństwa, zawęŜenie sfery sacrum, niedosyt zaspokaja naród;
• w zróŜnicowanym świecie, w którym człowiek naleŜy do wielu grup i pełni wiele róŜnych ról,
chwiejne jest poczucie toŜsamości, jednym ze stabilizujących elementów stała się rola zawodo-
wa, która teŜ jest chwiejna, toŜsamość narodowa pomaga wyjść z chaosu.
Większość państw to etniczne mozaiki, które prawie zawsze mają inne wzory. MoŜna
jednak wskazać cztery podstawowe wątki tych wzorów, które najrozmaiciej się splatają: