dr Paweł Więckowski

Materiały do historii filozofii

Filozofia (dosłownie: umiłowanie mądrości) powstała w starożytnej Grecji dwa i pół tysiąca lat

temu. Jej celem było poszukiwanie odpowiedzi na podstawowe pytania stojące przed człowiekiem -
co istnieje, co możemy wiedzieć i jak mamy postępować - i tym różniła się od zwyczajnej wiedzy,
która z reguły dotyczy zagadnień o mniejszym ciężarze egzystencjalnym. Swoje pytania filozofia
zaczerpnęła z religii, lecz w odróżnieniu od niej szukała odpowiedzi posługując się racjonalną
argumentacją - w ten sposób stała się wyrazem wiary w moc ludzkiego rozumu, który bez opierania
się na księgach objawionych i metaforycznych opowieściach może dojść do prawdy.

Filozofię można jednak uprawiać nie tyko w celu zdobycia wiedzy. Filozofowanie może polegać na
tworzeniu wysoko zmetaforyzowanych wypowiedzi, które sprzyjają przeżywaniu pewnych stanów
egzystencjalnych - w szczególności tajemniczości i głębi bytu czy tragizmu istnienia (tak traktowali
ją egzystencjaliści, np. Kierkegaard i Heidegger). Może też być ona intelektualną zabawą
polegającą na ekwilibrystycznym posługiwaniu się trudno zrozumiałymi pojęciami
(dekonstrukcjonizm Derridy). W oby tych przypadkach filozofia staje się pokrewna literaturze -
realizuje podobne cele posługując się językiem bardziej zintelektualizowanym niż literatura. Dzieła
filozoficzne przestają być wówczas wypowiedziami na temat rzeczywistości i nabierają statusu
swoistych dzieł sztuki. Niekiedy wypowiedź filozoficzna służy wyrażaniu emocji i pragnień,
indywidualnych bądź zbiorowych (przykładem może być Rousseau i Locke), lub wręcz nakłanianiu
do przebudowy świata (filozofowie oświecenia i ich spadkobiercy tacy jak np. Marks).

Kilka podstawowych zagadnień filozoficznych w ramach trzech głównych działów:

1. Co możemy wiedzieć? – (A) epistemologia.
2. Co istnieje? – (B) ontologia, (C) Bóg, (D) człowiek: natura, kultura, rozwój (historia).
3. Co należy czynić? – (E) szczęście, (F) etyka, (G) państwo i społeczeństwo.

A. EPISTEMOLOGIA Co to jest wiedza i prawda? Czy istnieje prawda subiektywna? Skąd czerpać
wiedzę i jak ją rozwijać? Na czym polega uzasadnienie twierdzeń? Co jest przedmiotem wiedzy?
Czy prawda jest poznawalna? Czy wiedza może być całkowicie pewna? Jaka jest poznawcza rola
autorytetów i wiary? Jaki jest wpływ języka na czynności poznawcze? Jak konstruować język, w
którym najlepiej uda się wyrazić wiedzę? Jakie błędy myślowe i postawy psychiczne utrudniają
tworzenie wiedzy?

B. ONTOLOGIA Co to jest byt? Co to znaczy „istnieć” i „jest”? Jakie są podstawowe kategorie

ontologiczne (rzeczy, cechy, zbiory, zdarzenia itd.)? Co powoduje zmiany w świecie? Czy istnieją
przyczyny celowe? Czy istnieje duch i świat ponadnaturalny? Czy istnieją wartości? Jak powstał
świat i człowiek? Czy człowiek ma duszę, umysł czy tyko mózg? Czy świat jest zdeterminowany
czy też jest w nim miejsce na wolną wolę? Czy cały postrzegany świat mógłby być złudzeniem,
wielkim snem? Czym jest piękno? Czym jest zło?

C. BÓG Czy Bóg istnieje? Jakie ma atrybuty? Co składa się na religijność? Na czym polega
przeżycie religijne? Dlaczego ludzie wierzą w Boga? Co religia daje ludziom, czego wymaga,
dlaczego ją porzucają, co w ten sposób tracą, a co zyskują? Jaka jest społeczna funkcja religii?

D. CZŁOWIEK: NATURA, KULTURA, ROZWÓJ (HISTORIA) Co wyróżnia człowieka spośród

innych bytów? Czym różni się natura od kultury? Które potrzeby są naturalne? Czy istnieje
naturalny rozwój? Czy rozwojem można kierować (genetyka a wolna wola)? Czy wierność naturze
jest lepsza niż odejście od niej (czy należy ingerować w prawa natury)? Czy kultura dopełnia naturę
czy ją koryguje? Czy rozwój jest dążeniem do samorealizacji? Czy potrzeby biologiczne są
ważniejsze niż potrzeby duchowe i kulturowe? Czy cele człowieka są zawarte w jego naturze, dane
z góry czy tworzone przez niego samego?
E. SZCZĘŚCIE Czym jest szczęście? Jakie są jego rodzaje? Od czego zależy indywidualny i
społeczny poziom zadowolenia z życia? Jak można go zmienić?
1

F. MORALNOŚĆ Co jest istotą moralności? Czego dotyczą wartości moralne? Jak jednostka i
społeczeństwo ustanawiają normy? Czym jest egoizm i altruizm; czy wszyscy są egoistami? Jakie
są podstawowe normy? Czemu służy moralność? Czy moralność się zmienia? Czy istotne są
intencje czy skutek? Na czym polegają konflikty moralne?

G. PAŃSTWO Jak powstało państwo? Jakie są jego cele? Jak ewoluuje jego struktura? Kto
decyduje o kształcie państwa? Czy istnienie społeczeństwa wymaga przezwyciężenia egoizmu?
Jaka jest rola sprawiedliwości? Skąd biorą się konflikty społeczne i jak okiełznać agresję? Czym
jest wolność, jakie są jej rodzaje i jej cena? Na czym polega liberalizm?
Grecja Homera (VII pne)

Tłem dla filozofii greckiej były poglądy i postawy Greków, które obrazuje m.in.Iliada iOdyseja
Homera. Grecja Achajów była państwem arystokratycznym i wojowniczym. Grecy walczący pod
Troją nie kierowali się sumieniem i wartościami prospołecznymi, cenili siłę i sprawność fizyczną,
lecz przede wszystkim cnoty charakteru – odwagę, dumę, namiętne emocje. Zabiegali o sławę,
prestiż i pozycję w grupie, byli egoistyczni, choć nie małostkowi. Największym nieszczęściem była
zniewaga, poniżenie, hańba. W cenie był również spryt - potrzebny w relacjach z ludźmi i z
bogami. Ci ostatni różnili się od ludzi przede wszystkim siła, gdyż pod względem moralnym byli
równie próżni, egoistyczni i chimeryczni. Dla starożytnych Greków najważniejsze było życie
doczesne, w którym cenili przede wszystkim piękno. Nie byli optymistami - świat wydawał im się
groźny i niesprawiedliwy, wszędzie czyhało na nich niebezpieczeństwo i złowrogi los (fatum).
Dusza była czynnikiem ożywiającym ciało; po śmierci trafiała do Hadesu, gdzie wiodła nudną
wegetację wypełnioną wspomnieniami minionej świetności.

Pierwsi filozofowie (VI-V w. pne: m.in. Tales, Parmenides, Zenon z Elei, Heraklit, Demokryt)
zastanawiali się przede wszystkim nad istotą świata. W odróżnieniu od obrazowych mitów
religijnych, które wywodziły świat z chaosu i opisywały narodziny kolejnych pokoleń bogów,
filozofowie posługiwali się abstrakcyjnymi pojęciami i racjonalną argumentacją. Cenili inne
wartości niż ogół Greków – abstrakcyjny intelekt bardziej niż zmysłowe piękno i siłę. Często byli
ateistami lub wierzyli we własnych bogów. Typowym filozofem był człowiek inteligentny,
dysponujący dużą ilością wolnego czasu, który nie lubił zajmować się sprawami przyziemnymi,
miał małe potrzeby materialne, cenił niezależność, mało się przejmował tym, co o nim myślą inni, i
ponad wszystko lubił wyrafinowane dyskusje na tematy abstrakcyjne. Wyjątkowość antycznej
Grecji polegała na tym, że filozofów otaczano powszechnym szacunkiem, tak że wkrótce ten rodzaj
działalności stał się bardzo modny i zaowocował powstaniem wielu szkól filozoficznych całkowicie
niezależnych od autorytetów religijnych.
Pytania. Jak Grecy widzieli świat i jakie wartości cenili? Jak wyglądały początki filozofii?
Filozofowie przedsokratejscy

Pierwsi filozofowie poszukiwali istoty świata, która gwarantowałaby jego jedność. Nie posługiwali
się pojęciami religijnymi, lecz starali się formułować teorie w sposób racjonalny.Ta l e s (VI w. pne)
uznał, że tworzywem świata jest woda.Pitagoras sądził, że istotą świata są liczby i relacje między
nimi.
Parmenidesi Zenon (obaj z Elei) posługiwali się racjonalną argumentacją, by podważyć potoczne
przekonania. Wydaje się, że przedmioty podlegają zmianom, a w szczególności – poruszają się.
Tymczasem ruch jest niemożliwy. Achilles, by dogonić żółwia, musi dobiec do miejsca, w którym
żółw się znajduje, wówczas jednak żółw przesunie się nieco dalej i taka sytuacja będzie powtarzać
się w nieskończoność. Wydaje się, że strzała się porusza, tymczasem w każdym momencie jest w
jakimś punkcie, a zatem nie ma kiedy przemieszczać się między punktami. Filozofowie z Elei,
podobnie jak wielu innych filozofów aż do XVII w., głosili racjonalizm, czyli pogląd, że posługując
się zmysłami ulegamy złudzeniom, a prawdę można poznać tylko przy pomocy rozumowania.
Zdaniem eleatów dotyczy ona bytu, czyli tego, co istnieje i wobec tego musi być nieruchome i
niezmienne, gdyż zmiana i ruch są wewnętrznie sprzeczne.

Pytania. Czego dotyczyła refleksja pierwszych filozofów greckich? Czego powinna dotyczyć
wiedza wg eleatów i jakimi metodami należy ją zdobywać? Jakimi argumentami eleaci podważali
zaufanie do obserwacji zmysłowej?
Heraklit (ok. 540 pne-ok.480 pne) i Demokryt (ok. 460 pne-370 pne)

DlaHerakli ta byt był procesem (panta rei), który rozwija się jak ogień, dzięki wojnie i
przeciwieństwom. Nie staje się jednak chaosem, gdyż u jego podłoża znajduje się Logos – boski ład
i prawo rządzące światem.

DlaDemokryta świat to różne konfiguracje atomów pozbawionych kolorów i zapachów.

Argumentami za taką wizją świata było kurczenie się ciał i nasiąkanie (świadczyły one o istnieniu
pustej przestrzeni między atomami). Ruchami atomów rządzi konieczność nie pozostawiając
miejsca wolnej woli (determinizm materialistyczny).

Ci dwaj myśliciele reprezentują dwa różne style filozofowania utrwalone w kulturze europejskiej.
Pierwszy posługiwał się metaforami sprawiającymi wrażenie głębi i tajemniczości, zaniedbując
jednak precyzję i uzasadnienie swoje koncepcji. Drugi przedstawiał precyzyjne tezy uzasadnione
przy pomocy argumentacji i nie odwołujące się do emocji.

Pytania. Na czym polega napięcie między obserwowalnymi właściwościami bytu a jego istotą u
Heraklita? Jakie miejsce przeznaczył Demokryt bogom? Jakie są podobieństwa i różnice między
koncepcjami Heraklita i Demokryta?
Sofiści i Sokrates (469-399 pne)

Wraz z powstaniem demokracji ateńskiej (V pne) pojawili się sofiści – płatni nauczyciele sztuki
argumentacji, pokazujący, że przy odrobinie sprytu i błyskotliwości można przekonać słuchacza do
każdej tezy. Szybko zaczęto ich uznawać za przejaw degeneracji kultury, wiedzy i moralności.
Najsławniejszym był Protagoras, głoszący relatywizm moralny i poznawczy, czyli pogląd, że dobro
i prawda są subiektywne i pozostawione uznaniu każdego człowieka. Pogląd ten wyrażała maksyma
„Człowiek jest miarą wszechrzeczy”.

Sokrates z pozoru przypominał sofistów, w istocie był jednak absolutystą, wierzącym, iż prawda i
dobro są obiektywne, wspólne dla wszystkich ludzi. (Sokratesa prowadził ku nim wewnętrzny głos,
Dajmonion.) Zajmując się wyłącznie problemami moralnymi dokonał zwrotu w filozofii. Nie głosił
jednak swoich poglądów wprost, lecz posługiwał się paradoksem. Gdy wyrocznia ogłosiła go
najmądrzejszym z ludzi, odparł, że jego wyższość polega na tym, iż wie, że nic nie wie (gdy innym
wydaje się, że coś wiedzą). Nie pisał, lecz dyskutował z ludźmi, których zaczepiał na ulicach Aten.
Pytał ich o definicje podstawowych pojęć (np. sprawiedliwości, cnoty), następnie podważał ich
odpowiedzi kolejnymi pytaniami (metoda elenktyczna), by wreszcie kolejnymi pytaniami
naprowadzić ich na właściwą odpowiedź (metoda mejeutyczna, czyli położnicza). Produktem
ubocznym było ośmieszanie rozmówców. Jak się zdaje, był zdania, że cnota jest wiedzą, czyli
można dowiedzieć się, czym jest dobro, a to wystarczy, by dobrze postępować. Swoimi dysputami,
a także swą niechęcią do demokracji naraził się Ateńczykom, stanął przed sądem i ośmieszając
sędziów niemal wymusił na nich wyrok skazujący go na śmierć. Mimo zachęty ze strony sędziów,
nie uciekł z więzienia i demonstracyjnie poddał się wyrokowi uzasadniając to miłością do praw
egzekwowanych przez znienawidzoną demokrację.

Pytania. Kim byli sofiści? Na czym polegał zwrot, jakiego w filozofii dokonał Sokrates? Czym
przypominał sofistów, a co go od nich różniło? Jaki był przebieg dyskusji, które prowadził? Jak
pojmował związek moralności i wiedzy?
Platon (427-347 pne)
Platon był autorem wielu błyskotliwych dialogów, w których zamiłowanie do pedantycznych i
precyzyjnych rozumowań ścierało się z wielkim darem poetyckich metafor. U podstaw jego
3

doktryny znajduje się koncepcja idei. Przy pomocy metafory jaskini Platon obrazowo wyjaśniał, jak
ludzie żyjący od urodzenia pośród przedmiotów zmysłowych nie zdają sobie sprawy z istnienia
drugiej sfery bytów – idei, czyli wzorców rzeczy materialnych. Są one ponadczasowe, doskonałe,
niezmienne, poznawalne tylko rozumowo. Uznając że abstrakcyjne idee są ważniejsze niż świat
materialny postrzegany zmysłami, Platon zdecydowanie przeciwstawił się potocznym poglądom
Greków. Oprócz idei poszczególnych rzeczy (np. stołu czy drzewa), są też idee wartości moralnych,
idea Piękna i naczelna idea Dobra. Rzeczy zaś, będące kopiami idei, są zmienne, ułomne i
czasoprzestrzenne. Świat rzeczy został stworzony przez Demiurga, który odcisnął idee w materii.

Platon utożsamiał człowieka raczej z nieśmiertelną duszą niż z ciałem, które uważał za więzienie
duszy - tu także przeciwstawiał się powszechnym poglądom. Dusza poznaje idee przed
narodzinami, lecz potem zapomina o nich (anamneza). Tworzenie wiedzy jest więc jej
przypominaniem, a spostrzegane przedmioty pełnią tylko rolę pomocniczą. Prawdziwym
przedmiotem wiedzy są tylko idee. Proces zdobywania wiedzy polega na oddalaniu się od
przedmiotów konkretnych i wznoszeniu ku pojęciom coraz bardziej abstrakcyjnym – bowiem tylko
je warto poznawać.

Szczęście, czyli miłość platońska, a zarazem poszukiwanie sensu życia to również podążanie drogą
abstrahowania ku idei Dobra. Najpierw kochamy jedno ciało, potem wiele, potem to, co jest w nich
wspólne, następnie duszę, a w końcu dochodzimy do piękna samego w sobie. Wówczas
poszczególne rzeczy przestają nas interesować.

Platon zaprojektował także idealne państwo, stając się dzięki temu pierwszym teoretykiem
totalitaryzmu. Państwo to powinno być podzielone na klasy, a każdy obywatel miałby wypełniać
zadania przypisane mu przez specjalistów (klasę władców). Nie byłoby w nim demokracji ani w
ogóle jakiejkolwiek formy konsultacji rządzących z rządzonymi. Rządzący jako specjaliści
podejmowaliby wszystkie decyzje dotyczące także życia osobistego obywateli. Sami pozbawieni
byliby rodzin i własności prywatnej, by nie być wystawionymi na pokusy korupcji i nepotyzmu.
Rezultatem miałby być brak napięć i optymalny rozwój kraju, czyli sprawiedliwość wg Platona.
Krytyka:
1. Nie można wprowadzić dyktatury najlepszych. Każda władza będzie się mylić.
2. W wielu sytuacjach nie istnieje rozwiązanie optymalne, bo wobec konfliktu interesów
każde rozwiązanie sprzyja jakiejś części społeczeństwa.
3. Dyktatura na ogół prowadzi do alienacji władzy i jej demoralizacji (władza korumpuje).
4. Uprzedmiotowienie obywateli doprowadziłoby do ich infantylizacji i zatrzymanie rozwoju
społeczeństwa i gospodarki.

Pytania. Czym są idee Platona? Jaką rolę odgrywają w jego filozofii? Jak powstał świat? Czy
człowiek jest śmiertelny? Czego dotyczy i jak powstaje wiedza? Jak przebiega i jakie ma znaczenie
proces opisany metaforycznie jako wychodzenie z jaskini? Czemu służy i jak jest zorganizowane
państwo Platona?
Arystoteles (384-322 pne) - ontologia
Nauczyciel Aleksandra Macedońskiego, który wraz z nim odbył wiele podróży, działał w czasie,
gdy demokracja została zastąpiona przez rządy despotyczne. Przeciwstawił się Platonowi uznając,
że idee istnieją wyłącznie w rzeczach (substancjach), z których każda składa się z materii i formy
(esencji), dzięki której jest sobą.

Fizyka. Arystoteles sformułował szereg błędnych tez, które – podparte później autorytetem
Kościoła – utrzymywały się aż do XVII w., a niekiedy nawet do XIX. Zmiany w świecie zachodzą
za sprawą przyczyn, pośród których istotne są przyczyny celowe – każdy byt rozwija się dążąc do
właściwego sobie celu. Świat został wprawiony w ruch przez pierwszego poruszyciela. Ruch musi
być ciągle podtrzymywany, inaczej ciała zatrzymują się. Spadanie polega na dążeniu ciała do swego
miejsca właściwego. Ziemia znajduje się w centrum kosmosu, ruchem gwiazd (krążących po
kolistych orbitach, zbudowanych z kwintesencji – piątego elementu) rządzą całkowicie inne prawa
niż w świecie podksiężycowym.

Krytyka:
1. Rzeczy nie posiadają istoty.
2. Rozwój nauki od Kopernika przez Galileusza i Newtona po Darwina był systematycznym
podważaniem tez Arystotelesa.

Pytania. Jakiej zmiany dokonał Arystoteles w ontologii Platona? Jakie były główne tezy
Arystotelesowskiej teorii świata? Jak długo i dlaczego ten obraz świata dominował w Europie i jak
przebiegało jego przezwyciężanie?
Arystoteles – epistemologia i etyka

Epistemologia. Przedmiotem wiedzy jest świat widzialny, metodą jest obserwacja i rozumowanie,
celem jest odkrycie prawdy, czyli zgromadzenie zdań stwierdzających to, co zachodzi w świecie
(klasyczna definicja prawdy).

Etyka. Celem ludzkiego życia jest eudajmonia, czy urzeczywistnianie racjonalnej natury
(towarzyszy temu uczucie zadowolenia, czyli szczęścia); aby je osiągnąć należy wytworzyć w
swoim charakterze odpowiednie nawyki (dzielności, czyli cnoty, po grecku arete) polegające na
skłonności do wybierania złotego środka w postępowaniu (np. bycie mężnym jest pomiędzy
wybieraniem postępowania tchórzliwego a brawurowego). Postępowanie zgodne z cnotami jest dla
człowieka przyjemne, gdy zostanie trwale wyćwiczone, i korzystne, pod warunkiem, że inni też się
cnotami kierują. Dlatego szczęście jest możliwe tylko w ramach państwa, które stoi na straży życia
zgodnego z rozsądkiem. Państwo jest zatem naturalnym środowiskiem człowieka, organizmem,
który umożliwia rozwój swoim częściom.

Krytyka - Kryterium złotego środka ma wątpliwa wartość, bo przy odrobinie pomysłowości można
do każdej nawet najgorszej cechy charakteru dobrać dwie inne, pomiędzy którymi ona się znajduje
(należy kraść trochę, bo to środek między kradzieżą często i nigdy). Ustalenie jak żyć, aby osiągnąć
szczęście, może być dokonane tylko na podstawie empirycznej.

Pytania. Czym różniła się teoria wiedzy Arystotelesa od teorii Platona? Co głosi klasyczna definicja
prawdy? Na czym polega życie właściwe? Czym są cnoty (arete)? Dlaczego należy postępować
zgodnie ze złotym środkiem? Czemu ma służyć państwo?

Wraz z upadkiem demokracji, obywatele coraz słabiej angażowali się w życie publiczne.
Zapanowały dobre czasy dla introwertyków, popularne stały się postawy ascetyczne i
eskapistyczne, które dominowały w Europie aż do okresu renesansu. Aktywni byli wprawdzie
żołnierze, tyrani i inkwizytorzy, lecz nie ludzie wykształceni. Ci raczej izolowali się od świata, co
znalazło swój dobitny wyraz w filozofii. Hedonizm i epikureizm wiązały szczęście z
przyjemnościami, podczas gdy cynizm i stoicyzm odwracały się od nich i zalecały czerpać
satysfakcję z wypełniania stawianych sobie wymagań.
Hedonizm
Arystyp (435-350 pne) głosił, że jedynym dobrem są przyjemności fizyczne. Są one powszechne i
intensywniejsze niż wszelkie inne.

Krytyka. Powszechnie wiadomo, że seks i alkohol to najpowszechniejsze rozrywki ludzi prostych.

Jednak osoby zaabsorbowane najbardziej elementarnymi przyjemnościami nie rozwijają swojej
osobowości ani siły woli i dość szybko zaczynają cierpieć z powodu nudy i jałowości życia (proste
przyjemności łatwo się nudzą).
Pytania. Jakie są negatywne konsekwencje hedonizmu?
Epikur (341-270 pne)

Najwyższym dobrem było dla Epikura szczęście rozumiane jako doznawanie przyjemności i
unikanie cierpienia. Liczył się przede wszystkim bilans tych dwu wartości: suma przyjemności
minus suma cierpień. Dlatego Epikur zalecał, by przedkładać przyjemności pasywne, które choć
często niewielkie, mają mało przykrych konsekwencji, nad przyjemności dynamiczne, które choć
silne, mają przykre skutki, oraz by ograniczać swoje potrzeby, bo niczego nie pragnąc
5

najskuteczniej unika się cierpienia będącego konsekwencją różnych przyjemności. Należy

racjonalnie wartościować przyjemności, a czasem warto przyjemność odłożyć na później, by była
ona większa. Ostatecznie Epikur skłaniał się ku poglądowi, że już samo życie bez cierpienia jest
szczęściem (tu zbliżył się do buddyzmu, który za źródło zła uznawał posiadanie jakichkolwiek
pragnień). Szczęściem nie jest jednak samobójstwo, bo wówczas wraz z cierpieniem kończy się
także możliwość doznawania zadowolenia. W praktyce Epikur cenił przyjaźń, spacery w ogrodzie i
dyskusje na tematy abstrakcyjne.

Aby uwolnić człowieka od lęku, który powoduje cierpienie, Epikur stworzył swoją teorię bogów
(nie ingerują w losy świata), fatum (nie jest bezwzględne), cierpienia fizycznego (nie może być
jednocześnie dotkliwe i długotrwałe) i śmierci (nie dotyczy nas, bo gdy się pojawia, nas już nie
ma).
Krytyka:
1. Jeśli przyjemnościom doznawanym przez człowieka nie towarzyszy poczucie realizowania
swojego potencjału, powstaje uczucie jałowości, a nie szczęścia.

2. Epikur nie zwracał uwagi na aktywność społeczną w ramach państwa, tymczasem ludzie nie
dbający o swoją pozycję w społeczeństwie często zostają zdominowani czy nawet zniewoleni przez
innych, a wówczas możliwości doznania przyjemności drastycznie się kurczą.

Pytania. Co jest celem życia dla Epikura? Z jakich przyjemności można korzystać, a jakich należy
unikać? Czy życie bez przyjemności jest nieszczęśliwe? Czy Epikur był hedonistą? Jakie lęki
utrudniają osiągnięcie szczęścia i jak je Epikur zwalczał? Jakie warunki muszą być spełnione, aby
praktykowanie epikureizmu było możliwe?
Cynizm

Antystenes (436-365 pne) głosił, że jedynym dobre jest cnota, czyli odpowiednio ukształtowane
cechy charakteru, pogardzał zaś życiem społecznym i jego normami, dobrami materialnymi, sławą.
Znanym cynikiem był Diogenes, który mieszkał w wielkiej beczce poza miastem. Gdy odwiedził go
władca świata antycznego, Aleksander, i zapytał, co może dla niego uczynić, Diogenes, który akurat
wygrzewał się przed swoją beczką, poprosił tylko o jedno: "Przesuń się nieco, bo zasłaniasz mi
słońce."

Krytyka. Cynizm skazywał człowieka na izolację i pozbawiał go prawdziwego kontaktu

emocjonalnego z ludźmi. Nic dziwnego, że cynicy coraz bardziej pogardzali innymi, nie
respektowali norm społecznych (np. pożyczali pieniądze i odmawiali ich zwrotu). Dlatego z czasem
utrwaliło się obecne znaczenie słowa "cyniczny" - pogardzający ludźmi, ich wartościami i
uczuciami.
Pytania. Kim byli cynicy i kiedy się pojawili? Dlaczego ich program szybko się zdegenerował?
Stoicy (Seneka 1 pne-65 ne; Epiktet 50-130 ne; Marek Aureliusz 121-190)

Życie jest często uciążliwe, a człowiek bezradny w obliczu własnej słabości i nieuchronności losu.
Głupiec podejmuje bezsensowną walkę i pozwala, by kierowały nim emocje. Mędrzec odkrywa, że
u podłoża świata znajduje boski ład i opatrzność (Logos), a każde zło służy jakiemuś dobremu
celowi. Dlatego usprawiedliwia świat i dostrzega w nim boskość (panteizm). Wprawdzie nie można
zmienić świata, lecz można i należy zmieniać siebie, swój stosunek do świata. Dlatego mędrzec
doskonali swój charakter, ćwiczy wolę i hart ducha, a życie traktuje jako rolę, którą należy odegrać
z godnością i bez emocji (postulat apatii). Dzięki emocjonalnemu niezaangażowaniu jest
wewnętrznie wolny. Stoicyzm prowadził do niezależności, lecz nie do pogardy dla innych, gdyż
mędrzec odkrywając we wszystkim tę samą boską naturę, Logos, ma poczucie wspólnoty ze
światem.

Krytyka. Można się obawiać, że postawa stoików prowadzi ostatecznie do niemożności odczuwania
radości (kto nie umie płakać, ten nie potrafi się też radować), a w skrajnej postaci - do zaniku
wszelkiej aktywności (strach przed cierpieniem i nadzieja przyjemności są istotnymi

motywami ludzkiej aktywności). Stoicy zastępowali cieszenie się światem dumą z własnej
wytrwałości.

Pytania. Dlaczego stoicy nie zalecali szukania szczęścia w otaczającym świecie? Czy świat
zasługiwał na potępienie? Jaką postawę zalecali? Skąd czerpali satysfakcję? Jakie ograniczenia ma
ich rozwiązanie? Na czym polega panteizm?
Plotyn(ok.204-ok.269)

Neoplatonizm Plotyna jest ogniwem między Platonem a wczesnym chrześcijaństwem. Szczytem

doskonałości jest Absolut, który jednak nie poddaje się opisowi (teologia negatywna). Świat jest
jego niedoskonała emanacją, nie jest jednak zły, gdyż to, co wydaje się złem, jest tylko mniejszym
dobrem. Celem życia jest wyzwolenia z ciała i powrót do absolutu; drogą do niego – asceza,
całkowite odwrócenie się od świata.
Pytania. Jakie cechy doktryny Platona zostały wykorzystane przez Plotyna? Jak zmienił się w nich
stosunek
do świata doczesnego?
Religie Bliskiego Wschodu

Judaizm, chrześcijaństwo i islam to wg religioznawcy Josepha Campbella „religie pustynne”,

których podstawą jest surowe prawo, konieczne, aby zorganizować społeczeństwo w trudnych
warunkach. Ich przeciwieństwem są religie „obszarów zielonych” Dalekiego Wschodu – hinduizm,
buddyzm i taoizm.
Judaizm. Powstał ok. XII w. pne, jest monoteistyczną religią Żydów, narodu małego, często

poniewieranego przez silniejszych sąsiadów (Egipt, Babilon, Rzym). Paradoksalnie Żydzi uznali się
za naród wybrany przez jedynego prawdziwego Boga, Stwórcę świata, człowieka i prawa. Bóg
obdarował naród wybrany prawem (m.in. dekalog) i w zamian za jego przestrzeganie
zagwarantował mu swoją opiekę. Bóg Stwórca okazał się gniewnym sędzią, który napominał
Żydów wysyłając proroków i zsyłając kary (plagi, potop). Istotnego znaczenia nabrał w judaizmie
problem zła - dlaczego istnieje ono w świecie stworzonym przez dobrego Boga. Winą obarczono
Ewę i Adama, którzy zamiast posłuszeństwa wybrali samodzielność, i zjadając owoc z Drzewa
Wiadomości Dobrego i Złego popełnili grzech pierworodny. Zostali za to wygnani z raju i skazani
na cierpienie, które następnie stało się udziałem wszystkich ich potomków. W judaizmie, a także w
chrześcijaństwie i islamie tylko Bóg decyduje o dobru i złu, człowiek zaś musi być posłuszny. Jest
wprawdzie wolny, lecz nie znaczy to, że może mieć własne zdanie w sprawach dobra i zła. Wolność
człowieka sprowadza się do tego, że może albo wybrać posłuszeństwo (wówczas zostaje
nagrodzony), albo nieposłuszeństwo (i narazić się na dotkliwą karę). Głównym tekstem świętym
judaizmu jest Tora, czyli Pięcioksiąg, w chrześcijaństwie otwierający Stary Testament. Zawarte w
nim są liczne i proste przepisy prawne (m.in. dekalog) oraz opowieści ilustrujące ich łamanie; nie
ma w nim natomiast filozoficznych spekulacji. Pod wpływem prześladowań Żydzi wielokrotnie
opuszczali Palestynę i wracali do niej. Przełomowe okazało nieudane powstanie przeciw Rzymowi i
zburzenie świątyni w Jerozolimie w 70 ne., po którym nastąpiły prześladowania. Wówczas
rozpoczął się okres diaspory, czyli rozproszenia, trwający do połowy XX w. Żydzi osiedlili się w
Azji, Afryce północnej i Europie i wbrew wszelkim oczekiwaniom nie tylko nie zatracili swojej
kultury, lecz jeszcze ją umocnili. Na straży tradycji stali rabini, którzy stopniowo nasycili judaizm
spekulacją teologiczną (Talmud) i mistycyzmem (Kabała). Oparte na religijnych zasadach judaizmu
państwo Izrael powstało ponownie w Palestynie po II wojnie światowej, podczas której Hitler
podjął nieudaną próbę wymordowania całego narodu żydowskiego. Mimo że w judaizmie wierność
tradycji uchodzi za jedną z głównych wartości, wielki wkład w kulturę ludzkości wnieśli ci Żydzi,
którzy zerwali z tradycją judaistyczną (m.in. Jezus, Spinoza, Marks, Freud, Einstein).
Chrześcijaństwo. Powstało jako sekta żydowska wokół Jezusa, oczekiwanego Mesjasza, który
biorąc grzechy ludzi na siebie otwierał przed nimi drogę do nieśmiertelności. Podstawą nauki
7

moralnej stała się zasada „kochaj bliźniego swego” i cnota pokory ("błogosławienie cisi" i nakaz
nadstawiania drugiego policzka), a za istotne w Bogu uznano miłosierdzie. Nawrócony Paweł (I ne)
przekształcił chrześcijaństwo w religię uniwersalną. W Imperium Rzymskim chrześcijaństwo
zostało uznane za religię oficjalną przez Konstantyna w roku 313 ne. Wkrótce potem cesarz ten
przeniósł (330) stolicę z Rzymu do Konstantynopola, do którego nie miały dostępu inne religie
antyczne.

Pytania. Jakie są wspólne cechy religii bliskowschodnich? Jaka była judaistyczna koncepcja
powstania i istoty świata, natury człowieka, jego obowiązków i źródła cierpienia? Jakie zmiany
wprowadziło chrześcijaństwo do judaizmu? Czy różni się od mitologii greckiej?
Islam. Został stworzony przez Mahometa w VII ne. W Koranie przedstawiony jest Bóg Biblii, choć

oba teksty różnią się w istotny sposób. Podstawą islamu są zasady organizacji społecznej, surowość
moralna i solidarność. W krótkimi czasie mało liczni lecz wojowniczy Arabowie rozpoczęli
ekspansję i stworzyli (wraz z ludami nawróconymi na islam) potężną kulturę, która objęła tereny od
Atlantyku (północna Afryka i przejściowo Hiszpania) do Indii i Indonezji. W połowie
średniowiecza była ona bardziej rozwinięta niż kultura Europy
Pytania. W jaki sposób wyłaniały się kolejne religie bliskowschodnie? Jak była w nich rola prawa i
księgi?
Czym różniły się od mitologii greckiej?
Średniowiecze

W wiekach V–VIII nastąpiło całkowite załamanie cywilizacji w Europie Zachodniej. Dominujący

w Rzymie stoicyzm wraz z chrześcijaństwem jednakowo zniechęciły Rzymian do odbudowy
Imperium po najazdach germanów, skłaniając ich do koncentrowania się na życiu wewnętrznym.
Jedynymi ośrodkami kultury były nieliczne klasztory, poza nimi panowało barbarzyństwo. W
rezultacie wszyscy ludzie inteligentni byli zmuszani do poświęcania się teologii, a nie np.
medycynie czy inżynierii. Także sztuka została podporządkowana religii. Dominującą pozycję
zajmował Kościół, który stał się instytucją polityczną. W zamian za poparcie udzielone świeckim
cesarzom korzystał z ich zbrojnej pomocy. Kościół stał się instytucja scentralizowaną,
podporządkowaną papieżowi, kontrolującą życie osobiste wszystkich Europejczyków dzięki
instytucji spowiedzi. Kościół zmonopolizował ideologicznie życie duchowe kontynentu.
Kierownictwo kościoła decydowało o dogmatach wiary, o moralności i obyczajach, a wszelkie
nieposłuszeństwo (np. liczne herezje) tępione było ogniem i mieczem. Jednocześnie Kościół głosił
idee Ewangelii i łagodził brutalne obyczaje rycerzy, dla których wojna była głównym sensem życia.
W IX w. zaczęło się kształtować Cesarstwo Franków, pod którego berłem usiłowano przez dwa
stulecia zjednoczyć Europę. Potem powstały dwa państwa – Niemcy i Francja – których rywalizacja
wypełniła następne 1000 lat Europy kontynentalnej. W XI w. powstało trzecie główne państwo
Europy – Anglia.

Muzyka. Ok. VIII w. ukształtował się jednogłosowy, ascetyczny chorał gregoriański. W w. XI

zaczęła powstawać muzyka polifoniczna (kilka rożnych głosów nałożonych na siebie), która
rozwijała się nieprzerwanie aż do renesansu. Muzyka średniowiecza była przede wszystkim
religijna i tylko wyjątkowo towarzyszyły jej instrumenty.

Aż do XV w. antyk przetrwał natomiast w Cesarstwie Wschodnim (Bizancjum) w

Konstantynopolu. Mówiono w nim po grecku, jedyna religią było chrześcijaństwo, władzę
sprawował cesarz, tam też powstał kult Matki Boskiej. Przez całe średniowiecze trwał spór, kto jest
prawowitym następcą Chrystusa - kościół katolicki w Rzymie, czy prawosławny w Bizancjum.
Wyrazem niechęci Rzymu było złupienie Konstantynopola przez uczestników jednej z wypraw
krzyżowych, których celem miała być walka z Arabami. Bizancjum zostało całkowicie zniszczony
przez Turków w 1453 roku. Jego pozostałością jest prawosławie w państwach przez nie
schrystianizowanych (Grecja, Serbia, Rosja, Ukraina, Białoruś), co wyjaśnia nieufność tych
kościołów wobec Rzymu. Potomkami ludności Bizancjum jest być może współczesna Grecja, choć
8
istnieje również hipoteza, że dzisiejsi Grecy są zalbanizowanymi Słowianami i nie mają nic
wspólnego z antycznymi Grekami.
Augustyn(354-430)

Dokonał syntezy platonizmu i neoplatonizmu z nauką Jezusa. Świat istniejący w czasie jest
nietrwały i niedoskonały, nad nim wznosi się świat wiecznego Boga. Człowiek to dusza uwięziona
w klatce ciała. Zło częściowo wynika ze złego postępowania człowieka, a częściowo nie istnieje
(jest tylko brakiem). Celem życia jest szczęście doczesne, czyli poznanie Boga przez samopoznanie
i iluminację, oraz szczęście wieczne, czyli zbawienie. Jedno i drugie opiera się na łasce
(predestynacja – ludzie przeznaczeni są do zbawienia już w chwili narodzin). Warto poznawać tylko
Boga i duszę, poznanie świata otaczającego jest zbędne.

Warto zauważyć, że podczas gdy Arystoteles głosił pochwałę zaangażowania w otaczającą

rzeczywistość, Platon, Epikur, stoicy, Plotyn i Augustyn zachęcali do coraz skrajniejszej ascezy i
pogrążaniu się w świecie wewnętrznym i kontemplacji religijnej (które łączyły się np. w
mistycyzmie). Natomiast od Tomasza, przez odrodzenie i oświecenie następował wzrost
zainteresowania światem zewnętrznym.
Pytania. Jak Augustyn zinterpretował dualizm świata rzeczy i idei Platona? Czego dotyczy wiedza i
jak jest
zdobywana? Na czym polega szczęście? Jak jest rola łaski w życiu człowieka?
Anzelm(1033-1109) i scholastyka
Scholastyka - racjonalna refleksja nad dogmatami wiary - powstała w czasach Anzelma, by w
następnych stuleciach przeżyć burzliwy rozwój. Europejczycy zdecydowali się na ryzyko
dopuszczenia rozumu do spraw wiary, czego skutkiem okazało się zakwestionowanie zasadności
religii (w oświeceniu). Anzelm sformułował tzw. dowód ontologiczny - Bóg jako istota doskonała
musi istnieć, bo inaczej (gdyby był tylko pomyślany) nie byłby doskonały.
Krytyka.

1. Dowód zawiera błąd formalny, bo przyjmuje jako założenie to, co ma zostać udowodnione. Jeśli
bycie doskonałym pociąga za sobą istnienie, to definiując Boga jako doskonałego zakładamy, że
istnieje.
2. Nie wiemy a priori, jaki jest Bóg, więc nie mamy prawa podawać definicji (Tomasz).
3. Istnienie nie jest cechą, dlatego rzecz istniejąca ma taką samą wartość jak identyczna z nią
rzecz nieistniejąca. Nawet jeśli Bóg jest doskonały, nie musi istnieć (Kant).
Pytania. Co było celem scholastyki? Na czym polega dowód ontologiczny? Jakie ma wady?
Tomasz(1225-1274)

Arystoteles został zapomniany w Europie, jednak jego myśl znana była w Bizancjum, a przede
wszystkim rozwijana była przez Arabów, którzy dzięki stworzonemu przez Mahometa islamowi
(622 ne) szybko zbudowali potężną cywilizację (od Indonezji po Hiszpanię), która w czasach
średniowiecza znacznie przewyższającą cywilizację Europy. Pisma Arystotelesa przywieźli na
Zachód krzyżowcy wracający z Ziemi Świętej i od razu wzbudziły one zachwyt i niepokój, gdyż ich
autor był poganinem. Wczesne chrześcijaństwo nawiązywało do Platona, Arystoteles zaś był jego
przeciwnikiem. Tomaszowi powierzono zadanie uzgodnienia poglądów Arystotelesa z dogmatami
chrześcijańskimi. W ten sposób powstała doktryna będąca intelektualnym odpowiednikiem
powstających w tym samym okresie gotyckich katedr. Zrywała ona z ascetyzmem, co umożliwiło
Kościołowi funkcjonowanie po przełomie renesansowym. W czasie kontrreformacji (II poł. XVI
w.) uznano ją za oficjalna naukę Kościoła, którą z pewnymi zmianami pozostaje do dziś.

Byty stanowią hierarchię wznoszącą się do Boga, świat doczesny nie jest przeciwieństwem
wiecznego, lecz jego dopełnieniem. Dusza i ciało potrzebują siebie nawzajem. Dusza, stworzona
przez Boga, stanowi istotę człowieka, wyznaczającą jego miejsce i cele w świecie. Człowiek ma za
zadanie działać w świecie na chwałę Boga. Świat materialny, choć niedoskonały, jest tworem Boga
9

i jako tak jest dobry. Bóg wyposażył go w prawo naturalne, które zawiera wskazania, jak
postępować. Tomasz utrwalił chrześcijańskie pojęcie wolności, do którego odwołuwał się m.in. Jan
Paweł II: wolność jako możliwość wyboru nie jest wartościowa, bo przecież od dawna wiadomo, co
powinno się wybierać; prawdziwa wolność to stan, gdy ludzie mają warunki, by żyć zgodnie z
boskimi przykazaniami. Ludzie realizują się w ramach państwa, na którego czele stoi monarcha
reprezentujący Boga. Państwo jest organizmem hierarchicznym; do każdego stanowiska w nim
przypisane są prawa i obowiązki; władca jest zobowiązany, by dbać o rozwój całego państwa.
Pytania. Jakie były antyczne korzenie Tomizmu? Jak Tomasz zmienił ascetyczną filozofię
Augustyna? Jaką
rolę odegrała jego filozofia w dziejach katolicyzmu?

Dowód kosmologiczny (pierwszy poruszyciel i przyczyna ruchu). Dowód oparty jest na obserwacji
i przyrodzonej zdolności rozumowania. Każda rzecz ma swoją przyczynę, lecz ciąg przyczyn nie
może cofać się w nieskończoność, musi więc być pierwsza przyczyna, i to jest właśnie Bóg.
Krytyka (Hume).
1. Jeśli zakładamy, że każde zjawisko ma swoją przyczynę, to wniosek podważa założenie
dowodu, a więc dowód zawiera sprzeczność.
2. Ciąg przyczyn może cofać się w nieskończoność (zarówno wyobrażenie sobie, że świat ma
początek w czasie, jak i że go nie ma, wydaje się jednakowo trudne).
3. Jeśli Bóg miałby być przyczyną, która sama nie ma przyczyny, to może sam świat mógłby
być swoją własną przyczyną.
4. Dowód, wbrew deklaracjom autora, wykracza poza to, co oparte jest na obserwacji, i
wkracza na tereny niczym nie skrępowanej spekulacji pojęciowej.

5. Pierwsza przyczyna, której istnienie próbuje wykazać dowód, nie ma wiele wspólnego z Bogiem,
o którym mówi Biblia. Nawet gdyby dowód był poprawny, nie byłby wsparciem dla wiary.

Pytania. Jak Tomasz pojmował strukturę świata i człowieka, pochodzenie wartości moralnych,
źródła wiedzy i rolę państwa? W jaki sposób Tomasz przeciwstawił się Augustynowi? Co
zaczerpnął z Arystotelesa i jakie modyfikacje wprowadził?
Czasy nowożytne

Średniowiecze kończyło się w atmosferze powszechnego przygnębienia, wojny stuletniej i kryzysu

finansowego (tzw. jesień średniowiecza, czyli wiek XIV). W czasach odrodzenia aktywni okazali
się Włosi, potem jednak większość filozofii została stworzona przez trzy główne narody
europejskie – Brytyjczyków, Francuzów i Niemców.
Renesans, czyli odrodzenie
Renesans opanował w XV w. Włochy i w XVI w pozostałe kraje Europy (wyjątkiem jest Rosja, do
której renesans nigdy nie dotarł). Przyniósł:
1. zainteresowanie kulturą antyczną;
2. troskę o człowieka (humanizm; dewiza „nic co ludzkie nie jest mi obce” );

3. zainteresowanie otaczającym światem – zaczęły się rozwijać nauki, kopernikanizm zaowocował

podważeniem antyczno-średniowiecznej wizji świata (z uprzywilejowaną pozycją Ziemi);

4. pragnienie doczesnych przyjemności - we Włoszech, podzielonych na liczne małe księstwa, ton

nadawały książęce dwory, na których dbano o dobre obyczaje i otaczano się sztuką. Na dworach
kształtowała się nowa moralność: podczas gdy w średniowieczu ceniono ascezę, pokorę, modlitwę i
walkę w obronie wiary, renesansowi książęta pragnęli sławy, władzy i ziemskich rozkoszy, często
bywali egoistyczni, okrutni i stawiali siebie ponad prawem.
5. poprawę obyczajów i ogólnej kultury;
6. wzrost roli artystów – w średniowieczu artyści byli często anonimowi (nie znamy nazwisk
budowniczych wspaniałych katedr gotyckich), w renesansie zapanował kult osobowości
1
0
twórczych i wszechstronnych (wzorem był Leonardo da Vinci), a arystokraci byli
mecenasami sztuki;

7. ogólny wzrost aktywności – rozpoczęła się era odkryć geograficznych, w rezultacie których
Europejczycy zapanowali nad większością świata (uległy im obie Ameryki, Afryka, Indie,
Australia; oparli się tylko Chińczycy i Arabowie). Ogólny wzrost aktywności ludzi wyraził się
także w poszukiwaniach alchemicznych (czego symbolem stał się doktor Faust);

8. reformację - także dostojnicy kościelni otaczali się przepychem, co ostatecznie doprowadziło do

demoralizacji kleru i wybuchu reformacji (1517). Przełamała ona monopol Kościoła kierowanego z
Rzymu, a ten po chwilowym załamaniu odpowiedział ofensywą kontrreformacji, co doprowadziło
w następnym stuleciu do szeregu krwawych wojen;

9. plany stworzeniu państwa idealnego - od nazwy dzieła Tomasza Morusa zwano je utopiami.
Opisy tych państw przypominały w swej naiwności pomysły Platona: umieszczano je zazwyczaj na
wyspie całkowicie oddzielonej od realnego świata, nie miały historii i nie rozwijały się, były
centralnie rządzone, bez jakichkolwiek konsultacji władzy z poddanymi, a życie obywateli było w
nich szczegółowo zaplanowane. Utopie w ogóle nie liczyły się z realnymi możliwościami i
pragnieniami ludzi. Trudno powiedzieć, czy autorzy tych pomysłów poważnie myśleli o ich
realizacji, jednak to właśnie do nich nawiązał Marks projektując idealne społeczeństwo
komunistyczne, którego urzeczywistnianie przez bolszewików stało się jedną z największych
katastrof w dziejach ludzkości.
Wielogłosowa muzyka religijna znalazła swój najdoskonalszy wyraz w inspirowanej przez
kontrreformację twórczości Palestriny.

W czasach renesansu Polska w pełni należała do Europy, potem jednak zeszła z drogi rozwoju
typowej dla krajów Zachodu - w krajach na wschód od Łaby utrwaliła się gospodarka
pańszczyźniana, oparta na bezwzględnym wyzysku chłopów i dominacji szlachty oraz egoistycznej
magnaterii, podczas gdy na zachód od Łaby ton nadawało mieszczaństwo, czyli ludzie osiągający
sukces dzięki własnym zdolnościom i pracy.
Pytania. Gdzie rozwijała się filozofia renesansowa? Jakie zmiany przyniósł renesans? Jakie były ich
skutki
w następnych epokach?
Reformacja i protestantyzm

Oburzony na zepsucie kleru i odpusty Luter (1483-1546) wypowiedział posłuszeństwo Rzymowi

(1517). Główny nurt protestantyzmu rozwinął się jednak pod wpływem Kalwina (kościoły w
Szwajcarii, krajach niemieckojęzycznych, a także anglikanizm). Zyskał on popularność szczególnie
wśród klasy średniej (mieszczaństwo, kupcy, rzemieślnicy). Protestantyzm odrzucił pośredniczącą
rolę kościoła, uznając, że człowiek samotnie prowadzi dialog z odległym i niepojętym Bogiem.
Człowiekiem miał kierować nie kościół, lecz sumienie, dlatego też odrzucono spowiedź
indywidualną i zalecono samodzielne czytanie Biblii. Zakwestionowana została rola dobrych
uczynków (odnowiona została nauka o predestynacji - człowiek przeznaczony jest do zbawienie już
w chwili narodzin). Przepychowi kontrreformacyjnego katolicyzmu przeciwstawiono prostotę.
Kalwinizm pogardzał życiem doczesnym podobnie jak Augustyn, jednak inaczej niż on nie liczył
nawet na kontakt z Bogiem - ten był możliwy dopiero po śmierci. Wg Maxa Webera, XX-
wiecznego socjologa, mentalność protestancka stała się podstawą wczesnego kapitalizmu.
Protestant poświęcał cały czas na pracę, aby dać świadectwo, że został przeznaczony do zbawienia.
Skoro życie doczesne pozbawione było jakiejkolwiek wartości, nie odczuwał potrzeby wydawania
pieniędzy na konsumpcję, mógł je więc inwestować. Był przy tym bezwzględnie uczciwy, bo
sukces osiągnięty za pomocą oszustwa nie był świadectwem otrzymanej łaski.
Pytania. Jaki był powód i skutek buntu Lutra? Jak wyglądał protestancki obraz świata? Jaki wpływ
wywarł
protestantyzm na rozwój kapitalizmu?
Giordano Bruno(1548-1600)
1
1

Pod wpływem idei Kopernika uważał, że wszechświat nie ma centralnego miejsca, a planet takich
jak Ziemia, zamieszkałych przez istoty rozumne, może być wiele. Człowiek był dla niego istotą
twórczą, Bóg zaś znajdował się wszędzie (panteizm). Data spalenia go na stosie (1600) jest
symbolicznym końcem renesansu.
Nicolo Machiavelli(1469-1572)

Machiavelli był początkowo doradcą Włoskich arystokratów. Gdy po zmianie władzy trafił do
więzienia, postanowił opisać metody uprawiania polityki. Swym dziełemKsiążę rozpoczął
nowożytną refleksję nad polityką. Zerwał z właściwym średniowieczu opisywaniem działania
władcy z punktu widzenia moralizatora. Uznał, że jeśli celem władcy jest dobro państwa,
niemoralne środki są usprawiedliwione – i zilustrował to licznymi przykładami, które znał z
obserwacji. Dzieło natychmiast trafiło na indeks ksiąg zakazanych.

Krytyka. Władca działający przy pomocy oszustwa jest poza kontrolą społeczną i szybko zaczyna
działać tylko dla własnego dobra lub co gorsza w imię swego fanatyzmu (przypadki Hitlera i
Stalina są doskonałym uzupełnieniem rozważań Machiavellego).
Pytania. Jaki miał być cel władcy i jaka metoda działania wydawała się Machiavellemu skuteczna?
Jakiego
niebezpieczeństwa nie dostrzegł?
Francis Bacon(1561-1626)

Był pierwszym nowożytnym teoretykiem metody naukowej. Celem wiedzy jest panowanie nad
przyrodą. Dotychczas tworzona wiedza jest bezwartościowa, bo jest albo rezultatem jałowej
spekulacji („pająki”), albo bezmyślnego gromadzenia pojedynczych spostrzeżeń („mrówki”).
Właściwa metoda („pszczoły”) rozpoczyna od obserwacji i poprzez stopniowe uogólnienia
prowadzi do twierdzeń ogólnych (tzw. metoda indukcyjna). W praktyce Bacon stosował inną
metodę: najpierw stawiał hipotezy, a potem wymyślał eksperymenty, by je przetestować
(eksperyment z zamrażaniem kury kosztował go życie). W tworzeniu wiedzy przeszkadzają cztery
rodzaje złudzeń: plemienne (wrodzone skłonności umysłu), jaskini (indywidualne skłonności
danego człowieka), rynku (wpływ mowy na myślenie) i teatru (wpływ tradycji).
Pytania. Co powinno być celem wiedzy wg Bacona? Jak oceniał dotychczasową wiedzę? Jakie były
przyczyny jej niepowodzeń? Na czym miała polegać nowa metoda?
Wiek XVII

W XVII wieku ponownie wybuchły głębokie uczucia religijne – i okrutne wojny na tym tle (m.in.
wojna trzydziestoletnia, jedna z najcięższych w dziejach Europy: spowodowała straty ludności
rzędu 50%). Zarazem nastąpił gwałtowny rozwój astronomii i fizyki (Galileusz, Newton), czemu
towarzyszył kult matematycznych systemów dedukcyjnych. Purytanie, angielscy radykalni
protestanci, zaczęli osiedlać się w Ameryce Północnej tworząc podwaliny społeczeństwa opartego
na kulcie pracy i indywidualnego wysiłku, jakim w następnych stuleciach stali się Amerykanie
(wyrazicielem moralności protestanckiej stał się tam Benjamin Franklin).

W stuleciu tym nastąpił burzliwy rozwój filozofii zapoczątkowany przez Kartezjusza, który
najpierw odrzucił wszelka tradycję i zwątpił we wszystko, co nie jest całkowicie pewne, a następnie
postanowił odbudować wiedzę wzorując się na geometrii i posługując rozumowania dedukcyjnymi.

Sztuka baroku zaczęła wyrażać skrajne napięcia emocjonalne i religijne, olśniewając jednocześnie
bogactwem zastosowanych środków. W roku 1600 rozpoczął się rozkwit muzyki barokowej.
Powstała opera i wiele gatunków nieznanej wcześniej muzyki instrumentalnej. Muzyka
wielogłosowa osiągnęła najwyższy stopień złożoności (sztuka fugi i system tonacji dur-moll
wprowadzały do muzyki matematyczną dyscyplinę). Główni kompozytorzy to Vivaldi, Jan
Sebastian Bach i Handel. Barok w muzyce trwał do 1750 roku.
Kartezjusz(1594-1650)
1
2

Epistemologia. Kartezjusz zalecał zerwanie z tradycją i samodzielne dochodzenie do prawdy przy

pomocy rozumowej argumentacji (rozumu wszyscy mają pod dostatkiem, jak twierdził, bowiem
nikt nie skarży się, że mu go brak). Wiedza musi być całkowicie pewna, bo co jest choć trochę
wątpliwe, jest bezwartościowe (tu wyraża się paniczny lęk Kartezjusza przed ryzykiem). Prawie
cała dostępna wiedza okazała się skażona wątpieniem: zmysły niekiedy błądzą, wszystko może
okazać się snem, a nawet myślenie może zostać zmącone przez zwodziciela (wówczas 2+2 może
nie wydawać się 4). Pewne jest tylko, że wątpimy, a więc myślimy, a więc istniejemy („Cogito ergo
sum”). Kartezjusz zapoczątkował fascynację metodą dedukcyjną w filozofii: wiedza powinna być
oparta na rozumowaniu dedukcyjnym tak jak geometria (aksjomaty muszą być oczywiste, a
pozostałe twierdzenia są wyprowadzone z nich jako ich logiczne konsekwencje). Kryterium prawdy
jest jasność i wyraźność, a nie porównanie twierdzeń i rzeczywistości. Tworzenie wiedzy jest
możliwe dzięki ideom wrodzonym, które odkrywamy w umyśle. Był to racjonalizm XVII- wieczny,
nawiązujący do poglądów Platona i Augustyna. Kartezjusz jako pierwszy uznał, że istnienie świata
wymaga dowodu (oczywiste jest tylko istnienie własnej myśli). W tym celu najpierw skonstruował
dowód istnienia Boga (wynika ono z faktu, że człowiek posiada ideę istoty doskonałej, a jako
niedoskonały nie mógłby stworzyć jej o własnych siłach). Nie możliwe, by Bóg nas oszukiwał.
Skoro więc wydaje nam się, że świat materialny istnieje, musi tak być. Świat rozpadł się dla
Kartezjusza na sferę myśli i sferę rozciągłości (ciała) - Kartezjusz odnowił tu
wczesnośredniowieczny pogląd Augustyna. Człowiek jest połączeniem myślenia i rozciągłości,
poza nim są tylko rzeczy rozciągłe, funkcjonujące jak mechanizmy. Rozumowania Kartezjusza,
choć często naiwne, są wyrazem pragnienia, by nie przyjmować niczego na wiarę, lecz posługiwać
się krytycznym myśleniem i szukać uzasadnienia dla każdego poglądu. Postawa ta została
powszechnie przyjęta w czasach nowożytnych.

Krytyka. Nie ma dowodu na istnienie wiedzy wrodzonej (Locke). Brak jest powszechnie
akceptowanych aksjomatów, by przy ich pomocy budować wiedzę metodą geometryczną (Hume).
Wiedza oparta na obserwacji, choć niepewna, jest jedyną wiedzą, jaką dysponujemy (Hume).
Istnienia rzeczywistości nie da się dowieść, można je tylko założyć. Idea istoty doskonałej jest sama
bardzo niedoskonała (właściwie nie wiadomo, jaka jest jej treść) i z powodzeniem mogła być
stworzona przez człowieka. Z tego, że człowiek myśli, nie można wnioskować, że jest myśleniem
(ciało też może myśleć). Ciało i duch nie muszą być dwoma skrajnie odmiennymi rodzajami bytów.

Pytania. Jaki cel postawił sobie Kartezjusz? Jak pewna powinna być wiedza? Jakie były etapy
wątpienia, i jaki jego kres? W jaki sposób należy budować wiedzę? Jaka jest rola idei wrodzonych?
Na czym polegał racjonalizm kartezjański? Czy istnienie rzeczywistości jest problemem
filozoficznym? Do czego potrzebny był Kartezjuszowi dowód na istnienie Boga? Z jakich rodzajów
bytów składa się rzeczywistość? Co jest istotą człowieka? Na czym polegała przełomowa rola
ideałów Kartezjusza? W jakim stopniu zostały one zrealizowane w następnych epokach, a w jakim
zakwestionowane?
Baruch Spinoza(1637-1677)

Spinoza przejął się sformułowanym przez Kartezjusza programem i napisał dziwaczne dzieło, w
którym twierdzenia etyki usiłował udowodnić tak, jak Euklides twierdzenia geometryczne - przy
pomocy aksjomatów i rozumowań dedukcyjnych. Uzasadniał m.in. tezę panteizmu, głoszącą, że
istnieje tylko jeden byt, który jest zarazem Bogiem i wszechświatem. Biblię natomiast uznawał
jedynie za poglądowe przedstawieniem moralności dla ludzi prostych. Jego rozumowania okazały
się w większości wadliwe.

Swoje stanowisko w kwestii szczęścia wyłożył w liście do znajomego, dzięki czemu łatwiej je
zrozumieć. Ludzie często uznają za szczęście przyjemności zmysłowe, pieniądze lub władzę.
Tymczasem żadna z tych rzeczy nie jest trwała ani głęboka, a dążenie do każdej z nich ma przykre
skutki uboczne. Przyjemności zmysłowe prowadzą do chorób i wyczerpania, pieniądze łatwo
stracić, a zdobywanie władzy wymaga ciągłego użerania się z głupimi ludźmi. Dla Spinozy
podstawą szczęścia okazało się natomiast przeżycie mistycznej jedności ze wszechświatem i
Bogiem. Dało mu ono trwałe uczucie pełni, spokoju i radości, dzięki któremu mógł cieszyć się
1
3
drobnymi zdarzeniami i nie obawiać zagrożeń, jakie niesie codzienne życie. Sam Spinoza był
wzorem osoby pogodnej, życzliwej i pogodzonej ze światem mimo licznych dotkliwych przykrości,
jakie go spotkały (za swoje poglądy został wyklęty i wykluczony z gminy żydowskiej w
Amsterdamie, gdzie mieszkał). Abraham Maslow, twórca psychologii humanistycznej w latach
pięćdziesiątych XX w. uznał Spinozę za przykład człowieka, który osiągnął maksymalny stopień
realizacji ludzkiego potencjału.
Pytania. Jak Spinoza uzasadniał wartości moralne? Czym było dla niego szczęście i jak chciał je
osiągnąć?
Blaise Pascal(1623-1662)

Stale towarzyszył mu lęk, który wyrażał posługując się licznymi metaforami („człowiek to myśląca
trzcina”). Szczególnie przerażała go nieskończoność. Będąc niezwykle utalentowanym
matematykiem, wynalazcą i naukowcem, zdawał sobie sprawę z ograniczeń metody rozumowej
Kartezjusza i przeciwstawiał jej „porządek serca”. Sam opierał swe przekonania metafizyczne na
doświadczeniu mistycznym, które dało mu pewność istnienia Boga. Sformułował tzw. zakład
Pascala (dla osób pozbawionych bezpośredniego doświadczenia, w sytuacji, gdy rozumowe
dowody istnienia Boga zawiodły) - żyjąc zgodnie z wymogami wiary trzeba poświęcić niektóre
przyjemności doczesne, a wygrać można szczęście wieczna (choć można nie wygrać nic, gdy Boga
nie ma). Odchodząc od wiary można zyskać pewne zakazane przyjemności doczesne, ale można
zostać skazanym na wieczne potępienie. Wielkość możliwej wygranej sprawia, że bardziej opłaca
się podążać drogą wiary, nawet jeśli wygrana nie jest pewna.
Krytyka.

1. Skoro nie wiadomo, czy Bóg istnieje, tym bardziej nie wiadomo, czego od nas wymaga, czyli jak
postępować, aby zasłużyć na szczęście wieczne. Zalecenia różnych religii są wzajemnie sprzeczne
(np. fundamentalistyczny islam, katolicyzm, protestantyzm, buddyzm). Szczególnie odstręczającym
przykładem są arabscy zamachowcy samobójcy, którzy w istocie opierają się na islamskiej wersji
zakładu Pascala.
2. Nie wiadomo, czy wiara wyrachowana będzie nagrodzona.
3. Posługując się metodą Pascala można wykalkulować, że najbardziej opłaca się być
grzesznikiem i nawrócić się tuż przed śmiercią.

4. Pascal kieruje się strategią maksymalizacji zysku. Kierując się strategia minimalizacji strat,
dochodzimy do przeciwnego wyboru - jeśli pójdziemy drogą wiary, a Boga nie ma - tracimy
wszystko (i przyjemności doczesne, i szczęście wieczne); podążając drogą niewiary, nawet jeśli
czeka nas piekło, zachowamy przynajmniej wspomnienie grzesznych uciech za życia. Współczesna
religijność chrześcijańska rozwiązała problem Pascala uznając, że podążanie drogą wiary nie
wymaga wielkich wyrzeczeń. W ten sposób osoba wierząca odnosi korzyści i za życia (korzystając
ze wsparcia Boga i kościoła w trudnych sytuacjach życiowych), i po śmierci.

Pytania. Jak różnił się stosunek do nieskończoności renesansu i baroku (na przykładzie Bruno i
Pascala)? Dlaczego Pascal nie podzielał racjonalistycznych i matematycznych ideałów swoje
epoki? W jakim celu sformułował swój zakład? Co można mu zarzucić?
Oświecenie (wiek XVIII)

Oświecenie rozpoczęło się w Anglii ok. 1690 roku (choć jego zwiastuny zaczęły się pojawiać już
ok. 1650 roku; reprezentowali je Hobbes, Locke, Berkeley, Hume i Smith), a w połowie XVIII w.
opanowało Francję (filozofię tworzył krąg encyklopedystów), kończąc się wybuchem Rewolucji, by
u schyłku wieku dotrzeć do Niemiec (najważniejszym myślicielem był Kant). Oświecenie wierzyło
w potęgę i niezależność rozumu, w uprawnienia człowieka, m.in. prawo do wolności i ustanowienia
władzy państwowej (wcześniej uważano, że człowiek rodząc się ma tylko obowiązki), w dobroć
natury ludzkiej, w równość wszystkich ludzi i potrzebę reformowania społeczeństwa, tak by
ostatecznie zbudować raj na Ziemi. W XVIII w. znacznie osłabiona została
1
4

pozycja arystokracji i rola religii Najdobitniej ideały epoki wyrazili Francuzi. Liczni filozofowie
(m.in. Diderot, Wolter, Helwecjusz, La Mettrie, Condillac, d’Alembert) głosili, że to wiedza
naukowa przyczyni się do zreformowania świata i uczynienia go miejscem szczęśliwym. Szczęście
utożsamiali z przyjemnością, a dobro definiowali jako to, co przynosi człowiekowi zadowolenie.
Dostępną im wiedzę zebrali w pierwszej wydanej encyklopedii. Domagali się realizacji ideałów
Kartezjusza – oczyszczenia wiedzy z twierdzeń nieuzasadnionych, przyjętych pod presją tradycji
(często religijnej) lub wiary (co nazywali zabobonem). Byli racjonalistami, lecz w nieco innym
rozumieniu niż Kartezjusz – uważali, że należy kierować się rozumem tworząc wiedzę na
podstawie obserwacji, a nie szukając jej w samym rozumie. Zrywali z tradycją platońsko-
chrześcijańską, postulującą istnienie świata nadnaturalnego i duszy nieśmiertelnej. Głosili, że świat
doczesny jest jedynym, jaki istnieje, a człowiek jest istotą wyłącznie materialną. Materię pojmowali
jako nieodłącznie związana z ruchem i zdolną do samoistnego rozwoju. Choć krytyczni wobec
religii, wybierali raczej deizm (pogląd, że Bóg stworzył świat, lecz w niego nie ingeruje) niż
ateizm, tym chętniej, że ich praktyczne konsekwencje były podobne (bezużyteczność kościołów).
Ideały oświecenia są do dziś uznawane za fundament kultury Europy Zachodniej (stąd m.in. opór
wobec tzw. wartości chrześcijańskich). Dzieckiem oświecenia są też Stany Zjednoczone Ameryki.
Walka z tradycją i dążenie do reformowania świata ostatecznie kulminowały w Rewolucji
Francuskiej. Hasła Rewolucji - wolność, równość, braterstwo – są sprzeczne: wolność prowadzi do
nierówności, a wprowadzenie równości wymaga ograniczenia wolności. Stosunek do haseł
Rewolucji różnicuje wielkie systemy społeczno-ekonomiczne, które się po niej rozwinęły.
Liberalizm, który znalazł najwięcej zwolenników w USA (gdzie zwany jest konserwatyzmem),
wybiera wolność jako naczelną wartość; komunizm poświęcił wolność w imię równości;
konserwatyzm europejski (stworzony przez Edmunda Burke’a wkrótce po Rewolucji Francuskiej)
zaleca odrzucenie obu tych ideałów, przeciwstawiając im przekonanie, iż społeczeństwa w ogóle
nie należy reformować, gdyż świat i tak lepszy nie będzie, a wszelkie fundamentalne zmiany niosą
więcej szkody niż korzyści; tendencje socjalistyczne Europy Zachodniej starają się znaleźć
kompromis między wolnością i równością wykorzystując braterstwo, które za sprawą Beethovena i
Schillera zawędrowało nawet do hymnu zjednoczonej Europy.

Pytania. Jakie były cele reformy oświeceniowej? Czego symbolem była Encyklopedia? Od czego
pragnęli wyzwolić wiedzę? Jaki był stosunek oświecenia do wprowadzonych przez Platona
dualistycznych koncepcji świata i człowieka? Jak pojmowali materię? Jaki był ich stosunek do
tradycji religijnej? Czym różni się deizm od ateizmu? Jakie kłopoty sprawia pogodzenie wolności z
równością i jak sobie z tym radzono?

W muzyce po okresie baroku nastąpił klasycyzm. Utwory wielogłosowe zastąpiono jednym głosem
z akompaniamentem. Zmienił się również odbiorca – w poprzednich epokach przede wszystkim
pisano muzykę religijną wykonywaną w kościołach i na dworze królewskim, teraz adresatem stały
się także zespoły muzyczne utrzymywane przez arystokratów, a także pierwsza masowa
publiczność, dla której zaczęto organizować płatne koncerty - wymusiło to uproszczenie
wykorzystywanych środków muzycznych. W wieku XVIII muzycznym centrum Europy stał się
Wiedeń i jego trzej klasycy: Haydn, Mozart i Beethoven, z których pierwszy był kompozytorem
nadwornym arystokratów, drugi zapragnął samodzielności i zmarł w nędzy, trzeci zaś, zachwycony
ideałami Rewolucji Francuskiej, stał się niezależnym muzykiem, który nie kłaniał się nawet
cesarzowi.
Teoria wiedzy - Locke, Berkeley, Hume
John Locke(1632-1704)
Locke stworzył konsekwentną wersję empiryzmu przeciwstawiającą się racjonalizmowi
Kartezjusza. Odrzucił teorię idei wrodzonych (bowiem żadne poglądy nie są jednakowe wśród
wszystkich ludów). Umysł w chwili narodzin jest niezapisaną kartą (tabula rasa) i wszystko, co się
w nim znajdzie, pochodzi ze zmysłów. Pod wpływem doświadczenia wewnętrznego i zewnętrznego
1
5

powstają w nim idee proste, czyli wrażenia (pierwotne jak kształt i wtórne jak zapach, smak i
kolor), które następnie łączone są w idee złożone (spostrzeżenia), na podstawie których umysł
tworzy idee abstrakcyjne. Umysł porównując idee wydaje sądy, które stanowią wiedzę. Wiedza
dotyczy idei powstających w umyśle pod wpływem przedmiotów zewnętrznych wobec umysłu.
Ponieważ w doświadczeniu zmysłowym nie znajdujemy oparcia dla idei Boga, nie możemy mieć
żadnej wiedzy na Jego temat. Religia jest zatem sprawą osobistą obywateli i nie ma podstaw, by
jedni narzucali swoje poglądy innym. W ten sposób, u kresu wieku wojen religijnych, powstała
pierwsza koncepcja liberalizmu, która pozostawiała wybór religii swobodnej decyzji jednostkek i
zabraniała instytucjom państwowym wywierania na nie presji.

Pytania. Skąd pochodzi wiedza ludzka? Czy istnieją idee wrodzone? Jakie idee pojawiają się w
umyśle? Jaką rolę odgrywa rozum? Co możemy wiedzieć o Bogu? Jak Locke uzasadniał postulat
tolerancji religijnej?
George Berkeley(1685-1753)

Berkeley stworzył idealizm subiektywny wyprowadzając ostateczne konsekwencje z wątpienia

Kartezjusza i tez empiryzmu Locke’a, które posłużyły mu do zwalczania materializmu. Skoro byty,
które poznajemy, są kombinacjami idei w naszym umyśle (jabłko jest sumą kształtu, ciężkości,
koloru, smaku – czyli jakości zmysłowych), po co przyjmować, że poza umysłem istnieją
materialne przedmioty? We śnie widzimy świat podobnie jak na jawie, a mimo to wszystko istnieje
wówczas tylko w umyśle. Przyjmijmy więc, że wszystko, czego doświadczamy, jest wielkim snem.
Źródłem tego snu jest Bóg, który wyświetla w naszych umysłach sekwencje obrazów. Wszystkie
przedmioty istnieją tyko wówczas, gdy są postrzegane („Esse est percipi”). Naprawdę zaś istnieje
tylko Bóg i poszczególne dusze, w których wyświetlane są sny. (Inny filozof, Leibniz, nazwał te
dusze monadami i porównał je do pokojów bez okien, w których pojawiają się obrazy
przedstawiające to, co rzekomo znajduje się na zewnątrz. Oczywiście żadnego „na zewnątrz” może
w ogóle nie być.)

Pogląd Berkeleya jest hipotezą niesprzeczną, choć niemożliwą do udowodnienia. „Sen”

wyświetlany w naszym umyśle nie jest całkiem zależny od naszej woli (jeśli stajemy przed
zamkniętymi na klucz drzwiami, nie możemy siłą woli sprawić, aby się otworzyły); nie jest też
całkiem niezależny - jeśli we „śnie” wprowadzę to, co uważam za swoje ciało, do wody, to w
następnej scenie poczuję, że jestem mokry. Jest to więc „sen” interaktywny, w którym obowiązują
takie same reguły jak w realnym życiu. Nawet gdy staniemy się zwolennikami idealizmu
subiektywnego, będziemy nadal postępować tak, jak w dotychczasowym życiu, aby uniknąć tych
samych przykrości i zdobyć te same przyjemności.

Pogląd Berkeleya można jeszcze wyostrzyć i uznać, że w ogóle istnieje tylko jeden umysł (mój), a
nawet że cały „sen” rozpoczął się kilka minut temu, a mnie jako widza wyposażono w złudzenie, że
trwa on od dawna.

Pytania. Z czego zbudowane są przedmioty, które obserwujemy? Co to znaczy, że świat jest snem?
Co zyskujemy przyjmując pogląd Berkeleya? Jaka jest w nim rola Boga? Czy pogląd Berkeleya
można uzasadnić? A obalić?
David Hume(1711-1776) – epistemologia

Hume rozwinął empiryzm Locke’a. Uznając, że cała wiedza pochodzi z doświadczenia

zmysłowego (impresji) i musi być na nim oparta. Wobec tego należy zrezygnować z wszelkich
teorii na temat Boga, a także duszy, bo nie mamy podstaw, by wierzyć w istnienie „ja”, kryjącego
się za uczuciami, myślami i spostrzeżeniami („ja to wiązka wrażeń”). Wszelka wiedza jest albo
aprioryczna (oparta na definicjach pojęć i tym, co można z nich wywnioskować) lub
aposterioryczna (oparta na obserwacjach). Pierwsza jest pewna, lecz nie mówi nic o rzeczywistości,
bo odnosi się tylko do pojęć, które sami zdefiniowaliśmy; druga nigdy nie będzie pewna. Także
pozbawione empirycznego uzasadnienia są zdania stwierdzające związek przyczynowy, bo
zaobserwować można jedynie stałe następstwo zdarzeń, a nie wywoływanie jednych przez drugie.
1
6

Przekonania o związkach przyczynowych są oparte jedynie na nawyku psychologicznym – są

użyteczne w życiu, lecz nie są uzasadnione. Hume skrytykował dowód z celowości, postulujący
istnienie Boga jako twórcy celowego ładu w świecie (podobnie jak istnienie zegarmistrza wyjaśnia
ład, jaki odkrywamy w zegarku). Hume zauważa, że istnieją przypadki ładu, który powstaje
samoistnie (np. w roślinach), a nawet gdyby przyjąć istnienie jakiegoś rodzaju „stwórcy”, nie musi
on być podobny do Boga (może być złośliwy lub nieudolny). Ostateczny cios dowodowi
celowościowemu zadała teoria Darwina.
Pytania. Jakie są skrajne konsekwencje empiryzmu w sprawach Boga, duszy i przyczynowości?
Czym różni
się wiedza aprioryczna od aposteriorycznej? Jaka wiedza może być całkowicie pewna?
Jak pewna może być wiedza o świecie? Na czym polegał dowód z celowości i jego krytyka?
Immanuel Kant(1724-1804) – epistemologia

Kant zamierzał zasypać przepaść między wiedzą aprioryczna i aposterioryczną opisanymi przez
Hume’a. Uznał, że istnieje wiedza, która wprawdzie odnosi się do świata obserwowalnego, ale jest
aprioryczna i przez to całkowicie pewna. Porównał swoją teorię do przewrotu kopernikańskiego,
gdyż zmieniała ona relację między przedmiotem poznania i jego podmiotem. Przedmiotem
poznania sązjawiska (czyli idee) powstające w umyśle pod wpływem bodźców pochodzących od
zewnętrznej wobec umysłu rzeczy w sobie. Podczas gdy Locke i inni empiryści sądzili, że zjawiska
odzwierciedlają cechy przedmiotów zewnętrznych, Kant uznał, że zależą one także od wrodzonych
struktur umysłu. W ten sposób przedmiot poznawany (zjawisko) dostosowuje się częściowo do
poznającego umysłu. Kant sądził, że to nie świat jest trójwymiarowy, lecz nasze umysły są tak
skonstruowane, że reprezentują docierające do nich bodźce w trzech wymiarach. Gdybyśmy mieli
inne umysły, moglibyśmy widzieć rzeczy inaczej. Kant, podobnie jak inni empiryści, uznał, że nie
mamy podstaw, by wypowiadać się na temat Boga, duszy i wolności. Twierdził jednak, że z
powodów praktycznych należy wierzyć w Boga i uważać się za wolnych, gdyż bez tego moralność
straciłaby sens.

Pytania. Jakie trudności niósł podział wiedzy na aprioryczną i aposterioryczną wg Hume’a? Jaki był
trzeci rodzaj wiedzy postulowany przez Kanta? Czym był przedmiot poznania? Na czym polegał
przewrót dokonany przez Kanta? Jaki był stosunek Kanta do religii?
Etyka
Thomas Hobbes(1588-1679)

Hobbes był XVII-wiecznym prekursorem oświecenia. Był ateistą i materialistą, lecz poglądów tych
nie propagował. Swoje poglądy polityczne sformułował pod wpływem doświadczeń rewolucji
angielskiej. Przedstawił eksperyment myślowy odtwarzający proces powstania państwa.
Początkowo ludzie żyli w stanie natury, bez żadnej władzy, byli wolni, ale pozbawienie
bezpieczeństwa. Człowiek jest z natury agresywnym egoistą, więc wobec niedostatku dóbr łatwo
wszczyna wojny. Stan natury okazał się więc stanem wojny wszystkich ze wszystkimi. Aby ratować
bezpieczeństwo, ludzie rezygnują z wolności i wybierają władcę absolutnego, który ma zapewnić
spokój, a poza tym ma zupełną swobodę w stanowieniu prawa. Można mu wypowiedzieć
posłuszeństwo tylko, gdy nie wypełnia ze swego podstawowego obowiązku, czyli nie gwarantuje
bezpieczeństwa. Władza pochodzi zatem od ludzi, a nie z bożego nadania.
Krytyka.

1. Pierwsi władcy na pewno nie zostali wybrani, lecz sami zagarnęli władzę w społeczeństwie, w
którym okazali się jednostkami najsilniejszymi i najsprytniejszymi. (W czasach późniejszych
sytuacje anarchii, gdy społeczeństwo zdolne do przeprowadzenia wyborów głosowało na dyktatora,
aby zapewnił spokój, były sporadyczne i źle się kończyły – przypadek Hitlera.)
2. Władca absolutny jest wątpliwą gwarancją bezpieczeństwa - szybko zaczyna
wykorzystywać władzę dla zaspokojenia własnej ambicji.
1
7

3. Ludzie zachowują się jak agresywni egoiści, gdy brak im rozsądku, kultury i elementarnych
instytucji społecznych. Wystarczy wprowadzić te czynniki, a zagrożenie zostanie zredukowane do
tolerowalnego poziomu bez uciekania się do dyktatury.

Pytania. Jak okoliczności historyczne wpłynęły na refleksje Hobbesa? Na czym polegał jego
polityczny eksperyment myślowy? Jak powinno być zorganizowane państwo? Czy postulat
istnienia władcy absolutnego został przekonywająco uzasadniony?
John Locke(1632-1704)

Jako teoretyk demokracji przeciwstawił się pesymizmowi politycznemu Hobbesa. Człowiek nie jest
z natury agresywny, lecz pracowity i pokojowo nastawiony do świata (podobne przekonania
wyraził Daniel Defoe w powieści Robinson Cruzoe, która stała się wyrazem ideałów anglosaskich
protestantów). Ludzie skłonni są kierować się prawem naturalnym, które nakazuje szacunek dla
życia, wolności i własności drugiego człowieka. Twórcą państwa jest suwerenny lud, który wybiera
władzę, by zapewnić konieczną organizację życia publicznego i jednolite stosowanie prawa. Prawo
stanowione musi być zgodne z prawem naturalnym, a władza musi być podzielona, aby
poszczególne jej części kontrolowały się wzajemnie, co ma zapobiegać nadużyciom. Locke
proponował podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i normującą stosunki międzynarodowe,
przyjął się jednak trójpodział Monteskiusza na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Koncepcje Locke’a wywarły bezpośredni wpływ na rozwiązanie przyjęte w konstytucji
amerykańskiej. Locke zapoczątkował tworzenie koncepcji liberalnych swobód obywatelskich,
obejmujących także swobody religii (omówione wyżej).

Pytania. Co sądził Locke o naturze ludzkiej? Skąd władza miała czerpać swoje uprawnienia? Jak
pragnął zorganizować państwo? Jakie wydarzenia polityczne były tłem jego poglądów? Czym było
prawo naturalne? W czym różnił się od Hobbesa?
Jean Jacques Rousseau(1712-1778)

Rousseau przyczynił się do rozbudzenia wrażliwości (wywarł istotny wpływ na powstanie

sentymentalizmu), m.in. na rolę uczuć w wychowywaniu dzieci (jego powieśćEmil). Rozpoczął
karierę filozoficzną przeciwstawiając się oświeceniowej wierze w postęp i wartość cywilizacji.
Uznał hipotetycznego człowieka natury za dobrego, a cywilizację, jej instytucje i ideały za
zdeprawowane. W stanie natury człowiek żył sam, był wrażliwy i kierował się troską o własne
dobro. Rozwój cywilizacji doprowadził do eskalacji egoizmu, zachłanności, cynizmu i pychy. Silni
stworzyli społeczeństwo, w którym wykorzystują słabych i krzywdzą się wzajemnie. Wszyscy zaś
tracą autentyczność i żyją skrępowani wymogami konwenansu, udając innych niż są w
rzeczywistości. Choć początkowo Rousseau zdawał się sugerować, że rozwiązaniem byłby „powrót
do natury”, ostatecznie uznał, że wyjściem jest zachowanie cywilizacji i oparcie społeczeństwa na
zasadzie umowy społecznej. (Powrót do stanu natury jest niemożliwy, gdyż ludzi jest zbyt wielu i
przyzwyczaili się oni do wyrafinowanych potrzeb, co zmusza ich do życia w społeczeństwie.)
Władzę powinien wyłaniać ogół obywateli, a jednostka powinna bezwzględnie podporządkować się
woli powszechnej – tylko w ten sposób można wyeliminować podstawową przyczynę zła, jaką jest
ludzki egoizm przeciwstawiający się dobru wspólnemu. W głosowaniu jednostki wyrażają swoje
stanowisko we wszystkich sprawach ważnych dla wspólnoty. Na tej podstawie wyłoniona zostaje
wola powszechna (która jest czym innym niż wola wszystkich), czyli wola społeczeństwa jako
całości (najlepiej jeśli uchwyci ją ktoś bezstronny z zewnątrz). Jednostka podporządkowując się bez
reszty woli powszechnej zachowuje wolność i wyzwala się zarazem z egoizmu.

Krytyka. Nie istnieje sposób wyłonienia woli powszechnej, gdy cele jednostek są skonfliktowane
(np. połowa społeczeństwa domaga się państwa opiekuńczego, a połowa wolnego rynku). W
praktyce stosowanie metody głosowania prowadzi do dyktatury większości. Mimo to Rousseau
wraz z Humem zainspirowali pogląd, że normy moralne i prawne są dziełem ludzi, a metoda ich
tworzenia jest umowa społeczna - kompromis zawarty między członkami społeczeństwa (por.
współczesna teoria Rawlsa).
1
8

Pytania. Dlaczego poglądy Rousseau kłóciły się z duchem epoki? Na czym polegał deprawujący
wpływ cywilizacji? Jaka postawa ludzka leżała u jego podstaw? Dlaczego powrót do stanu natury
był niemożliwy? Jak powinno być zorganizowane społeczeństwo i czyje interesy miała
reprezentować władza? Jaki był wpływ Rousseau na powstanie sentymentalizmu i sposób
wychowywania dzieci?
David Hume (1711-1776) - etyka

Hume był empirystą i sądził, że wszelka wartościowa wiedza musi być uzasadniona w sposób
eksperymentalny. W etyce odróżnił twierdzenia o faktach (np. „Ziemia jest kulista”) i twierdzenia o
wartościach („Kradzież jest złem”, „Nie powinno się kraść”). Tylko pierwsze można uzasadnić,
drugie są kwestią subiektywnych preferencji. Z tego, co „jest” nie można wyprowadzić wiedzy o
tym, jak „powinno” się postępować – to drugie można tylko ustanowić aktem woli opartym na
emocjonalnych skłonnościach. Mimo to niektóre wartości, np. zasady sprawiedliwości, mają silne
oparcie w społeczeństwie, są bowiem wynikiem kompromisu zawartego między rozsądnymi
egoistami w imię wspólnej korzyści. Podobnie z wyrachowanego egoizmu wywodzi się zgoda na
istnienie własności prywatnej i związanych z nią nierówności – likwidacja własności i
wprowadzenie równości wymagałyby stosowania terroru oraz osłabiałyby w społeczeństwie
motywację do pracy.

Pytania. Co o wartościach moralnych sądzili Sokrates, Platon, Arystoteles, Tomasz i Locke? W jaki
sposób ich poglądy zakwestionował Hume? Skąd biorą się nasze przekonania moralne? Jak można
uzasadnić normy nakazujące sprawiedliwe traktowanie ludzi? Dlaczego powinna istnieć własność
prywatna?
Adam Smith(1723-1790)

Smith sądził, że jeśli pozostawi się jednostkom swobodę decyzji gospodarczych i prawo do
kierowania się egoizmem, bardziej przyczyni się to do bogactwa całego społeczeństwa niż odgórna
ingerencja rządu w gospodarkę. Indywidualne egoizmy uzgadnia ze sobą „niewidzialna ręka
rynku”.
Krytyka.
1. Smith wyraził dążenia mieszczaństwa, które pragnęło wolności działania, a było pozbawione
przywilejów. Nie prowadzi jednak do powszechnej wolności, lecz do wytworzenia nowych elit
(właścicieli wielkich korporacji) i nowego stylu sprawowania władzy (przez manipulację). Dlatego
liberałowie szczerze przywiązani do idei wolności stopniowo przechodzili na pozycje socjalistyczne
(aby szerzyć wolność, trzeba zapewnić środki najbiedniejszym).

2. Jeśli egoizm (dążenie do własnego dobra i obojętność na cudze) stałby się naczelną wartością,
doprowadziłby do katastrofy - do eskalacji manipulacji, oszustw i zapomnienia o dobru wspólnym.
Smith najwyraźniej - jako człowiek starannie wychowany - uznawał za oczywiste istnienie szeregu
ograniczeń moralnych, które miarkowałyby egoizm jednostek. W rzeczywistości nie są one wcale
oczywiste - państwa, które przyjmują liberalizm rozwijają się dobrze, jeśli liberalizmowi
towarzyszy silna, konserwatywna moralność i sprawne państwo (policja, urzędy antymonopolowe,
ochrona praw konsumenta).

3. Liberalizm dostarcza motywacji do pracy i czyni gospodarkę wrażliwą na wybory konsumentów.

Nie gwarantuje jednak sprawiedliwości (daje przywileje silnym i sprytnym), pozbawia ludzi
poczucia bezpieczeństwa (zmuszając ich do ciągłej rywalizacji) i faworyzuje gusty większości,
które niekoniecznie są najwartościowsze.

4. Nie jest oczywiste, czy liberalizm jest decydującym źródłem bogactwa. Wszystkie liberalne kraje
bogate uprawiały także skuteczną o politykę (i wewnętrzną, i zagraniczną), która zapewniła im
dominację w świecie. Anglia w XIX w. była mocarstwem kolonialnym, USA w XX w. skutecznie
wykorzystywały Amerykę Południową. Obecnie bogacą się kraje, które dysponują zaawansowaną
myślą technologiczną (głównie USA) lub tanią siłą roboczą, przy czym sukces tych drugich jest
krótkotrwały.
1
9
Immanuel Kant - etyka

Zdaniem Kanta jako jednostki ludzkie powinniśmy dążyć do czynienia dobra. Aby czynić dobro,
trzeba być wolnym (czyny pod przymusem nie są oceniane moralnie) i należy wykazać się
odpowiednią motywacją (nie można kierować się dążeniem do przyjemności czy własnej korzyści –
dobre uczynki polegają na bezinteresownym spełnianiu obowiązku). Tylko w ten sposób stajemy się
ludźmi - nawet jeśli ponosimy straty. Po przyjęciu odpowiedniej motywacji, trzeba jeszcze
rozpoznać, na czym polega obowiązek. Pomagają nam w tym dwa imperatywy kategoryczne (czy
też dwa sformułowania jednego imperatywu, jak ujmował to Kant). Pierwszy nakazuje postępować
zgodnie z zasadami, co do których możemy chcieć, by stały się powszechnym prawem. Drugi
nakazuje traktowanie człowieczeństwa w sobie i w innych istotach zawsze także jako celu, a nie
tylko jako środka, czyli zabrania instrumentalnego traktowania ludzi. Postępowanie moralne nie
dopuszcza wyjątków.
Krytyka.
1. Postulat bezinteresowności jest trudny do zrealizowania – motywem przestrzegania
imperatywów może być radość z posiadania czystego sumienia.

2. Kant całkowicie pominął społeczna funkcję moralności. Moralność powstała nie po to, by ludzie
czuli się dobrze w swoim sumieniu, lecz by usprawnić funkcjonowanie społeczeństwa.
Postępowania moralne powinno się opłacać – przynajmniej w dobrze funkcjonującym
społeczeństwie. Kto postępuje moralnie, powinien mieć z tego przyjemność i zasługuje na nagrodę.

3. Pierwszy imperatyw jest niepoprawnym ujęciem powszechnych intuicji moralnych. Dopuszcza

postępowanie powszechnie uznawane za niemoralne (rasista przecież pragnie, by wszyscy byli
rasistami), a zakazuje zachowań uznawanych za moralne (kto umiera za ojczyznę wcale nie chce,
by wszyscy jego rodacy też za nią umarli, bo wówczas jego ofiara nie miałaby sensu; podobny
problem rodzi rozdawanie majątku ubogim).
4. Wiele norm moralnych nie da się uzasadnić przy pomocy imperatywów.
5. Bezwyjątkowe przestrzeganie norm jest niemożliwe, gdyż między normami może dojść do
konfliktów. (Można wówczas postulować stworzenie hierarchii norm.)
Romantyzm 1789-1848

Idee walki rewolucyjnej stopniowo rozprzestrzeniały się w całej Europie. Rewolucjoniści budowali
barykady, a zwolennicy starego porządku starli się odbudować rządy arystokratyczne. Narodem
niezwykle aktywnym na polu kultury stali się Niemcy tworzący sztukę pełną mrocznych emocji i
mistycyzmu. Lubowano się w uczuciach skrajnych – rozpaczy na przemian z euforią – i w ogóle
przedkładano emocji nad racjonalną kalkulację, darząc szczególnym podziwem jednostki szalone.
Za wielką wartość uznano naród, pojmowany jako wspólnota „krwi i ziemi”. Kulturę ludowa
uważano za doskonały wyraz ducha narodowego. Główni kompozytorzy to Franciszek Schubert,
Felix Medelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Georges Bizet, Hector Berlioz i wielcy wirtuozi
Franciszek Liszt, Fryderyk Chopin i Niccolo Paganii. Fascynacja narodem spowodowała powstanie
w poszczególnych krajach szkól narodowych korzystających z dorobku muzyki ludowej
(Czajkowski, Musorgski, Rimski-Korsakow w Rosji, Grieg w Sakndynawii, Dworzak w Czechach,
Moniuszko w Polsce). Za sprawą wielkich poetów romantyzm wywarł silny wpływ na polską
mentalność, czego wynikiem był kult poświęcania życia za ojczyznę (powstania listopadowe,
styczniowe i warszawskie). W filozofii angielskiej tego okresu dominowały inne nastroje, bliższe
nastawianiu realistycznemu.
Pytania. O co walczyli romantycy? Jaki był klimat emocjonalny romantyzmu? Jaką rolę odegrało
pojęcie
narodu? Jaką rolę odegrał romantyzm w kształtowaniu polskiego charakteru narodowego?
Georg Wilhelm Friedrich Hegel(1770-1831)
2
0

Choć był pierwszym filozofem piszącym programowo niejasno, rozbudził zainteresowania

filozoficzne kilku pokoleń Niemców. Stworzył fantastyczną wizję historii ludzkości. Historia świata
jest wielkim polem bitwy, na którym ścierają się narody, zgodnie z niezmiennym prawem, wg
którego teza (jeden naród) ściera się w walce z antytezą (innym narodem), by na gruzach powstał
naród łączący zalety ich obu (synteza). Rozwój świata dokonuje się wg praw logiki, z których
podstawowe jest prawo dialektycznego rozwoju polegające na przechodzenie od tezy i antytezy do
syntezy, która łączy ich najlepsze cechy, by następnie stać się kolejną tezą dla kolejnej antytezy. W
tym procesie, pełnym cierpienia i krwi, stopniowo rodzi się wolność (narody Wschodu miały jej
mało, narody antyczne nieco więcej, narody germańskie, głównie Prusy – najwięcej). Jednostki
uwikłane w historię dążą do swych osobistych celów, lecz chytrość rozumu kierującego dziejami
sprawia, że nieświadomie przyczyniają się urzeczywistnienia jego planów. Historia dąży bowiem
do swych własnych celów, traktując ludzi jedynie jako aktorów. Jednostki najbardziej
zaangażowane w rozwijanie historii (Napoleon, Aleksander Wielki) są traktowane najgorzej – gdy
odegrają swoja rolę, trafiają na śmietnisko. Naczelnym celem historii nie jest jednak szerzenie
wolności, lecz dążenie idei do samoświadomości. Idea jest bytem pierwotnym. Pragnąc siebie
zrozumieć, stworzyła świat. Cała historia świata jest równoważna idei. Gdy dzieje świata dobiegną
kresu, idea przyjrzawszy się im, zrozumie, czy jest. Ludzie są tylko marionetkami uczestniczącymi
w tym spektaklu, rozgrywającym się zgodnie z nieubłaganymi prawami, na które nie maja wpływu.

Pytania. Czyje zmagania wypełniają historię? Na czym polega postęp dokonujący się w historii? Na
czym polega rozwój dialektyczny? Jaka jest rola jednostek w dziejach? Po co powstał świat i jaki
jest jego ostateczny sens?
Ludwig Feuerbach(1804-1872)

Wystąpił przeciw teorii Hegla, krytykując ją w duchu bliskim francuskiemu oświeceniu. Religia jest
wytworem człowieka. Bóg jest jego alienacją, bo człowiek umieścił w nim swe najlepsze cechy,
które posiada jako gatunek (nieśmiertelność, wszechmoc, wszechwiedza, miłosierdzie) i
jednocześnie przestał je dostrzegać w sobie – uważa siebie za grzesznego, słabego, głupiego.
Poznanie Boga jest samopoznaniem człowieka. Gdy ludzkość zrozumie, że posiada cechy
przypisane Bogu, religia zniknie, a nastanie okres powszechnej miłości i radości. Ludzie będą
kochać bliźniego nie przez wzgląd na Boga, lecz z czystej potrzeby serca.
Pytania. Czy Bóg istnieje? Jaki cechy ludzie przypisali Bogu? Jaka jest rola religii?
Soren Kierkegaard(1813-1855)

Był prekursorem egzystencjalizmu, nurtu, który zwalczał racjonalne syntezy i opisywał świat z
pozycji targanej emocjami samotnej jednostki, dla której najwyższą wartością jest autentyczność.
Dla Kierkagaarda jednostka może wybrać kilka stylów życia. Najniższy to życie estetyczne, które
prowadzi Don Juan, poszukujący tylko płytkich przyjemności, lub artysta, egocentrycznie
zachwycający się sztuką. Bardziej wartościowe życie prowadzi osoba etyczna, postępująca zgodnie
z powszechnie przyjętą moralnością (wówczas – mieszczańską) i traktująca religię jako
uzupełnienie etyki. Jednak żyjąc w ten sposób, jednostka nie nasyci swego pragnienia
nieskończoności. Aby to uczynić, musi podporządkować swoje życie wymogom prawdziwej
religijności, która żąda całkowitego poddania się irracjonalnemu i często paradoksalnemu głosowi,
wołającemu do człowieka z wieczności. Wybór wiary to skok w absurd, postąpienie wbrew
rozsądkowi ukształtowanemu w życiu codziennym. Przykładem osobowości religijnej jest –
zdaniem Kierkagaarda - Abraham, gotów dokonać zbrodni na Izaaku, by dać świadectwo wiary.
Abraham został postawiony w sytuacji paradoksalnej, gdyż nakaz zabicia syna kłócił się z zasadami
etycznymi. Postawa Kierkagaarda była szczególnie związana z duchem protestantyzmu, który
podkreślał, że człowiek samotnie stoi przed Bogiem. Katolicyzm przyjmuje, że w sytuacjach
wątpliwych wierny powinien zasięgnąć rady kościoła.
2
1

Pytania. Czym jest egzystencjalizm? Jakie etapy rozwoju przechodzi osobowość ludzka? Co
tracimy nie dochodząc do etapu religijnego? Na czym polega „skok w absurd” przy przejściu do
ostatniego etapu? Jakie ryzyko wiąże się z wyborem postawy religijnej?
Auguste Comte(1798-1857)

Był wyrazicielem pozytywizmu, czyli poglądu epistemologicznego nawiązującego do twórczości

Hume’a. Domagał się, by za wiedzę uznać wyłącznie to, co jest uzasadnione przy pomocy
obserwacji (Hume dopuszczał odwołanie do nawyku), i wyeliminowania wszystkiego, co poza nie
wykracza (postulat zwalczania „metafizyki”). Sądził, że każda nauka przechodzi przez trzy stadia.
W stadium teologicznym wyjaśnia zjawiska odwołując się do działania bogów (Zeus jako bóg
piorunów); w stadium metafizycznym postuluje działanie ukrytych sił (miłość i nienawiść, siła
grawitacji, popędy u Freuda); w stadium pozytywnym przedstawia wyłącznie wyniki obserwacji
ujęte w eleganckie równania matematyczne.
Pytania. Co to jest pozytywizm? Jakie są główne postulaty metody pozytywnej Comte’a? Jakie są
trzy
stadia, które przechodzi w swym rozwoju każda nauka (wg Comet’a)?
Era konwenansu 1848-1914

Wraz ze stłumieniem Wiosny Ludów skończył się okres rewolucji romantycznych, nasiliła się zaś
rywalizacja między państwami narodowymi, które w atmosferze nacjonalizmu angażowały się w
budowę imperiów – europejskich i zamorskich. W Europie dominującą pozycję zajęła burżuazja,
choć w większości krajów arystokracja nadal uważała się za szczyt elity społecznej. W miarę
wzrostu dobrobytu w Europie zaczęła się kształtować kultura masowa (np. lekka muzyka Johannów
Straussów, operetki Lehara i Offenbacha). Była to epoka elegancji, konwenansu i hipokryzji, której
symbolami stali się długowieczni władcy Anglii i Austrii - królowa Wiktoria i Franciszek Józef. Do
świadomości nie dopuszczano ani mrocznych emocji tkwiących we wnętrzu człowieka, ani istnienia
mas wynędzniałych robotników wielkoprzemysłowych. Jednocześnie zatracono poczucie wymiaru
duchowego towarzyszące ludzkości od tysiącleci, a człowieka zaczęto traktować jako istotę przede
wszystkim biologiczną. W rezultacie przedmiotem pragnień grup społecznych i całych narodów
stała się potęga oparta na przemocy. Nic dziwnego, że wielcy filozofowie tej epoki - Marks,
Nietszche i Freud – byli przede wszystkim demaskatorami oficjalnej kultury, choć pod wieloma
względami pozostali od niej zależni. W sztuce oficjalnej połowy wieku dominował realizm
(powieści Balzaca), jednak pod koniec stulecia wielcy artyści przyjęli postawę buntowników,
opisujących narastający nastrój dekadencji lub poszukujących gwałtownych emocji i irracjonalnych
zagadek bytu. Dla wielu kult sztuki zastąpił zanikającą religijność. Atmosfera znużenia była tak
wielka, że wybuch I Wojny Światowej przyjęto w całej Europie z entuzjazmem, o czym zaświadcza
m.in. „Czarodziejska góra” Tomasza Manna. Paradoksalnie to właśnie Franciszek Józef u schyłku
swego długiego życia spowodował lawinę, które pogrzebała jego epokę. Nagromadzone negatywne
emocje szalały potem przez ponad 30 lat zamieniając Europę w zgliszcza. W muzyce nastąpił
neoromantyzm, w którym potężne emocje wypełniły opery (Wagner, Verdi, Bizet) i utwory pisane
na wielką orkiestrę symfoniczną (Brahms, Bruckner, Mahler, Richard Strauss).
Pytania. Jakie procesy ekonomiczne i społeczne nasiliły się w II poł. XIX w.? Jakie skutki niosło
przywiązanie do elegancji i konwenansu?
Karol Marks(1818-1883)

Marks uznał, ze „filozofowie dotychczas tylko interpretowali świat, a chodzi o to, by go zmieniać” i
w pełni zrealizował swój program. Impulsem do powstania jego doktryny stała się obserwacja
zachłannego i nieuczciwego kapitalizmu francuskiego w latach 40. XIX w., z którym Marks zetknął
się podczas emigracji w Paryżu. Żyjący w coraz dotkliwszej nędzy Marks poświęcił swoje życia na
zwalczanie znienawidzonego ustroju. Z Hegla zaczerpnął przekonanie o nieuchronności
dialektycznych praw historii, z Feuerbacha materializm, od socjalistów utopijnych wizję
2
2

doskonałego społeczeństwa. Ludzie początkowo żyli we wspólnocie, potem jednak w każdym

społeczeństwie wytworzyły się dwie klasy – wyzyskująca i wyzyskiwana – których walka stała się
motorem napędowym historii. Najpierw zmagali się niewolnicy i ich właściciele, potem chłopi i
feudałowie, wreszcie robotnicy i burżuazja. Sytuacja klasy wyzyskiwanej stopniowo pogarszała się.
Engles poddał dokładnej analizie sytuację klasy robotniczej w Anglii w I poł. XIX w. i odkrył
systematyczny spadek płac realnych, czyli wzrost wyzysku. Towarzyszył mu znacznie groźniejszy
proces alienacji. Człowiek poprzez pracę realizuje swoją istotę – żyje twórczo. Tymczasem praca
robotnika jest ogłupiająca, sprowadza się do bezmyślnego obsługiwania maszyny. Robotnik nie ma
wpływu na całość przedsięwzięcia, w którym uczestniczy (powstanie taśmy montażowej w XX w.
było potwierdzeniem najgorszych obaw Marksa). Marks sądził, że gdy robotnicy nie będą mieli do
stracenia nic prócz własnych kajdan, wybuchnie rewolucja, które zniszczy burżuazję i stworzy
ostateczną syntezę – społeczeństwo komunistyczne, bezklasowe, które umożliwi wszystkim swym
członkom godne i twórcze życie.

Mimo że Marks wzywał ludzi do aktywności w tworzeniu historii, jednocześnie, nawiązując do

Hegla, podkreślał niezależny od ludzkiej woli charakter zmian historycznych. Kapitalizm musi
upaść, a rewolucjoniści mogą jedynie przyspieszyć lub spowolnić postępy „parowozu dziejów”.
Obnażanie wewnętrznych sprzeczności kapitalizmu jest jednym z najciekawszych dokonań Marksa.
Aby wygrać z konkurencją, producenci będą obniżać ceny i w związku z tym także płace
robotników. Wyzysk będzie się nasilał i coraz trudnej będzie sprzedać towary, bowiem popyt
zostanie zdławiony. Kapitalizm będzie nękany kryzysami nadprodukcji i deflacji aż produkcja
zamrze (kryzys roku 1929 był spełnieniem tej wizji). Jednocześnie mniejsi producenci będą
pożerani przez większych tak, że w końcu gospodarka będzie skupiona w rękach nielicznej grupy
kapitalistów o międzynarodowym charakterze, co spowoduje zanik państw narodowych (również ta
prognoza sprawdza się obecnie, gdy połowa światowej gospodarki jest w posiadaniu 600 rodzin).

Własność prywatna (fabryki) jest wynikiem okradania robotnika przez kapitalistę. Marks sądził, że
można oszacować obiektywną wartość pracy, jaką wykonuje robotnik, i porównać z płacą, jaką
otrzymuje. Okaże się, że płaca jest równa kosztom odtworzenia siły roboczej (utrzymanie robotnika
i jego dzieci). Całą nadwyżkę przywłaszcza sobie kapitalista jako tzw. wartość dodatkową. Dlatego
fabryki są w istocie własnością robotników i mają oni moralne prawo je odebrać.

Marks zaproponował demaskatorską teorię kultury, sprowadzając jej istotę do ideologii. Sztuka,
religia, moralność a nawet nauka stanowią nadbudowę, której treść zdeterminowana jest przez bazę
– ogół stosunków produkcji danego czasu. Klasa dominująca tworzy kulturę oficjalną i stara się
przy jej pomocy zniewolić klasę wyzyskiwaną. Religia jest „opium dla ludu”, bo każe cierpliwie
znosić wyzysk, obiecując zadośćuczynienie po śmierci. Rewolucje w sztuce są echem rewolucji w
sposobie produkcji. Klasycyzm był sztuką arystokracji, a sentymentalizm – przeciwstawioną jej
sztuką stanu trzeciego. Zwycięstwo burżuazji zaowocowałem rozkwitem powieści mieszczańskiej.
Nic dziwnego, że po rewolucji robotniczej starano się stworzyć sztukę socrealistyczną.

Pytania. Do czyjego dorobku nawiązywał Marks? Co jest motorem historii? Jaka jest sytuacja
robotników? Na czym polega alienacja pracy? Jakie są tendencje rozwojowe kapitalizmu? Czy
własność prywatna powinna być nienaruszalna? Czym jest ideologia? Od czego zależy treść
moralności? Jaka jest funkcja religii? Od czego zależą zmiany w sztuce?
Marks a problem realnego komunizmu

Marks wbrew pozorom nie poświęcił wiele uwagi projektowaniu społeczeństwa komunistycznego.
Cele rewolucji komunistycznej zostały uszczegółowione przez kolejne pokolenia marksistów.
Można je podzielić na trzy grupy. Cele SPOŁECZNE: w społeczeństwie powinna panować
równość; kapitalizm nie może być naprawiony, więc burżuazja, jako nośnik zła, musi zostać
zniszczona; aby wyzwoleni robotnicy mogli osiągnąć pełnię człowieczeństwa, po rewolucji należy
zaprowadzić sprawiedliwość społeczną (realnie - równość, idealnie – podział dóbr wg zasady „Od
każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb”). Cele GOSPODARCZE: należy
znieść własność prywatną, wprowadzić własność państwową i gospodarkę w pełni planowaną. Cele
2
3

POLITYCZNE: po rewolucji należy wprowadzić tzw. dyktaturę proletariatu, aby ustabilizować

nową władzę (w praktyce oznaczało to bezterminową dyktaturę niedemokratycznej,
scentralizowanej partii, stosującej terror i cenzurę); rewolucja powinna objąć cały świat.

Marks nie poprzestał na tworzeniu teorii. Zaangażował się w organizację ruchu robotniczego,
początkowo spodziewając się, że rewolucja wybuchnie wkrótce i obejmie całą Europę Zachodnią.
Nie potępiał stosowania terroru wobec burżuazji (jako jedyny autorytet poparł terror komuny
paryskiej), był zwolennikiem partii niedemokratycznej, w której wszystkie decyzje podejmowane są
przez kilka osób ze ścisłego kierownictwa (potem model ten przejął Lenin), a pod koniec życia,
widząc, że nie zanosi się na rewolucję w Europie, zaczął namawiać do niej rosyjskich inteligentów,
zalecając, by potem jak najszybciej rozprzestrzenili rewolucję w Europie Zachodniej (fakty te
podaje Isaiah Berlin w swej biografii Marksa). Sądził jednak, że z wybuchem rewolucji należy
poczekać do chwili, gdy świadomość klasy robotniczej dojrzeje do niej.
Realny komunizm został stworzony przez Lenia, Stalina, Mao, Castro i wielu podobnych im ludzi.
Łączyło ich pragnienie stworzenia państwa wodzowskiego (w którym społeczeństwo zostaje
ubezwłasnowolnione), niechęć do warstw wykształconych i zamiłowanie do terroru. Z jednej strony
Marks ich zainspirował, z drugiej – oni posługiwali się jego doktryną, by realizować własne cele.
Nigdzie rewolucja nie przebiegła zgodnie z programem Marska . Rewolucję miała przeprowadzić
uświadomiona klasa robotnicza, tymczasem wszędzie tam, gdzie powstał realny komunizm,
motorem sprawczym była niewielka grupa działaczy, którzy zdobywali władzę, dokonywali
eksterminacji przeciwników politycznych, podporządkowywali sobie resztę społeczeństwa i
odgórnie organizowali nowy ustrój w sposób mniej lub bardziej nawiązujący do mało precyzyjnych
pomysłów Marksa. Rola tej inspiracji była niekiedy zdecydowanie szkodliwa (zwalczanie osób o
burżuazyjnym pochodzeniu), a kiedy indziej korzystna (walka z analfabetyzmem, powszechny
dostęp do edukacji, służby zdrowia, kultury, powszechne prawo do pracy). Totalitarne dyktatury
były w I poł. XX w. powszechne, a wiele z nich nie miało z marksizmem nic wspólnego (faszyzm
Mussoliniego i Hitlera, proamerykańscy dyktatorzy w Ameryce Południowej). Być może więc
faktyczny wpływ Marksa na poczynania Stalina czy Mao jest mniejszy niż się powszechnie uważa
– gdyby marksizm nie powstał, te same zbrodnie zostałyby popełnione pod innym szyldem.

Podobnie można wątpić, czy komunizm spowodował uzależnienie Polski od Moskwy. Stalin
otrzymał od aliantów zachodnich przyzwolenie na opanowanie Europy Środkowej w nagrodę za
pokonanie Hitlera. Gdyby Stalin zamiast marksistą był rosyjskim nacjonalistą propagującym
kapitalizm, niczego by to nie zmieniło.

Komunizm w państwach bloku radzieckiego okazał się niepowodzeniem. Częściowo spowodowały

to czynniki zewnętrzne – Rosja nie wytrzymała rywalizacji gospodarczej i militarnej ze
zdolniejszymi narodami Zachodu (jednak komunizm nie był tego przyczyna – Rosja carska,
niekomunistyczna tym bardziej by tę rywalizację przegrała). Istotny wpływ miały czynniki
związane z wadliwą realizacją koncepcji Marksa - dyktatorskie skłonności wodzów rewolucji,
carska tradycja polityczna. Jednak rozwój wydarzeń obnażył także słabości tkwiące w samej
koncepcji Marksa – część jego postulatów okazała się niemożliwa do realizacji, a część szkodliwa.
Likwidacja własności prywatnej i wprowadzenie równości powoduje brak motywacji do pracy.
Ceną za równość jest wolność, bowiem równość jest przeciwna naturze ludzkiej, dlatego dążenie do
niej wymaga ciągłego stosowania przymusu, by zrównać silnych i pracowitych ze słabymi i
leniwymi (pisał o tym już Hume). W praktyce zresztą społeczeństwa komunistyczne i tak zaczęły
się różnicować – jak ujął to Orwell, jedni byli równi, a inni równiejsi. Nie udało się doprowadzić
klasy robotniczej do rozkwitu. Robotnicy nie stali się Leonardami da Vinci i wcale tego nie
pragnęli. Nie udało się nawet stworzyć partii robotniczej, która gromadziłaby najbardziej ideowych
zwolenników komunizmu. Autentyczni zwolennicy idei marksistowskich stanowili w partiach
robotniczych mniejszość, wielu zaś wstępowało do nich wyłącznie dla korzyści osobistych lub pod
przymusem. Dyktatura jednej partii prowadziła do ciągłej manipulacji ubezwłasnowolnionym
2
4

społeczeństwem, czego skutkiem było wyniszczenie lub skrępowanie energicznej części

społeczeństwa, jego infantylizacja, zanik samodzielnej myśli i wolnej dyskusji, zahamowanie
rozwoju. W rezultacie władza sprawująca dyktaturę podlegała alienacji i degeneracji, traciła

kontakt z prawdziwymi potrzebami społeczeństwa, popadała w samouwielbienie i brak krytycyzmu,

co z kolei prowadziło do podejmowania błędnych decyzji politycznych i gospodarczych.
Gospodarka po początkowym okresie wzrostu pogrążyła się w chaosie i zastoju. Koszty budowy
komunizmu okazały się wysokie, a korzyści wątpliwe. Realny komunizm powstał w krajach
ubogich, nie potrafił im zapewnić trwałego rozwoju, a po jego upadku ich położenie jeszcze się
pogorszyło. Wbrew nadziejom przeciwników komunizmu, przywrócenie skomunizowanym
społeczeństwo wolności nie zaowocowało dobrobytem i szczęściem. Klęska komunizmu okazała
się zarazem klęską marzenia o zbudowaniu społeczeństwa bez zachłanności i wyzysku. Dlatego i
powstanie, i upadek komunizmu są gorzkim doświadczeniem, które pokazuje, że choć o ideały
walczono po różnych stronach barykad, po żadnej ich nie zrealizowano.

Wpływ marksizmu nie ograniczył się do państw, które wprowadziły komunizm. Marks był bardzo
popularny w Europie Zachodniej. Wielu intelektualistów i studentów pod jego sztandarami
występowało z krytyką kapitalizmu. Jednak Zachód wybrał raczej drogę socjaldemokratyczną. Tuż
przed II Wojną Światową Keyns zaprojektował reformę kapitalizmu, która kończyła wyzysk i
powodowała radykalna poprawę sytuacji klasy robotniczej. Po wojnie, po części w obawie przed
rewolucją, zrealizowano model państwa opiekuńczego (bezpłatne opieka zdrowotna i szkolnictwo,
mieszkania komunalne, wysokie zasiłki dla bezrobotnych). We Francji marksistowskie związki
zawodowe były wielką siła polityczną, a we Włoszech partia komunistyczna często sprawowała
władzę. Zjawiska te były kłopotliwe dla marksistów, gdyż pokazywały, że można zlikwidować
nędzę i zapobiec kryzysom bez rewolucji robotniczej. Wystarczy rozszerzyć uprawnienia państwa i
wprowadzić wysokie podatki. Okazało się, że kapitalizm jest zdolny do reformy, której Marks nie
przewidział. Eksperyment ten był równie kłopotliwy dla liberałów, dowiódł bowiem, że silna
obecność państwa w gospodarce w latach 1945-1975 nie przeszkodziła Europie w osiągnięciu
niebywałego dobrobytu, a przy tym zapobiegła wielu konfliktom, jakie rodzi gospodarka rynkowa
(nędza, bezrobocie, ogromna władza garstki bogaczy, kryzysy, nierównomierny rozwój kraju). Z
czasem wyszło na jaw, że państwo opiekuńcze ma też istotne wady – nadmierna opieka zniechęca
ludzi do wysiłku i samodzielności. Wzrost tendencji neoliberalnych na Zachodzie następował
równolegle ze słabnięciem Związku Radzieckiego.

Pytania. Jakie były cele projektowanej przez marksistów rewolucji komunistycznej? Jaki kształt
ruchu rewolucyjnego inspirowała postawa Marksa? Czy faktyczne rewolucje były wierne
przekonaniu Marksa o sprawczej roli klasy robotniczej? Jakie były negatywne skutki rozstrzygnięć
przyjętych w państwach realnego komunizmu? Jaki był wpływ marksizmu na Europę Zachodnią?
Utylitaryzm - Jeremy Bentham(1748-1832) i John Stuart Mill(1806-1873)

Bentham był przede wszystkim teoretykiem prawa nawiązującym do koncepcji oświeceniowych.

Uznając, że i prawo, i moralność są dziełem człowieka, zaproponował dla nich obydwu wspólną
zasadę, zgodnie z którą słuszne jest takie postępowanie, które powoduje powstanie największej
szczęśliwości („użyteczności”) dla jak największej liczby ludzi. Zakładał, że każdy człowiek
posiada określony poziom szczęścia (sformułował dyrektywny dotyczącego jego obliczania).
Sumując szczęście wszystkich ludzi można ustalić jego poziom w społeczeństwie. Gdy
zastanawiamy się, jaki sposób postępowania należy wybrać, powinniśmy ustalić, jak każdy z nich
wpłynie na sumę szczęścia w społeczeństwie, i wybrać najkorzystniejszy. Bentham uzasadniał, że
skoro każdy dąży do własnej korzyści, wszyscy powinni dążyć do korzyści wspólnej. Intencje są
przy tym nieistotne, liczy się jedynie skutek. Mill uznał, że istnieją przyjemności wyższe i niższe, a
mając wybór między nimi, należy preferować wyższe, nawet jeśli są trudniejsze do osiągnięcia.
Krytyka.
2
5
Ads by Google

Starożytne Cywilizacje
Poznaj starożytne tajemnice!
Piramidy, Wielki Mur, Majowie
www.starozytne.pl
Filozofia
Bogaty wybór książek
Sprawdź nowości
www.poczytaj.pl

Już jest nowa Honda Jazz

Wyjątkowy samochód dla Ciebie.
Nie czekaj i umów jazdę próbną!
www.honda.pl/Jazz
filozofia-skrypt
Download this Document for FreePrintMobileCollectionsReport Document
Report this document?

Please tell us reason(s) for reporting this document

Spam or junk

Porn adult content

Hateful or offensive

If you are the copyright owner of this document and want to report it, please follow these directions
to submit a copyright infringement notice.

Report Cancel
This is a private document. Question_small
Info and Rating
Reads:
4,844
Uploaded:
08/04/2009
Category:
School Work>Study Guides, Notes, & Quizzes
Rated:
2 Ratings()
Copyright:
Attribution Non-commercial
Attribution_noncommercial

Follow
christine99
Share & Embed
Related Documents
PreviousNext

1.
p.
p.
p.
2.
p.
p.
 p.
3.
p.
p.
p.
4.
p.
p.
p.
5.
p.
p.
p.
6.
p.
p.
p.
7.
p.
p.

More from this user

PreviousNext

1.
35 p.

Recent Readcasters
Add a Comment
Submit
Characters: ...
Print this document
High Quality

Open the downloaded document, and select print from the file menu (PDF reader required).
Download and Print
Sign up

Use your Facebook login and see what your friends are reading and sharing.
Other login options
Login with FacebookSpinner_mac_white
Signup

I don't have a Facebook account

email address (required)
create username (required)
password (required)
Send me the Scribd Newsletter, and occasional account related communications.
Sign Up Privacy policy Spinner_mac_white
You will receive email notifications regarding your account activity. You can manage these
notifications in your account settings. We promise to respect your privacy.
Why Sign up?
Num_1 Discover and connect with people of similar interests.
Num_2 Publish your documents quickly and easily.
Num_3 Share your reading interests on Scribd and social sites.
Social-icons

Already have a Scribd account?

email address or username
password
Log In Spinner_mac_white Trouble logging in?
Login Successful

Now bringing you back...

Spinner_large_mac_white

« Back to Login
Reset your password

Please enter your email address below to reset your password. We will send you an email with
instructions on how to continue.

Email address:

You need to provide a login for this account as well.

Login:

Submit
Upload a Document
Search Documents

* Follow Us!
* scribd.com/scribd
* twitter.com/scribd
* facebook.com/scribd

* About
* Press
* Blog
* Partners
* Scribd 101
* Web Stuff
* Scribd Store
* Support
* FAQ
* Developers / API
* Jobs
* Terms
* Copyright
* Privacy
Copyright © 2010 Scribd Inc.