You are on page 1of 9

1

H. UKŁAD OKRESOWY PIERWIASTKÓW

W miarę przechodzenia, na przestrzeni wieków, od alchemii do nowoczesnej chemii

uczeni zaczęli odczuwać potrzebę systematyzowania informacji o poznawanej materii, w tym

głównie o odkrywanych coraz liczniej pierwiastkach chemicznych. Dostrzegano pewne

podobieństwa i zależności między właściwościami fizycznymi i chemicznymi pierwiastków.

W ten sposób powstawały pierwsze próby, których celem było stwierdzenie zależności

między właściwościami fizycznymi i chemicznymi. Do takich prób niewątpliwie można

zaliczyć teorię tzw. triad, którą szczegółowo przedstawia filmiko układzie okresowym

znajdujący się na płycie. Szerszy zakres miała zasada oktaw Newlandsa. Zgodnie z nią

ułożone według wzrastających mas pierwiastki chemiczne wykazują cykliczność w zakresie

właściwości chemicznych i fizycznych. W ten sposób udało się uszeregować jedynie kilka

pierwiastków wykazując, że dziewiąty ma cechy zbliżone do pierwszego. Idea

uporządkowania pierwiastków według wzrastających mas i doszukiwanie się periodyczności

cech chemicznych stały się podstawą fundamentalnego, w zakresie uporządkowania

pierwiastków, prawa okresowości sformułowanego przez Dymitra Mendelejewa.

Pierwiastki uszeregowane według wzrastających mas atomowych wykazują

cykliczność w występowaniu podobnych właściwości chemicznych.

W tym celu zachowując zasadę rosnącej masy atomowej, umieszczano pierwiastki

wykazujące podobieństwo chemiczne, jeden pod drugim. Tak powstała tablica Mendelejewa,

w której wyróżniono okresy (szeregi poziome) i grupy (pionowe), w których występują

pierwiastki o podobnych cechach chemicznych. W owym czasie znano jednak jeszcze zbyt

mało pierwiastków aby wypełnić całkowicie tablicę. Korzystając z zasady podobieństwa cech

Mendelejew obliczył i określił właściwości pierwiastków, które wówczas nie były jeszcze

znane. (patrz filmik o układzie okresowym). Te przewidywane pierwiastki określano nazwą

znanego już pierwiastka sąsiadującego stosując przedrostek eko-, np. ekokrzem, ekobor itd. Z
2

czasem odkrycie tych pierwiastków, których cechy okazały się bardzo zbieżne z

przewidywanymi, stanowiły prawdziwy tryumf prawa okresowości Mendelejewa. Z czasem

jednak okazało się, że w kilku przypadkach nie następuje zachowanie zasady wzrastającej

masy atomowej. Takie odstępstwo od prawa okresowości stwierdzono między innymi w

przypadkach: argonu – potasu, kobaltu – niklu. Te nieprawidłowości udało się wyjaśnić z

chwilą stwierdzenia, że istotną cechą jest budowa atomu a konkretnie jego sfera elektronowa.

Ważna jest więc ilość elektronów czyli tzw. liczba atomowa pierwiastka a co za tym idzie

ułożenie elektronów w sferze elektronowej atomu. Atomy pierwiastków w okresach posiadają

wzrastającą ilość elektronów zaś w grupach identyczne struktury elektronowe w

szczególności zaś identyczność struktury powłoki zewnętrznej tzw. walencyjnej. Ze względu

na rodzaj zapełnianej elektronami walencyjnymi podpowłoki, wyróżnia się w układzie tzw.

bloki energetyczne, w których znajdują się pierwiastki zbliżone pod względem właściwości

chemicznych. Tak więc wyróżnia się blok energetyczny s, który tworzą litowce i berylowce.

Następnie blok energetyczny p obejmujący sześć grup od XIII do XVIII. Grupy od III do XII

to blok energetyczny d. Blok energetyczny f, najczęściej wydzielony ze względów

technicznych z układu okresowego, zgodnie z jego pojemnością elektronową obejmuje po

czternaście pierwiastków. Największe zróżnicowanie chemiczne wykazują pierwiastki

bloków s oraz p. Różnią się one ilością elektronów walencyjnych dlatego w kolejnych

grupach wykazują zmienność właściwości - od typowych metali do niemetali i wreszcie

gazów szlachetnych. Pierwiastki bloku d jako zewnętrzną posiadają podpowłokę s, typową

dla metali, dlatego wszystkie należące do tego bloku pierwiastki to metale. Jako, że różnią się

one ilością elektronów na przedostatniej powłoce, ich zróżnicowanie chemiczne jest mniejsze

i nie tak ostre. Jeszcze mniej różnią się metale (bo zewnętrzna jest również podpowłoka s,

typowa dla metali) bloku f, gdyż tu kolejne atomy uzupełniają podpowłokę drugą od końca.
3

W programie nauczania chemii w liceum głównie mówi się o pierwiastkach grup

bloku s oraz p. Z bloku d wymienia się pojedyncze pierwiastki mianowicie chrom, żelazo i

mangan.

W celu zapoznania się z prawidłowościami wynikającymi z położenia pierwiastków w

grupach proponuję wydrukować zestawienia cech chemicznych w zależności od położenia

pierwiastka w układzie okresowym. Mogą się one okazać pomocne przy określaniu

właściwości pierwiastków w zależności od położenia w układzie okresowym. Niektóre

prawidłowości wynikające z położenia pierwiastka w układzie okresowym omówiono w

dziale pt. Właściwości chemiczne pierwiastków a inne będzie można utrwalić rozwiązując

poniższe zadania.

Przykłady zadań

1) Dane są konfiguracje elektronowe pewnych pierwiastków:

 1s22s22p63s1

 1s22s22p63s23p3

 1s22s22p63s23p63d74s2

Dla każdego pierwiastka:

a) podać liczbę elektronów znajdujących się w atomie, podać liczbę atomową

pierwiastka i jego nazwę

b) podać, do którego bloku energetycznego należy dany atom

c) podać ogólną liczbę elektronów walencyjnych i ich rozmieszczenie na podpoziomach

energetycznych przyporządkowując je do odpowiednich bloków energetycznych

d) na podstawie rozmieszczenia elektronów walencyjnych określić jaki charakter

chemiczny ma pierwiastek

e) na podstawie podanej struktury określić do którego okresu należy dany pierwiastek


4

2) Znając następujące konfiguracje elektronowe walencyjne pierwiastków: 4s24p2; 5d56s2;

4s23d10 określić ich położenie w układzie okresowym

3) Znając następujące ugrupowania elektronowe w powłokach zewnętrznych: 6p3; 4f9; 6d4

podać do których okresów należą odpowiednie pierwiastki

4) Podać grupy główne i poboczne w których atomy pierwiastków maja następujące

charakterystyczne konfiguracje elektronowe: s2p4; d3s2; p5s1; Które z nich należą do metali

a które do niemetali.

5) Podczas tworzenia jonu Fe3+, elektrycznie obojętny atom żelaza traci dwa elektrony s i

jeden elektron d . Podać konfigurację elektronową trzeciej powłoki powstałego jonu. Jak

wytłumaczyć szczególną trwałość tego jonu ?

6) Podaj konfigurację elektronową atomu węgla w stanach podstawowym i wzbudzonym

7) Jak wytłumaczyć zdolność manganu do występowania na +VII stopniu utlenienia. Podaj

schemat konfiguracji elektronowej atomu manganu w stanie podstawowym i utlenionym

8) Pierwiastek oznaczony symbolem E tworzy wodorek o wzorze EH2. Jaka jest

wartościowość tego pierwiastka? Do której grupy on należy ? Napisać wzory tlenku tego

pierwiastka na wyższych stopniach utlenienia.

9) Który z dwu porównywanych tlenków wykazuje większe właściwości zasadowe: Cr2O3

czy CrO3; MnO czy Mn2O7

10) Jaki jest charakter następujących tlenków żelaza: FeO; Fe2O3; FeO3? Napisać wzory

chemiczne: kwasu żelazowego(VI) i jego soli o nazwach żelazian(VI) potasu i

żelazian(VI) baru

11) Czy mogą być kationami pierwiastki na następującym stopniu utlenienia: Mn(+VII);

Cr(+VI); W(+VI); Mn(+II); Fe(+II); Fe(+VI); Cr(+II)


5

Rozwiązania zadań

Zad. 1

Przykład 1- 1s22s22p63s1

1. Atom zawiera 11 elektronów a więc i jego liczba atomowa wynosi 11, pierwiastkiem

tym jest sód.

2. Atom zapełnia podpowłokę s, a więc należy tym samym do bloku energetycznego s

3. Atom posiada jeden elektron walencyjny, który znajduje się na powłoce o najwyższej

liczbie kwantowej czyli 3s1 i właśnie dlatego znajduje się w bloku energetycznym s

4. Pierwiastek najłatwiej osiąga optymalną ilość elektronów na powłoce zewnętrznej,

czyli oktet oddając jeden elektron walencyjny, co czyni bardzo łatwo i w związku z

tym jest niezwykle aktywny metalem.

5. Elektron walencyjny znajduje się w powłoce 3 i tym samym znajduje się w okresie

trzecim układu okresowego.

Przykład 2 – 1s22s22p63s23p3

1. W atomie znajduje się 2 +2 + 6 + 2 + 3 = 15 elektronów, jego liczba atomowa równa

się 15, atom jest atomem fosforu

2. Atom uzupełnia elektrony podpowłoki p więc należy do bloku energetycznego p

3. Ogólna liczba elektronów walencyjnych wynosi pięć, dwa na podpowłoce s i trzy na

podpowłoce p, dlatego pierwiastek o takim atomie należy do bloku energetycznego p.

4. Posiadając pięć elektronów walencyjnych, pierwiastek może je zarówno przyjmować

jak i oddawać, jest więc niemetalem.

5. Powłoka walencyjna odpowiada głównej liczbie kwantowej n = 3, pierwiastek ten

znajduje się więc w trzecim okresie.

Przykład 3 – 1s22s22p63s23p64s23d7
6

1. Ogólna liczba elektronów: 2 + 2 + 6 + 2 + 6 + 2 + 7 = 27, co odpowiada jego liczbie

atomowej, czyli pierwiastkiem tym jest – kobalt

2. Atom zapełnia podpowłokę d, należy więc do bloku energetycznego d

3. Elektrony walencyjne tego atomu to dwa elektrony podpowłoki 4s i siedem

elektronów podpowłoki d, która co prawda nie posiada najwyższej wartości głównej

liczby kwantowej ale jest niezapełniona i dlatego traktuje się ją jak podpowłokę

walencyjną.

4. Jako zewnętrzna występuje, typowa dla metali, podpowłoka s predestynująca atom do

oddawania elektronów. Pierwiastek ten ma więc charakter metaliczny.

5. Wartość najwyższa głównej liczby kwantowej wynosi 4, a więc pierwiastek znajduje

się w okresie czwartym układu okresowego.

Zad. 2

Przykład 1 – 4s24p2 – pierwiastek znajduje się w okresie czwartym, grupie czternastej lub

inaczej czwartej głównej

Przykład 2 – 5d56s2 – pierwiastek znajduje się w okresie szóstym, grupie siódmej

Przykład 3 – 4s23d10 – pierwiastek znajduje się w okresie trzecim, grupie dwunastej

Zad. 3

Położenie pierwiastka w okresie określa maksymalna wartość głównej liczby kwantowej:

6p3 – okres szósty gdyż podpowłoka p zapełniana jest jako zewnętrzna

4f9 – zapełnianie podpowłoki f następuje jako drugie od końca, tak więc maksymalna wartość

liczby kwantowej takiego atomu musi być o dwa większa, czyli wynosi sześć a więc

pierwiastek znajduje się w okresie szóstym;

6d4 – podpowłoka d zapełnia się jako przedostatnia, więc najwyższa wartość głównej liczby

kwantowej wynosi 7, pierwiastek występuje w okresie siódmym


7

Zad. 4

s2p4 – chcąc podkreślić zapis ogólny można go również przedstawić z uwzględnieniem

ogólnego zapisu głównej liczby kwantowej: ns2np4, pierwiastki należą do bloku

energetycznego p, grupa XIV, lub czwarta główna, niemetal gdyż może elektrony oddawać i

przyjmować.

d3s2 – blok energetyczny d, grupa piąta, metal gdyż posiada typową dla metali konfigurację s2

jako zewnętrzną

s1d5 – zapis nietypowy, gdyż uwzględnia przeniesienie jednego elektronu s do podpowłoki d.

Zewnętrzna podpowłoka s wskazuje na właściwości typowo metaliczne. (zapis typowy dla

atomu chromu!). Grupa szósta.

Zad. 5

Feo – 1s22s22p63s23p64s23d6

Fe3+ - 1s22s22p63s23d5 – szczególna trwałość tego jonu wynika z osiągnięcia bardzo korzystnej

konfiguracji elektronów walencyjnych, po jednym w każdym z pięciu orbitali d. Jest to

konfiguracja optymalna ze względów energetycznych.

Zad.6

Stan podstawowy: 1s2 2s2 2p2


↑↓ ↑↓ ↑ ↑

Stan wzbudzony: 1s2 2s1 2p3


↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑
Zad. 7
Powłoka walencyjna atomu manganu przedstawia się następująco: [Ar] 4s23d5 tak
więc atom manganu posiada siedem elektronów walencyjnych a co za tym idzie może być
siedmiowartościowy. Wartościowość ta jest trwała bowiem atom manganu osiąga wówczas
konfigurację gazu szlachetnego – neonu.
Zad. 8
Teoretycznie wodorki takie mogą tworzyć pierwiastki grupy drugiej i szesnastej. W
treści zadania wspomina się o tlenkach na wyższych stopniach utlenienia, więc w rachubę
8

wchodzi pierwiastek grupy XVI. Tak więc w połączeniach z tlenem może wykazywać
wartościowość IV oraz VI a więc tworzy tlenki o wzorach XO2 oraz XO3.
Zad. 9
W przypadku metali wykazujących wiele stopni utlenienia obserwuje się zależność
następującą. W miarę wzrostu stopnia utlenienia charakter tlenku metalu zmienia się z
zasadowego przez amfoteryczny do kwasowego, tak więc:
Cr2O3 oraz Cr2O7 – zważywszy, że chrom może być II, III oraz VI wartościowy, na drugim
stopniu wykazuje charakter zasadowy; trzecim amfoteryczny zaś na szóstym kwasowy.
Tlenek chromu(III) ma charakter amfoteryczny zaś chromu(VI) kwasowy. Podobne
rozumowanie przeprowadza się w wypadku tlenków manganu. Tlenek manganu(II), w
którym mangan ma najniższy stopień utlenienia ma charakter zasadowy i dlatego
przykładowo występuje w formie jonu prostego Mn2+, mangan na +VII stopniu utlenienia ma
charakter kwasowy, tworząc hipotetyczny kwas manganowy(VII) – HMnO4.
Zad. 10
Uwzględniając elektrowartościowości żelaza w poszczególnych związkach można
stwierdzić, że: FeO –charakter zasadowy; Fe2O3 – amfoteryczny, FeO3 – kwasowy.
Wzór związków: żelazianu(VI) potasu – K2FeO4, żelazian(VI) baru – BaFeO4
Zad. 11
Przewidując postać w jakiej mogą występować w połączeniach metale, należy
uwzględnić zasadę, że tylko na najniższych występują w postaci jonów prostych. Są to takie
stopnie utlenienia, w których dominują właściwości zasadowe, zapisuje się to w ten sposób,
że po symbolu po prawej stronie u góry zapisuje się arabską cyfrą wartość stopnia utlenienia a
następnie jego znak. W jonach złożonych, np. resztach kwasów tlenowych wartościowość
pierwiastków, ze znakiem opisuje się cyfrą rzymska (podobnie jak się to robi przy
bilansowaniu reakcji redoks). Przechodząc do odpowiedzi na pytania:
Mn(+VII) – na najwyższym stopniu utlenienia mangan ma charakter kwasowy, więc
występuje w formie jonu reszty kwasowe, kwasu manganowego(VII) – MnO4-
Cr(+VI) – jest to najwyższy stopień utlenienia chromu, więc występuje jako jon złożony np.
reszty kwasu chromowego(VI – CrO42-)
W(+VI) – jest to najwyższa wartościowość wolframu, więc występuje w formie jonu
złożonego, reszty kwasu woframowego(VI) – (WO42-)
Mn(+II) – najniższy stopień utlenienia, mangan wykazuje charakter zasadowy i tym samym
tworzy jon prosty Mn2+
Fe(+II) – najniższy stopień utlenienia, charakter zasadowy więc tworzy jony proste Fe2+
9

Fe(+VI) – najwyższa wartościowość, żelazo w tej postaci wykazuje charakter kwasowy a


więc występuje w formie jonu złożonego, reszty kwasowej kwasu żelazowego(VI) – FeO42-
Cr(+II) – najniższy stopień utlenienia, charakter zasadowy, więc tworzy jony proste Cr2+

You might also like