EGZAMIN MATURALNY Z MATEMATYKI

WZORY

SPIS TREŚCI

1. Wartość bezwzględna liczby ............................................................................1

2. Potęgi i pierwiastki ...........................................................................................1
3. Silnia. Symbol Newtona ...................................................................................2
4. Dwumian Newtona ...........................................................................................3
5. Wzory skróconego mnożenia ...........................................................................3
6. Ciągi .................................................................................................................3
7. Funkcja kwadratowa.........................................................................................4
8. Logarytmy ........................................................................................................5
9. Pochodna funkcji ..............................................................................................5
10. Geometria analityczna ...................................................................................... 6
11. Planimetria........................................................................................................8
12. Stereometria....................................................................................................11
13. Trygonometria ................................................................................................13
14. Kombinatoryka ...............................................................................................16
15. Rachunek prawdopodobieństwa .....................................................................16
16. Parametry danych statystycznych...................................................................17
17. Tablica wartości funkcji trygonometrycznych ...............................................19

1. WARTOŚĆ BEZWZGLĘDNA LICZBY

Wartość bezwzględną liczby rzeczywistej x definiujemy wzorem:
 x, dla x ≥ 0
x =
− x dla x < 0
Liczba x jest to odległość na osi liczbowej punktu x od punktu 0. W szczególności:
x ≥0 −x = x
Dla dowolnych liczb x, y mamy:
x+ y ≤ x + y x− y ≤ x + y x⋅ y = x ⋅ y
x x
Ponadto, jeśli y ≠ 0 , to =
y y
Dla dowolnych liczb a oraz r, gdzie r ≥ 0 , mamy warunki równoważne:
x−a ≤ r ⇔ a−r ≤ x ≤ a+r
x−a ≥ r ⇔ x ≤ a − r lub x ≥ a + r

2. POTĘGI I PIERWIASTKI
Niech n będzie liczbą całkowitą dodatnią. Dla dowolnej liczby a definiujemy jej n–tą potęgę:
a n = a!⋅" ⋅a
...#
n razy

Pierwiastkiem arytmetycznym n
a stopnia n z liczby a ≥ 0 nazywamy liczbę b ≥ 0 taką,
że b n = a .

1
W szczególności, dla dowolnej liczby a zachodzi równość: a2 = a .
Jeżeli a < 0 oraz liczba n jest nieparzysta, to n a oznacza liczbę b < 0 taką, że b n = a .
Pierwiastki stopni parzystych z liczb ujemnych nie istnieją.
_____ _____
*

Niech m, n będą liczbami całkowitymi dodatnimi. Definiujemy:

1
− dla a ≠ 0 : a−n = n oraz a 0 = 1
a
m
− dla a ≥ 0 : a = n am n

m
− 1
− dla a > 0 : a n =
n m
a
Niech r, s będą dowolnymi liczbami rzeczywistymi. Jeśli a > 0 i b > 0 , to zachodzą
równości:
ar
( a r ) = a r ⋅s
s
ar ⋅ as = ar +s = ar−s
as
r r
a a
( a ⋅ b) = a ⋅ b
r
  = r
r r

b b
Jeżeli wykładniki r, s są liczbami całkowitymi, to powyższe wzory obowiązują dla
wszystkich liczb a ≠ 0 , b ≠ 0 .

3. SILNIA. SYMBOL NEWTONA

Silnią liczby całkowitej dodatniej n nazywamy iloczyn kolejnych liczb całkowitych:
n ! = 1 ⋅ 2 ⋅ ... ⋅ n
Ponadto przyjmujemy umowę, że 0! = 1 .
Dla dowolnej liczby całkowitej n ≥ 0 zachodzi związek:
( n + 1)! = n ! ⋅ ( n + 1)
_____ _____
*

Dla liczb całkowitych n, k spełniających warunki 0 ≤ k ≤ n definiujemy symbol Newtona:

n n!
 =
 k  k !( n − k ) !

Zachodzą równości:
 n  n ( n − 1)( n − 2 ) ⋅ ... ⋅ ( n − k + 1)
 =
k  1 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ ... ⋅ k
n  n  n n
 =    =1   =1
k  n−k  0 n

Dla 0 ≤ k < n mamy:

 n + 1  n   n   n  n n − k
  = +    =  ⋅
 k + 1  k   k + 1  k + 1  k  k + 1

2
4. DWUMIAN NEWTONA
Dla dowolnej liczby całkowitej dodatniej n oraz dla dowolnych liczb a, b mamy:
n n n  n  n
( a + b ) =   a n +   a n−1b + ... +   a n−k b k + ... +   abn−1 +   bn
n

0 1  k   n − 1 n

5. WZORY SKRÓCONEGO MNOŻENIA

Z dwumianu Newtona dla n = 2 oraz n = 3 otrzymujemy dla dowolnych liczb a, b:
( a + b ) = a 2 + 2ab + b2 ( a + b ) = a3 + 3a 2b + 3ab2 + b3
2 3

( a − b) ( a − b)
2 3
= a 2 − 2ab + b 2 = a 3 − 3a 2b + 3ab 2 − b3
_____ _____
*

Dla dowolnej liczby całkowitej dodatniej n oraz dowolnych liczb a, b zachodzi wzór:
a n − b n = ( a − b ) ( a n −1 + a n − 2b + ... + a n −k b k + ... + ab n −2 + b n −1 )
W szczególności:
a 2 − b 2 = ( a − b )( a + b )
a 3 − b3 = ( a − b ) ( a 2 + ab + b 2 )
a 3 + b3 = ( a + b ) ( a 2 − ab + b 2 )

6. CIĄGI
• Ciąg arytmetyczny
Wzór na n–ty wyraz ciągu arytmetycznego o danym pierwszym wyrazie a1 i różnicy r:
an = a1 + ( n − 1) r

Wzór na sumę S n = a1 + a2 + ... + an początkowych n wyrazów ciągu arytmetycznego:

a1 + an 2a + ( n − 1) r
Sn = ⋅n = 1 ⋅n
2 2
Między sąsiednimi wyrazami ciągu arytmetycznego zachodzi związek:
a +a
an = n −1 n +1 dla n ≥ 2
2
• Ciąg geometryczny
Wzór na n–ty wyraz ciągu geometrycznego o danym pierwszym wyrazie a1 i ilorazie q:
an = a1 ⋅ q n −1

Wzór na sumę S n = a1 + a2 + ... + an początkowych n wyrazów ciągu geometrycznego:

 1 − qn
a dla q ≠ 1
Sn =  1 1 − q
n ⋅ a dla q = 1
 1
Między sąsiednimi wyrazami ciągu geometrycznego zachodzi związek:
an2 = an −1 ⋅ an +1 dla n ≥ 2

3
• Procent składany
Jeżeli kapitał początkowy K złożymy na n lat w banku, w którym oprocentowanie lokat
wynosi p % w skali rocznej, to kapitał końcowy K n wyraża się wzorem:
n
 p 
K n = K ⋅ 1 + 
 100 
• Granica ciągu
Jeżeli lim an = g oraz lim bn = h , to
n →∞ n →∞

lim ( an + bn ) = g + h lim ( an − bn ) = g − h lim ( an ⋅ bn ) = g ⋅ h

n →∞ n →∞ n →∞

Jeżeli ponadto bn ≠ 0 dla n ≥ 1 oraz h ≠ 0 , to

a g
lim n =
n →∞ b h
n
_____ _____
*

Jeżeli ( an ) , n ≥ 1 , jest nieskończonym ciągiem geometrycznym o ilorazie q < 1 , to ciąg sum

jego początkowych wyrazów S n = a1 + a2 + ... + an ma granicę:
a
lim Sn = 1
n →∞ 1− q

7. FUNKCJA KWADRATOWA
Postać ogólna funkcji kwadratowej: f ( x ) = ax 2 + bx + c , a ≠ 0 .
Wzór każdej funkcji kwadratowej można doprowadzić do postaci kanonicznej:
2
 b  ∆
f ( x) = a ⋅ x +  − , gdzie ∆ = b 2 − 4ac
 2a  4a
pomocnej przy sporządzaniu wykresu.

Wykresem funkcji kwadratowej jest parabola o wierzchołku w punkcie o współrzędnych

 b ∆ 
 − , −  . Ramiona paraboli skierowane są do góry, gdy a > 0 , do dołu, gdy a < 0 .
 2a 4a 
Liczba miejsc zerowych funkcji kwadratowej, czyli liczba pierwiastków równania
ax 2 + bx + c = 0
zależy od wyróżnika ∆ = b 2 − 4ac :
− jeżeli ∆ < 0 , to funkcja kwadratowa nie ma miejsc zerowych (równanie kwadratowe nie
ma pierwiastków rzeczywistych),
− jeżeli ∆ = 0 , to funkcja kwadratowa ma jedno miejsce zerowe (równanie kwadratowe ma
jeden podwójny pierwiastek):
b
x1 = x2 = −
2a
− jeżeli ∆ > 0 , to funkcja kwadratowa ma dwa miejsca zerowe (równanie kwadratowe ma
dwa pierwiastki):
−b − ∆ −b + ∆
x1 = x2 =
2a 2a

4
Jeśli ∆ ≥ 0 , to wzór funkcji kwadratowej można doprowadzić do postaci iloczynowej:
f ( x ) = a ( x − x1 )( x − x2 )

Wzory Viéte’a:
−b c
x1 + x2 = x1 ⋅ x2 =
a a

8. LOGARYTMY
Niech a > 0 i a ≠ 1 . Logarytmem log a c liczby c > 0 przy podstawie a nazywamy wykładnik
b potęgi, do której należy podnieść podstawę a, aby otrzymać liczbę c:
b = log a c ⇔ a b = c
Równoważnie:
a loga c = c
Dla dowolnych liczb x > 0 , y > 0 oraz r zachodzą wzory:
x
log a ( x ⋅ y ) = log a x + log a y log a x r = r ⋅ log a x log a = log a x − log a y
y

Wzór na zamianę podstawy logarytmu:

jeżeli a > 0 , a ≠ 1 , b > 0 , b ≠ 1 oraz c > 0 , to
log a c
log b c =
log a b

9. POCHODNA FUNKCJI
 c ⋅ f ( x ) ′ = c ⋅ f ′ ( x ) dla c ∈ R

 f ( x ) + g ( x ) ′ = f ′ ( x ) + g ′ ( x )

 f ( x ) − g ( x ) ′ = f ′ ( x ) − g ′ ( x )

 f ( x ) ⋅ g ( x ) ′ = f ′ ( x ) ⋅ g ( x ) + f ( x ) ⋅ g ′ ( x )

 f ( x ) ′ f ′ ( x ) ⋅ g ( x ) − f ( x ) ⋅ g ′ ( x )
  = , gdy g ( x ) ≠ 0
 g ( x)   g ( x ) 
2

Pochodne niektórych funkcji:

f ( x) = c ⇒ f ′( x) = 0
f ( x ) = ax + b ⇒ f ′( x) = a
f ( x ) = ax 2 + bx + c ⇒ f ′ ( x ) = 2ax + b
a −a
f ( x) = ⇒ f ′( x) = 2
x x
f ( x ) = x ⇒ f ′ ( x ) = rx r −1
r

gdzie r ≠ 0 , zaś a, b, c – dowolne liczby rzeczywiste.

5
• Równanie stycznej
Jeżeli funkcja f ma pochodną w punkcie x0 , to równanie stycznej do wykresu funkcji f
w punkcie ( x0 , f ( x0 ) ) dane jest wzorem:
y − f ( x0 ) = f ′ ( x0 ) ⋅ ( x − x0 )

10. GEOMETRIA ANALITYCZNA

• Odcinek
Długość odcinka o końcach w punktach y
A = ( x A , y A ) , B = ( xB , yB ) dana jest wzorem: B = ( xB , yB )

( xB − x A ) + ( y B − y A )
2 2
AB =

Współrzędne środka odcinka AB: A = ( xA , yA )

 x A + xB y A + y B 
 , 
 2 2  O x
• Wektory
$$$%
Współrzędne wektora AB , który przesuwa punkt A na punkt B:
$$$%
AB = [ xB − x A , yB − y A ]
% %
Jeżeli u = [u1 , u2 ] , v = [ v1 , v2 ] są wektorami, zaś a jest liczbą, to
% % %
u + v = [u1 + v1 , u2 + v2 ] a ⋅ u = [ a ⋅ u1 , a ⋅ u2 ]

• Prosta
Równanie ogólne prostej:
Ax + By + C = 0 ,
gdzie A2 + B 2 ≠ 0 (tj. współczynniki A, B nie są równocześnie równe 0).

Jeżeli A = 0 , prosta jest równoległa do osi Ox; jeżeli B = 0 , prosta jest równoległa do osi Oy;
jeżeli C = 0 , to prosta przechodzi przez początek układu współrzędnych.
y
y = ax + b
Jeżeli prosta nie jest równoległa do osi Oy, to ma ona
równanie kierunkowe: b
y = ax + b
Liczba a to współczynnik kierunkowy prostej:
a = tgα
Współczynnik b wyznacza na osi Oy punkt, w którym α
dana prosta ją przecina. O x

Równanie prostej, przechodzącej przez dwa dane punkty A = ( x A , y A ) , B = ( xB , yB ) :

( y − y A )( xB − xA ) − ( yB − y A )( x − xA ) = 0

6
• Prosta i punkt
Odległość punktu P = ( x0 , y0 ) od prostej o równaniu Ax + By + C = 0 dana jest wzorem:
Ax0 + By0 + C
A2 + B 2
• Para prostych
Dwie proste, o równaniach kierunkowych
y = a1 x + b1 y = a2 x + b2
spełniają jeden z następujących warunków:
− są równoległe, gdy a1 = a2 ,

− są prostopadłe, gdy a1a2 = −1 ,

a1 − a2
− tworzą kąt ϕ taki, że: 0& < ϕ < 90& i tgϕ = .
1 + a1a2
Jeżeli proste dane są równaniami w postaci ogólnej:
A1 x + B1 y + C1 = 0 A2 x + B2 y + C2 = 0
to odpowiednio:
− są równoległe, gdy A1 B2 − A2 B1 = 0 ,

− są prostopadłe, gdy A1 A2 + B1 B2 = 0 ,
A1 B2 − A2 B1
− tworzą kąt ϕ taki, że: 0& < ϕ < 90& i tgϕ = .
A1 A2 + B1 B2

• Trójkąt
Pole trójkąta ABC o wierzchołkach A = ( x A , y A ) , B = ( xB , yB ) , C = ( xC , yC ) , dane jest
wzorem:
1
P∆ABC = ( xB − xA )( yC − y A ) − ( yB − y A )( xC − xA )
2
Środek ciężkości trójkąta ABC, czyli punkt przecięcia jego środkowych, ma współrzędne:
 x A + xB + xC y A + yB + yC 
 , 
 3 3 

• Przekształcenia geometryczne
%
− przesunięcie o wektor u = [ a, b ] przekształca punkt ( x, y ) na punkt ( x + a, y + b ) ;
− symetria względem osi Oy przekształca punkt ( x, y ) na punkt ( − x, y ) ;
− symetria względem punktu ( a, b ) przekształca punkt ( x, y ) na punkt ( 2a − x, 2b − y ) ;
− jednokładność o środku w punkcie ( 0,0 ) i skali s ≠ 0 przekształca punkt ( x, y )
na punkt ( sx, sy ) .

7
• Równanie okręgu
Równanie okręgu o środku w punkcie ( a, b ) i promieniu r:
( x − a ) + ( y − b)
2 2
= r2
lub x 2 + y 2 − 2ax − 2by + c = 0 gdzie r 2 = a 2 + b 2 − c > 0

11. PLANIMETRIA
• Oznaczenia

a, b, c – długości boków, leżących odpowiednio

C naprzeciwko wierzchołków A, B, C;
γ
2 p = a + b + c – obwód trójkąta;
b α , β , γ – miary kątów przy
a
wierzchołkach A, B, C;
α β ha , hb , hc – wysokości, opuszczone
A c B z wierzchołków A, B, C;
R, r – promienie okręgów opisanego
i wpisanego.
• Wzory na pole trójkąta
1 1 1
P∆ABC = ⋅ a ⋅ ha = ⋅ b ⋅ hb = ⋅ c ⋅ hc
2 2 2
1 1 sin β ⋅ sin γ
P∆ABC = a ⋅ b ⋅ sin γ = a 2 = 2 R 2 ⋅ sin α ⋅ sin β ⋅ sin γ
2 2 sin α
abc
P∆ABC = = rp = p ( p − a )( p − b )( p − c )
4R

• Twierdzenie sinusów
a b c
= = = 2R
sin α sin β sin γ

• Twierdzenie cosinusów
a 2 = b 2 + c 2 − 2bc cos α
b 2 = a 2 + c 2 − 2ac cos β
c 2 = a 2 + b 2 − 2ab cos γ

• Twierdzenie Pitagorasa (wraz z twierdzeniem odwrotnym do niego)

W trójkącie ABC kąt γ jest prosty wtedy i tylko wtedy, gdy a 2 + b 2 = c 2 .

8
• Związki miarowe w trójkącie prostokątnym
Załóżmy, że kąt γ jest prosty. Wówczas:
C hc2 = AD ⋅ DB
γ ab
b hc =
a c
hc
a = c ⋅ sin α = c ⋅ cos β

A
α . β
B
a = b ⋅ tgα = b ⋅ ctgβ
c D 1
R= c
2
• Twierdzenie Talesa (wraz z twierdzeniem odwrotnym do niego)

C
Proste AA′ , BB′ , CC ′ są parami równoległe
B wtedy i tylko wtedy, gdy zachodzi równość:
A AB BC
=
A′B′ B′C ′

A′ B′ C′

• Czworokąty
Trapez
D b C Czworokąt, który ma co najmniej jedną parę
boków równoległych.
h Wzór na pole trapezu:
a+b
E P= ⋅h
A B 2
a

D C Równoległobok
Czworokąt, który ma dwie pary boków
h ϕ równoległych.
b Wzory na pole równoległoboku:
α
1
A a B P = ah = a ⋅ b ⋅ sin α = ⋅ AC ⋅ BD ⋅ sin ϕ
2

D C Romb
Czworokąt, który ma dwie pary boków
równoległych jednakowej długości.
h Wzory na pole rombu:
1
α P = ah = a 2 ⋅ sin α = ⋅ AC ⋅ BD
A a B 2

9
 D Deltoid
Czworokąt, który ma oś symetrii, zawierającą
jedną z przekątnych.
A C Wzór na pole deltoidu:
1
P = ⋅ AC ⋅ BD
B 2

• Koło

Wzór na pole koła o promieniu r:

r
P = π r2
O Obwód koła o promieniu r:
Ob = 2π r

• Wycinek koła
Wzór na pole wycinka koła o promieniu r
A i kącie środkowym α & :
r α&
P =πr ⋅2

α 360&
O Długość łuku wycinka koła o promieniu r
B i kącie środkowym α & :
α&
l = 2π r ⋅
360&
• Kąty w okręgu

α Miara kąta wpisanego w okrąg jest równa

połowie miary kąta środkowego, opartego na
O
α tym samym łuku.
2α
Miary kątów wpisanych w okrąg, opartych
na tych samych łukach, są równe.
B
A

10
• Okrąg opisany na czworokącie

C
γ
B
β Na czworokącie można opisać okrąg wtedy
i tylko wtedy, gdy sumy miar jego
przeciwległych kątów wewnętrznych
są równe 180°:

D δ α + γ = β + δ = 180&

α
A
• Okrąg wpisany w czworokąt
C
c
D W czworokąt wypukły można wpisać okrąg
r b wtedy i tylko wtedy, gdy sumy długości jego
przeciwległych boków są równe:
d
a+c =b+d
B
a
A

12. STEREOMETRIA
• Oznaczenia
P – pole powierzchni całkowitej
Pp – pole powierzchni podstawy
Pb – pole powierzchni bocznej
V – objętość
• Prostopadłościan
H G

E F
c P = 2 ( ab + bc + ac )
V = abc
gdzie a, b, c są długościami krawędzi
D C prostopadłościanu.
b
A a B

11
• Graniastosłup prosty

I
J
H
Pb = 2 p ⋅ h
F G V = Pp ⋅ h
h gdzie 2 p jest obwodem podstawy
graniastosłupa.
D
E
C

A B

• Ostrosłup
S

1
h V = Pp ⋅ h
3
D gdzie h jest wysokością ostrosłupa.
E
C

A B

• Walec

Pb = 2π rh
P = 2π r ( r + h )
h
V = π r 2h
gdzie r jest promieniem podstawy,
h wysokością walca.
r
O

12
• Stożek
S
Pb = π rl
P = π r (r + l )
1
h l V = π r 2h
3
gdzie r jest promieniem podstawy,
h – wysokością, l –długością tworzącej
r
O stożka.

• Kula

P = 4π r 2
r 4
O V = π r3
3
gdzie r jest promieniem kuli.

13. TRYGONOMETRIA
• Definicje funkcji trygonometrycznych
y

M=(x, y) y x
sin α = cos α =
r r
y
tgα = ( x ≠ 0)
r x
y
x
ctgα = ( y ≠0)
y
α gdzie r = x 2 + y 2
O x M’ x

• Wykresy funkcji trygonometrycznych

y = sin x y = cos x

13
 y = tgx y = ctgx

• Związki między funkcjami tego samego kąta

sin 2 α + cos 2 α = 1
sin α π
tgα = dla α≠ + kπ k – całkowite
cos α 2
cos α
ctgα = dla α ≠ kπ k – całkowite
sin α
1 kπ
ctgα = dla α≠ k – całkowite
tgα 2
• Niektóre wartości funkcji trygonometrycznych
π π π π
α 0 ( 0& ) ( 30& ) ( 45& ) ( 60& ) ( 90& )
6 4 3 2
1 2 3
sinα 0 1
2 2 2
3 2 1
cosα 1 0
2 2 2
3 nie
tgα 0 1 3
3 istnieje
nie 3
ctgα 3 1 0
istnieje 3
• Wzory redukcyjne

ϕ= −α π π 3π 3π
α π −α π +α −α +α −α +α 2π − α
2 2 2 2
sinϕ – sinα sinα sinα – sinα cosα cosα – cosα − cosα − sinα
cosϕ cosα cosα − cosα − cosα sinα – sinα – sinα sinα cosα
tgϕ – tgα tgα – tgα tgα ctgα – ctgα ctgα – ctgα − tgα
ctgϕ – ctgα ctgα – ctgα ctgα tgα – tgα tgα – tgα − ctgα

14
• Funkcje sumy i różnicy kątów
Dla dowolnych kątów α , β zachodzą równości:
sin (α + β ) = sin α cos β + cos α sin β
sin (α − β ) = sin α cos β − cos α sin β
cos (α + β ) = cos α cos β − sin α sin β
cos (α − β ) = cos α cos β + sin α sin β
Ponadto mamy równości:
tgα + tgβ
tg (α + β ) =
1 − tgα ⋅ tgβ
tgα − tgβ
tg (α − β ) =
1 + tgα ⋅ tgβ
ctgα ⋅ ctgβ − 1
ctg (α + β ) =
ctgα + ctgβ
ctgα ⋅ ctgβ + 1
ctg (α − β ) =
ctgβ − ctgα
które zachodzą zawsze, gdy są określone i mianownik prawej strony nie jest zerem.
• Funkcje podwojonego kąta
sin 2α = 2sin α cos α
cos 2α = cos 2 α − sin 2 α = 2 cos 2 α − 1 = 1 − 2sin 2 α

Ponadto, dla tych kątów, dla których prawe strony są określone, mamy równości:
2tgα
sin 2α =
1 + tg 2α
1 − tg 2α
cos 2α =
1 + tg 2α
2tgα
tg2α =
1 − tg 2α
• Funkcje potrojonego kąta
sin 3α = sin α ( 3cos 2 α − sin 2 α ) = sin α ( 3 − 4sin 2 α )
cos 3α = cos α ( cos 2 α − 3sin 2 α ) = cos α ( 4 cos 2 α − 3)

• Sumy i różnice funkcji trygonometrycznych

α+β α−β
sin α + sin β = 2sin cos
2 2
α −β α+β
sin α − sin β = 2sin cos
2 2
α+β α−β
cos α + cos β = 2 cos cos
2 2
α+β α−β
cos α − cos β = −2sin sin
2 2

15
14. KOMBINATORYKA
• Permutacje
Liczba sposobów, w jaki n ≥ 1 elementów można ustawić w ciąg, jest równa n !
• Wariacje bez powtórzeń
Liczba sposobów, w jaki z n elementów można utworzyć ciąg, składający się z k (1 ≤ k ≤ n )
różnych wyrazów, jest równa
n!
n ⋅ ( n − 1) ⋅ ... ⋅ ( n − k + 1) =
( n − k )!
• Wariacje z powtórzeniami
Liczba sposobów, w jaki z n elementów można utworzyć ciąg, składający się
z k niekoniecznie różnych wyrazów, jest równa nk.
• Kombinacje
Liczba sposobów, w jaki spośród n elementów można wybrać k ( 0 ≤ k ≤ n ) elementów,
n
jest równa   .
k 

15. RACHUNEK PRAWDOPODOBIEŃSTWA

• Klasyczna definicja prawdopodobieństwa
Niech Ω będzie skończonym zbiorem wszystkich zdarzeń elementarnych. Jeżeli zajście
każdego zdarzenia elementarnego jest jednakowo prawdopodobne, to prawdopodobieństwo
zajścia zdarzenia A ⊂ Ω jest równe
A
P ( A) =
Ω

gdzie A oznacza liczbę elementów zbioru A, zaś Ω – liczbę elementów zbioru Ω .

• Własności prawdopodobieństwa
0 ≤ P ( A ) ≤ 1 dla każdego zdarzenia A ⊂ Ω
P (Ω) = 1 Ω – zdarzenie pewne
P (∅) = 0 ∅ – zdarzenie niemożliwe (pusty podzbiór Ω )
P ( A) ≤ P ( B ) gdy A ⊂ B ⊂ Ω
P ( A ∪ B ) = P ( A ) + P ( B ) − P ( A ∩ B ) , dla dowolnych zdarzeń A, B ⊂ Ω ,
zatem P ( A ∪ B ) ≤ P ( A ) + P ( B ) , dla dowolnych zdarzeń A, B ⊂ Ω .

• Zdarzenia niezależne
Zdarzenia A ⊂ Ω i B ⊂ Ω są niezależne, gdy
P ( A ∩ B ) = P ( A) ⋅ P ( B )

16
• Prawdopodobieństwo warunkowe
Niech A, B ⊂ Ω będą zdarzeniami, przy czym P ( B ) > 0 .
Prawdopodobieństwem warunkowym P ( A | B ) zajścia zdarzenia A pod warunkiem, że zaszło
zdarzenie B, nazywamy liczbę:
P ( A ∩ B)
P ( A | B) =
P ( B)

• Twierdzenie o prawdopodobieństwie całkowitym

Jeżeli zdarzenia B1 , B2 , ..., Bn ⊂ Ω spełniają warunki:
1. Bi ∩ B j = ∅ dla 1 ≤ i ≤ n, 1 ≤ j ≤ n, i ≠ j ,
2. B1 ∪ B2 ∪ ... ∪ Bn = Ω ,
3. P ( Bi ) > 0 dla 1 ≤ i ≤ n
to dla każdego zdarzenia A ⊂ Ω zachodzi równość:
P ( A ) = P ( A | B1 ) ⋅ P ( B1 ) + P ( A | B2 ) ⋅ P ( B2 ) + ... + P ( A | Bn ) ⋅ P ( Bn )

• Schemat Bernoulliego
Prawdopodobieństwo uzyskania dokładnie k sukcesów w schemacie n prób Bernoulliego
wyraża się wzorem:
 n  k n−k
 ⋅ p ⋅q p + q =1
k 
gdzie:
p – prawdopodobieństwo sukcesu w pojedynczej próbie,
q – prawdopodobieństwo porażki w pojedynczej próbie.

16. PARAMETRY DANYCH STATYSTYCZNYCH

• Średnia arytmetyczna
Średnia arytmetyczna n liczb a1 , a2 ,..., an jest równa:
a1 + a2 + ... + an
n
• Średnia ważona
Średnia ważona n liczb a1 , a2 ,..., an którym przypisano odpowiednio dodatnie wagi
w1 , w2 ,..., wn jest równa:
w1 ⋅ a1 + w2 ⋅ a2 + ... + wn ⋅ an
w1 + w2 + ... + wn
• Średnia geometryczna
Średnia geometryczna n nieujemnych liczb a1 , a2 ,..., an jest równa:
n a1 ⋅ a2 ⋅ ... ⋅ an

17
• Średnia harmoniczna
Średnia harmoniczna n dodatnich liczb a1 , a2 ,..., an jest równa:
n
1 1 1
+ + ... +
a1 a2 an
• Mediana
Medianą uporządkowanego rosnąco ciągu n danych liczbowych a1 ≤ a2 ≤ a3 ≤ ... ≤ an jest:
− dla n nieparzystych: a n +1 (środkowy wyraz ciągu),
2

1 
− dla n parzystych:  a n + a n +1  (średnia arytmetyczna środkowych wyrazów ciągu).
2 2 2 

• Wariancja i odchylenie standardowe

Wariancją n danych liczbowych a1 , a2 ,..., an o średniej arytmetycznej a jest liczba:
( a − a ) + ( a2 − a ) + ( a3 − a ) + ... + ( an − a )
2 2 2 2

σ 2
= 1
n
Odchylenie standardowe σ jest pierwiastkiem kwadratowym z wariancji: σ = σ 2 .

18
17. TABLICA WARTOŚCI FUNKCJI TRYGONOMETRYCZNYCH

sin α tgα sin α tgα

α [& ] β [& ] α [& ] β [& ]
cos β ctgβ cos β ctgβ
0 0,0000 0,0000 90 46 0,7193 1,0355 44
1 0,0175 0,0175 89 47 0,7314 1,0724 43
2 0,0349 0,0349 88 48 0,7431 1,1106 42
3 0,0523 0,0524 87 49 0,7547 1,1504 41
4 0,0698 0,0699 86 50 0,7660 1,1918 40
5 0,0872 0,0875 85 51 0,7771 1,2349 39
6 0,1045 0,1051 84 52 0,7880 1,2799 38
7 0,1219 0,1228 83 53 0,7986 1,3270 37
8 0,1392 0,1405 82 54 0,8090 1,3764 36
9 0,1564 0,1584 81 55 0,8192 1,4281 35
10 0,1736 0,1763 80 56 0,8290 1,4826 34
11 0,1908 0,1944 79 57 0,8387 1,5399 33
12 0,2079 0,2126 78 58 0,8480 1,6003 32
13 0,2250 0,2309 77 59 0,8572 1,6643 31
14 0,2419 0,2493 76 60 0,8660 1,7321 30
15 0,2588 0,2679 75 61 0,8746 1,8040 29
16 0,2756 0,2867 74 62 0,8829 1,8807 28
17 0,2924 0,3057 73 63 0,8910 1,9626 27
18 0,3090 0,3249 72 64 0,8988 2,0503 26
19 0,3256 0,3443 71 65 0,9063 2,1445 25
20 0,3420 0,3640 70 66 0,9135 2,2460 24
21 0,3584 0,3839 69 67 0,9205 2,3559 23
22 0,3746 0,4040 68 68 0,9272 2,4751 22
23 0,3907 0,4245 67 69 0,9336 2,6051 21
24 0,4067 0,4452 66 70 0,9397 2,7475 20
25 0,4226 0,4663 65 71 0,9455 2,9042 19
26 0,4384 0,4877 64 72 0,9511 3,0777 18
27 0,4540 0,5095 63 73 0,9563 3,2709 17
28 0,4695 0,5317 62 74 0,9613 3,4874 16
29 0,4848 0,5543 61 75 0,9659 3,7321 15
30 0,5000 0,5774 60 76 0,9703 4,0108 14
31 0,5150 0,6009 59 77 0,9744 4,3315 13
32 0,5299 0,6249 58 78 0,9781 4,7046 12
33 0,5446 0,6494 57 79 0,9816 5,1446 11
34 0,5592 0,6745 56 80 0,9848 5,6713 10
35 0,5736 0,7002 55 81 0,9877 6,3138 9
36 0,5878 0,7265 54 82 0,9903 7,1154 8
37 0,6018 0,7536 53 83 0,9925 8,1443 7
38 0,6157 0,7813 52 84 0,9945 9,5144 6
39 0,6293 0,8098 51 85 0,9962 11,4301 5
40 0,6428 0,8391 50 86 0,9976 14,3007 4
41 0,6561 0,8693 49 87 0,9986 19,0811 3
42 0,6691 0,9004 48 88 0,9994 28,6363 2
43 0,6820 0,9325 47 89 0,9998 57,2900 1
44 0,6947 0,9657 46 90 1,0000 – 0
45 0,7071 1,0000 45

19