You are on page 1of 5

Maciej Kędzierski

I rok Komunikacji Europejskiej

TEORIA LITERATURY
RECENZJA

Autorem Teorii Literatury jest Jonathan Culler. Absolwent Uniwersytetu Harvarda,


wybitny profesor literatury angielskiej i komparatystyki literackiej, specjalista w dziedzinie
nauk humanistycznych, przedstawiciel m.in.strukturalizmu. Jego pierwsze prace nawiązywały
do twórczości naukowej: Ferdinanda de Saussure’a oraz Claude Lévi-Strauss’a. W 1976 roku
Jonathan Culler otrzymał nagrodę im. Jamesa Russella Lowell’a za książkę Structuralist
Poetics1.
Teoria Literatury porusza wiele ważnych kwestii dla każdego humanisty i badacza
literatury. Jonathan Culler swoją książkę rozpoczyna od zadania istotnego pytania: co to jest
teoria? Brytyjczyk informuje nas o szerokim znaczeniu słowa „teoria” – które nie odnosi się
tylko do literatury, ale także do antropologii, historii sztuki, filmoznawstwa, gender studies,
filozofii, politologii i wielu innych nauk. „Teoria” według autora ma wielką moc, dzięki niej
inaczej patrzymy na literaturę. Jonathan Culler kwestionuje znaczenie tekstów oraz zaprzecza,
że rzeczywistość opisuje stan obecny. Kolejne ważne pytania dotyczą samej literatury. W
Teorii Literatury znajdziemy śmiałe stwierdzenie, iż nie ma sensu pytać, co to jest literatura?
Naukowiec podkreśla pewną problemowość wspomnianego pojęcia. Literatura odnosi się do
tekstów prostych i nieskomplikowanych, jaki i do tych wybitnych, niosących przesłanie.
Według Cullera, wypowiedź wyrwana z kontekstu, pozbawiona swojej pierwotnej funkcji
może być literaturą. Z utworu dowiadujemy się o ważnej roli języka – ponieważ tekst, w
którym język jest najważniejszy, niekoniecznie musi być dziełem literackim. Inne ważne
aspekty literatury to: fikcyjność, intertekstualność (relacji dzieła z innymi dziełami) i
autoteliczność (dzieło o innych dziełach). Jonathan Culler w dziale Literatura a wiedza o
kulturze2, wspomina o powiązaniach „teorii” i wiedzy o kulturze. Rozważania na temat
związku miedzy literaturoznawstwem a wiedzą o kulturze koncentrują się wokół dwóch
zagadnień ogólnych: „kanonu literatury” i „właściwych metod analizy przedmiotów kultury”.
W świecie nauk humanistycznych „kanon” jest istotnym elementem w badaniu kultur.
1
Jonathan Culler, Chair, Romance Studies,
http://www.arts.cornell.edu/romance/french/french_faculty/culler.html, dostęp 11.02.2011.
2
Jonathan Culler, Teoria literatury, Warszawa 1998, s. 54.

1
Właśnie ten dział przypomina nam jak wyglądał „kanon” kiedyś, a jak wygląda dzisiaj – nie
wyobrażamy sobie go bez twórczości kobiet lub pisarzy pochodzących z Afryki. Autor
książki często wraca do języka i jego roli w literaturze. Swoje przemyślenia na temat języka
opiera o tezy szwajcarskiego językoznawcy De Saussure’a. W dziale piątym, Jonathan Culler
objaśnia nam retorykę, poetykę i poezję. Próbuje także porównać dwa pojęcia (retorykę i
poetykę) na przestrzeni wieków3. Dzięki Teorii Literatury dowiadujemy się, że oba
zagadnienia nie byłe obce np. Arystotelesowi4. Liczne zestawienia (retoryki z poetyką i poezji
z retoryką) świadczą o szerokim zakresie tematu. To właśnie tu występują hasła takie jak:
metafora, metonimia, synekdocha, ironia, które powinny być znane nie tylko studentom nauk
humanistycznych. Następnie Culler zapoznaje nas z definicją narracji – składnikiem
znaczącym w literaturze. Narratologia zajmuje się m.in. różnymi typami narracji oraz jej
technikami. Brytyjski wykładowca wnikliwe opisuje znaczenie narracji w fabule danego
utworu i podkreśla, że czytelnik nadaje sens tekstowi przez rozpoznanie fabuły. W dziale
siódmym, autor próbuje nam odpowiedzieć na pytanie: co to jest język performatywny?
Wykorzystuje tu poglądy innych specjalistów: Derridy, Austina i Butlera. Punktem wyjścia
do języka performatywnego są badania Austina w latach 50. XX wieku. Wówczas dokonano
rozróżnienia między wypowiedzią: kontatywną a performatywną. Ukazanie poglądów trzech
naukowców, przybliża czytelnikowi pojęcie języka performatywnego. Dla studenta na pewno
zaskoczeniem będą twierdzenia Butler, która odchodzi od języka i łączy performatyw z
procesami społecznymi np. funkcjonowanie norm społecznych, czy stosunek przemian
jednostkowych do przemian społecznych5. Ostatnie zagadnienia poruszane przez Cullera
dotyczą: tożsamości, identyfikacji i podmiotu. Autor dokładnie opisuje znaczenie podmiotu w
literaturze oraz wiąże owe pojęcie z psychoanalizą, teoriami: marksistowską, feministyczną i
„pedalską”. Z Teorii literatury dowiadujemy się m.in., że bycie podmiotem to bycie
podległym różnorodnym systemom norm np. psychospołecznych lub seksualnych. Godne
uwagi są stwierdzenia na temat tożsamości jednostki społecznej i bohatera literackiego.
Utwory literackie mogą pokazywać „ludzką” tożsamość, jej cechy oraz właściwości. Ta
literacka tożsamość może wpłynąć na czytelnika. Dzieło literackie kształtuje naszą tożsamość
– porównujemy się, pragniemy być tacy jak bohater utworu. Tutaj Culler stawia ciekawą tezę,
iż literatura wychowuje człowieka. Przytacza tu m.in. poglądy i teorie Freuda i Lacana. Ten
pierwszy twierdził, że identyfikowanie się jest procesem psychologicznym, natomiast Lacan
(twórca „Stadium lustra”), za początek tożsamości uznaje chwile, w której dziecko utożsamia
3
Jonathan Culler, Teoria literatury, Warszawa 1998, s. 83-96.
4
Jonathan Culler, Teoria literatury, Warszawa 1998, s. 83-84.
5
Jonathan Culler, Teoria literatury, Warszawa 1998, s. 122.

2
się ze swoim odbiciem w lustrze, postrzegając siebie jako to czym chce być. Warty uwagi jest
Dodatek znajdujący się na końcu książki – niewątpliwe istotny element dla studentów.
Dodatek zawiera opisy szkół i kierunków teoretycznych występujących w Teorii literatury.
Dzieło Jonathana Cullera jest podstawowym podręcznikiem dla wykładowców i
studentów zajmujących się literaturoznawstwem. Warto zastanowić się nad tym zjawiskiem i
zadać pytanie: dlaczego właśnie ta książka odniosła taki sukces na całym świecie? Czytając
krótkie recenzje naukowców oraz wypowiedzi czytelników na stronie internetowej
Amazon.com6 możemy wywnioskować, że obecnie nie ma rynku lepszej pozycji niż Teoria
literatury. Culler odniósł sukces dzięki swojej błyskotliwości i wielkiemu autorytetowi w
dziedzinie nauk humanistycznych. Sądzę, że autor wybrał właściwą drogę, nie tworząc
książki posiadającej siermiężny i skomplikowany język – to wielka zaleta, która zachęca do
czytania zwłaszcza studentów. Mimo pewnych językowych uproszczeń i przykładów z życia
codziennego, Teoria literatury nie traci „naukowych” właściwości. Culler często „bawi się”
językiem dodając wspomniane przykłady, humorystyczne grafiki i komentarze. Ciekawym
rozwiązaniem jest tzw. „spis rzeczy”, gdzie czytelnik może szybko odnaleźć dany dział. Tutaj
Culler ponownie wykazał się pomysłowością – działy są pytaniami np. Co to jest literatura?
Mamy tu zasadę pytanie – odpowiedź, rzecz tak pożądaną w obecnych czasach. W ten sposób
czytelnik nie musi przeglądać całej książki. Teoria literatury pokazuje nam, że niektóre
pojęcia np. teoria, podmiot, czy tożsamość, wiążą się z innymi dziedzinami. Autor odchodzi
niekiedy od „typowych” związków literatury i przedstawia wpływy, mogłoby się wydawać
trochę odległych nauk jak: psychoanaliza lub komunikacja międzykulturowa. Wszystko to
poparte jest teoriami wybitych ludzi nauki np. Freuda czy De Saussure’a. Pewnym
ułatwieniem są hasła dotyczące kierunków teoretycznych umieszczone w Dodatku.
Słowniczek pojęć będzie świetnym narzędziem dla studentów.
Teoria literatury nie jest jedyną książka poruszającą opisywane zagadnienia. Dzieło
Brytyjczyka warto skonfrontować z Teorie literatury XX wieku Anny Burzyńskiej i Michała
Pawła Markowskiego. Obie pozycje stanowczo się różnią – pomimo reprezentowania tej
samej dziedziny. Po przeczytaniu Teorii literatury Jonathana Cullera, takie pojęcia jak teoria,
czy sama literatura będą oczywiste dla każdego czytelnika. Książka ta jest pewnym
wprowadzeniem w świat nauk humanistycznych. Polski odpowiednik, według założeń miał
być kompletnym zbiorem wykładów na temat szkół, kierunków, postaci związanych z
literaturoznawstwem, czy kulturą. Takim hasłom jak: psychoanaliza, hermeneutyka, feminizm

6
http://www.amazon.com/Literary-Theory-Short-Introduction-Introductions/dp/019285383X, dostęp
11.02.2011.

3
Culler nie poświęcił osobnych rozdziałów, część zagadnień znajduje się po prostu w tekście, a
pozostałe znalazły się w Dodatku7. Inaczej wygląda struktura książki Burzyńskiej i
Markowskiego. Każdy dział zatytułowany jest danym pojęciem np. strukturalizm, formalizm
rosyjski, semiotyka itd. Przypomina to trochę wielkie „rozwinięcie” Dodatku Cullera. W
polskiej książce definicje poparte są poglądami naukowców reprezentujących dany kierunek
oraz ogólną problematyką. Dla studenta będzie to dobre rozwiązanie – w niemal „pigułce”
otrzyma spis ważnych pojęć wraz z istotnymi tezami wybitnych osób nauki. Czy książka
Burzyńskiej i Markowskiego jest gorsza od Teorii literatury Cullera? Sądzę, że nie.
Oczywiście w „polskiej” Teorii nie znajdziemy humorystycznych komentarzy lub obrazków
jak w zagranicznej alternatywie. Każdy „piszący” ma inny, niepowtarzalny styl. Uważam, że
Culler chciał w sposób niekonwencjonalny i zrozumiały wprowadzić studentów w świat
trudnej nauki. Teorie literatury XX wieku są jakby kolejnym elementem w procesie
wnikliwego przyswajania literaturoznawstwa. Czego nie znaleźliśmy u Brytyjczyka to na
pewno znajduje się to w polskiej wersji. Warto zaznaczyć, że Culler stworzył
„wprowadzenie” – a nie cały i dokładny zbiór zagadnień, jak to ma miejsce w przypadku
Teorie literatury XX wieku. Culler pominął m.in. postkolonializm, historyzm8 lub teorii
dialogu Bachtina – ważne kierunki w badaniach nad literaturą.
Uważam, że Teoria literatury i Teorie literatury XX wieku są książkami godnymi
polecenia. Dla studentów pierwszego roku nauk humanistycznych, zwłaszcza
literaturoznawstwa - najlepszym wprowadzeniem będzie praca Jonathana Culllera, który w
błyskotliwym stylu wprowadza nas w tajniki wspomnianej nauki. Autor mówi o tym co jest
naprawdę istotne na samym początku studiów. Culler „otwiera” umysły młodych ludzi,
przypominając o wielu znaczeniach słów: literatura i teoria. Druga propozycja to
kompendium, gdzie skoncentrowano się na przedstawieniu niemal wszystkich szkół i
kierunków. Myślę, że Teorie literatury XX wieku są doskonałym uzupełnieniem wiedzy.

7
Jonathan Culler, Teoria literatury, Warszawa 1998, s. 139-150.
8
Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski: Teorie literatury XX wieku : podręcznik, Kraków 2006, s. 514.

4
5

You might also like