LEKl Z BOśEJ

APTEKI
 SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ I
ZDROWIE LUDZKIE POPRZEZ SZKIEŁKO I OKO HISTORII . 5
1. Zdr o wie lu dzki e w czasi e i w pr zestrz eni — B abilo ni a, As yria,
Egipt, Izrael, Grecja ....................................................................... 5
2. Od średniowiecza po nowoŜytność .................................................. 9
3. Współczesności — „nic nowego pod słońcem" .............................. 11

CZĘŚĆ II
J A K Z A C H O W A Ć Z D R O W I E .......................................................... 15
Więcej jarzyn i owoców — mniej cukru i mięsa ............................. 15
4. Czy spoŜywanie mięsa jest konieczne? ............................................ 20
5. Chleb przyszłości? ........................................................................... 23
6. Znaczenie postu ........................................................................ 26
7. Wpływ wody na ustrój ..................................................................... 31
8. Znaczenie picia wody i herbaty ziołowej .................................. 34
9. Napój poranny ................................................................................ 36
10. POśYTEK" — wysokokaloryczna potrawa dietetyczna . . . 37
11. Śniadanie, obiad, kolacja — wzorem naszych przodków . . . 39
12. Czym jest i co to jest równowaga kwasowo-zasadowa . . . . 41

CZĘŚĆ III
KAś DY MO śE STA Ć SIĘ LEK ARZ EM DLA SIEBIE . . . . 47
1. System odŜywiania w/g Waerlanda i dra Bircher-Bennera . . . 50
2. Choroba wrzodowa Ŝołądka i dwunastnicy (niedokwaśność) . . 53
3. Choroba wrzodowa Ŝołądka i dwunastnicy (nadkwaśność) . . 59
Niniejsza publikacja jest skróconą wersją ksiąŜki „Leki z BoŜej Apteki" spółki 4. Otyłość ............................................................................................ 63
autorskiej Jana Schulza i Edyty Uberhuber. Pominięto tu następujące części: 5. Cukrzyca.......................................................................................... 65
— Słowo wstępne „Od Autorów". 6. Reumatyzm i artretyzm ................................................................... 66
7. Nadczynność i niedoczynność tarczycy ............................................ 71
— Słowo wstępne „Od Wydawcy". 8. Zła przemiana materii — choroba naszej cywilizacji ....................... 75
— Dwa pierwsze rozdziały cz. II. 9. Choroby nowotworowe.................................................................... 78
— Części V, VI i VII
— Spis alfabetyczny roślin, indeks nazw polskich, indeks nazw łacińskich,
skorowidz tematyczny.
 CZĘŚĆ IV CZĘŚĆ I
PORADY PRAKTYCZNE Z „APTEKI BOśEJ" ............................. 91
1. „Zioła szwedzkie" — lek wszechstronny......................................... 94
2. „Propolis" — czyli kit pszczeli i jego zastosowanie ........................ 99
3. Tajemnica bursztynu ....................................................................... 104
4. Aloes — kaktus leczniczy................................................................ 106
5. Zioła stosowane w chorobach serca................................................ 110
6. Zioła stosowane w chorobach wątroby i dróg Ŝółciowych . . . 113
7. Zioła stosowane w chorobach nerek i pęcherza.............................. 117 Zdrowie ludzkie
8. Zioła przeciwgorączkowe ......................................................... 124
9. Zioła przeciwkrwotoczne ............................................................... 126 poprzez szkiełko i oko historii
10. Zioła przeciwzapalne, odkaŜające i odtruwające ............................ 129
11. Zioła przeciw guzom krwawicznym ................................................. 132
12. Zioła przeciwbiegunkowe ................................................................ 136 1. ZDROWIE LUDZKIE W CZASIE I PRZESTRZENI —
13. Zioła przeczyszczające ..............................., .................................... 137 BABILONIA, ASYRIA, EGIPT, IZRAEL, GRECJA.
14. Zioła uspakajające........................................................................... 139
15. Ziołowe przyprawy kuchenne.......................................................... 142
16. Znaczenie soli kuchennej ........................................................... 148 Dzieje medycyny ukazują wyraźnie, jak właśnie poprzez
17. Jarzyny lecznicze.............................................................................. 152 lecznictwo ludowe — od czasów najdawniejszych do obec-
— Kapusta (włoska) ........................................................................ 154 nych — ukształtowała się dzisiejsza medycyna naukowa.
— Buraki czerwone ......................................................................... 158 Historią medycyny podzielić moŜna — począwszy od za-
— Seler............................................................................................ 159 rania dziejów — na instynktowną, magiczną, kapłańską, ludo-
— Pietruszka ................................................................................... 161 wą, doświadczalną oraz naukową. W dziejach medycyny od-
— Marchew ..................................................................................... 161 zwierciedlają się na przestrzeni wieków doświadczenia i dzia-
18. Zioła o nadzwyczajnej mocy .......................................................... 165 łalność medyków najróŜniejszych poglądów i praktyk zarów-
— Nagietek lekarski (Calendula officinalis)................................... 165 no prawdziwych jak i fałszywych.
— Pokrzywa (Urtica dioica)........................................................... 167 Najstarsze źródła z dziejów ludzkości przemawiają za
— Skrzyp (Eąuisetum arvense) ...................................................... 170 tym, Ŝe najlepszym nauczycielem osób chcących trudnić się
— Mniszek lekarski (Taraxacum officinale)................................... 172 udzielaniem pomocy i leczeniem bliskich, była sama natura:
— Tatarak (Acorus calamus) ......................................................... 174
— Czarna jagoda (Vaccinum myrtillus).......................................... 175 obserwacja przyrody i zwierząt. Ludzie pierwotni odŜywiający
19. Uprawa ziół w ogródku przydomowym .......................................... 177 się roślinami doskonale zapoznali się z ich właściwościami
20. Jak, kiedy, gdzie zbierać zioła? ................................................ 182 odŜywczymi, trującymi i uzdrawiającymi. Doświadczenia lecz-
21. Suszenie i przechowywanie ziół ................................................. 185 nicze w stosowaniu ziół przekazywane były z pokolenia na
22. Kalendarz zbioru ziół...................................................................... 187 pokolenie poprzez tysiąclecia. Wiele ze środków leczniczych,
stosowanych od wieków przetrwało do naszych czasów w tzw.
medycynie ludowej, a niemało z nich zostało wykorzystanych
przez współczesną medycynę naukową.
Dokładne wiadomości, dostarczane między innymi przez
archeologów, o niektórych ziołach i sposobach terapeutycz-
nych pochodzą sprzed około 4000 lat. Znane było ochładzanie
i ogrzewanie, nacieranie, oczyszczanie, upuszczanie krwi. Ze
środków roślinnych korzystano równieŜ w postaci okładów,
 plastrów, inhalacji itp. Sok jaskółczego ziela stosowano przy
chorobach oczu, czosnek słuŜył jako środek odkaŜający, sie-
mię lniane, tatarak, mak, jałowiec, mięta, rumianek, piołun
i wiele innych roślin znano juŜ tak dawno i stosowano w lecz-
nictwie.
W miarę rozwoju nauki poznawano coraz to nowe właściwości
lecznicze roślin a lecznictwo rozwijało się coraz bardziej,
zwłaszcza z postępującym formowaniem się większych
skupisk ludzkich, w których leczeniem chorych zajmowali się
przewaŜnie kapłani. Najstarsza „farmakopea" pochodzi z Ba-
bilonii, kraju połoŜonego w dorzeczu Eufratu i Tygrysu, za-
mieszkałego wówczas przez Sumerów. (Byli to pierwotni miesz-
kańcy Mezopotamii, których kultura wywarła wielki wpływ
na Asyryjczyków i Babilończyków. Sumerowie pobici zostali
w późniejszym okresie przez ludy semickie). Najstarszym
zachowanym dokumentem medycznym z tego okresu jest
niewątpliwie gliniana tabliczka z Nippur zapisana pismem
klinowym przez lekarza sumeryjskiego w formie podręcz-
nika o znanych mu środkach leczniczych. „Vademecum" to
odczytane zostało w roku 1953. Wynika z niego, Ŝe pod
koniec trzeciego tysiąclecia przed naszą erą posługiwano się
w lecznictwie takimi substancjami jak np. korą i Ŝywicą róŜ-
nych drzew, olejami roślinnymi oraz sproszkowanym mułem
rzecznym. Wspomina ono teŜ o lekach mineralnych, jak np.
chlorku sodu (sól), saletrze i róŜnych mieszaninach alkaliów.
Z Kodeksu króla Hammurabiego, który jest zbiorem praw i
nakazów dla uzdrawiaczy XVIII stulecia przed naszą erą
wynika, Ŝe zawód lekarza istniał juŜ w staroŜytnej Babilonii.
Babilończycy i Asyryjczycy uwaŜali, Ŝe choroby wywoływane
są przez złe duchy, demony. Z tych wierzeń babilońskich po-
chodzą teŜ róŜne przesądy utrzymujące się do naszych czasów.
W leczeniu posługiwano się, obok ziół, olejkami i wodą. A
więc wodolecznictwo ma swoje początki w Mezopotamii — w
kolebce początku cywilizacji!
Egipskiemu uczonemu, nazwanemu przez Greków Herme-
sem przypisuje się skodyfikowanie w 42 księgach całej wie-
dzy staroŜytnego Egiptu z zakresu anatomii, balsamowania
zwłok, farmakologii i chorób w ogólności. Wiedza medyczna
w staroŜytnym Egipcie uwaŜana była za wiodącą; w szczegól-
ności doprowadzono do perfekcji balsamowanie zmarłych, by
zapewnić im — nieśmiertelność. Z odnalezionych przez arche-
ologów papirusów Ebersa wnioskować moŜemy równieŜ o wy-
sokim poziomie nauk medycznych i fitoterapeutycznych. Pa-
pirusy te zawierają ok. 900 recept róŜnych leków, 877 wska-
zówek leczenia ran i dolegliwości ciała. Egipcjanie cierpieli
na mnóstwo chorób! W celu zapobiegania im zalecano jak
najczęstsze stosowanie lewatyw, środków napotnych i moczo-
pędnych. Profilaktycznie pito wodę filtrowaną, gdyŜ poznano
sposób przenoszenia się niektórych chorób zakaźnych, np. czer-
wonki.
Kiedy naród Ŝydowski był w niewoli egipskiej, jego za-
sady czystości przeniknęły do tego kraju, gdzie ustawowo
wprowadzono powszechny obowiązek przestrzegania niektó-
rych przepisów higienicznych. A więc nie śydzi uczyli się
zasad higieny od Egipcjan lecz odwrotnie! Wprawdzie medy-
cyna Izraela stała pod przemoŜnym wpływem lecznictwa sta-
roŜytnego Egiptu lecz śydzi nauczali, Ŝe czystość łączy się
bezpośrednio z poboŜnością i mieli własne przepisy dotyczące
przyrządzania posiłków, umiaru w jedzeniu i piciu wina, uni-
kania kontaktów z chorymi *.
Gdy MojŜesz na polecenie Jahwe wyprowadził swój na-
ród z Egiptu otrzymał od Boga prawa i rozporządzenia z na-
stępującą obietnicą: „Jeśli wiernie będziesz słuchał głosu twe-
go Boga, Jahwe, i będziesz wykonywał to, co jest słuszne
w oczach Jego, jeśli będziesz dawał posłuch Jego przykaza-
niom i strzegł wszystkich Jego praw, to nie ukarzę cię Ŝadną
z tych plag, jakie zesłałem na Egipt, bo Ja, Jahwe, chcę być
twoim lekarzem" (II MojŜ. XV,26)... „Ŝadna z tych plag..."
jakaŜ to piękna obietnica dla Izraelitów — dla narodu wy-
branego! Bóg dał im obietnicę uwolnienia się od chorób egip-
skich. Jak wynika z niektórych papirusów, znalezionych przy
zabalsamowanych ciałach, z których odczytane zostały przez
archeologów opisy chorób panujących w Egipcie w ówczes-
nych czasach, były to między innymi dolegliwości jelit, cho-
roby oczu, skóry, zimnica, pasoŜyty etc.
MojŜesz, który pobierał naukę na dworze faraona i za-
znajomiony był ze starą królewską wiedzą medyczną, nie ko-
rzystał z Ŝadnej „tajnej" receptury Egipcjan, którzy, jak wiemy
z opisów historyka Herodota, opierali swoje poglądy lecznicze
w duŜej mierze na czarnoksięstwie i magii. MojŜesz bez-
względnie poddawał się woli Boga. Wiele dowiedzieć się mo-
Ŝemy na ten temat ze Starego Testamentu.
» Patrz: Grzegorz Fedorowski — Człowiek, istota poznana?
Warszawa 1981.
 Przepisy sanitarno-higieniczne zawarte w Biblii nie mia
ły wyłącznie znaczenia religijnego, lecz stały równieŜ na stra
Ŝy zdrowia człowieka. Zakazy spoŜywania pewnych mięs,
określanych w Biblii mianem „nieczystych", znalazły pełne
potwierdzenie w obecnej nauce. O przywiązywaniu wielkiej
wagi do diety, świadczy jeden z licznych ówczesnych aforyz
mów: „jeśli moŜesz wyleczyć chorego dietą lub lekarstwem —
wybierz dietę." Bóg uczynił przecieŜ rośliny lekami, o czym
świadczą teksty Pisma Świętego. Pokarmem dla człowieka ma
ją być .....płody rolne" (I MojŜ. 111,18).
RównieŜ przepisy odnoszące się do usuwania nieczystości
i do izolacji chorych zakaźnie mają swoje potwierdzenie w Bi-
blii. Grecja jest ojczyzną „ojca medycyny" Hipokratesa z Kos.
śył on w V—IV wieku przed Chr. Napisał znakomite dzieło
pt. „Corpus Hippocraticum", w którym między innymi przy-
wiązuje duŜą wagę do ziołolecznictwa i diety. UwaŜa równieŜ,
iŜ duŜe znaczenie dla zdrowia mają gleba, woda i powietrze.
Hipokrates bardzo często stosował teŜ, obok diety, banki i ką-
piele wodne, a diagnozy stawiał na podstawie obserwacji cho-
rego. Tym samym przekształcił „sztukę" medyczną w — naukę.
Będąc zaciętym przeciwnikiem szkoły lekarskiej w Knidos (Azja
Mniejsza), która zalecała leczenie wyłącznie chorego narządu,
bronił zaciekle swojego poglądu, iŜ leczyć naleŜy nie chorobę, a
jej przyczynę i całego człowieka. Chorobę zaś uwaŜał za
zachwianie równowagi biologicznej organizmu powstałej
wskutek szkodliwych czynników, z którymi prowadził walkę
na śmierć i Ŝycie. Hipokrates głosił takŜe zasadę tajemnicy
lekarskiej. Większość jego poglądów obowiązuje do dziś, a jego
teorie niczym nie róŜnią się od współczesnych.
Medycyna staroŜytnych Rzymian powstała pod wpływem
wiedzy medycznej Etrusków, którzy mieli swoje państwo na
Półwyspie Apenińskim. Medycyna Etrusków opierała się prze-
de wszystkim na stosowaniu naturalnych środków leczni-
czych — na ziołach.
W Państwie Rzymskim lecznictwo rozwinęło się dopiero
w I wieku przed Chr. Lekarze rzymscy byli początkowo grec-
kimi niewolnikami. Dopiero upadek państwowości Greków
i zajęcie jego terytorium przez Rzymian, przyczyniły się do
„zmieszania" nauk medycznych przez przyjezdnych z Grecji
filozofów i lekarzy. Jednym z nich był Grek Asklepiades
(128—56 r. przed Chr.). Główną tezą głoszoną przez niego by-
ła nauka o atomach. UwaŜał on, iŜ Ŝycie to ruch atomów,
które słuŜą do odŜywiania i tworzenia materii. Chorych le-
czył hydroterapią; stosował równieŜ leczenie klimatyczne
i częste lewatywy. Wspomnieć naleŜy równieŜ o wielkim uczo-
nym Pliniuszu (Starym). Napisana przez niego „Historia na-
turalis" była przez całe wieki autorytatywnym dziełem dla
przyrodników, uczonych i lekarzy, stanowiła ona waŜne źródło
poznania staroŜytnej medycyny ludowej. Księgi od 20—27 te-
go dzieła zawierają opisy ziół i ich zastosowanie w lecznic-
twie.
W tym okresie powstało teŜ dzieło botaniczno-farmakolo-
giczne pt. „De medicinali materia". Autorem jego był wybitny
lekarz wojsk rzymskich za czasów Nerona — Dioskurides.
Opisał on w swoich księgach około 600 roślin, podając ich
nazwy, sposoby przyrządzania leków, dawkowanie i ich dzia-
łanie.
Największym po Hipokratesie lekarzem i „reformatorem"
nauk medycznych staroŜytnego świata był Galen. Jego nauki
przetrwały do XVIII wieku po Chr. Poglądy medyczne Gale-
na przesiąknięte były filozofią chrześcijańską. UwaŜał on bo-
wiem, iŜ człowiek jest „cudowną maszyną", która nie mogła-
by powstać w wyniku zwykłego łączenia się atomów. Jego
zdaniem, twórcą mógł być tylko „wyŜszy rozum", kierujący
całym wszechświatem — Bóg. Galen twierdził teŜ, wbrew
nauce Platona o trzech ludzkich duszach, iŜ człowiek posiada
tylko jedną, Ŝyjącą we krwi, która jest nosicielem sił — esen-
cję Ŝycia. Za przyczynę choroby uwaŜał rozprzęŜenie między
ciałem a duszą. Galen w swej terapii uŜywał wiele leków
pochodzenia roślinnego w postaci nalewek, wyciągów i od-
warów. Metody ich stosowania i terminologia łacińska zacho-
wały się w farmakologii do dnia dzisiejszego, a w świecie le-
karskim znane są preparaty galenowe — klasyczne leki ro-
ślinne.
Galen był — po Hipokratesie — ostatnim wielkim przed-
stawicielem okresu wspaniałego rozkwitu medycyny w Euro-
pie. Wraz z jego śmiercią na przełomie III wieku naszej ery,
nauki jego poszły w zapomnienie.
2. OD ŚREDNIOWIECZA PO NOWOZYTNOSC
Okres wczesnego średniowiecza charakteryzował się „za-
stojem" w zakresie wiedzy medycznej z powodu przekształca-
nia się systemów politycznych i gospodarczych. Wraz z na-
staniem epoki feudalnej i rozkładem niewolnictwa nastąpił
upadek produkcji rolnej, rzemieślniczej, handlu i znaczny za-
 stój rozwoju nauki. Dopiero w XI wieku po Chr. nastąpiło oŜy-
wienie i zaczęto powoli wkraczać na nowe drogi rozwojowe.
U kolebki Ŝycia kulturalnego i naukowego stali duchowni.
Oni znali sztukę czytania i pisania. W bibliotekach klasztor-
nych przetrwały pisemne pozostałości osiągnięć świata an-
tycznego i te okoliczności przyczyniły się do powstania tzw.
medycyny klasztornej. Zalecano mnichom studiować dzieła
Hipokratesa, Dioskuridesa i Galena, poczęto zbierać wiadomości
o ludowych środkach leczniczych, powracano do przebogatych
doświadczeń pokoleń. W ten sposób rozwinęła się farmacja
klasztorna. Lecz zapomniano o studiowaniu Biblii. Kroniki
podają, Ŝe w XIV i XV wieku naszej ery jedna czwarta
ludności zginęła wskutek szerzącej się zarazy nazwanej
„morowym powietrzem". Nikomu wówczas na myśl nie
przyszło, Ŝe powodem tego moŜe być brak higieny w brud-
nych osiedlach i domostwach. Zapomniano po prostu o pra-
dawnych nakazach higienicznych zapisanych w księgach Pis-
ma Świętego. Nikt przecieŜ nie miał odwagi nawet wspomnieć
o Biblii, Kościół sobie tego nie Ŝyczył.
Pod wpływem masowej tragedii śmierci gorączkowo po-
szukiwano „kamienia filozoficznego" i „Quinta essentia". AŜ
nieoczekiwanie — pojawił się utalentowany człowiek: Teofras
Paracelsus von Hohenheim. Zapoczątkował on nową erę
w lecznictwie (1493—1541), stosując w swej terapii dietę i wodo-
lecznictwo, świeŜe powietrze, naturalne środki lecznicze, spokój.
Miał on równieŜ swoje sekretne, niezawodne sposoby leczenia
ziołami: stosował polipragmację tzn. mieszanki ziołowe,
zawierające nieraz kilkanaście składników. Wprowadzał rów-
nieŜ nieznaną dotychczas naukę o dozowaniu leków. Śmiało rzec
moŜna, Ŝe był to pierwszy farmaceuta, który przyrządzając
leki połączył zioła z pierwiastkami chemicznymi, stosując tzw.
„kwintesensję", wyizolowaną metodami chemicznymi z roślin
w postaci ciał czynnych.
Jan Gutenberg, wynalazca druku, przyczynił się do spo-
pularyzowania wiedzy. Drukowano dla lekarzy zielniki w for-
mie podręczników. Jako pierwszą tego rodzaju ksiąŜkę wydru-
kowano „Herbarium" Apuleiusa Platonicusa, a w roku 1485
wydano zielnik niemiecki „Herbarius". Pierwsze zielniki dru-
kowano w języku łacińskim, a potem tłumaczono na języki na-
rodowe. W miarę rozwoju kunsztu drukarskiego udoskonalano
i upiększano ksiąŜki rycinami. I tak w połowie XVI wieku po
Chr. po raz pierwszy przedstawiono w nich rośliny w rycinie
z opisem naukowym. Medycyna XVI i XVII wieku oparta
była głównie na lekach roślinnych i nieliczne były preparaty
chemiczne. Rozkwit medycyny naturalistycznej trwał do XVIII
wieku.
Druga połowa XIX wieku załamuje ten rozwój, jest to
bowiem okres pierwszych syntez ciał organicznych i prepara-
tów otrzymywanych wyłącznie w laboratoriach, które coraz
bardziej wypierają z półek aptecznych leki roślinne. Zwycię-
stwo chemii zdawało się skreślać zioła raz na zawsze z terapii.
A jednak tak się nie stało. W świecie medycznym zjawił się
człowiek o nazwisku Jan Sebastian Kneipp (1821—1897), du-
chowny, lekarz-naturalista. Dzięki niemu nie zapomniano
o pradawnych praktykach, przekazywanych z pokolenia na po-
kolenie; on wyłonił ponownie z mroków zapomnienia hydrote-
rapię i ziołolecznictwo. Dzięki niemu powrócono do gimnastyki
zdrowotnej i do diety leczniczej.
Do naszych czasów przetrwały więc te dwie „szkoły": me-
dycyna alopatyczna, której sposoby leczenia opierają się głów-
nie na lekach syntetycznych, i medycyna naturalistyczna, któ-
ra czerpie swoje leki z Ŝywej przyrody — z BoŜej apteki.
Skarbnicą wiadomości o stanie ziołolecznictwa w Polsce
jest literatura botaniczno-lekarska. Pierwsze dzieło zostało
wydane w 1534 r. napisane przez Stefana z Kobylina zwa-
nego Stefankiem lub Falimierzem. Z bardziej znanych naleŜy
j eszcze wymienić „Herbarz" Marcina Sienni ka, wydany
w r. 1568. W latach 1777—1786 ks. Krzysztof Kluk wydał
„Dykcjonariusz Roślinny" oraz kilka innych dzieł. Wskutek
wprowadzenia środków chemio-terapeutycznych nastąpił w po-
łowie XIX wieku spadek zainteresowania lecznictwem zioło-
wym. Pionierem zielarstwa w okresie powojennym był prof.
Jan Muszyński (1884—1957), którego publikacje stanowią cen-
ny dobytek polskiego zielarstwa.
3. WSPÓŁCZESNOŚĆ I — NIC NOWEGO POD SŁOŃCEM
Kiedy przeglądamy dzieje ludzkości, spostrzegamy ze
zdumieniem, Ŝe na przestrzeni wielu tysiącleci, mimo twórcze-
go rozwoju myśli ludzkiej, stosunkowo bardzo mało uczynio-
no w walce z chorobami. Medycyna współczesna dysponuje
olbrzymim wachlarzem przeróŜnych środków leczniczych, ba-
kteriobójczych, bodźcowych i regulatywnych, a mimo to nie
jest w stanie wyjść zwycięsko z bitwy o zdrowie człowieka
Na drodze do całkowitego zwycięstwa pojawił się nieprzekra-
 czalny mur. Murem tym jest szaleńczy postęp techniczny,
przemysł, który swoim śmiercionośnym ramieniem objął cały
świat zatruwając powietrze, wodę i glebę. To współczesna, sa-
mobójcza cywilizacja brutalnie niszczy naturalne środowisko,
podcinając „gałąź" Ŝyciodajnej przyrody.
Wskutek straszliwego widma samounicestwienia dzisiejsza
medycyna stanęła znów na rozdroŜu, stawiając sobie pytanie,
czym zwalczać choroby mnoŜące się w skaŜonym środowisku.
A więc zechciejmy przyjrzeć się tej sprawie bliŜej.
OtóŜ, czyŜ nie zarysowuje się w medycynie doby obecnej
wyraźny trend powrotu do nauk okresów dawnych, a zaintere-
sowanie nauki — do tych umiejętności terapeutycznych i fito-
terapeutycznych przekazywanych z pokolenia na pokolenie?
Dowodem tego mogą być licznie pojawiające się w ostat-
nim czasie na rynku wydawniczym ksiąŜki z zakresu zioło-
lecznictwa, dietetyki, wodolecznictwa, ksiąŜki, które jeszcze
nie tak dawno nie mogły znaleźć wydawcy, gdyŜ uwaŜano je
za „źródła szarlatanerii' i „babskie znachorstwo". Człowiek
sięgając po te ksiąŜki wprawdzie nie zawsze zamierza leczyć
się sam, lecz chce dowiedzieć się z nich, co w razie potrzeby
oferuje mu „BoŜa apteka" i jakie moŜe czerpać z niej uzdra-
wiające substancje.
Współczesny intensywny rozwój chemizacji sprawił, iŜ
chemioterapia zajęła w medycynie pierwsze miejsce i usunęła
w cień naturalne środki lecznicze, jakimi są zioła. Lecz oka-
zało się w praktyce, iŜ większość leków syntetycznych wyka-
zuje uboczne działanie na ustrój ludzki. Statystyki medyczne
notują coraz więcej zaburzeń i skutków ubocznych po leczeniu
chemicznymi środkami terapeutycznymi, dlatego teŜ przy-
wrócono do łask zioła. Cały świat sięga obecnie znów po zdro-
wie do apteczki Pana Boga, którą przedtem wzgardzono. JakŜe
pogardliwie traktowano ludzi, zajmujących się ziołolecz-
nictwem wzgl. przyrodolecznictwem! A przecieŜ medycyna lu-
dowa i jej historia są tak dawne, jak ludzkość. JuŜ w najstar-
szej księdze świata — w Biblii — czytamy (I MojŜ. 1,29), kiedy
to Bóg stworzył niebo i ziemię, i człowiekowi ją poddał we
władanie: „I rzekł Bóg: Oto wam daję wszelką roślinę przy-
noszącą ziarno po całej ziemi i wszelkie drzewo, którego owoc
ma w sobie nasienie: dla was będą one pokarmem."
Obecnie, jak stwierdzono doświadczalnie w odpowiednio
urządzonych laboratoriach, w których wyodrębnia się sub-
stancję z roślin, by ujawnić tajemnice ich chemicznego wnę-
trza o uzdrawiających właściwościach, preparaty sporządzone
z roślin są — nawet jeszcze dziś, w dobie obecnego skaŜonego
środowiska, najbezpieczniejsze i rzadko wywierają działania
uboczne. W ostatnich latach 40% preparatów dostarczanych
przez przemysł farmaceutyczny produkowanych jest z surow-
ców roślinnych, a ich udział w leczeniu schorzeń sercowych,
naczyniowych, nerwowych, Ŝołądkowo-jelitowych, wątroby
i nerek wynosi 80—90%.
Z powyŜszego widać, Ŝe człowiek czyni duŜe starania
w kierunku powrotu do natury, jednakŜe mimo wysiłków
czynionych w tej materii, nie moŜe być mowy o przywróce-
niu przyrody do stanu sprzed okresu tzw. cywilizacji ostat-
niego stulecia. Wszystkie zanieczyszczenia gleby, wody i po-
wietrza odzwierciedlają się przecieŜ w poŜywieniu człowieka:
w roślinach i zwierzętach. Dlatego teŜ starajmy się w miarę
moŜliwości — w celach leczniczych i profilaktycznych — ko-
rzystać ze środków spoŜywczych i roślin leczniczych wyra-
stających na glebach jak najmniej nawoŜonych sztucznie,
a tym samym zawierających jak najwięcej biopierwiastków.
Biopierwiastki zaś czerpać moŜemy z całych ziaren zbóŜ (ra-
zowy chleb) i ze wszystkich produktów Ŝywnościowych nie
„obrabianych" chemicznie wzgl. technologicznie oraz z na-
szej polskiej „zielonej" soli kamiennej.
Człowiek od zarania dziejów dopatrywał się w siłach
przyrody działania sił nadprzyrodzonych. Zioła nadawały się
na pokarm, uśmierzały ból, powodowały szybkie gojenie się
ran, działały przeczyszczająco, potrafiły uzdrowić chorego lub
spowodować zatrucie zdrowego człowieka, a nawet jego
śmierć. Posiadały więc wszelką moc, daną im przez Stwórcę.
r
CZ

Jak zachować zdrowie

WIĘCEJ JARZYN I OWOCÓW — MNIEJ CUKRU I MIĘSA

Hasło: „więcej jarzyn, owoców i warzyw — a mniej cu-

kru" mówi samo za siebie. Jakkolwiek nawyki polskiej kuchni
dalekie są jeszcze od ideału, odczuwa się obecnie powaŜny
wzrost spoŜycia mleka, zarówno w zakładach pracy, jak i w do-
mach prywatnych. Widać tu, Ŝe agitacja państwowa dokonała
wielkiego dzieła i poprzez otwarcie mnóstwa barów mlecznych
propaguje konsumpcję mleka i jego przetworów. Jeden litr mle-
ka kosztuje obecnie 18 zł, a dostarcza poza węglowodanami
i tłuszczem połowę dziennego zapotrzebowania na białko i to
w postaci wysokowartościowej.
Ostatnie dwie wojny światowe, połączone kryzysami gos-
podarczymi i inflacją pienięŜną, dały niektórym ludziom po-
wód do rozmyślań i wyciągnięcia pewnych interesujących
wniosków. W czasie, kiedy — wprawdzie z konieczności —
wykluczono w większości potrawy mięsne, tłuszcze, jajka,
a jadano chleb razowy i więcej jarzyn, zaobserwowano, Ŝe
procent zachorowań na takie choroby jak: zapalenie wyrostka
SKŁADNIKI LUDZKIEGO CIAŁA robaczkowego, cukrzycę.reumatyzm, artretyzm powaŜnie zmalał.
brom
magnes Ba, nawet procent zachorowań na raka wykazał powaŜny spadek,
Jod
mledŜ flady saletra
siarka
50
80
g
g SSLWł IT"16' kiedy stoły był y <*fide zastawione, stale
ołów 100 g wzrastał. Nie naleŜy się więc dziwić, Ŝe po takim doświad-
fluor 100 g
arsen 1 sól 250 g czeniu, przystąpiono po wojnie do analizowania tego zjawiska.
2000 g fosfor
11/2
800 g
Między innymi znany duński lekarz dr Hindhede udo-
aluminium
mangan
krzem
wapno
li amoniak
węgiel
n
20 kg 40
wodnił, ze moŜna dobrze Ŝyć bez większej ilości tłuszczu i bez
Ŝelazo li woda 1 mięsa. Okazało się, Ŝe osoby poddające się jego eksperymen-
tom potrafiły pracować bardzo cięŜko. Ponadto wcale nie chu-
dły lecz przybywało im nawet na wadze. Zaobserwowano tak-
 Ŝe lepsze rezultaty w pracy intelektualnej; lepszą wydajność,
lepszą pamięć, szybszy refleks itp. JednakŜe, niektórzy ludzie,
podchodzą do „spraw jarskich" jeszcze dziś z pewną rezerwą.
UwaŜają oni, Ŝe ta forma odŜywiania się nie dostarcza orga-
nizmowi energii i nie daje mu dostatecznych sił do wykony-
wania cięŜkich fizycznych prac. Zrobiono więc test: w sierpniu
1974 r. wymaszerowało 11 „niejaroszy" i 11 „jaroszy" z Gó-
teborga do Sztokholmu. Długość trasy — 500 km. Jarosze
przebyli tę drogę w wyznaczonym terminie i bez oznak wi-
docznego zmęczenia. Natomiast „niejarosze'" dotrzymać kroku
nie byli w stanie. Jarosze bowiem byli odporniejsi na zmiany
atmosferyczne i wykazali mniejszą skłonność do zmęczenia niŜ
zawodnicy odŜywiający się dietą powszechnie stosowaną
(patrz: Otto H.F. Buchinger „Nyt Kapitel i medionk Fors-
king, Tidskrift fot Halsa 10/74).
NaleŜy równieŜ zwrócić uwagę na fakt, iŜ duŜo sławnych
ludzi hołdowało zasadom wegetarianizmu. Pitagoras — poeta,
przyrodnik, matematyk, reformator, Sokrates, Platon, Plu-
tarcb, Ovidius, a w późniejszych czasach Leonardo da Vinci,
byli jaroszami. RównieŜ takie sławy jak Milton, Shelley, No-
valis, Schoppenhauer, Ryszard Wagner, Tołstoj i wielu innych
było zwolennikami wegetarianizmu.
Przeciwnicy wegetarianizmu twierdzą, iŜ przewód pokar-
mowy człowieka stworzony jest do przyjmowania pokarmów
mieszanych. JednakŜe większość naukowców skłonna jest
przyznać fakt, Ŝe uzębienie człowieka dostosowane jest do spo-
Ŝywania pokarmów roślinnych, jak: owoce, jagody, orzechy,
korzenie, liście, nasiona itp. Warto przytoczyć tu wypowiedź
sławnego angielskiego anatoma i antropologa Sir Arthura
Keitha: „Przewód pokarmowy człowieka stworzony jest do
przyjmowania poŜywienia roślinnego, wskazuje na to cały
przewód pokarmowy, a w szczególności jelito grube." Biorąc
za podstawę odŜywiania pokarmy roślinne, zaparcia, cechujące
społeczeństwa cywilizowane, likwidują się samoistnie, a
prawie bezwonne ekskrementy wydalane są 2—3 razy dziennie
i mają konsystencję miękką. Zgodnie z pojęciem Sir
Arthura Keitha, tego rodzaju rytm wypróŜniania jest prawi-
dłowy. W swych doniesieniach naukowych powoływał się on
na greckiego lekarza Hipokratesa, zwanego powszechnie
„ojcem medycyny", który Ŝyjąc 460 lat pne., pisał w swojej
pracy pt. „Prognosties" rozdział II — „U zdrowych pacjen-
tów wypróŜnienia są prawidłowe wtedy, kiedy są konsy-
stencji miękkiej i wydalane są regularnie i proporcjonalnie
do ilości spoŜywanych potraw. Zgodnie z powyŜszym, czło-
wiek powinien mieć 2—3 razy dziennie wypróŜnienia papko-
wate, bezwonne, jak bywa zazwyczaj u tych, którzy są zu-
pełnie zdrowi". Niestety, zdania tego w większości nie po-
dzielają „koledzy po fachu" XX wieku. Tak np. dr med. Ro-
bert Dahl, specjalista chorób Ŝołądkowych, w pracy swej pt.
„Choroby przewodu pokarmowego" (Kranheiten im Verdauun-
gskanal) zapytuje na str. 62: „czym jest normalne trawie-
nie?" — i odpowiada — „przyjąć moŜna za regułę wypróŜnie-
nie raz dziennie, składające się, prócz ekskrementów twar-
dych, z części o miękkiej konsystencji. Istnieją jednak ludzie,
którzy mają wypróŜnienie tylko co drugi, trzeci dzień, a na-
wet* jeszcze rzadziej, a mimo to czują się dobrze." Jako oznakę
rozwolnienia uwaŜa dr Dahl „zbyt miękki i często stolec" to
jest częściej niŜ jeden raz dziennie. Nie docenia przy tym
wcale systemu Hipokratesa, do którego przypuszczalnie nie
przywiązuje wagi.
System Hipokratesa odrzuca jeszcze bardziej w swym
dziele dr Feliks Kahn. W drugim wydaniu. „Człowiek" 1(Der
Mensch) na str. 286 podaje, Ŝe powodem zaparcia wcale nie
jest niewłaściwe odŜywianie, a obstrukcja nie jest cierpieniem
cielesnym. Na str. 279 pisze: „...konieczne są tylko dwa wy-
próŜnienia tygodniowo, twierdząc, iŜ „mięsoŜerny" wypróŜnia
swe jelita 2 razy w tygodniu i Ŝe ten rytm wypróŜnienia nie
jest obstrukcją, a normalnym -rytmem wypróŜnienia mięso-
Ŝernego^'. Na str. .316 poucza nas dalej, Ŝe kawa, tytoń i likier
pobudzają korę mózgową i zwalczają zmęczenie powstające
po jedzeniu i w ten sposób pomagają trawieniu." Inni teore-
tycy Ŝywienia, nawet niektórzy współcześni, nie negują tego
punktu widzenia, zalecając np. przy niskim ciśnieniu krwi —
picie kawy.
Tymczasem najbardziej skutecznymi środkami wspierają-
cymi tzw. „proces oczyszczania" są owoce, wszelkie jarzyny
i otręby, bez których wypróŜnianie jelit jest utrudnione; prze-
trzymywane w naszym wnętrzu gnijące ekskrementy przyczy-
niają się do powstania róŜnych chorób. PoŜywienie roślinne
obfituje w celulozę, a ta z kolei działa na jelita, jak szczotka
do zamiatania śmieci, organizm ludzki nie jest przystosowany
do całkowitego strawienia wszystkich składników celulozy.
JednakŜe przyroda znalazła genialne wyjście z tej sytuacji:
aby z celulozy wydobyć znajdujące się w niej witaminy, ciała
białkowe, tłuszcze i węglowodany po prostu „zaangaŜowała"
całą armię bakterii fermentacyjnych, znajdujących się sta-
 le w jelicie grubym. Bakterie te są więc poŜytecznymi miesz-
kańcami jelita, a człowiek zawarł z nimi „korzystny układ".
Tego rodzaju symbiozy spotykamy wszędzie w przyrodzie.
Jak juŜ wspomniano poŜywienie roślinne rozmaŜna w je-
licie grubym bakterie fermentacyjne, zaś produkty Ŝywnościo-
we pochodzenia zwierzęcego, bakterie gnilne. Zdrowie lub
choroba człowieka zaleŜy więc między innymi od tego, czy
przyjmuje wraz z poŜywieniem bakterie fermentacyjne czy
gnilne, a te ostatnie rozmnaŜają się przy konsumpcji mięsa,
ryb i jaj (jajko 2—3 tygodniowe zawiera ok. 3 miliony bak-
terii gnilnych.
Organizm potrzebuje bezwzględnie pewną ilość białka peł-
nowartościowego, lecz tylko tyle, ile potrzeba na odbudowę
komórek. W przypadku spoŜycia więcej białka, niŜ potrzeba,
pozostaje nadmiar aminokwasów (rozłoŜonych białek) we krwi.
Ten nadmiar ma właściwości poniekąd toksyczne. Aminokwasy
bowiem, które nie zostały natychmiast wykorzystane przez
ustrój draŜnią nerwy, a te z kolei pobudzają mięśnie wyzwa-
lające większą energię. Tym sposobem są jak gdyby „biczem"
dla nerwów i mięśni. Ustawiczne stosowanie tego „bicza" po-
woduje w początkowej fazie wzmoŜone wydzielanie energii,
lecz energia ta nie moŜa być wydzielana ustawicznie. Efektem
takiego forsowania nerwów i mięśni jest ogólne osłabienie
organizmu i złe samopoczucie. Wniosek nasuwa się sam: białko
zwierzęce, spoŜyte w nadmiernych ilościach jest szkodliwe dla
"zdrowia.
Stosując dietę jarską i uzupełniając ją mlekiem, masłem,
twarogiem, miodem, otrzymać moŜemy idealne „menu".
Dzienne zapotrzebowanie dorosłej osoby na białko wynosi ok.
50—60 g, białko to czerpać moŜemy z mleka i jego przetwo-
rów. Prawidłowo dobrane „menu" zawierać powinno zatem
oprócz jarzyn i owoców pewną ilość białka zwierzęcego. Na-
leŜałoby jeszcze wspomnieć, Ŝe zielone liście zawierają takŜe
pełnowartościowe białko i to w postaci najlepiej przyswajalnej
przez ustrój. RównieŜ tłuszcze odgrywają waŜną rolę po-
magając ustrojowi między innymi w przyswajaniu niektórych
witamin, jednakŜe dzienna racja nie powinna przekraczać 30—
50 g. NaleŜy takŜe zadbać o zachowanie równogawi zasadowo--
kwasowej organizmu. Jak to zrobić? OtóŜ spoŜywając np.
produkty mączne (kasze, chleb, etc.) lub mięso, jaja, s ser Ŝółty
(są to produkty Ŝywnościowe kwasotwórcze) naleŜy je
zrównowaŜyć produktami zasadotwórczymi jakimi są jarzyny i
owoce, a to w stosunku 1:3 na korzyść jarzyn (np. spoŜy-
wając 100 g produktów kwasotwórczych naleŜy je „zrówno-
waŜyć" 300 g jarzyn wzgi. owoców). Przestrzegając tej zasady
nie będziemy cierpieli na tzw. obstrukcję i nadkwasotę, które
są pierwszymi sygnałami dezorganizacji naszego organizmu.
Prawidłowy zestaw potraw ma ponadto decydujący wpływ
na właściwe funkcjonowanie wszystkich narządów. Lekarze
naturaliści zwrócili uwagę na fakt, Ŝe niektóre produkty Ŝyw-
nościowe ze sobą harmonizują, inne natomiast „niszczą" tra-
wienie. Nie naleŜy zatem łączyć surowych jarzyn z mle-
kiem, kwaśnych owoców z chlebem lub kaszą, surowe-o-
woce z jarzynami. Np. łączenie słodkiego mleka z surówką
powoduje ucisk w Ŝołądku. MoŜna się o tym łatwo przeko-
nać. Harmonizują natomiast ze sobą znakomicie: surowe owo-
ce z słodkim wzgl. kwaśnym mlekiem, przy czym owoce nie
powinny być niedojrzałe lub za kwaśne — to samo dotyczy
mleka. 1—2 dniowe zsiadłe mleko jest najzdrowsze. Surowe,
niedojrzałe owoce i przekwaszone mleko natomiast powodują
nadkwasotę (acidosis)' co moŜe spowodować wrzody Ŝołądka.
Dobrze harmonizują z zsiadłym mlekiem takŜe chleb razowy
z masłem i twarogiem. •
Bez mleka, bogatego w sole mineralne i witaminy nie mo-
Ŝe być przeprowadzona naleŜyta reforma Ŝywienia. Alkalicz-
ność mleka a takŜe alkaliczność owoców i jarzyn utrzymuje
równowagę potrzebną dla zobojętnienia „kwaśnych odpadów"
powstających w organizmie podczas spalania róŜnego rodzaju
węglowodanów (np. zbóŜ). Organizm człowieka nie jest przy-
stosowany do odŜywiania się wyłącznie owocami wzgl. pro-
duktami zboŜowymi. Szczur natomiast moŜe odŜywiać się tyl-
ko samym zboŜem, a to dzięki zdolnościom wytwarzania przez
własny organizm witaminy C. Jego układ trawienny potrafi
zobojętniać kwaśne metabolity powstałe przy odŜywianiu sie
zboŜem i dzięki tym właściwościom moŜe doskonale Ŝyć ko-
rzystając z jednostronnego poŜywienia.
RównieŜ spoŜywanie nadmiernej ilości cukru nie sprzyja
zdrowiu, gdyŜ moŜe doprowadzić do względnych niedoborów
pokarmowych, otyłości, cukrzycy, nadkwasoty, próchnicy zę-
bów etc.
SpoŜycie cukru w Polsce — w ilości 50 g na osobę dzienna
— kryje w sobie wielkie niebezpieczeństwo dla zdrowia
narodu. Zbyt wysokie spoŜycie cukru i jego przetworów jest
nie tylko szkodliwe dlatego, Ŝe wypiera inne poŜywniejsze po-
karmy, lecz równieŜ dlatego, Ŝe „porywa" w czasie przemiany
 materii wielkie ilości witaminy B i wymaga dlatego zwiększo-
nego dostarczania organizmowi tej witaminy, co jednak rzad-
ko bywa stosowane. Witaminę B zawiera chleb razowy, a ten
traktowany jest w wielu domach po macoszemu.
Reasumując poruszone zagadnienia nasuwa się logiczny
wniosek: NajwyŜszy czas usunąć przyczyny, powodujące dole-
gliwości. JednkaŜe na tym polu właściwie nie robi się nic,
wręcz przeciwnie. Człowiek porzucając poŜywienie naturalne
jakim są zboŜa pełnowartościowe, surowe jarzyny i owoce na
rzecz coraz większej ilości mięsa, cukru, alkoholu i uŜywek
zabija siebie sam. „Choroba dzisiejsza jest tylko przekrocze-
niem wczorajszych praw naturv" — mówi aforyzm perski.
4. CZY SPOśYWANIE MIĘSA JEST KONIECZNE?
W latach czterdziestych naszego stulecia rozwinęły się
badania nad przemianą tłuszczową w organizmach ludzkich
i miaŜdŜycą tętnic. Stwierdzono, Ŝe w krajach, gdzie spoŜycie
tłuszczów zwierzęcych i mięsa jest minimalne, miaŜdŜyca pra-
wie wcale nie występuje, za to jest ona wybitnie rozwinięta
w społeczeństwach spoŜywających te produkty w nadmiarze.
Mechanizm powstawania miaŜdŜycy nie jest bynajmniej prosty
i w grę wchodzą róŜne czynniki (stan układu nerwowego,
naduŜywanie tytoniu itp.) moŜna jednak z całą pewnością
stwierdzić, Ŝe zbyt kaloryczne odŜywianie, z nadmiarem pro-
duktów zwierzęcych stanowi czynnik przyczynowy pierwszo-
rzędnej wagi.
Zachodzi więc pytanie: czy naleŜy mimo wszystka spoŜy-
wać mięso, czy jest ono konieczne dla prawidłowego funkcjo-
nowania organizmu? Jest to problem, który powoduje wiele
sporów. Mięso, to wysokowartościowe białko zwierzęce, mięso
daje siłę — głosi powszechna opinia. Pewna liczba lekarzy
dietetyków Ŝąda wysokich (100—120 g na dobę i osobę) ilości
białka w poŜywieniu. Inni uwaŜają to za wybitnie szkodliwe.
Niełatwo tu ustalić normy, choć pewną wskazówkę daje nam
sama natura: mleko kobiece zawiera tylko ok. 7°/o wartości
kalorycznej białka, podczas gdy u człowieka dorosłego białko
obecne w poŜywieniu dochodzi do 20% kalorii. Fakty te dają
wiele do myślenia. Obecnie stanowisko oficjalnej medycyny
jest następujące: ustalono, Ŝe średnia dobowa białka w poŜy-
wieniu powinna wynosić 1 g na 1 kg wagi ciała (człowiek
o wadze np. 70 kg winien zatem otrzymać 70 g białka na do-
bę), z tym, Ŝe najmniej połowa powinna być pochodzenia
zwierzęcego (białko z mięsa, ryb, jaj lub mleka i jego prze-
tworów) a resztę moŜe stanowić białko roślinne, zawarte np.
w chlebie, kaszy, warzywach strączkowych, ziemniakach itp.
W dobie obecnej spoŜycie mięsa wzrosło bardzo znacznie
w porównaniu z czasami przedwojennymi. Niektórzy lekarze
dietetycy uwaŜają, Ŝe człowiek współczesny potrzebuje więcej
podniet, by móc sprostać obecnemu szaleńczemu trybowi Ŝy-
cia. MoŜe to brzmieć paradoksalnie, ale równieŜ w mięsie
ukryte są „podniety", które podczas smaŜenia czy gotowania
ulatniają się i draŜniąc swym zapachem ośrodkowy układ ner-
wowy — podobnie, jak kofeina — dają po spoŜyciu chwilowe
uczucie zadowolenia. Trzeba przyznać, Ŝe mięso istotnie jest
źródłem wartościowego białka i wywiera pewne działanie
krwiotwórcze, ale np. twaroŜek zawiera takŜe białko pełno-
wartościowe, a jednak ludzie wolą mięso. Tajemnica tkwi za-
tem wyłącznie w przyzwyczajeniach smakowych.
Obecnie coraz częściej mówi się o tzw. diecie profilak-
tycznej, ograniczającej spoŜycie mięsa, tłuszczów i cukru, uza-
sadniając te wypowiedzi badaniami naukowymi. Francuski in-
Ŝynier L. J. Simoneton juŜ kilka lat temu przeprowadził
ciekawe badania stwierdzając, Ŝe komórki Ŝywe promieniują,
a promieniowanie to zanika po ich śmierci, Tladiowitalność tę
określano przy pomocy długości fal mierzonych w Angstro-
mach. I tak ustroje wyŜszych zdrowych zwierząt i ludzi wy-
dzielają za Ŝycia promieniowanie o długości fali ok. 6500 A,
a organizmy chore mają niŜszy poziom promieniowania, co
świadczy o zmniejszonej tzw. „energii Ŝyciowej". Człowiek
o wysokiej radiowitalności skutecznie zwalczyć moŜe radiacje
niŜsze, szkodliwe dla zdrowia. (NaleŜy tu powiedzieć, Ŝe fale
o długości o — 3000 A wysyłają promienie radu, Roentgena,
uranu eta).
Mierząc długości fal emitowanych przez róŜne produkty
spoŜywcze stwierdzono, Ŝe sery fermentowane, biały chleb,
mięso gotowane, wędliny, kawa, czekolada, herbata, konfitury
mają bardzo niską radiację (0 — 3000 A), a* konserwy,
margaryna, wódka, leki chemiczne, z wyjątkiem niektórych
antybiotyków, nie wykazują Ŝadnej radiacji. Mięso bezpośred-
nio po uboju posiada jeszcze ca 6500 A, lecz w ciągu kilku
godzin jego radiowitalność obniŜa się do „0".*2
u
W i ś n i e w s k a-R o s z k o w s k a „Medycyna w walce ze sta-
rością", Warszawa 1972, passim.
 W przeciwieństwie do w/w „martwych" produktów, suro-
we owoce, warzywa, zboŜa, mleko, twaróg, owoce oleiste i na-
pary z ziół posiadają najwyŜszą radiowitalność, bo około
9000 A. Ciekawą jest rzeczą, Ŝe produkty suszone, jak np.
zioła wzgl. susz owocpwy lub jarzynowy po namoczeniu ich
w wodzie, odzyskują swą pierwotną długość fal. Wniosek z ta-
kiego układu rzeczy nasuwać powinien się sam i nie wymaga
dalszego wyjaśnienia.
Dowodem tego, iŜ dieta mleczno-jarska z duŜą ilością su-
rówek uchodzi za dietę idealną dla człowieka, posiadającą naj-
właściwszą dla ustroju radiację, niech będzie przykład odŜy-
wiania się Hunzukutów (mieszkańcy pewnego rejonu Hima-
lajów) — najzdrowszego i najbardziej długowiecznego narodu
świata. Głównym poŜywieniem tego ludu są przede wszy-
stkim surowe i suszone owoce i jarzyny, mleko i przetwory
mleczne. Z świeŜo rozdrobnionego zboŜa przygotowują przaś-
ne placki, przypiekając je krótko na gorących płytach. Spo-
Ŝywają je na ciepło. Cukru i ryŜu nie uŜywają wcale, soli
bardzo mało. Mięso i wino spęŜywają tylko sporadycznie przy
większych uroczystościach. Natomiast często sporządzają so-
bie potrawy z gotowanych kasz.
Podobne systemy odŜywiania spotkać moŜna u ludów za-
mieszkujących kraje bałkańskie oraz Gruzję. Natomiast Eski-
mosi, odŜywiający się dietą mięsną, zawierającą ok. 300 g biał-
ka i ok. 170 g tłuszczów na dobę i osobę i tylko minimalną
ilość węglowodanów, popadają juŜ w młodym wieku na choro-
by wieku starczego (np. miaŜdŜycę) i przeciętny wiek ich Ŝy-
cia wynosi ok. 30 lat.
Reasumując, stwierdzić moŜna, Ŝe spoŜywanie mięsa nie
jest konieczne, a nawet w dobie obecnej nie wskazane (patrz
poprzednie rozdziały). Natomiast na pierwszym miejscu zna-
leźć się powinny owoce, surówki z jarzyn, twaroŜki, razowe
pieczywo. Z tłuszczów — przede wszystkim oleje roślinne
w ilościach nie przekraczających 30 g na dobę i osobę. Jaja,
mięso (oczywiście tylko to, określone w Biblii jako „czyste")
i ryby, podobnie jak masło, sól, cukier, słodycze, konfitury
i marmolady naleŜy ograniczyć do minimum, a mocną herbatę,
kawę, kakao i czekoladę wykluczyć. Natomiast miód, za-
wierający wiele składników zdrowotnych, jadać moŜna co-
dziennie w niewielkich ilościach.
Chorzy, cierpiący na dolegliwości Ŝołądkowe i Ŝółciowo--
wątrobowe często hołdują zasadzie „antysurówkowej" twier-
dząc, Ŝe „nie mogą jeść surowizny". śywią się natomiast
kaszkami, białym pieczywem i gotowanym mięsem. Nieświa-
domi następstw, stosując taką dietę, często zalecaną przez
specjalistów, coraz bardziej podkopują swoje zdrowie. Zacho-
dzi więc pytanie, co robić w takim przypadku, jak wyrwać
się z tego błędnego koła? Jedynym lekarstwem jest dobra wo-
la, cierpliwość i wytrwałość, a jedyną drogą — stopniowe
przyzwyczajenie, wytrąconego z równowagi biologicznej orga-
nizmu do przyjmowania produktów Ŝyciodajnych, .2 X dzien-
nie po jedzeniu wypić naleŜy powoli 1/4 szklanki ciepłej wo-
dy z dodatkiem 1 łyŜeczki surowego soku owocowego, po
2—3 dniach podwajamy dawkę soku, dochodząc po miesiącu
do 1 szklanki — juŜ czystego soku. Wtedy, prócz soku, za-
czynamy wprowadzać w sposób, analogiczny surową papkę
(bez wody) owocową. Dzięki tej metodzie juŜ po kilku mie-
siącach moŜna dojść do pełnej tolerancji organizmu na „suro-
wiznę" odczuwając dobroczynne skutki takiej diety juŜ po
krótkim czasie. Zdrowie się wyraźnie poprawi. A zatem, spró-
bujmy!
5. CHLEB PRZYSZŁOŚCI?
Chleb przyszłości jest dziś tylko naszym marzeniem. Lecz
marzenie to stać się moŜe, przy dobrych chęciach, pewnego
dnia rzeczywistością.
W Polsce odŜywianie ludności oparte jest w duŜej mie-
rze na zboŜu. Bez zboŜa byłoby cięŜko pokryć zapotrzebowa-
nie organizmu na kalorie. Nie tylko bogactwo kalorii za-*
wartych w chlebie stanowi o jego niezbędności, lecz takŜe
składniki odŜywcze, jak np. otręby potrzebne między innymi
do naleŜytego funkcjonowania jelit, oraz substancje białko-
we, witaminy, sole mineralne, skrobia. Doświadczenia wyka-
zują, Ŝe odŜywianie oparte na zboŜach jest niezastąpionym
uzupełnieniem dla pozostałego poŜywienia roślinnego. Byłoby
cięŜko Ŝyć i przetrwać ubogą w zieleninę zimę nawet wtedy,
kiedy organizm otrzymałby wystarczającą ilość kalorii np.
w postaci ziemniaków. Ceralia (zboŜa) nie są, jak wiadomo,
pełnowartościowym poŜywieniem. Są nimi właściwie jarzyny
liściaste, gdyŜ zielone liście zawierają wszystkie te substancje,
które potrzebne są ludzkiemu organizmowi; zielone liście po-
siadają bowiem biało wysokowartościowe (jak zwierzęce) i ła-
two przyswajalne przez organizm. Jarzyny są jednak ubogie
w kalorie >(30 kalorii na 100 g) i gdyby odŜywianie miało być

oparte tylko na nich, spoŜywać musielibyśmy ich dziennie
około 7 kg, co jest rzeczą oczywiście niemoŜliwą. Dlatego teŜ
ceralia są bardzo cennym pokarmem, lecz tylko pod warun-
kiem, gdy w skład odŜywiania wchodzą w postaci ziarna peł-
nowartościowego. Witaminy, sole mineralne, białka i tłuszcze
znajdują się bowiem w łusce zboŜowej, to znaczy w otrębach,
przede wszystkim zaś w kiełkach. Kawałek gruboziarnistego
razowego chleba zawiera np. 430 międzynarodowych jedno-
stek witamin, podczas gdy kawałek białego chleba o tej sa-
mej wadze posiada ich tylko 100.
W Polsce wciąŜ jeszcze uŜywa się zbyt wiele białej i naj-
bielszej mąki, a mąki razowej w handlu niestety nie ma. Jed-
nakŜe równieŜ wartość odŜywcza mąki razowej maleje wsku-
tek dłuŜszego jej przechowywania. Po kilku miesiącach mąka
taka jest zjełczała i całkowicie niezdatna do uŜytku. Jeśli na-
tomiast ziarno' zboŜowe pozostaje w całości i magazynowane
jest w suchym miejscu, trwałość jego i wartość odŜywcza jest
prawie nieograniczona. Zdolność kiełkowania zachowuje ziar-
no przez wiele setek a nawet tysięcy lat (uczyniono próby
kiełkowania ziarna pszenicznego znalezionego w egipskich gro-
bowcach — z pozytywnym wynikiem)*, lecz tylko wtedy, gdy
ziarno jest nieuszkodzone. ZboŜe zaś śrutowane i mielone traci
swą wartość i przydatność przy dłuŜszym przechowywaniu,
gdyŜ zachodzą wtedy w nim procesy chemiczne, które pogar-
szają jego wartości* odŜywcze. W ziarnie mielonym szybko
ginie teŜ znajdująca się w kiełkach witamina E i inne wita-
miny śladowe. Przypuszczalnie giną wtedy równieŜ i inne Ŝy-
ciodajne .substancje.
Wynika z tego, Ŝe zboŜe po przemieleniu powinno być
jak najszybciej przerabiane. Chleb powinien zatem być wy-
piekany przez zakłady młynarskie a mniejsze piekarnie sa-
me winny mleć zboŜe. Straty odŜywcze, powstające przy
samym wypieku są dość znaczne. Zawartość witamin mało
odpornych na ciepło i podlegających oksydacji zmniejsza się
zarówno w czasie procesu fermentacyjnego ciasta chlebowego,
jak i w czasie pieczenia. Im wyŜsza bowiem jest temperatura
wypiekania i czas przetrzymywania wypieków w piecu, tym
większa powstaje strata. Dotyczy to równieŜ witaminy E,
która jest dość odporna na wysokie temperatury. Przez długie
fermentowanie i wypiek w wysokiej temperaturze, strata ta
sięgać .noŜe nawet 50% (wg prof. Caspara Tropp z Wiirzbur-
ga). Jest zatem rzeczą niezmiernie waŜną, by przebieg fer-
mentacji i pieczenia odbył się moŜliwie szybko, i przy moŜli-
wie najniŜszej temperaturze. Chleb piec moŜna ze zboŜa kieł-
kowanego. W tym celu dodajemy do ziarna zboŜowego czystą
wodę o temperaturze ca 17°C i to tyle ile waŜy zboŜe
przeznaczone do kiełkowania. Po pewnym czasie, przy właści-
wej temperaturze i dostatecznej ilości powietrza, enzymy za-
warte w ziarnie aktywizują się i zaczyna się proces kiełko-
wania. Proces ten wzmaga zawartość witamin i fermentów
w ziarnie wytwarzając nawet minimalne ilości witaminy C,
której ziarna zboŜowe zwykle nie posiadają. Po 4—7 dniach
kiełkowania zboŜe takie zawiera w/g dr Willi Krafta (Szwaj-
caria) około 50 mg witaminy C na 100 g substancji suchej.
JuŜ nawet po 48 godzinach kiełkowania wytwarzają się 2/3
tej ilości. Gdy kiełkowanie odbywa się przy świetle dzien-
nym, proces wytwarzania się witaminy C jest przyśpieszony,
jednocześnie wytwarza się teŜ witamina D, która jest szc7e-
gólnie potrzebna organizmowi w okresie zimowym przy braku
dostatecznej ilości słońca.
ZboŜe kiełkuje najlepiej przy temperaturze 17°C, poniŜej
5°C i powyŜej 35°C ziarno nie kiełkuje w ogóle lub bardzo
słabo. WaŜnym czynnikiem, podczas kiełkowania jest dobry
dopływ powietrza, by ziarno się nie „dusiło". Dlatego teŜ zbo-
Ŝa przeznaczonego do kiełkowania nie moŜna układać w wielu
warstwach, a raczej rozsypać je naleŜy cienką warstwą na
blasze lub papierze wzgl. na dnie naczynia emaliowanego lub
szklanego, zalewając je dwa razy większą ilością wody niŜ
wynosi waga zboŜa przeznaczona na ten cel. Kiedy vj?o upły-
wie 48 godz. zboŜe wchłonie całą ilość wody, naleŜy je rozło-
Ŝyć cienką warstwą na płótnie lnianym wzgl. bawełnianym
naciągniętym na ramę drewnianą. (Nie naleŜy sypać więcej
niŜ 2—3 warstwy). W tych warunkach zboŜe naleŜy pozosta-
wić na 2—3 dni, najlepiej w jasnym, przewiewnym pomiesz-
czeniu, w którym temperatura nie powinna przekraczać 20°C,
zwilŜając je codziennie wodą przy pomocy polewaczki. Po tym
okresie kiełki są juŜ dostatecznie rozwinięte, a zboŜe moŜe być
uŜyte do wypieku chleba. Po zmieleniu lub śrutowaniu, ze
zboŜa takiego wypiekać moŜna najdoskonalszy i najsmaczniej-
szy chleb, jaki tylko moŜna sobie wyobrazić! (Cała opisana
powyŜej procedura moŜe się nie udać, jeŜeli nie będzie się
przestrzegać podanych przepisów).
W ZSRR większość zbóŜ suszy się i to silnie w cehi wy-
twarzania lepszych warunków dla przechowywania; zawierają
one jedynie 8—9% wody. Tam równieŜ istnieje zwyczaj wy-
piekania chleba ze świeŜo mielonego, gruboziarnistego prze-
 miału. TakŜe uprawa i nawoŜenie pól uprawnych pod zboŜa
przebiegają w -Rosji w sposób bardziej rozsądny niz u nas,
gdyŜ nawozy sztuczne uŜywane są umiarkowanie. Przyczynia
się to do tego, Ŝe zboŜe rosyjskie znane jest na całym świecie ze
swoich walorów smakowych. Ci, którzy mieli okazję skoszto-
wać chleba z takiej mąki- twierdzą, Ŝe nie dorównuje mu Ŝa-
den inny. Niektórzy ludzie, którzy Ŝywią się przede wszyst-
kim chlebem wypiekanym z takiego zboŜa, surową cebulą
i ziemniakami, słyną ze wspaniałych, zdrowych i mocnych
zębów, z naleŜytego trawienia i nie znają dolegliwości Ŝołąd-
kowych. Znani są równieŜ z fenomenalnej wytrzymałości
i zdolności znoszenia bez trudu największych mozołów.
„Chleb przyszłości" winien być zatem wypiekany z upra-
wianego w sposób biologicznie właściwy zboŜa, które po Ŝni-
wach powinno być dobrze wysuszone i przechowywane w su-
chych i chłodnych pomieszczeniach. Ponadto „chleb przyszłości"
powinien być wypiekany ze zboŜa, które przeszło proces
kiełkowania, proces, który podnosi jego walory smakowe
i wartości odŜywcze. Chleb wegetarian sprzedawany w Niem-
czech w Reformahaus (dom zreformowanej Ŝywności) wypieka
się właśnie według takich zasad cieszy się, dzięki swym
właściwościom odŜywczym, łatwostrawności i dobremu smakowi
stale wzrastającą popularnością.
9. ZNACZENIE POSTU
Post jest najbardziej skutecznym środkiem przy róŜnego
rodzaju dolegliwościach wewnętrznych. Warto więc spróbo-
wać! Zaleca się w pierwszym etapie 5—7 dniowy post próbny,
podczas którego naleŜy spoŜywać tylko surowe soki z jarzyn,
wodę z wywaru ziemniaków i herbatę ziołową. Surowe soki
przyśpieszają regenerację tkanek i są najlepszym lekarstwem,
woda z ziemniaków zaś „wygładza" jelita, a zioła są między
innymi źródłem mikroelementów. Zestaw ten jest nieocenio-
nym „lekiem odŜywczym" i istną „kąpielą zdrowotną" dla
wszystkich komórek ustroju.
Post leczy — o tym mówi się powszechnie — dlaczego
głodówka bywa pomocna w wielu cierpieniach, nad tym nie-
wielu, ludzi się zastanawia.
Uczucie głodu jest przykre, toteŜ mówimy o nim, Ŝe „do-
kucza", lecz chyba tylko temu uczuciu moŜna przypisać fakt,
Ŝe właściwości lecznicze postu nie mają powszechnego za-
stosowania w medycynie oficjalnej. Ludzie panicznie boją się
głodu, ale jakoś nikt nie boi się przejedzenia, które jest przy-
czyną wielu chorób i przedwczesnego starzenia się. Niejeden
chory przyzna, iŜ słyszał o skuteczności kuracji głodowej, o jej
szybkich pozytywnych wynikach w leczeniu chorób i niejeden
będzie się dziwił, Ŝe lekarze na ogół tej metody nie stosują,
ale osobiście nie będzie chciał się na „przykrości" wynikają-
ce z tego rodzaju kuracji naraŜać; choć potem przyzna, Ŝe
„przykrość" ta nie była zbyt dokuczliwa i .ostała po prostu
bezsensownie wyolbrzymiona.
W czasie postu czerpie organizm poŜywienie z własnych
zasobów; początkowo z zapasów tłuszczu, potem z tkanek
mięśni — w ilości koło 450 g dziennie. Podczas 10-dniowego
postu traci się na wadze około 5 kg, natomiast serce i mózg
nie tracą prawie wcale (utrata 50°/o ogólnej wagi ciała jest
juŜ śmiertelnym uszkodzeniem). W pierwszych dniach postu
waga ciała spada szybciej na skutek szybkiej utraty zapasu
płynów. Pokaźna ilość płynów wytwarzana jest bowiem
w organizmie zawsze w czasie trawienia potraw do dwutlenku
węgla i wody. Najmniej przyjemne są dla poszczącego pierw-
sze 2—3 dni, które uznać moŜna za „okres przejściowy" przed
postem właściwym. Podczas tych „krytycznych" dni odczuwa
się jeszcze uczucie głodu, zanika ono jednak zupełnie po trze-
cim dniu postu, gdy organizm zaczyna stosować nowy sposób
odŜywiania, korzystając z własnych zasobów. Najpierw pozby-
wa się węglowodanów oraz nadmiernych zapasów wody
i chlorku sodu — znikają obrzęki — potem wydalanie moczu
zmniejsza się. PoniewaŜ spalane są z kolei ustrojowe tłuszcze
i białka, a brak jest węglowodanów, krąŜą we krwi kwaśne
niedopałki przemiany materii powodujące tzw. kwasicę, utrzy-
mującą się podczas całej kuracji. Lecz zmiana ta działa lecz-
niczo na pewne bakterie. Udowodniono takŜe badaniami nau-
kowymi, Ŝe podczas głodówki wzrasta siła obronna organizmu,
a objawy awitaminozy w czasie głodówki nie występują.
Po trzecim dniu postu odczuwa się stale wzrastające uczu-
cie lekkości i polepsza się samopoczucie. Ku własnemu zdu-
mieniu człowiek czuje się lepiej z dnia nadzień. Praca umy-
słowa przebiega z zadziwiającą łatwością, umysł jest trzeź-
wiejszy, zanika ocięŜałość fizyczna, wraca równowaga psy-
chiczna.
W czasie postu duŜa rolę odgrywa wątroba jako organ „wy-
dalający i oczyszczający". Wydziela ona przy pomocy Ŝółci
resztkowe produkty przemiany materii i toksyn, które organizm
przyswoił podczas niewłaściwej diety. Zdarza się często, Ŝe
wydaliny człowieka poszczącego przyjmują nagle swoisty ko-
lor i swoisty zapach, przypominający zaŜywane niegdyś le-
karstwa, które teraz dopiero organizm usuwa. Dlatego teŜ duŜe
znaczenie podczas postu, ma ilość płynów dostarczanych
organizmowi, które są pomocne przy usuwaniu toksyn z ustro-
ju. Aby jeszcze wzmóc to działanie, stosuje się takŜe lewaty-
wy. Zadziwia tu fakt, Ŝe nawet po 10—12 dniach postu wyda-
lana bywa — przy pomocy lewatywy — spora ilość ekskre-
mentów. W pierwszych dniach postu większa część wydalin
składa się ze starych stwardniałych ekskrementów, które po-
chodzą z róŜnych „zakamarków" jelita grubego, gdyŜ najwięk-
sze ilości nieczystości gromadzą się właśnie tam — zwłaszcza
w esicy, gdy perystaltyka jest leniwa wskutek w nadmiarze
spoŜywanych produktów pochodzenia zwierzęcego. Zbierające
się i pozostające tam za długo odchody, powodują fermenta-
cję i gnicie zawartości, co z kolei powoduje zatrucie całego
organizmu. Wprowadzenie do odbytnicy 1/2 litra wody o tem-
peraturze pokojowej (moŜna do niej dodać łyŜeczkę soku cy-
trynowego) pobudza perystaltykę tej „leniwej" części jelita,
przyczyniając się do łatwiejszego usunięcia zawartości przez
odbyt (anus). Takiego oczyszczenia esicy (sigmoidae) do-
konać moŜe kaŜdy człowiek i to bez większego przygotowania.
Płukania takie niosą ukojenie i mogą być stosowane o kaŜdej
porze dnia.
Nieco inaczej przedstawia się natomiast tzw. głębsze płu-
kanie jelita grubego, stosowane najczęściej przy zapaleniu je-
lita grubego (Colitis) albo przy długotrwałych zaparciach. Do
płukań takich potrzebny jest irygator emaliowany o pojem-
ności 1,5—2 litrów wody. Płukanie odbywa się w 3 etapach:
1) wstępnym, w którym uŜywa się tylko 1/2 litra wody (ewent.
z dodatkiem soku cytrynowego) w celu wypłukania ekskre-
mentów znajdujących się bliŜej odbytnicy; 2) głębszym —
dochodzącym do esicy, w którym uŜywa się 1—1,5 litra let-
niej wody, i 3) w którym wprowadza się 2 litry wody. Płuka-
nie jelita grubego naleŜy wykonać w pozycji klęczącej. Iryga-
tor naleŜy ustawić wysoko nad odbytnicą tak, by ciśnienie
wody było silne i cała woda mogła spłynąć do jelita. Wlewa-
nie wody powinno odbywać się ostroŜnie, przy pomocy za-
ciskacza, którym regulować moŜna światło węŜa gumowego
tak, by woda rozdzielić się mogła równomiernie w jelicie,
przez co uniknie się niepotrzebnego jego rozszerzenia. Pod-
czas tej czynności naleŜy głęboko oddychać, ułatwia to takŜe
przepływ wody do jelita oraz usuwa tzw. „zasuwką powie-
trza", czyii bąble powietrza, które mogą powstać podczas na-
pełniania irygatora wodą dlatego naleŜy wypuścić część wo-
dy z węŜa gumowego by usunąć z niego powietrze).
Jak juŜ wspomniano wyŜej, tzw. głębsze płukanie jelita
grubego zapoczątkować naleŜy lewatywą 1/2 litrową powodując
„wstępne" jego wypróŜnienie, a dopiero potem przystąpić do
płukania „właściwego" przy pomocy 1—2 1 wody, gdyŜ więk-
sza ilość wody „na wstępie" mogłaby przesunąć ekskrementy
z dolnej ku górnej partii jelita. Dlatego naleŜy przeprowadzać
lewatywy etapami: najpierw 0,5 1 wody, po wypróŜnieniu jelita
— 1 litr wody, ponownie wypróŜnić jelito i przystąpić do
trzeciego etapu, stosując 2 litry wody. Przez takie dawkowa-
nie wody jelito grube oczyszcza się stopniowo ze swej zawar-
tości. Płukanie jelita grubego zaleca się przeprowadzać przed
udaniem się na spoczynek. Działa ono wtedy, jak dobry środek
nasenny i uspakajający. Działanie takiego płukania odczuwal-
ne jest jeszcze następnego dnia.
Na dworze francuskim w XVII i XVIII wieku stosowa-
no płukania jelita grubego jako środek upiększający z uwagi
na ich oczyszczające i odmładzające działanie. RównieŜ w sta-
roŜytnym Egipcie znano tę terapię, gdyŜ wiedziano, Ŝe
„uskrzydla" ona ciało i dodaje blasku zmęczonym oczom.
Specjaliści od „leczenia głodem" podkreślają, Ŝe całość te-
rapii składać się powinna z 2 etapów — z głodówki właściwej
i odbudowy. Długotrwałe głodówki działają wprawdzie lepiej,
ale ze względu na związane z nimi ryzyko, mogą być stosowa-
ne tylko w zakładach leczniczych pod okiem doświadczonych
specjalistów. Dobre wyniki moŜna jednak osiągnąć stosując
6—7 dniowe głodówki, które mogą być przeprowadzane w do-
mu, jednak nigdy bez uprzedniej konsultacji lekarskiej, gdyŜ
ludziom nadmiernie wychudzonym przez choroby głodować nie
wolno. RównieŜ przy cukrzycy, gdy zaŜywa się insulinę, gło-
dować nie naleŜy. JednakŜe, profilaktycznie, dla zapobiegania
przedwczesnemu starzeniu się, otyłości i rozwojowi miaŜdŜycy
dobrze jest stosować systematycznie, raz na tydzień głodówkę
np. w formie „dnia owocowego", w ciągu którego jada się
tylko surowe owoce. Właściwą terapię „głodową" powinna po-
przedzić 3—5 dniowa dieta owocowo-warzywna z dodatkiem
ciepłych wywarów ziemniaczano-jarzynowych, gdyŜ jak wie-
rny, surówki pobudzają przemianę materii. Po tym okresie
»przemywamy" jelito grube ciepłą wodą, stosując w/w lewa-
tywy. Następnie, w zaleŜności od długości zamierzonego postu,
podajemy same soki surowe lub wywar, z ziemniaków i ja-
rzyn z dodatkiem surowych soków jarzynowych oraz herbatę
ziołową czy wodę mineralną.
W pierwszych 2—3 dniach, po ukończeniu postu, stosuje
się ostroŜną dietę: pierwszy ranny posiłek po zakończeniu po-
stu powinien składać się z 1 szklanki zsiadłego mleka, które na-
leŜy przyjmować łyŜką, dobrze je mieszając ze śliną. Na obiad
zjeść moŜna 1—2 ziemniaki gotowane w łupinach z dodatkiem od-
robiny borówek i 1 szklankę zsiadłego mleka. Kolacja oraz
obiad moŜe zawierać gotowany na wodzie ryŜ i borówki jako
dodatek. Po 2—3 dniach takiej diety „ostroŜnej" czyli regene-
rującej przejść moŜna na zwykłą dietę mleczno-jarską.
Reasumując ten rozdział moŜna stwierdzić, Ŝe post przy-
czynia się do przedłuŜenia Ŝycia. Dla zapobiegania przedwczes-
nemu, starzeniu się, przy skłonności do tycia i wadliwej prze-
mianie materii 1—2 dniowe „głodówki" w formie dnia „jarzy-
nowego" lub „owocowego", przynoszą świetne rezultaty. Po-
twierdziły to badania ostatnich lat. Np. w górach Albanii
Ŝyją ubodzy ludzie, którzy doŜyli 138 lat w pełnej sprawności
fizycznej i umysłowej. Ciekawą jest rzeczą, Ŝe ci ludzie przez
długie okresy w ciągu roku uprawiali ze względów religij-
nych surowe posty, w czasie których nie jedli ani mięsa, ani
tłuszczy (niektórzy nawet mleka).
Czy lecznicze posty są zatem wynalazkiem naszych cza-
sów? Bynajmniej! Doprowadzenie organizmu do równowagi
przez redukowanie funkcji trawiennych jest nieomal tak stare,
jak świat. Zdrowie ludzkie zawsze było przedmiotem wielkiej
troski i to tak dalece, Ŝe znalazło to swój wyraz we wskaza-
niach religii, a nowoczesna medycyna potwierdza mądrość tych
nakazów czy zakazów. Wszystkie religie ustanowiły posty
i to nieraz dość surowe, czyli coś w rodzaju głodówek. Zy-
skują one obecnie pełną rehabilitację we współczesnej nauce.
A jakie jest w tej sprawie stanowisko Kościoła Adwen-
tystów Dnia Siódmego?
Powiedzieliśmy juŜ w poprzednich rozdziałach, Ŝe lud
adwentowy, przygotowujący się na powtórne Przyjście Pań-
skie, wcześniej czy później powinien zreformować swój sto-
sunek do pokarmów, które zdecydowanie wpływają na ducho-
we usposobienie, i wyeliminować ze swoich jadłospisów po-
karmy mięsne.
„Dla niektórych rzeczy poleca się i zaleca post i modlitwę",
pisze Ellen G. White — „są one w ręku BoŜym środkiem oczysz-
czającym serce i umysł. Otrzymujemy odpowiedź na nasze
modlitwy, poniewaŜ upokarzamy nasze dusze przed Bogiem."
Nie jest konieczne całkowite wstrzymanie się od jedzenia, lecz
powinno się jeść mało i najprostsze potrawy. A dalej poucza
nas, Ŝe „Lud BoŜy aŜ do końca czasu powinien być powaŜny,
rozsądny, nie powinien ufać własnej mądrości, lecz mądrości
swego Przywódcy. NaleŜy wyznaczyć dni postu i modlitwy..."
„Od nas nie wymaga się abyśmy pościli 40 dni.-Pan odbył na
pustyni ten post za nas. Taki post nie miałby Ŝadnego zna-
czenia, znaczenie posiada krew Chrystusa."
„Dla niektórych wstrzymywanie się od jedzenia 1—2 dni
w tygodniu byłoby większym dobrodziejstwem, aniŜeli środki
lekarskie. Post stałby się dla nich nieobliczalnym dobrodziej-
stwem." (E. G. White). Naturalnie, nie bądźmy tutaj fanatyka-
mi i niczego nie czyńmy na pokaz „aby nas ludzie widzieli",
ale bądźmy o tym wewnętrznie przekonani, Ŝe odpowiednia
dieta, umiarkowanie i w miarę potrzeby — post, w dniach
ostatecznych będą miały duŜe- znaczenie w przygotowaniu
„ducha, duszy i ciała" na powtórne Przyjście Pańskie.
7. WPŁYW WODY NA USTRÓJ
Bez wody nie ma Ŝycia!
Ten tak bardzo powszechny, a równocześnie tak niezwy-
kły płyn stanowi większą część wszystkich Ŝywych organiz-
mów. Ludzki organizm np. zawiera 2/3 wody (ok. 70%). „Prze-
pływa" przez niego stale strumień wody, który pobierany
w postaci napojów i pokarmów wydalany jest przez nerki,
jelito grube i skórę. Wstrzymanie dopływu wody oznacza dla
organizrri śmierć w ciągu paru dni. Woda wchodzi takŜe
w skład wszystkich komórek Ŝywych ustrojów. Dobowe zapo-
trzebowanie wody wynosi dla człowieka dorosłego 2,5 1. Dla
utrzymania młodości i zdrowia korzystne moŜe być picie zwy-
kłej wody — o ile nie jest zanieczyszczona ściekami przemy-
słowymi lub chlorowana — w ilości 1/2 1 na czczo. Takie picie
wody lub herbaty ziołowej (kiedy dobra woda nie jest osiągal-
na) ma decydujący wpływ na prawidłową przemianę ma-
terii.
Aby dokładnie uzmysłowić sobie waŜność picia wody
i herbaty ziołowej, naleŜy powiedzieć kilka słów o gospodarce
płynami w organizmie ludzkim. Organizmowi nie wystarcza
codzienne doprowadzanie określonej ilości wody — waŜną
sprawą jest, takŜe aby ta ilość wody została równieŜ wydalona
z ustroju. Jest to waŜny problem fizjologiczny. Nerki powinny
dziennie wydzielać około 1 litra płynu w postaci moczu. Tym
samym zdrowe nerki są naturalną przesłanką dla prawidłowej
równowagi płynów w organizmie.
Krew i płyny ustrojowe odgrywają równieŜ duŜą rolę
w gospodarce wodnej, przywracając automatycznie równowagę
między ilością wypitej wody a tą, którą wydalamy. Krew- jest
między innymi „nośnikiem" rozdzielającym ją do poszczegól-
nych organów, które — aby pracować bez zarzutu — potrze-
bują koniecznie dostatecznej ilości płynów. Komórki ustroju,
zatruwane ustawicznie autotoksynami, „wołają" formalnie
o wodę podobnie, jak usychająca roślina, której zwiędłe liście
pragną deszczu.
Często bywa tak, Ŝe nie wszystkie narządy wydzielania
pracują zadowalająco. Są np. ludzie, którzy mogą jedynie
przez nerki wydalić nadmierną ilość wody, którą piją.
Innymi słowy, pozostałe ich narządy wydzielania, jak płuca,
skóra, śluzówki, wątroba i jelita, posiadają zmniejszoną wy-
dolność czego powodem jest niewłaściwy tryb Ŝycia danego
człowieka. W takim przypadku nerki zmuszone są do przejęcia
całej pracy wydalania płynów. Charakterystyczną cechą tych
ludzi jest to, Ŝe ich mechanizm cieplny jest takŜe zachwiany:
marzną im palce i czubek nosa, nie mogą się nigdy dostatecz-
nie rozgrzać i są w chłodnej porze roku zawsze „przemarznię-
ci" — stan taki sprzyja m. in. chorobom przeziębieniowym.
Jak więc uchronić się przed przeziębieniem? W jaki spo-
sób picie wody lub herbaty ziołowej uchroni nas od przezię-
bienia? Sposób jest bardzo prosty. Kiedy komórki naszego
ciała tracą częściowo odporność naturalną, osłabione przez
„przepływające" przez nie trujące resztki produktów przemiany
materii, otwierają drogę drobnoustrojom. Resztki te usunąć
moŜna drogą biologicznej diety, „wentylacją" płuc, dostateczną
ilością ruchu oraz przez post lub'przez picie dostatecznej ilości
wody czy herbaty ziołowej, przy pomocy której „wypławić"
moŜna najszybciej toksyny z ustroju. Dlatego zaleca się teŜ
przy zaziębieniach picie większej ilości herbaty ziołowej (z do-
datkiem świeŜego soku owocowego).
Skóra i śluzówki zawierają ok. 90% wody. W przypadku
zmniejszonej dostawy wody do organizmu, wydajność pracy
śluzówek obniŜa się, śluz zagęszcza się, tworzy grudki, a co
najgorsze — nabiera nieprzyjemnego zapachu. Stwierdzamy
to najlepiej przy oddechu. W takim przypadku śluzówki nie
są juŜ w stanie sprostać swemu zadaniu „łowców bakterii",
przeciwnie, stają się zbiornikiem mikrobów.
Laboratoryjne badania moczu wykazały, Ŝe picie wqdy
przyczynia się do wzmoŜonego wydzielania z ustroju trucizn.
Udowodnił to juŜ w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia,
profesor patologii przy Akademii Francuskiej w ParyŜu, ge-
nialny Jacąue Bourchard. Doświadczalnie wykazał on, Ŝe
ilość resztek przemiany materii w moczu wzrasta w za-
leŜności od wydzielanego moczu. I tak np. osoba, wydzielająca
w ciągu doby 1/2 1 moczu wraz z określoną ilością metaboli-
tów, mogłaby wydzielić podwójną ilość toksyn, gdyby ilość
oddawanego moczu wynosiła 1 1 poprzez zwiększony dopływ
wody lub herbaty do ustroju.
Warto jeszcze wspomnieć o chorobach reumatycznych.
Niedopałki, powstające przy przemianie materii osiadają prze-
waŜnie w stawach, powodując tam bolesne obrzędki. Przez
obfitsze doprowadzanie płynów do organizmu cierpieniom tym
moŜna ulŜyć. Stać się to moŜe zwłaszcza przez picie płynów
z wywarów jarzynowych np. z marchwi i selera, i wywarów
z ziemniaków, które neutralizują kwas moczowy. Dodatek
świeŜych »soków z liści pokrzywy i liści brzozowych potęgują
działanie „oczyszczające". Lecznicze działanie antyreumatyczne
posiada takŜe herbata ziołowa ze skrzypu polnego i mieszanka
ziołowa „Reumosan". Reasumując, moŜna powiedzieć, Ŝe obfi-
te picie wody czy herbaty ziołowej mobilizuje narządy wy-
dalania do najwyŜszej wydajności przez co zapobiega się gro-
madzeniu w organizmie substancji toksycznych. Picie wody
jest zatem waŜnym czynnikiem w walce z inwazją drobno-
ustrojów z chorobami reumatycznymi.
Wszyscy ci, którzy dotychczas nie mogli zdecydować się
na zmianę diety, winni dokładnie zastanowić się nad znacze-
niem picia wody i herbaty ziołowej, i wyciągnąć odpowiednie
dla siebie wnioski. Organizm naleŜy stopniowo przyzwyczajać
do przyjmowania większej ilości wody — płynów. Konse-
kwentne przyjmowanie większej ilości płynów musi z rezulta-
cie wpłynąć dodatnio na stan ogólny ustroju. Nagrodą będzie
dobre samopoczucie, wzrost fizycznych i duchowych sił, woda
jest bowiem ściśle z nimi związana. Nie naleŜy się zatem
dziwić, Ŝe równieŜ Biblia uŜywa wody jako symbolicznego
składnika duchowego wzrostu i odrodzenia. W 1 Księdze Moj-
Ŝesza II rozdz., wiersz 6—7 czytamy, Ŝe Duch BoŜy unosił się
nad wodami, z których wyłoniła się ziemia. Prorok Jeremiasz
II, 13 podaje, Ŝe Bóg jest źródłem wód Ŝywych, a ludzie cys-
ternami. Księga Izajasza 55,1 zawiera zaproszenie dla spragnio-
nych duchowo do skorzystania z wody Ŝycia.
W Nowym Testamencie apostoł św. Jan (IV, 14) informuje,
iŜ wodą Ŝycia jest Jezus, a w Apokalipsie pisze (22,1), iŜ wi-
dział rzekę Ŝycia, lśniącą jak kryształ wypływającą z tronu
BoŜego, przy której wybawieni znajdą odpocznienie.
Woda jest teŜ waŜnym elementem przy chrzcie, czyli przy
odrodzeniu duchowym, będąc symbolem oczyszczenia.
Im bardziej więc rozwaŜamy zagadnienia związane z wodą,
tym bardziej dochodzimy do wniosku, Ŝe posiada ona właści-
wości nadzwyczajne i — Ŝe nie powstała przez przypadek.
8. ZNACZENIE PICIA WODY I HERBATY ZIOŁOWEJ
Niewielu ludzi zdaje sobie sprawę, jak waŜną rolę odgry-
wa woda w naszym organizmie. Prawidłowe funkcjonowanie
wszystkich narządów uwarunkowane jest ilością wody, którą
codziennie wprowadzamy do ustroju pod postacią poŜywienia
i płynów. Obfite picie wody lub herbaty ziołowej jest dla orga-
nizmu o wiele waŜniejsze, niŜ spoŜywanie duŜej ilości pokar-
mu. Drogą eksperymentalną stwierdzono, Ŝe moŜna Ŝyć przez
wiele tygodni bez jedzenia, bez płynów natomiast tylko kilka
dni.
Ciało ludzkie składa się w ok. 70% z wody. Płyn ten
stanowiący 2/3 naszego ciała, ulega nieprzerwanie zanieczysz-
czaniu przez
— resztki produktów przemiany materii, które muszą
być wydalane z organizmu m. in. przy pomocy płynów
ustrojowych,
— wdychanie zanieczyszczonego powietrza (gazy przemy
słowe, wyziewy ludzkie etc).,
— spoŜywanie, przez większość ludzi, podniecających ar
tykułów takich, jak kawa, tytoń, alkohol i w nadmia
rze sól kuchenna.
Wszyscy jesteśmy, w większym lub mniejszym stopniu,
naraŜeni na tego rodzaju zanieczyszczenia. Uwidaczniać się
one mogą w róŜny sposób: moŜe to być sucha, blada, zwiot-
czała skóra twarzy czy ciała, niemiły zapach z ust (wystę-
puje takŜe przy próchnicy zębów i dolegliwościach Ŝołądko-
wych), obłoŜony język, zagęszczona ślina, przykry zapach potu
nóg, niewytłumaczalne zmęczenie, zawroty głowy, dzwonienie
w uszach' etc. Są to objawy wskazujące na wewnętrzne sa-
mozatrucie, spowodowane zbyt małą ilością przyjmowanych
płynów. U osób starszych, cierpiących przewaŜnie na chro-
niczny niedosyt wody, objawy te występują jeszcze wyraźniej.
Zmarszczki na twarzy, całkowicie zwiotczałe ciało, biała, pra-
wie przezroczysta skóra, mała odporność na przeziębienie —
są to skutki „zasuszania" ustroju.
Dokładne badania wykazały, Ŝe przy siedzącym trybie Ŝy-
cia dobowe wydzielanie wody z ustroju wynosi 2,5—3 litrów.
Ilość ta wydzielana jest poprzez nerki, jelita, płuca i skórę.
Jest zatem rzeczą zrozumiałą, Ŝe prawidłowa wymiana pły-
nów nastąpić moŜe tylko wtedy, kiedy bilans wodny ustroju
jest w równowadze, a mianowicie: ilość płynów wydalanych
z ustroju równać się musi ilości płynów wprowadzanych. Za-
niedbując tę sprawę, metabolity przemiany materii pozostają
w organizmie i gromadzą się w ciągu lat, doprowadzając auto-
matycznie do systematycznego zatruwania całego ustroju —
z wszystkimi katastrofalnymi następstwami w postaci cięŜkich
schorzeń, które przygotowują i przyśpieszają zagładę jednostki.
Pijąc mało, hamujemy sami narządy przy wykonywaniu
swych funkcji, rezultatem czego jest twardy stolec, skąpa ilość
moczu, cuchnąca i silnie zabarwiona; śluzówki w jamie ustnej,
w nosie i drogach oddachowych wysychają, wydzielanie śliny
zmniejsza się, utrudnione jest wchłanianie pokarmów. Oddy-
chanie jest szybkie i powierzchowne, szybciej wpada się w za-
dyszkę.
Zatem kiedy i ile naleŜy pić wody i herbaty ziołowej?
W diecie jarsko-mlecznej zawartość płynu wynosi ok. 1,5 1.
NaleŜy więc w ciągu dnia dodatkowo wprowadzić do ustroju
wodę w ilości ok. 1,5—2 1. Ilość ta powinna być pita między
posiłkami, ma ona bowiem na organizm nadzwyczaj oŜywiają-
cy wpływ i przyczynia się do „przetransportowania" zawartości
Ŝołądka i jelit. Picie podczas posiłków natomiast rozcieńcza
soki Ŝołądkowe, co w konsekwencji powoduje złe trawienie
pokarmów. Przy okazji naleŜy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe mle-
ko nie jest zaliczane do napojów lecz jest pokarmem. Głoszona
jest teoria, iŜ naleŜy pić tylko wtedy, kiedy jest pragnienie.
Tak jednak nie jest. Organizm potrzebuje określonej ilości
płynów i muszą one być dostarczane niezaleŜnie od tego, czy
jesteśmy spragnieni, czy teŜ nie. Na odruch ten czekać nie naleŜy,
gdyŜ często zdarza się, Ŝe byliśmy spragnieni lecz nie mieliśmy
moŜliwości napicia się — potem pragnienie ustało. Kilkakrotnie
opanowane pragnienie potrafi je „zagłuszyć". NaleŜałoby zatem
to początkowe uczucie pragnienia „obudzić"
na nowo. Lecz — uwaga! Nie naleŜy przyjmować jednorazowo
większej ilości wody, zwłaszcza wtedy, kiedy nie jest się do
tego przyzwyczajonym. Byłoby to za duŜym obciąŜeniem dla
pracy serca. Organizm potrzebuje czasu, aby przyzwyczaić się
znów do zwiększonego dopływu wody. Jedna dodatkowa
szklanka wody dziennie niŜ dotychczas, starczy na początek.
Stopniowo zwiększa się ilość aŜ do ok. 1,5 1 dziennie.
Jeszcze kilka słów o temperaturze napoju. Jeśli płyn, który
pijemy jest chłodniejszy od temperatury ciała, organizm
musi sam wyrównać róŜnicę temperatur, co powoduje znaczną
utratę kalorii. Dlatego teŜ instynktownie nie mamy ochoty na
picie zimnej wody zimą, i to jest moŜe między innymi powo-
dem zmniejszonego przyjmowania płynów o tej porze roku.
Aby temu zapobiec, naleŜy nagrzać wszystkie płyny do tem-
peratury ciała. Latem natomiast, zapotrzebowanie ustroju na
płyny wzrasta z powodu zwiększonej perspiracji ciała; dlatego
teŜ naleŜy dostarczać organizmowi płynów do ok. 2 1 dziennie.
9. „NAPÓJ PORANNI"
Najodpowiedniejszym okresem na „oczyszczenie" organiz-
mu z toksyn jest ranna pora dnia. Potrzebne są do tego płyny
i ruch. Dzień rozpocząć naleŜy wypiciem „porannego na-
poj u", który przygotować moŜna w sposób następujący:
100 g ziemniaków, 50 g marchwi, 50 g selera i pietruszki sta-
rannie oczyścić, umyć i drobno pokroić lub poszatkować, go-
tować 10—15 minut pod przykryciem w 1/2 1 nieosolonej wo-
dy (marchew dodaje łagodnego, przyjemnego i lekko słodka-
wego smaku). Wszystkie składniki przecedzić, uzupełnić wodą
straty powstałe przy gotowaniu. Do 1/2 1 "napoju porannego"
(jest to porcja dla jednej osoby) dodać 2 łyŜki otrąb pszen-
nych i 2 łyŜki całego lub mielonego siemienia lnianego. Wszy-
stko odstawić do następnego ranka (pod przykryciem w chłod-
nym miejscu). Następnego dnia „napój poranny" lekko pod-
grzać i powoli wypić. Zaleca się przy reumatyzmie co drugi
dzień (zamiast „napoju porannego") 1/2 szklanki soku z ko-
rzeni i liści mniszka lekarskiego (Taraxacum offic.) rozcieńczo-
nego wodą w stosunku 1:1. Dlaczego stosować naleŜy właśnie
ten napój? Odpowiedź jest prosta. Człowiek potrzebuje właś-
nie rano pewnej ilości płynu pobudzającego narządy wydzie-
lania do pracy. Napój taki nie słuŜy do ugaszenia pragnienia,
pragnienia bowiem człowiek cywilizowany moŜe nie odczu-
wać — tak samo, jak moŜe nie odczuwać potrzeby codzien-
nego opróŜniania jelit. „Zasuszeni" osobnicy posiadają zwykle
„skurczony" Ŝołądek, powinni oni zatem systematycznie zwięk-
szać ilości przyjmowanych napojów, przyjmując je łykami
w ciągu dnia, co po niedługim czasie spowoduje znów uczucie
pragnienia.
Płyny przyjmowane rano winny posiadać 3 właściwości:
1. powinny być wolne od substancji toksycznych jakie po
siadają np. kawa, alkohol, herbata naturalna,
2. powinny zawierać pewną ilość soli mineralnych i witamin,
3. powinny posiadać właściwości' alkalizujące i pobudzające
perystaltykę jelit.
Bogaty w alkalia jest ziemniak; w połączeniu z marchwią,
selerem, pietruszką oraz dodatkiem siemienia lnianego i otrąb
pszennych, składniki te neutralizują tendencje organizmu ludz-
kiego do nadkwasoty. Zalecony powyŜej napój poranny działa,
jak antidotum na resztki produktów przemiany materii, zapo-
biegając równocześnie zaparciom (obstruckji). Herbata z ziół,
przyjmowana rano, nie wywiera na ustrój takiego wpływu,
jak to czyni napój poranny.
10. „POśYTEK" — WYSOKOKALORYCZNA POTRAWA
DIETETYCZNA
U wszystkich narodów cywilizowanych, mimo zmian w oce-
nie poszczególnych gatunków zbóŜ w ciągu wieków, ziarno
pszeniczne stanowiło od tysiącleci podstawę poŜywienia. Rów-
nieŜ sposób przyrządzania zbóŜ uległ róŜnym zmianom. Kie-
dyś, podstawą poŜywienia ludności były gotowane kasze i placki
wypiekane ze śrutowanych zbóŜ, dziś — chleb. Placki zboŜowe
znane są nam jedynie w postaci „chleba chrupkiego"
sporządzonego z pełnoziarnistej mąki.
Do najwaŜniejszych zbóŜ — naleŜących do rodziny szla-
chetnych traw (Graminae) — zaliczamy przede wszystkim
pszenicę i Ŝyto, jak równieŜ jęczmień, owies, proso i kukury-
dzę. Ogólnie rzecz biorąc, słuŜą człowiekowi od niepamięt-
nych czasów tylko nieliczne gatunki roślin do przyrządzania
z nich mąki, kaszy, chleba, etc.
W ostatnim czasie przypomniano sobie ponownie o war-
tości kiełków zboŜowych, gdyŜ stwierdzono, Ŝe narody spoŜy-
wające w duŜej ilości chleb, a w szczególności ten, sporządzo-
ny z białego przemiału, cierpią w większym stopniu na pa-

radontozę i próchnicę zębów niŜ te, w których jadłospisie
przewaŜają kasze gotowane. Kleiki z kasz przyrządzane są
z dodatkiem mleka, co wyrównuje znakomicie niedobór w zbo-
Ŝach witaminy A, C i wapnia.
JednakŜe większe walory odŜywcze posiada mieszanka zbo-
Ŝowa, gdyŜ w niej uzupełniają się poszczególne składniki. Po-
winno się zatem powrócić do starej tradycji, w której cała
rodzina spoŜywała rano talerz odŜywczej kaszy, a nie, jak to
się obecnie w większości domów praktykuje, białe bułeczki
z marmoladą i kawą. „PoŜytek", którym się zajmujemy, jest
potrawą podstawową diety wegetariańskiej. Jest posiłkiem
pełnowartościowym, bogatym w witaminy i sole mineralne,
wzmaga siłę i energię w organizmie oraz przyczynia się do
utrzymania prawidłowej perystaltyki jelit. NaleŜałoby tu pod-
kreślić ze szczególnym naciskiem, Ŝe jest on czynnikiem ułat-
wiającym człowiekowi cywilizowanemu, cierpiącemu na chro-
niczne zaparcia, powrót do tzw. „rytmu Hipokratesa" pole-
gająceg na kilkukrotnym w ciągu doby wypróŜnieniu jelit.
„Rytm Hipokratesa" ma fundamentalne znaczenie dla prawi-
dłowego funkcjonowania organizmu, gdyŜ wydalanie ekskre-
mentów i metabolitów następuje szybko, co nie zezwala na
ponowne przenikanie tych ostatnich do krwioobiegu, a tym
samym samozatruwaniu ustroju.
Ten idealny rytm osiągnąć moŜna przez „PoŜytek,, skła-
dający się z 4 podstawowych gatunków zbóŜ: pszenicy, Ŝyta,
jęczmienia i owsa. NajwaŜniejszymi składnikami tych zbóŜ są
ich otręby i kiełki stanowiące dla jelit szczególnie waŜne
właściwości zdrowotne. Posiadają one bowiem, dzięki zawar-
tości celulozy, zdolność „wsysania" w siebie wody, co znako-
micie nawilŜa jelito grube, przyczyniając się do łatwego prze-
suwania się w nim ku ujściu, przetrawionych pokarmów. Po-
nadto otręby i kiełki — stymulując perystaltykę jelit — po-
siadają bogaty wachlarz witamin i składników mineralnych, jak
kwas krzemowy, siarkę, Ŝelazo, jod, potas, magnez, fosfor, za-
wierają ponadto aminokwasy w postaci lecytyny i fosfatydów,
bez których Ŝaden organizm ludzki czy zwierzęcy prawidło-
wo funkcjonować nie moŜe. Przygotowuje się go w sposób na-
stępujący:
Zmieszać i ześrutować w młynku do mielenia kawy 2 łyŜ-
ki poszczególnych w/w zbóŜ. Dodać 2 łyŜki otrąb pszennych,
rodzynki lub siekane skórki pomarańczowe. Gotować 5 mi-
nut w 1/2 1 wody. Zdjąć z ognia, zawinąć szczelnie w kilka
gazet i koc. Po 2 godzinach „pęcznienia" potrawa gotowa jest
do spoŜycia. Powinna być gęsta i spoŜyta na ciepło. Odpowied-
nimi dodatkami do niego są róŜnego rodzaju kompoty, naj-
lepsze z jabłek, marmolada i słodkie mleko, siekane orzechy,
migdały, czarne jagody, maliny, figi, daktyle.
JednakŜe, człowiek cywilizowany, nie przyzwyczajony do
pokarmów prostych, przechodząc na nową dietę, powinien za-
chować ostroŜność, by stopniowo odciąŜać jelita, zwiotczałe
podczas diety „cywilizowanej". NaleŜy dostarczać organizmowi
małe porcje tego pokarmu zwiększając je stopniowo.
W fazie początkowej moŜna sobie równieŜ przyrządzić inną
potrawę „Smakosz". Jest to potrawa łatwostrawna i lekko
laksydująca, specjalnie zalecana wraŜliwym Ŝołądkom: Goto-
wać 5 minut łyŜkę mąki „Grahama" (mąka pszenno-razowa),
2 łyŜki otrąb pszennych, 1 łyŜkę rodzynek i 3 figi w 1 szkl.
wody. Zdjąć z ognia, dodać 1 łyŜkę mielonego siemienia lnia-
nego. Po kilku minutach dodać wrzące mleko, kompot, lub
owoce suszone uprzednio moczone w wodzie. Ze względu na
indywidualne reakcje poszczególnych osób na róŜnego rodzaju
potrawy, powinien kaŜdy sam zadecydować o ich wyborze.
a. ŚNIADANIE, OBIAD, KOLACJA — WZOREM NASZYCH
PRZODKÓW
Wielu ludzi sądzi naiwnie, Ŝe jedzenie wymyślne musi
być równieŜ zdrowe, uwaŜając, Ŝe drogie specjały mają ko-
rzystny wpływ na dobre samopoczucie. Oczywiście pogląd to
z gruntu fałszywy.
Lekarze skarŜą się, Ŝe większość pacjentów kierowanych
do szpitali nie uległa przecieŜ nagłemu atakowi choroby, lecz
hodowała swe cierpienie wiele lat przez błędne, nierozsądne
odŜywianie. Naukowcy wszystkich krajów cywilizowanych,
zajmujący się sprawami Ŝywienia doszli do wniosku, Ŝe w co-
dziennym Ŝywieniu dominować powinny środki odŜywcze „Ŝy-
we" (porównaj teorię inŜ. Simonetona, część II, punkt 4), a nie
..martwe" produkty poŜywienia. Do tych ostatnich naleŜą więc
artykuły spoŜywcze, które z jakichkolwiek powodów zostały
przerobione, zakonserwowane lub rafinowane. NaleŜą tu: zupy
w kostkach, margaryna, biała mąka, cukier rafinowany, peklo-
wane oraz wędzone mięsa i ryby solone, marynowane i sztucz-
nie zakwaszane produkty, wszelkiego rodzaju konserwy i więk-
szosc delikatesów. Słowem, przy prawidłowym odŜywianiu
Koniecznym organizmowi dla zdrowia i sprawności, naleŜy
przede wszystkim dawać pierwszeństwo produktom natural-
nym i „Ŝywym", jakimi są np. zboŜa, orzechy, owoce, mleko,
świeŜe mięso i ryby, jaja, jarzyny. Po odpowiedniej przerób-
ce, nie niszczącej ich wartości, z tych produktów naturalnych
powstają: razowa mąka (otręby), płatki zboŜowe, olej (majo-
nez), masło, twaróg, moszcz, kiszonki (kapusta, ogórki) itd.
RozłoŜenie posiłków w ciągu dnia zaleŜy w czasach obec-
nych od rodzaju pracy, trybu Ŝycia, charakteru wspólnoty
rodzinnej, itp. Trudno tu ustalić ogólnie obowiązujące prze-
pisy; kaŜdy powinien sam wypróbować, co mu najlepiej słuŜy.
Na ogół lekarze naturaliści uwaŜają, Ŝe dzień naleŜy rozpo-
cząć wypiciem płynu, czy to w postaci wody, herbaty ziołowej
wzgl. wywaru z jarzyn („Napój poranny"). Śniadanie powinno
składać się bądź ze zbóŜ pełnowartościowych w postaci „Po-
Ŝytek" z dodatkiem mleka i kompotów wzgl. chleba razowego,
twaroŜku, cebuli, zieleniny. Poleca się takŜe tzw. „śniadanie
poprawiające umysł" w/g dr. Bircher-BENNER polegające na
starych zasadach na nowo odkrytych: 1 łyŜkę ziarna pszenicz-
nego i 1 łyŜkę siemienia lnianego śrutować w młynku do mie-
lenia kawy, dodać 1 łyŜkę otrąb, 1 łyŜkę płatków owsianych.
Wieczorem wsypać na głęboki talerz i zalać szklanką wrzątku.
Rano dodać gorące mleko, 1 tarte jabłko, 3—4 łuskane i po-
krojone orzechy włoskie, ewent. łyŜkę miodu. Zamiast jabłek
moŜna dodać kompot lub owoce suszone, po rozmoczeniu ich
w wodzie.
Doświadczalnie stwierdzono, Ŝe np. dzieci, otrzymujące na
śniadanie powyŜszą mieszankę wyraźnie poprawiły swoje wy-
niki w nauce. Między posiłkami pić naleŜy wodę lub herbatę
ziołową i soki surowe owocowe lub jarzynowe — lecz w pew-
nych odstępach czasu.
Najlepszym „aperitivem" przed obiadem jest szklanka so-
ku z jarzyn, składających się w równych częściach z suro-
wych ziemniaków, marchwi i czerwonych buraków. Po takim
wstępie spoŜywać moŜna ziemniaki gotowane w łupinach ze
świeŜym masłem i dodatkiem surówek, zsiadłego mleka, sałaty
lub jarzyn w zaleŜności od pory roku. Obiad moŜe zawierać
tylko jedno gorące danie, a więc w niektóre dni tygodnia zu-
pę, w inne tzw. „drugie danie". Ale owoce czy surówki z ja-
rzyn naleŜy dołączyć codziennie.
W przypadku, gdy obiad składa się z „PoŜytku", mleka
słodkiego, rodzynek i gotowanych czy suszonych owoców,
naleŜy „zrównowaŜyć" ceralia przy następnym posiłku, np.
przy kolacji, przez potrawy roślinne (jarzynowe).
Odnośnie ilości posiłków obowiązywać powinna pewna to-
lerancja. Niektórzy lekarze naturaliści twierdzą, Ŝe najzdrowiej
jest jadać 2 razy dziennie: śniadania ok. godziny 10—11
i obiad, zastępujący jednocześnie kolację, o godz. 17.
NaleŜy takŜe pamiętać o tym by ograniczyć do minimum
spoŜycie tłuszczów (do ok. 50 g na dobę i osobę) i cukru. SpoŜy-
cie białka nie powinno przekroczyć 1 g na kg Ŝywej wagi da-
nego osobnika. Pamiętajmy, Ŝe 1 1 mleka dostarcza około 35 g
pełnowartościowego białka zwierzęcego, ok. — 20 g tłuszczu
i ok. 50 g cukru mlekowego (laktozy). Zapotrzebowanie na
mleko większe jest u dzieci, młodzieŜy i kobiet w ciąŜy; w wieku
dojrzałym i starszym natomiast, nie naleŜy pić więcej niŜ
2—3 szklanki dziennie mleka zsiadłego (dla zwalczania pro-
cesów gnicia w jelicie grubym) lub słodkiego. Kardynalną
zasadą jest: w miarę starzenia się, zmniejszać naleŜy stopnio-
wo jedzenie, zwłaszcza kaloryczne i obfitujące w białko.
Osobom, które przejścia na nową dietę dokonać chcą
ostroŜnie z powodu swoich dolegliwości Ŝołądkowych czy wą-
trobowych i które początkowo nie znoszą dobrze diety surów-
kowej, zaleca się stosowanie zup jarzynowych, maślankę, zsia-
dłe mleko i jogurt, które dobrze harmonizują z surówkami.
JednakŜe nie naleŜy mleka i zup traktować jako napój, poły-
kając je szybko, lecz przyjmować je trzeba małymi łykami, do-
brze mieszając ze śliną. Soki surowe naleŜy takŜe przyjmować
początkowo w małych ilościach i stopniowo zwiększając objętość
do kilku szklanek dziennie.
Na zakończenie pamiętać naleŜy, Ŝe zdrowa długowiecz-
ność jest tylko tam, gdzie przy pracy fizycznej, z dala od aglo-
meracji miejskich, stosuje się umiar w jedzeniu, rzadko jada
mięso i w małych ilościach, zastępując je dietą mleczno-roślin-
ną i — zachowuje pokój ducha modląc się i dziękując Bogu za
kaŜdy łyk wody i kaŜdy kęs Ŝyciodajnej strawy.
12. CZYM JEST RÓWNOWAGA KWASOWO-ZASADOWA?
Zapewne niewiele osób wie, na czym polega „równowaga
kwasowo-zasadowa" ustroju. Nawet w kręgach lekarskich po-
święca się za mało uwagi temu zagadnieniu. A przecieŜ utrzy-
mywanie
n
ustroju w równowadze kwasowo-zasadowej jest jed-
ym z podstawowych warunków jego prawidłowego funkcjo-
nowania, a co za tym idzie — zdrowia.
n
OtóŜ: w zaleŜności od rodzaju poŜywienia, składniki mi-
eralne mogą wykazywać właściwości zasado- lub kwasotwór-
 cze. Dieta, zawierająca produkty zwierzęce, jak mięso, jaja, ry-
ZAWARTOŚĆ SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W 100 G by oraz produkty zboŜowe, jak chleb, bułki, ciasta kasze —
POSZCZEGÓLNYCH PRODUKTÓW « ma działanie zakwaszające ustrój, gdyŜ produkty te zawierają
duŜe ilości siarki, fosforu i chloru. Natomiast produkty roślin-
Zasado- ne, jak jarzyny i owoce, zawierające potas, wapń i sód powo-
Na K Mg P S -kwaso- dują alkalizację ustroju. Spośród produktów zwierzęcych jedy-
Wyszczególnienie Cl nie mleko posiada właściwości alkalizujące ze względu na .du-
mg mg mg mg mg mg twórczość
HC1 Ŝą zawartość w nim wapnia i potasu.
cm1NaOH
O.ln By móc utrzymać równowagę kwasowo-zasadową ustroju,
Kasza jęczmienna 2,6 123 20,2 206 107,2 105,0 175 naleŜy spoŜywać trzykrotnie więcej produktów alkalizujących
niŜ zakwaszających. W przypadku zaś spoŜywania duŜych iloś-
Makaron 25,6 217 57,3 152 95,0 31,4 38 — ci mięsa, ryb, jaj (z wyjątkiem mleka) i produktów zboŜowych,
Płatki owsiane 33,4 368 113,0 380 155,0 73,0 132 a równocześnie usuwając z diety jarzyny i owoce, następuje
RyŜ 6,3 113 31,1 99 78,5 27,0 76 zakwaszenie ustroju, gdyŜ jego równowaga kwasowo-zasadową
Ser tylŜycki 612 116 46,9 545 230,0 106,0 54 zostaje naruszona.
Jaja 135,0 138 12,3 218 173,0 159,0 162 Ze względu na stałe przesunięcia równowagi kwasowo-za-
Mleko 50,0 160 14,0 95 29,0 98,0 27 sadowej ustroju, bądź w kierunku kwaśnym, bądź zasadowym
Wołowina 74,0 350 25,0 200 215,0 74,0 137 (przez spoŜywanie bądź kwasotwórczych, bądź zasadotwórczych
Cielęcina 95,0 370 25,0 200 208,0 98,0 124 produktów Ŝywnościowych), jego regulacja zabezpieczona zo-
Wieprzowina 66,0 308 22,6 363 253,0 83,0 286 stała wieloma mechanizmami regulującymi: otóŜ na straŜy jej
Dorsz 100,0 360 20,6 242 212,0 120,0 162 stoją przede wszystkim płuca i nerki oraz układy buforowe
Siedź 130,0 317 31,7 272 191,0 122,0 115 krwi i tkanek. Płuca i nerki odgrywają tu rolę czynną w sen-
Czarne porzeczki 2,7 372 17,1 43,2 33,1 14,8 88 sie eliminowania z ustroju końcowych produktów przemiany
Agrest 1,9 210 7,1 33,9 15,9 6,5 41 materii, natomiast układy buforowe krwi odgrywają raczej
Cytryna 6,0 163 11,6 20,7 12,3 5,1 85 rolę bierną neutralizując kwaśne produkty przemiany ma-
Gruszki 2,3 129 9,3 9,9 5,6 1,0 36 terii." JednakŜe prawidłowa funkcja układów (takŜe układ
Śliwki 1,7 188 7,2 16,3 3,5 1,0 48 dwuwęglanowy) jest ściśle zaleŜna od nienaruszonej czynności
Truskawki 1,5 161 11,7 23,0 13,4 17,5 35 nerek i płuc. Przy zmniejszonej wentylacji płuc, np. przebywa-
Fasola sucha 43,2 1160 183,9 309,0 166,0 1,8 255 nie w pomieszczeniach zamkniętych, brak ruchu, dochodzi do
Buraki 64,0 350 16,9 36,6 22,1 75,5 89 zatrzymania dwutlenku węgla w ustroju (CO* ma właściwości
Kapusta 22,5 263 19,5 67,7 88,0 22,3 26 zakwaszające) i powstania tzw. kwasicy gazowej. Ta z kolei
Marchew 95,0 224 12,0 21,0 6,9 68,5 90 pobudza ośrodek oddechowy do wzmoŜonej wentylacji płuc, co
Ziemniaki 6,5 568 24,2 40,3 34,6 78,5 103 z kolei powoduje uruchomienie mechanizmów kompensacyj-
Sałata 3,1 208 9,7 30,2 11,8 39,5 38 nych i wydalanie jonów zakwaszających (wodorowych) przez
Cebula 10,2 137 7,6 30,0 50,7 19,5 5
nerki.
Pomidory 3,8 288 11,0 21,3 10,7 51,0 56 Przy prawidłowo działających płucach, wytwarzany dzien-
Ogórki 13,0 141 9,1 24,1 11,0 24,5 32 nie dwutlenek węgla nie wpływa ujemnie na funkcjonowanie
ustroju. JednakŜe zaŜywanie środków farmakologicznych, jak
(Liczby odpowiadają 0,ln kwasu solnego lub O.ln wodorotlenku sodowego np. morfina i jej pochodne oraz barbituranów (środki uspoka-
w stosunku od 100 g popiołu z danego produktu) jające, uśmierzające) mogą spowodować zaburzenia czynności
toPi" P a } T z: K ° k . ot F -> Kuska J. „O równowadze kwasowo-zasado-™ PJ
w stanach fizjologii i patologii człowieka", Warszawa 1968, passim.
41
Patrz Z. Wysokińska „Ogólne podstawy nauki o Ŝywieniu". War-
szawa 1972, pasśim.
ośrodka oddechowego, powodując kwasicę oddechową, a tym kwassanie ustroju. Następstwem tego stanu moŜe być przej-
samym zakwaszenie ustroju.* 5 Widzimy więc, jaką rolę od- ściowe wydalanie moczu zasadowego na szczycie trawienia Ŝo-
grywa prawidłowa praca pluć i nerek we wzajemnie uzupeł- łądkowego.
niającej się pracy i funkcjach regulujących. JednakŜe przy nadmiernym wydzielaniu- przez Ŝołądek
Przy cukrzycy, na skutek nieprawidłowego spalania tłusz- kwasu solnego, np. przy nadkwaśności, następuje zatrzymanie
czów, w wyniku wadliwej przemiany materii, dochodzi do two- dwutlenku węgla we krwi (w/g Hendersona i Hasselbacha)
rzenia się duŜych ilości pochodnych kwasów tłuszczowych co i pręŜność CO2 we krwi wzrasta. W takiej sytuacji zasoby za-
w następstwie powoduje wybitne zmniejszanie się zasobu za- sad we krwi wzrastają, a przy niedokwaśności Ŝołądka, ma-
sad we krwi i — kwasicę. Jeśli mechanizmy wyrównujące stają leją."
się niewystarczające, powstaje śpiączka kwasiczna, z której Jeśli chodzi o współudział wątroby w utrzymywaniu rów-
chory moŜe się nie obudzić. nowagi kwasowo-zasadowej ustroju, to w przypadku kwasicy»
Do kwasicy prowadzą takŜe choroby nerek, wątroby, stany wytwarza ona większe ilości amoniaku (silna zasada), a w przy-
gorączkowe, niekiedy nieprawidłowa ciąŜa. padku zasadownicy — większe ilości mocznika (kwas).
Dla lepszego zobrazowania tej „fabryki chemicznej" jaką Wreszcie pewną rolę odgrywają równieŜ jelita z powodu
jest nasz ustrój, podaję poniŜej mechanizm jej działania wytwarzania zasadowego soku trawiennego, a szczególnie duŜe
w skrócie (równowaga kwasowo-zasadowa): ilości zasad zawiera sok trzustkowy.
Pomimo wytwarzania się, w wyniku przemiany materii
i przedostawania się wraz z poŜywieniem, znacznych ilości RÓWNOWAśNIKI KWASOWE I ZASADOWE ROśNYCH
POKARMÓW «»
kwasów lub zasad do ustroju; stęŜenie jonów wodorowych
(pH) płynów ustrojowych jest zawsze stałe. Równo- Równo- Nadmiar
Dwutlenek węgla wydalany jest przez płuca pod postacią 100 g pokarmu zawiera: waŜnik waŜnik kwasu —
CO2 przy ścisłym współudziale nerek. zasadowy + kwasowy zasady +
Inaczej przedstawia się natomiast neutralizacja kwasu —
siarkowego, fosforowego, mlekowego etc. (po spoŜyciu np. pro- Mięso wołowe + 16,47 — 39,98 — 23,51
duktów zwierzęcych). Tylko niewielka ich część moŜe być Wątroba cielęca + 15,15 — 29,83 —14,68
zneutralizowana przez wytworzony w jelitach, zasadowy sok Sandacz gotowany + 10,21 — 33,39 — 23,18
trawienny i trzustkowy) dlatego w przypadku chorej trzustki Jajka + 14,88 — 39,35 — 24,37
moŜe takŜe dojść do kwasicy ustroju). PrzewaŜnie kwasy te są Mleko krowie + 13,08 — 11,39 + 1,69
zobojętniane przez tzw. ciała buforowe ustroju, znajdujące się Chleb Grahama + 19,39 — 25,52 — 6,13
w osoczu. JednakŜe, gdyby zneutralizowane w ten sposób Bułka biała + 7,49 — 19,88 — 11,59
kwasy zostały z ustroju wydalane w postaci połączeń z bufo- Ziemniaki (w łupince) + 16,45 — 9,74 + 6,71
rami osocza, doszłoby szybko do wyczerpania tychŜe rezerw Buraki + 15,68 - 4,31 + 11,37
buforowych. Dlatego teŜ nerki wkraczają w tę akcję neutrali- Marchew + 16,64 — 6,10 + 9,54
zacji kwasów czy zasad utrzymując równowagę biologiczną. Rzodkiewka + 10,30 — 4,25 + 6,05
Posiadają one bowiem zdolność zatrzymywania duŜych ilości Sałata + 21,30 — 7,17 + 14,13
zasad, a w przypadku zagraŜającej ustrojowi nadmiernej alka- Szczaw + 17,68 — 11,52 + 6,16
łizacji, nerki mogą wydalać nadmiar zasad, zatrzymując z ko- Pomidory + 20,72 — 7,05 + 13,67
lei w ustroju produkty kwaśne. Zatem zdrowe nerki są między Pomarańcze + 12,46 — 2,85 + 9,61
innymi gwarantem równowagi biologicznej ustroju. W regula- Jabłka + 3,55 — 2,17 + 1,38
cji równowagi kwasowo-zasadowej ustroju udział biorą takŜe
wątroba, Ŝołądek i jelita. śołądek, wskutek wydzielania kwaś- 48
nego soku Ŝołądkowego powoduje niejako fizjologiczne od- Patrz: H o r s t A. „Fizjologia patologiczna" Warszawa, 1959, pas-
sim.
« j.w. " Patrz: Prof. Jan Muszyński „Ziołowa apteczka domowa", Warsza-
wa, 1951, passim.
 Reasumując powyŜsze dane, naleŜy zwrócić szczególną
uwagę na prawidłowe łączenie produktów Ŝywnościowych.
Przede wszystkim naleŜy unikać łączenia produktów zawiera-
jących w duŜych ilościach ten sam składnik i mających te
same właściwości. JeŜeli poszczególne posiłki są zestawione
prawidłowo, dochodzi w ustroju do równowagi działania za-
kwaszającego i alkalizującego.
Analizując powyŜsze dane, moŜna takŜe samemu ukła-
dać jadłospis z odpowiednim bilansem mineralnym.
100 g mięsa lub kiełbasy______________________ — 23,51
100 g białej bułki ______________________________ — 11,59
1 jajko (waŜy ok. 50 g) ------------------------------------ _ — 12,15
razem — 47,25
równowaŜników kwasowych.
100 g marchwi ________________ ... _____________ + 9,54
100 g sałaty zielonej ____ „______ ....... ___ . .. , m + 14,13
100 g buraków czerwonych ______________________ + 11,37
200 g ziemniaków ______________ ....._________________ + 13,42
razem + 48,36
równowaŜników zasadowych.
A więc: dla zobojętnienia 250 g produktów kwasotwór-
czych naleŜałoby zjeść ok. 500 g produktów zasadotwórczych.
■CZĘŚĆ III
KaŜdy moŜe stać się
lekarzem dla siebie
WSTĘP
W pielęgnowaniu zdrowia, będącego podstawą
urody, prawidłowe odŜywianie odgrywa równie waŜną rolę,
jak higiena i odpoczynek. Istnieją pokarmy lekkostrawne i
cięŜkostrawne. Umiejętnie je zestawiając, zdrowy człowiek
korzystać moŜe zarówno z jednych, jak i z drugich. Nie trzeba
Ŝyć samymi surówkami, by zapewnić organizmowi witaminy.
JednakŜe jarzyna, która najpierw moczy się godzinami, potem
parzy się wrzątkiem w celu usunięcia ostrego lub kwaśnego
smaku (np. z kiszonek kapusty), a wreszcie gotuje
godzinami — (z przestarzałych ksiąŜek kucharskich wyczytać
moŜna takie recepty) — czy zalewa do gotowania nadmierną
ilością wody (np. przy gotowaniu ziemniaków, fasolki, kalafiora
etc) zlewając ją potem do kanalizacji, taka jarzyna jest nic
nie warta. Dlaczego? Bo witaminy i sole mineralne zostały
wymoczone, wygotowane i oddzielone. To, co pozostało
wypełnia wprawdzie Ŝołądek, lecz nie zawiera juŜ składników
potrzebnych organizmowi dla zdrowia i urody ciała. Często
kładzie się teŜ większy nacisk na ilość, niŜ na jakość, choć to
jest równie błędne gdyŜ wszystko, co się je i pije, dostaje się
nie tylko do Ŝołądka, lecz do mięśni i krwi. Dla ogólnego
dobrego samopoczucia jest i pozostaje najwaŜniejszą zasadą:
poŜywienie zdrowe, umiarkowanie obfite, lecz regularne. Oto
dla orientacji podstawowe prawidła: 1. Naturalne pokarmy
powinny być podstawą poŜywienia.
To znaczy, Ŝe jadłopis powinien zawierać o kaŜdej porze
roku świeŜe jarzyny i owoce. Konserw uŜywać tylko
w ostateczności.
 2. Wszelkie jarzyny gotować naleŜy krótko i w małej ilości
wody (np. do obranych ziemniaków nalać tylko tyle wrząt
ku, by nie potrzeba było odlewać wody po ich ugotowa
niu, lub uŜyć jej pozostałość do przyrządzania zup i sosów).
3. Sałatki z drobno siekanej kapusty nie .naleŜy parzyć, od
lewając wodę. Sałatki warzywne z utartych jarzyn, przy
rządzane z harmonizujących ze sobą składników smakują
nie gorzej, niŜ sałatki z gotowanych i parzonych jarzyn.
Opierając się na doświadczeniach lekarzy naturalistów,
nie naleŜy łączyć ze sobą „tego, co rośnie na drzewie
z tym, co rośnie pod ziemią (wyjątek stanowi sok cytry
nowy). I tak np. przyrządzając sałatkę jarzynową nie na
leŜy do niej dodać surowych jabłek a przyprawiając su
rówkę z kiszonej kapusty, łączyć moŜna cebulę i marchew
lub cebulę i jabłko. Niektórzy wprawdzie uwaŜają, iŜ
takŜe jabłka stanowią wyjątek, lecz to powinien doświad
czyć kaŜdy sam na sobie, obserwując po spoŜyciu takiej
mieszanki, własne samopoczucie.
4. ŚwieŜa ryba lub mięso, krótko duszone z plasterkami
cebuli są znacznie zdrowsze, niŜ peklowane, marynowane
czy wędzone, a następnie moczone godzinami i przetrzy
mywane na ogniu.
5. Gdy w dni świąteczne spoŜywamy mięso i ryby, naleŜy
1/2 godziny przedtem wypić 1 szklankę surowego soku
z jarzyn lub owoców, a nie filiŜankę tłustego bulionu.
6. Ilość posiłków naleŜy rozłoŜyć tak, by zasiąść do stołu
z uczuciem lekkiego głodu. Rozpocząć posiłek modlitwą,
która wpływa kojąco na układ nerwowy.
7. Nie śpieszyć się przy jedzeniu, wyłączając nieprzyjemne
myśli. Ułatwia to trawienie.
8. W jedzeniu zachować umiar. Przepełniony Ŝołądek źle
wpływa na samopoczucie, gdyŜ nie daje sobie rady z nad
miarem dostarczonego mu poŜywienia. Skutkiem tego są
dolegliwości trawienia, zrazu przejściowe, później zaś
stałe.
9. Nie naleŜy popijać kaŜdego kęsa herbatą czy innym pły
nem. Podczas jedzenia nie powinno się w ogóle pić, naj
wyŜej przed jedzeniem i kilkanaście minut po nim, gdyŜ
płyny rozcieńczają soki trawienne.
10. Nie jadać cięŜkostrawnych (kaczka, gęsina itp.) potraw ani
obfitych posiłków na krótko przed snem.
11. Nie naleŜy jadać między posiłkami, gdyŜ powoduje to nie-
strawność.
12. W przypadku silnej gorączki wstrzymać się od jedzenia
na rzecz zwiększonej ilości płynów. JednakŜe lekarz po-
winien zadecydować o długości takiego postu, by orga-
nizm nie osłabł.
Opisane wyŜej reguły odnoszą się do diety zwykłej, sto-
sowanej w większości domów. Lecz skoro my, jako lud adwen-
towy mamy przygotować się na powtórne przyjście Pańskie,
powinniśmy zreformować nasz stosunek do pokarmów, które
decydująco wpływają na zachowanie naszego ciała jako Świą-
tyni Ducha Świętego (1 Kor. III, 16—17). Chcę przytoczyć tu
słowa Ellen G. White, która wskutek charyzmatu proroczego,
jakim ją obdarzył Bóg, trafnie oceniała sprawy, o których
pisała i które miały związek z doczesną i wieczną pomyślnoś-
cią człowieka. „Mięso nie było nigdy najlepszym pokarmem,
lecz obecnie uŜywanie go jest podwójnie godne nagany, po-
niewaŜ choroby zwierząt raptownie wzrastają. Zwierzęta cho-
rują coraz bardziej i nie potrwa długo, a potrawy mięsne bę-
dzie odrzucało wielu spoza adwentystów dnia siódmego",
„...zboŜe, owoce, orzechy i jarzyny tworzą dietę wybraną dla
nas przez Stworzyciela. Pokarmy z tych produktów przygo-
towane w sposób prosty i naturalny są najbardziej poŜywne
i zdrowe, dają siłę, wytrzymałość i bystrość umysłu, co nie
zostanie osiągnięte przy niewłaściwej i podniecającej diecie."
A dalej poucza nas, wyprzedzając poniekąd epokę oraz
nadchodzące wydarzenia, mówiąc: „Nadejdzie czas i nie będzie
rzeczą bezpieczną jadać mleko, śmietanę, masło i jajka, to
Bóg to objawi. Nie naleŜy stosować Ŝadnych skrajności w tej
dziedzinie. Sprawa spoŜywania mleka, masła w swoim czasie
się rozwiąŜe, lecz poselstwo brzmi, Ŝe nie musicie sprowadzać
na siebie czasu ucisku przedwcześnie i w ten sposób zamęczać
się na śmierć. Zaczekajcie, aŜ Pan utoruje drogę przed wami."
...„Wiele zapytuje: „Co mam jeść i jak mam Ŝyć, aby mieć
najwięcej przyjemności w Ŝyciu? Obowiązek i prawo pomija
się dla chwilowego zadowolenia. Jeśli chcemy mieć zdrowie,
musimy Ŝyć dla niego. Jeśli chcemy udoskonalić nasz chrześ-
cijański charakter, musimy odpowiednio Ŝyć. Zawsze o tym
mówię, by zapobiec nieporozumieniu, Ŝe adwentyści dnia
siódmego to jakaś organizacja o skrajnych poglądach. Niech
Pan nas zachowa od skrajności i eksperymentów. Niech nikt
nie proponuje skrajnych poglądów na temat tego, co mamy
jeść i co mamy pić. Pan dał światło. Niech lud nasz przyjmie
to światło i chodzi w nim. Potrzebna jest znajomość Boga
i Jezusa Chrystusa. Ta znajomość jest Ŝyciem wiecznym"
(E. G. White).
Niech będzie Bogu chwała, Ŝe poselstwo zdrowotne repre-
zentowane przez ruch adwentystyczny znajduje dziś oddźwięk
wśród ludzi bez względu na ich światopogląd. Coraz częściej
świat nauki, zajmujący się tą problematyką, zaczyna przyzna-
wać słuszność ideom zdrowotnym głoszonym przez ruch ad-
wentystyczny na całym świecie.
1. SYSTEM OD2YWIANIA W/G WAERLANDA
I DRA BIRCHER-BENNERA
Wśród dietetyków „reformatorów" lat trzydziestych na-
szego stulecia najbardziej niekonwencjonalnym był Bircher--
Benner, lekarz ze Szwajcarii, twórca metody leczenia dietą
jarską: surówkowo-mleczną. Stworzył on interesującą teorię
odŜywiania, opierając ją na fakcie fotosynte*^ Zwrócił on
bowiem uwagę na fakt, Ŝe zielone części rosmi są źródłem
procesów energetycznych, a energia ta zostaje przez rośliny
częściowo zuŜyta, a częściowo zmagazynowana w złoŜonych
związkach chemicznych, jak białka, tłuszcze i węglowodany
odkładane w liściach, korzeniach, bulwach, nasionach i owo-
cach. Organizmy ludzkie i zwierzęce nie mają zdolności wią-
zania energii słonecznej i czerpać ją muszą pośrednio —
z roślin.
Dr Bircher-Benner, wychodząc z powyŜszego załoŜenia
uwaŜał, Ŝe chcąc zachować zdrowie powinno się skorzystać
z jak największej ilości energii słonecznej, ukrytej w rośli-
nach. UwaŜał on, Ŝe powinno się 50*/o codziennego poŜywie-
nia przyjmować w postaci surowych roślin, gdyŜ przez zabiegi
kulinarne, polegające na oddziaływaniu wysokiej temperatury
na te produkty, tracą one swe właściwości odŜywcze. W swym
sanatorium w Zurichu, wysiłki lecznicze kierował na przyczynę
choroby, a samą chorobę traktował jako rzecz drugorzędną. Dr
Bircher-Benner udowodnił, jak pisze w swojej ksiąŜce
„Ernahrungskrankheiten" z roku 1931 — na podstawie listów
tysięcy ludzi wyleczonych oraz na podstawie własnych do-
świadczeń sanatoryjnych z chorymi, Ŝe przyczyną bardzo wielu
rozpowszechnionych chorób są błędy w odŜywianiu. Doszedł on
do wniosku, Ŝe zbyt wysokie spoŜycie pokarmów kwaso-
twórczych, jak białka, i produkty mączne, z jednoczesnym nie-
doborem witamin, soli mineralnych i pokarmów zasadotwór-
czych. (jarzyny i owoce), są przyczyną róŜnych dolegliwości.
Ustrój bowiem zatracił swą biologiczną równowagę kwasowo--
zasadową przez nieodpowiedni stosunek jednych pokarmów
do drugich (prawidłowy stosunek pokarmów zasadotwórczych
do pokarmów kwasotwórczych powinien być 1:2 na korzyść
pokarmów zasadotwórczych).
Leczenie dietą rozpoczynano bez względu na charakter do-
legliwości zawsze od kilku dni postnych podając choremu wy-
łącznie małe ilości surowych soków owocowych i warzywnych,
i .zwiększając te ilości stopniowo w ciągu kilku tygodni, dołą-
czając potem równieŜ surówki oraz mleczko migdałowe, które
posiada właściwości podobne do mleka zwierzęcego. Po tym
okresie pacjent przechodził na normalną dietę jarską z duŜą
ilością surówek, owoców, razowego chleba, potraw jarskich
gotowanych, mleka zwierzęcego i jego przetworów. DuŜą wagę
przykładał takŜe do stanu psychicznego chorego, uspakajając
go przy pomocy metod psychoanalizy.
Z biegiem czasu jego efekty lecznicze nabrały rozgłosu
światowego i stał się on nie tylko uzdrowicielem tysięcy ludzi,
ale równieŜ „rewolucjonistą" w dziedzinie medycyny szkolnej.
Choć posiadał dyplom lekarski, stał się ciągłym obiektem ata-
ków ze strony „kolegów po fachu", którzy zazdroszcząc mu
sławy i efektów terapeutycznych uznali go za szarlatana, kie-
rującego się „nienaukowymi" metodami. Atakowano przede
wszystkim jego twierdzenie o teorii kaloryczności. UwaŜał on
bowiem, iŜ nie moŜna w jednostkach ciepła wyrazić wartości
energetycznej pokarmu, gdyŜ doświadczalne spalanie pokar-
mów w kalorymetrze zachodzi gwałtownie i w wysokiej tem-
peraturze. W organizmie Ŝywym natomiast, warunki spalania
są odmienne, przemiany skomplikowane, przy czym źródłem
ich jest nie tyle ciepło, ile energia świetlna.
Źródłem Ŝycie — wg Bircher-Bennera jest właśnie to słoń-
ce, ta energia, która ukryta w roślinach, przechodzi wraz z ich
spoŜywaniem do naszego organizmu, utrwalając w nim „słoń-
ce". Udowodnił on takŜe bezuŜyteczność teorii kaloryczności:
np. ryŜ polerowany, mąka czy cukier rafinowany, są przecieŜ
teŜ pokarmem wysoce kalorycznym, lecz pozbawione własnych
Witamin, wręcz szkodliwe.
Dieta „radiacyjna" dr Bircher-Bennera potwierdzona zo-
stała obecnie przez naukę (na mocy międzynarodowego poro-
zumienia wprowadzono na miejsce miary energii kalorii, jed-
nostki Joule, które są ekwiwalentem między energią mecha-
niczną i ciepłem).
 System odŜywiania szwedzkiego dietetyka Are Waerland
(1876—1955) oparty jest na zasadach podobnych do głoszo-
nych przez dr Bircher-Bennera i znalazł w Szwecji 1/2 mi-
liona zapalonych zwolenników. Nauka Are Waerlanda opiera
się na załoŜeniu, Ŝe właściwym pokarmem człowieka jest po-
karm roślinny. Wszystkie choroby — mówił Waerland, podob-
nie jak to głosił dr Bircher-Benner, są objawami braków lub
zatruć powstałych wskutek nieprawidłowego odŜywiania. Jego
zdaniem, organizm nie znosi nagromadzenia drobnoustrojów
gnilnych, które rozwijają się w olbrzymich ilościach wskutek
pobierania pokarmów pochodzenia zwierzęcego. Natomiast do-
maga się bakterii fermentacyjnych, które mają sprzyjające
warunki rozwoju podczas rozkładu produktów Ŝywnościowych
pochodzenia roślinnego. Głównymi składnikami jego diety to
świeŜe jarzyny, owoce, zielone liście, kasza, przyrządzana
z czworakiego ziarna zboŜowego oraz mleko w kaŜdej postaci.
Potrzebną ilość płynów zapewnia organizmowi woda mineral-
na, napary ziołowe i wywar z jarzyn. PoŜywienie, wg Waer-
landa powinno pochodzić z naturalnej gleby, tzn., Ŝe nie po-
winno się uŜywać sztucznych nawozów, arii trujących środków
chemicznych do zwalczania szkodników. Kto decyduje się na
dietę Waerlanda, musi zrezygnować z mięsa pod kaŜdą posta-
cią, z ryb, jaj, kawy, herbaty, kakao, alkoholu i tytoniu. Are
Waerland odrzuca takŜe cukier rafinowany, gdyŜ przez „pro-
ces uszlachetniania" otrzymuje on zbyt wiele substancji che-
micznych, a ponadto pozbawiony jest witamin i soli mineral-
nych. Sól stosuje bardzo oszczędnie, natomiast przyprawia po-
karmy obficie cebulą i czosnkiem. System Waerlanda oparty
jest na 8 regułach:
1. Dzień rozpocząć naleŜy „eliksirem zdrowia" w postaci
1/2 1 wywaru z jarzyn (wypija się tylko wodę, w któ
rej gotowano ziemniaki, marchew, seler, pietruszkę —
bez soli).
2. Rano naleŜy brać zimny lub zmienny, tzn. ciepło-zim-
ny prysznic wg metody ks. Kneippa. Potem szczotko
wanie ciała „na sucho" przy pomocy szczotki włosianej.
Następnie trochę gimnastyki porannej, szybki spacer
lub krótki bieg na świeŜym powietrzu.
3. Śniadanie lekkostrawne w postaci zsiadłego mleka z do
datkiem laktozy (cukier mlekowy), siekanej cebuli,
2 łyŜek mielonego siemienia lnianego, 2 łyŜek otrąb
pszennych i 1 łyŜeczki sproszkowanej pokrzywy. Po
tem soczyste owoce: jabłka, gruszki, jagody etc.
4. Wystrzegać się naleŜy surowych owoców w połączeniu
z chlebem, potrawami zboŜowymi, ziemniakami, jarzy
nami i warzywami liściastymi, gdyŜ połączenia takie
powodują wzdęcia i nadmierną fermentację w jelitach.
5. Nie popijać w czasie posiłków, gdyŜ rozcieńcza się
w ten sposób soki trawienne Ŝołądka, co utrudnia jego
pracę.
6. ZwaŜać naleŜy na dobry nastrój przy jedzeniu, wyłą
czając w czasie posiłków wszelkie nieprzyjemne myśli,
naleŜy skupić uwagę na dobrym Ŝuciu.
7. Posiłek obiadowy (moŜna go wymieniać z kolacją) po
winien składać się z „PoŜytku" z dodatkiem musu ja
błkowego lub z innym kompotem czy suszem owo
cowym i mlekiem. Wszelkie inne dodatki są niewska-
zane.
8. Regułą powinno być uzupełnianie produktów Ŝywnoś-
ciowych przez ich wymienialność. Jeśli np. w skład
obiadu weszły produkty zboŜowe, to kolacja powinna
składać się z jarzyn, surówek, ziemniaków i mleka —
lub odwrotnie.
Liczba zwolenników diety Are Waerlanda rośnie z roku na
rok, gdyŜ doświadczają oni na sobie zbawienne rezultaty tej
diety, która tak, jak system dr Bircher-Bennera oparta jest
zupełnie „bezwiednie" i samoczynnie na starych wypróbowa-
nych w ciągu wieków, zasadach biblijnych, które okazały się
być „drogą ku Ŝywotowi".
2. CHOROBA WRZODOWA śOŁĄDKA I DWUNASTNICY
(niedokwaśność)
Niedomagania i schorzenia przewodu pokarmowego,
a w szczególności choroby Ŝołądka, stały się, zwłaszcza w ostat-
nim czasie, powaŜnym problemem społecznym. Setki tysięcy
pracogodzin poświęca lecznictwo tym schorzeniom, a miliony
roboczogodzin traci corocznie przemysł. Ogół społeczeństwa nie
docenia roli i znaczenia układu trawiennego w organizmie
i nie widzi źródła zaburzeń czynnościowych Ŝołądka i jelit
w nieprawidłowym odŜywianiu się i niewłaściwym trybie
Ŝycia.
Zbyt obfite w kalorie pokarmy, nadmierna konsumpcja
tłuszczy i mięsa, dieta jednostronna, uboga w surówki, jarzy-
 ny, owoce i soki, jak równieŜ pośpieszne i niedokładne Ŝucie
pokarmu oraz naduŜywanie alkoholu, tytoniu i kawy są często
przyczyną choroby i cierpienia. RównieŜ czynnik psychiczny
odgrywa tu doniosłą rolę. NiezaleŜnie od zajmowanego w tej
kwestii stanowiska, rzeczą niezaprzeczalną jest, Ŝe zarówno
procesy fizyczne ustroju, jak i psychiczne stanowią funkcjo-
nalną całość. Znaczy to, Ŝe funkcje fizyczne i psychiczne po-
wiązane są ze sobą tak ściśle, Ŝe wkroczenie w jedną z jej
sfer pociągnęłoby za sobą z pewnością zmiany w drugiej sfe-
rze. Pogląd ten znajduje swe odbicie w Ŝyciu.
Pierwszymi sygnałami nieprawidłowego funkcjonowania
przewodu pokarmowego są wzdęcia, odbijania, nudności, zga-
ga, brak łaknienia. Najczęściej stosuje się w takich przypad-
kach środki dla zlikwidowania objawów, nie troszcząc się o źró-
dło powstałego zła. W ten sposób dopuszcza się do powstania
zmian patologicznych w organizmie i do trudnych do leczenia
chorób.
Z punktu widzenia lecznictwa biologicznego cierpienie to
jest związane z ogólnym schorzeniem ustroju, a więc z wadli-
wą przemianą materii, a metody leczenia chemikaliami w celu
neutralizowaniu kwasów oraz przywrócenia ustrojowi równo-
wagi zasadowo-kwasowej nie dają rezultatów. Zalecane często
przez lekarzy niewolnicze stosowanie tzw. „diety" jednostron-
nej mleczno-kaszkowo-kleikowej, zawierającej bardzo mało
witamin, składników mineralnych i substancji bodźcowych dla
ruchu robaczkowego jelit, pogarsza w większości przypadków
stan choroby. Błędy dietetyczne niejednokrotnie prowadzić mo-
gą do ostrego zapalenia błony śluzowej Ŝołądka, wrzodów i no-
wotworów. Dlatego teŜ na uwadze naleŜy mieć wzmocnienie
całego organizmu ze szczególnym uwzględnieniem układu ner-
wowego — przez właściwe odŜywianie, bogate w sole mine-
ralne, witaminy i pierwiastki katalizujące procesy biochemiczne
(tzw. mikroelementy).
Zatem dieta powinna składać się przede wszystkim z pro-
duktów roślinnych: surowych soków owocowych, szpinaku, so-
ków warzywnych, zup i przypraw roślinnych, miodu itp. Na
czas kuracji naleŜy wyłączyć z jadłospisu tłuszcze zwierzęce
(oprócz świeŜego masła w małych ilościach), mięso, ryby
i jajka; natomiast intensywnie doprowadzać witaminę C
i B, szczególnie w postaci droŜdŜy (zalać wrzątkiem i zago-
tować).
Ogólną zasadę dietetyczną przy wszelkich niedomaganiach
przewodu trawiennego moŜna sformułować następująco: jeść
mało, regularnie, powoli. Pokarmy rozdrabniać dobrze w ja-
mie ustnej pamiętając, by były dobrze wymieszane ze śliną
przed połknięciem. NaleŜy równieŜ dbać o stan uzębienia. Sól
kuchenna nie ma znacznego wpływu na wydzielanie kwasu
solnego przez gruczoły Ŝołądkowe, natomiast goryczki zawarte
w ziołach wywierają regulujący wpływ na wydzielanie soku
Ŝołądkowego i jego prawidłowy skład (Pawłów).
RównieŜ gimnastyka, ćwiczenia oddechowe, umiejętnie
stosowane, dają niekiedy dobre rezultaty. W celu pobudzenia
gruczołów wydzielania wewnętrznego do pracy, dostarczamy
organizmowi na pewien czas tj. od 5—30 dni wyłącznie potra-
wy półpostne.
Dieta półpostna
Rano: pić ciepły wywar tzw. „Napój poranny" bez dodatku
siemienia lnianego w ilości 1—2 szklanek lub herbatę owo-cowo-
ziołowa..
Rp. Ribes nigrum czarna
porzeczka
Rosa canina
dzika róŜa
aa 25,0
Sambucus nigra
bez czarny
Vitis idaeae borówka
brusznica
Sposób przyrządzania: 3—4 łyŜki na 1 1 zimnej wody, ma-
cerować 10 godzin (np. przez noc), podgrzać do wrzenia i od-
stawić na 10 minut. Wypić w ciągu dnia po kaŜdym posiłku
(Po 1/2 godz.).
Ś n i a d a n i e : Zsiadłe mleko nie za kwaśne o temperaturze
pokojowej z dodatkiem otrąb pszennych lub płatków kuku-
rydzianych czy tarte jabłko z dodatkiem 1 łyŜeczki glukozy.
Poleca się teŜ mieloną pokrzywę, herbata ziołowa.
°biad: Do wyboru — „Smakosz" (sposób przyrządzania
Patrz pod „PoŜytek") lub ziemniaki pure ze świeŜym masłem,
surowe soki z marchwi lub świeŜej pokrzywy i mniszka le
karskiego rozcieńczone wywarem z jarzyn, jednodniowe zsia-
dłe mleko, herbata ziołowa.
K o l a c j a : Do wyboru: zupa mleczna (1/2 1 mleka wrzącego
rozcieńczonego wodą 1:1) z dodatkiem 2—3 łyŜek otrąb pszen-
nych i płatków kukurydzianych, sucharki, pszenne, masło lub
ziemniaki purś albo ryŜ na wodzie. Jako dodatek mus jabłko-
wy, herbata ziołowa.
W pierwszym dniu diety półpostnej wypić rano 1/2 ciepłej
wody z rozpuszczonymi w niej 2 łyŜkami soli gorzkiej (siar-
czan magnezu). Ilość tę wypija się małymi łykami w ciągu
20 minut. Zwykle, po 2 godzinach następuje rozwolnienie po-
wodujące oczyszczenie jelit. Przy stałej obstrukcji stosuje się
1/2 litrowe lewatywy: rano i wieczorem (z odwaru rumianku).
Lewatywy te stosować aŜ do uregulowania stolca do 2—3 wy-
próŜnień na dobę.
Zaleca się ćwiczenia gimnastyczne, rano szczotkowanie ca-
łego ciała „na sucho". Szczotkowanie naleŜy rozpocząć od stóp.
Po 3 tygodniu diety półpostnej zezwala się na spoŜywanie
„chleba chrupkiego", który naleŜy dobrze mieszać ze śliną i Ŝuć,
gotowany i przetarty szpinak, młodą sałatę takŜe cykorię. Po mie-
siącu surówki z jarzyn korzennych, ziemniaki purś z zaprawą
z czerwonych borówek. Zwiększyć naleŜy ilość przyjmowanych
soków jarzynowych i owocowych, jednakŜe wystrzegać naleŜy
się w dalszym ciągu kwaśnych owoców i cebuli. Po 5 miesią-
cach włączyć naleŜy do diety „PoŜytek" i chleb razowy.
W przypadku wrzodów Ŝołądka czy dwunastnicy włącza się
do diety sok z czarnych porzeczek w postaci kisielu, odwaru
lub soku. W celach profilaktycznych stosować zwykłą dietę
mleczno-jarską.
Wprost znakomitym środkiem przy wszelkich dolegliwoś-
ciach i zaburzeniach trawiennych, zastarzałych i trudnych do
wyleczenia jest tatarak (Acorus calamus). Lecznictwo ludowe
zaleca palaczom przy kuracji odwykowej Ŝucie kłączy tataraku.
Efekty są ponoć znakomite i dają poza tym podwójną ko-
rzyść: pomagają zwalczać nałóg i pobudzają wydzielanie so-
ków trawiennych Ŝołądka; poza tym są wspaniałym lekiem
przy depresji, wrzodach przewodu trawiennego i krwawych
stolcach. Herbatę z kłączy tataraku przyrządza się przez ich
macerację w zimnej wodzie, gdyŜ gotowanie lub mocne pod-
grzewanie niszczą składniki lecznicze: Do jednej szklanki wo-
dy dodać 1 łyŜkę rozdrobnionych kłączy i pozostawić przez
noc. Rano lekko podgrzać wstawiając szklankę do ciepłej wo-
dy. Pić1 po 1 łyku przed i po jedzeniu tj. 6 łyków dziennie, nie
więcej.
Dr A. Czurczak-Szaj owa w Szpit alu Miej ski m Nr 1
w Bielsku Białej, stosowała — w latach sześćdziesiątych —
w 122 przypadkach wrzodów Ŝołądka i dwunastnicy: kłącza
tataraku (Rhiz. Calami) + kwiat rumianku (Fl. Chamómil-
lae) + korzeń Ŝywokostu (Rad. Symphyti), uzyskując w 50%
przy wrzodach Ŝołądka (ulcus ventriculi) i w 42% przy wrzo-
dach dwunastnicy (ulcus duodeni) zanik nisz wrzodowych
w obrazie rentgenowskim po 3—5 tygodniowym podawaniu
w/w ziół.
MoŜna takŜe sporządzić aromatyczną nalewkę z:
50 g kłączy tataraku 5 g
goździków naturalnych
Zalać 1 1 czerwonego wina. Postawić w ciepłym miejscu
na 10 dni. Wstrząsać. Pić 3 X dziennie po 1 łyŜce przed i po
jedzeniu. Innym dobrym tonicum działającym wielostronnie,
jest arcydzięgiel (Archangelica officin.). Tonizuje on środki
naczyniowo-ruchowe, układ trawienny i moczowy, leczy ga-
stropatie wszelkiego pochodzenia, dyspepsje z niedostatecznym
wydzielaniem soków Ŝołądkowych (Kroeber). Zaleca się takŜe
w przewlekłych zatruciach nikotyną, alkoholem itp. Podawa-
ny bywa równieŜ w stanach wyczerpania nerwowego w celu
wzmocnienia energii Ŝyciowej. Arcydzięgiel, wykazały to naj-
nowsze badania naukowe, moŜe śmiało konkurować z szeroko
reklamowanym, importowanym z Azji, „korzeniem Ŝycia",
słynnym Ŝeń-szeń, jest on bowiem jego krajową namiastką.
Młode pędy i ogonki liściowe arcydzięgla uŜywa się jako do-
datek do aromatyzowania i dekoracji ciast i tortów, a świeŜe
korzenie i kłącza oraz młode liście dodać moŜna do surówek.
Herbatę z arcydzięgla sporządza się w naparach lub mace-
ratach na zimno. Dawka dzienna: 2 szklanki przez 3—4 ty-
godnie.
Herbata z tysiącznika (Hb. Centauri) wpływa takŜe dobrze
na wydzielanie soków Ŝołądkowych. 1 łyŜkę ziół na 1 szklankę
zimnej wody, macerować 6—8 godzin. Pić 3 X dziennie przed
posiłkiem po 1 szklance tego bogatego w goryczki maceratu,
który wybitnie zwiększa wydzielanie się soku Ŝołądkowego ob-
fitującego w pepsynę i kwas solny (Pawłów).
1
Patrz: Maria Treben: „Gesundheit aus der Apotheke Gottes",
A-4400 Steyr. 1979, passim.
 Przy niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych
i ogólnej atonii przewodu pokarmowego stosuje się równieŜ
z dobrym efektem drapacz lekarski (Cnicus benedictus). Jako
środek ogólnie tonizujący („vim vitalem excitans") znajduje
zastosowanie w przewlekłych chorobach wyniszczających orga-
nizm. 1 łyŜkę ziela drapacza macerować kilka godzin w szklance
zimnej wody, podgrzać, pić 3—4 X dziennie po 1 szklance
przed jedzeniem.2
Medycyna ludowa zaleca następujący przepis: 20 g korze-
ni drapacza lekarskiego zalać winem (1 1). Macerować 10 dni,
wstrząsając. ZaŜywać 3 X dziennie po 1 łyŜce przed i po je-
dzeniu.
Surówka z 5—7 liści nasturcji ogrodowej (Tropaeolum Ma-
jus), przyprawiona łyŜeczką tartego chrzanu, odrobiną oli-
wy i 2—3 łyŜkami zsiadłego mleka, konsumowana 2—3 X
dziennie, skutecznie leczy niedokwaśność Ŝołądka.
Mieszankę soków składających się ze świeŜych liści babki
zwyczajnej (Plantago major) i mniszka lekarskiego (Taraxa-
cum offic.) przepisuje się przy nieŜytach Ŝołądka z niedokwaś-
nością. Zalecany jest równieŜ chorym cierpiącym na chorobę
wrzodową Ŝołądka i dwunastnicy z normalną 8 lub obniŜoną
kwaśnością (przeciwskazany przy nadkwaśności).
ŚwieŜy sok z kapusty jest doskonałym środkiem gojącym
owrzodzenia Ŝołądka i dwunastnicy. Zawiera bowiem przeciw-
wrzodową witaminę U. Stosowany jest równieŜ z dobrym
skutkiem przy nieŜycie Ŝołądka z niedokwaśnością, zapaleniach
okręŜnicy oraz atonii jelit.4 Kurację rozpoczyna się od 1 szklanki
surowego soku wypitego łykami w ciągu dnia (1/2 godz.
przed posiłkami), zwiększać dawki soku co tydzień o 1 szklan-
kę, dochodząc w ciągu miesiąca do 4—5 szklanek dziennie.
Następnie zmniejsza się ilość wypitego soku, wracając w spo-
sób analogiczny, kończąc kurację 1 szklanką soku dziennie.
Surowy sok z tzw. „kwaśnej zajęczej koniczyny" (Oxakis
acetosella) zalecany jest przy podejrzeniu o nowotwór. Co
godzinę zaŜywa się 3—5 kropli soku rozcieńczonego herbatą
ziołową, składającą się z naparu świeŜego lub suszonego ziela
pokrzywy i nagietka lekarskiego. Herbatę taką naleŜy pić
łykami w ciągu dnia (co godzinę). Równocześnie stosować w
* dr E. S c h n e i d e r „Nutze die heilkrdftigen Pflanzen", Hamburg,
1980, str. 109.
*4 Patrz: Maria Treben, passim.
P. Czikow, J. Ł a p t i e w „Rośliny lecznicze bogate to wita-
miny" Warszawa, 1982, s. 92.
okolicy Ŝołądka częste ciepłe okłady z ziela skrzypu (Eąuise-
tum arvense).5
Dla pobudzenia ruchu robaczkowego jelit, w przypadku
nieregularnych i twardych stolców, zaleca się przyjmować
przed snem odwar mieszanki ziołowej „Normosan" — „Herba-
polu".
3. CHOROBA WRZODOWA śOŁĄDKA I DWUNASTNICY
(nadkwaśność)
Aby proces trawienia mógł normalnie przebiegać, cały
przewód trawienny powinien harmonijnie współpracować. Ro-
dzaj i jakość wydzielanych soków i enzymów trawiennych za-
leŜą od składu przyjmowanego pokarmu, a cały proces trawie-
nia związany jest ściśle z prawidłową czynnością układu ner-
wowego. Dlatego teŜ przy stosowaniu kaŜdej terapii schorzeń
narządu trawienia, trzeba — oprócz odpowiednich zaleceń die-
tetycznych i fitoterapeutycznych — uwzględnić stan nerwowy
pacjenta. Zaburzenia te mogą mieć wielorakie podłoŜe. Mię-
dzy innymi przyczyniają się do nich: naduŜywanie tytoniu,
alkoholu, a w miejszym stopniu herbata i kawa, draŜniąc
nerwy.
Według poglądów zwolenników tzw. medycyny psychoso-
matycznej, przyczyną choroby wrzodowej bywają czynniki
emocjonalne i uczucia stłumione.6 NaleŜy więc w pierwszym
rzędzie zapewnić spokojne warunki bytowania. Ograniczyć
wysiłek fizyczny i nerwowy, ułoŜyć odpowiednią dietę i regu-
lować trawienie. Na uwadze naleŜy mieć doprowadzenie do-
statecznej ilości witamin i soli mineralnych. Najodpowiedniej-
szą jest dieta bezmięsna, mleczno-jarzynowo-surówkowa. Po-
łoŜyć naleŜy nacisk na dobre przeŜuwanie przyjmowanych po-
karmów.
W stanach ostrych (krwawieniach i bólach) zaleca się sto-
sowanie przez kilka dni ścisłej głodówki, w czasie której pa-
cjent przyjmuje tylko łykami odwary I i II, herbatę ziołową,
surowy sok z marchwi. Celowe jest teŜ mieszać soki owocowe
z mleczkiem lnianym (nasiona świeŜo mielonego siemienia
lnianego macerować wrzątkiem).
Po ustąpieniu miejscowych podraŜnień, moŜna ostroŜnie
5
Patrz: Maria Treben, j.w.
'Patrz: L. Levi „Stress, Kórper, Seele und Krankheit", Gottin-
gen, 1964, passim.
przejść na dietę surówkową, dobrze rozdrobnioną, dokładnie
przeŜuwaną przez chorego. MoŜna np. podawać kilka rozdrob-
nionych ziemniaków i warzyw. W końou dieta pełna, jarska
z szerokim uwzględnieniem wszelkiego rodzaju surówek, MoŜ-
na teŜ 1 raz w tygodniu wprowadzić 1 dzień odŜywiania się
tylko surówkami.
Dieta ścisła
Pacjenci przyjmują dziennie od 1,5—2,5 1 płynu w postaci
„Napoju porannego" i wywaru z ziemniaków gotowanych
w łupinach. W pierwszym dniu diety ścisłej wypija się (przy
obstrukcji) rano 3/4 1 ciepłej wody z rozpuszczonymi w niej
3 łyŜeczkami soli gorzkiej (siarczan magnezu). Ilość tę wypija
się w ciągu 20 minut. Po ok. 2 godz. następuje wypróŜnienie.
Przyrządzanie odwarów: Odwar I (patrz pod „Napój po-
ranny"), Odwar II: 1/2 kg ziemniaków, nieobranych, dobrze
umyć, pokroić w plasterki, zalać 1,5 1 wody i gotować 15—20
minut pod przykryciem bez soli. Odcedzić wodę do naczynia,
ziemniaki wyrzucić.
Odwary I i II zmieszać i postawić w chłodnym miejscu.
PowyŜszą mieszankę chory. powinien przyjmować przez 5—7
dni co 2 godziny, od 8—20-ej w ilości: 3/4 szklanki odwaru +
1/4 szklanki soku z marchwi. O godzinie 14 i 18 dodatkowo
1/2—1 szklanki zsiadłego nie za kwaśnego mleka o tempera-
turze pokojowej.
Po ukończeniu diety ścisłej, 2 dni diety ostroŜnej, wstęp-
nej do diety zwykłej mleczno-jarskiej.
Rano: 250 ml odwaru I i II w równych częściach po
1/2 godzinie:
300 ml wywaru z owocu borówki czernicy (Vaccinium
Myrtillus): 2 łyŜki stołowe suszonego owocu czarnej ja-
gody zamoczyć w 1 1 wody i pozostawić przez noc, rano
gotować ok. 20 minut do objętości 1/2 1.
Śniadanie: 3/4 szklanki zsiadłego mleka (nie za kwaśne)
i 1/4 szklanki soku z marchwi. Po ok. 1/2 godzinie herbata
ziołowa (dobrać do rodzaju dolegliwości).
Obiad: 2—3 ziemniaki gotować w łupinach, obrać i utłuc,
dodać trochę świeŜego masła. Sok z marchwi, zsiadłe
mleko, sucharki lub chleb chrupki, płatki kukurydziane.
K o l a c j a : RyŜ gotowany na wodzie i mus jabłkowy lub
ziemniaki purć, mleko zsiadłe, masło, chleb chrupki, su-
charki, świeŜy twaroŜek.
P r z e d snem: Herbata ziołowa lub wywar z owocu borówki
czernicy. Rano i wieczorem 1/2 litrową lewatywę z na-
paru kwiatu rumianku (1 łyŜka ziół na 1/2 1 wrzątku).
Zaleca się lekkie ćwiczenia gimnastyczne, rano szczotko-
wanie całego ciała „na sucho".
Uwaga: Nie łączyć surowych owoców z surowymi jarzynami.
RównieŜ nie naleŜy jadać surowych owoców równo-
cześnie z produktami zboŜowymi. Do surówek stoso-
wać wyłącznie mleko zsiadłe, a nie słodkie. Surówki
dobrze mieszać ze śliną, by nie powodowały wzdęć
i niestrawności.
W leczeniu choroby wrzodowej nie moŜna pomijać ukła-
du nerwowego. Dlatego zaleca się mieszankę ziołową Herbapo-
lu „Nervosol".
Zioła działające przeciwbólowo i przeciwskurczowo:
Rp. Korzeń prawoślazu (Rad. Althaeae) 30,0
Korzeń Ŝywokostu (Rad. Symphytl) 20,0
Korzeń waleriany (Rad. Valerianae) 20,0
Mech islandzki (Lichen Islandicus) 20,0
Rp. Korzeń lukrecji (Rad. Glycyrrhizae) 20,0
Kora kruszyny (Cort. Frangulae) 60,0
Ziele srebrnika (Hbae Anserinae) 10,0
Liście melisy lekarskiej (Fol. Melissae) 10,0
Prof. Muszyński zaleca przeciw wrzodom Ŝołądka i dwu-
nastnicy:
Rp. Korzeń arniki (Rad. Arnicae) 20,0
Korzeń mniszka lekarskiego (Rad. Taraxaci) 60,0
Ziele jaskółcze (Hb. Chelidonii) 20,0
 Namiastką herbaty chińskiej, skutecznej przy chorobach
układu trawiennego, szeroko stosowanej w Niemczech, są liś-
cie malin i jeŜyn: 2 części liści jeŜyn 1 część liści malin
po zwiędnięciu zgnieść, spryskać wodą i zawinąć w ścierkę na
2—3 dni. PołoŜyć w miejscu ciepłym. Przez fermentację po-
wstaje zapach „róŜany". Po suszeniu liści zapach ten zanika,
lecz występuje powtórnie po zaparzeniu herbaty (herbatę tę
naleŜy trzymać w naczyniu szczelnie zamkniętym).
Znakomitą i pomocną herbatą przy nowotworach jest na-
par z kwiatu nagietka lekarskiego (Calendula Officinalis). Roś-
lina ta uchodzi za znakomity lek przeciwrakowy. 7 Pić 3—4 razy
dziennie po 1 szklance 1/2 godz. przed posiłkami.
Zgaga bywa często następstwem nieŜytu Ŝołądka, nad-
kwaśności i innych schorzeń. Dobrym środkiem przeciwko tej
dolegliwości jest sok surowych ziemniaków przyjmowany 3—4
razy dziennie po 1/4—1/2 szklanki. Sok ten stosowany jest
w lecznictwie ludowym do leczenia choroby wrzodowej Ŝo-
łądka i dwunastnicy. JuŜ na początku leczenia poprawia się
stan ogólny chorych, ustępują bóle, odbijanie, zgaga, mdłości
i wymioty.
Glikoalkaloid ziemniaka — tomatyna — jest wspomaga-
jącym środkiem przeciwnowotworowym i przeciwgrzybicznym,
odgrywa takŜe pewną rolę przy leczeniu obwodowego i ośrod-
kowego układu nerwowego.8
Soki surowe z ziela pokrzywy, krwawnika i mniszka le-
karskiego są nadzwyczaj pomocne przy leczeniu nowotworów
przewodu pokarmowego. Jeden łyk tego soku, zaŜywany co
godzinę, poprawia stan ogólny chorego. JuŜ po krótkiej kuracji
ustępują mdłości i wymioty, a Ŝołądek zatrzymuje podany po-
karm.
Hydroterapia zaleca 3 X tygodniowo szczególnie wzmac-
niające cały organizm, ciepłe kąpiele w macierzance (Herba
Serpylli): 200 g świeŜych lub suszonych ziół macerować 18—
20 godz. w 1 wiadrze wody, potem zagrzać, wlać do wanny
i dopełnić ciepłą wodą. Woda w wannie nie powinna sięgać
powyŜej okolic serca. Czas trwania kąpieli — 20 minut. Po
kąpieli nie wycierać ciała. WłoŜyć płaszcz kąpielowy i wejść
do łóŜka na 1 godzinę.9
7
P at r z: P . C z i ko w, J . Ł a p t i e w „ Roś lin y bogat e w wita min y"
str. 237.
8
j.w.
• Patrz: Maria T r e b e n, dz. cyt, s. 51—53.
4. OTYŁOŚĆ
Zakłócenie równowagi między procesami przyswajanu
pokarmów i ich spalaniem, niezrównowaŜenie między ilością
przyjmowanego poŜywienia, a rozchodem energii np. w for-
mie pracy fizycznej lub innych form ruchu mięśni, prowadzą
do otyłości.
Pracownicy umysłowi, nie pracujący fizycznie, nie uŜy-
wający sportu, a cieszący się doskonałym apetytem, zuŜywają
za mało energii na pracę mięśni i dlatego w ich tkankach od-
kłada się tłuszcz w nadmiernych ilościach.
Otyłość występuje teŜ u dzieci przekarmionych, niejedno-
krotnie prowadzi ona do powstania cukrzycy.
W etiologii naleŜy równieŜ brać pod uwagę przeŜycia ner-
wowo-psychiczne, .powodujące u niektórych osobników wzmo-
Ŝony apetyt, objawiający się nadmiernym i za bogatym w ka-
lorie odŜywianiem się.
Znacznie rzadziej otyłość jest chorobą, będącą następ-
stwem nieprawidłowej pracy gruczołów wydzielania dokrew-
nego, przysadki, gruczołów płciowych, niedoczynności tarczycy.
Ponad 9C°/o przypadków otyłości leczy się poprzez zmianę
sposobu odŜywiania się i zmianę trybu Ŝycia. W ten sposób
pobudza się leniwą przemianę materii powodującą obstrukcję
i zmusza organizm do szybkiego wydalania z organizmu szko-
dliwych produktów przemiany materii, przeróŜnych jadów
(takŜe bakteryjnych) oraz trucizn ustrojowych, gdyŜ bodźcowe
działanie na przewód pokarmowy wzmagające ruch robaczko-
wy jelita grubego, umoŜliwia pozbycie się nadmiaru tłuszczu.
Przy leczeniu wszelkich postaci otyłości podstawowe zna-
czenie ma dobra wola samego chorego, odpowiednio ustalony
system odŜywiania, picie ziół, oraz stosowanie zabiegów hy-
dropatycznych. Poprzez dietę jarsko-surówkową następuje od-
kwaszanie organizmu i przywrócenie mu równowagi zasado-
wo-kwasowej, co z kolei powoduje powrót do normalnego ciś-
nienia osmotycznego w tkankach. Bezwzględny zakaz spo-
Ŝywania słodyczy, cukru, miodu, czekolady, potraw z białej
mąki i powaŜne ograniczenie tłuszczów, muszą być respekto-
wane. Dzięki stosowaniu przeróŜnych jednostronnych „kuracji
cud", polegających np. na spoŜywaniu duŜych ilości mięsa, ryb,
jaj, moŜna wprawdzie trochę stracić na wadze, lecz jednocześ-
nie zaszkodzić organizmowi. Nadmierna ilość białka i choleste-
rolu wprowadzana do ustroju wywiera bowiem ujemny wpływ
na system krąŜenia i trawienia.
 Najskuteczniejszym środkiem pozbycia się nadwagi jest Z zabiegów fizykoterapeutycznych zaleca się: wstawanie
niezawodny post, a potem silne postanowienie zredukowania z łóŜka natychmiast po obudzeniu się, gimnastykę lub pracę
ilości dotychczas konsumowanych produktów Ŝywnościowych. fizyczną na świeŜym powietrzu, pływanie, turystykę.
JednakŜe przed przystąpieniem do kuracji odchudzającej nale- Leczenie dietetyczno-fitoterapeutyczne w połączeniu z hy-
Ŝy bezwzględnie zasięgnąć porady lekarskiej. droterapią powoduje w krótkim czasie utratę nadwagi. Zaleca
się takŜe codzienną gorącą kąpiel ziołową z naparu macierzan-
Dieta postna od 5—7 dni ki (Herba Serpylli) — patrz poprzedni rozdział, z następują-
cym po niej zimnym prysznicem lub obmycie ciała w zim-
Rano: 1 szklanka herbaty ziołowej przeciw otyłości. nej wodzie z dodatkiem octu. Polewanie zimną wodą dolnych
Śniadanie: 1/2 1 soku marchwi, po 30 minutach 1/2 1 i górnych kończyn (patrz wodolecznictwo).
„Napoju porannego", po 2 godz. 1 szklanka herbaty zio- Jeśli otyłość połączona jest z cukrzycą, odtłuszczanie na-
łowej. leŜy przeprowadzać bardzo powoli, pod ścisłą kontrolą lekarza.
Jak wykazały niezbicie wyniki badań ostatnich lat, niska
Obiad: j.w., lecz bez herbaty ziołowej. zawartość włóknika w diecie moŜe być m. in. przyczyną po-
K o l a c j a : 1 szklanka „Napoju porannego" wstawania cukrzycy, sprzyja równieŜ chorobom serca i na-
czyń krwionośnych.
Przy obstrukcji, wieczorem 1/2 litrową lewatywę z na-
paru kwiatu rumianku (1 łyŜka stołowa na 1/2 1 wrzątku). 5. CUKRZYCA
Po ukończeniu diety postnej — 2 dni diety ostroŜnej „pół-
postnej" (potem przejście na dietę zwykłą jarską). Cukrzyca zaliczana jest do chorób cywilizacyjnych zwią-
Rano: w dowolnej ilości „Napoju porannego", sok z mar- zanych z wadliwą przemianą materii. Badania kliniczne wyka-
chwi, po 1 godzinie szklanka hefbaty ziołowej. zały, ze chorzy powinni otrzymywać w poŜywieniu duŜe ilości
włóknika. DuŜe znaczenie ma tu równieŜ hemiceluloza, wy-
Obiad: ziemniaki gotowane w łupinach, zsiadłe mleko, sok stępująca w wodorostach morskich agar-agar. Celuloza i hemi-
z marchwi lub kasza krakowska gotowana na wodzie ze celuloza stanowią budulcowo-strukturalną część roślin. W die-
świeŜym masłem, mus jabłkowy, herbata ziołowa. cie człowieka funkcje poszczególnych składników włóknika są
Kolacja: j.w. lub agar-agar: 1 łyŜkę agaru zalać szklanką róŜne. Celuloza i hemiceluloza np. są zdolne absorbować wodę,
wody, gotować 10—15 minut, pić w stanie ciepłym. Po- pęczniejąc w przewodzie pokarmowym, draŜniąc ściany jelit
Ŝądany równieŜ sok z marchwi. zwiększają ich perystaltykę a tym samym przyśpieszają wyda-
lanie z organizmu resztek pokarmowych i produktów prze-
Wspaniała herbata przeciw otyłości: miany materii.10
Rp. Morszczyn pęcherzykowy 40,0 Badania prowadzone od wielu lat w niektórych rejonach
(Fucus vesiculosus) Afryki, wykazały, Ŝe u prymitywnych p.emion, odŜywiających
Korzeń bzu czarnego 20,0 się pokarmami zawierającymi duŜą ilość włóknika, natomiast
(Rd. Sambucus) znikomą ilość cukru rafinowanego, cukrzyca jest chorobą nie-
2-4 łyŜek ziół zalać 1 1 wrząt- znaną. TakŜe obserwacje prowadzone podczas II wojny świa-
Kora kruszyny 15,0 ku t macerO wać przez noc.
towej w Wielkiej Brytanii wykazały, iŜ zwiększenie zawartości
(Cortex Franguli) ^ j
celulozy w pokarmach, np. dodanie otrąb do chleba, zmniejsza-
Rano zagrzać, przecedzić. Pić ło wyraźnie ilość zachorowań i przyczyniało się do poprawy
Owocszakłaku 15,0 powyŜszych zaleceń . zdrowia chorych.
(Fructus Rhami)
10
Ziele dymnicy pospolitej 10,0 Patrz: Z i e m i a ń s k i S. „Fizjologia Ŝywienia ludzi w wieku
podeszłym" Wrocław, 1980, passim.
(Hb. Fumaria)
 Przy cukrzycy zaleca się znakomitą herbatę, obniŜającą jak np. zaburzenia czynności jajników, napięcia atoniczne lub
poziom cukru we krwi i pobudzającą pracę trzustki: hypertoniczne.
Rp. Kłącza kuklika pospolitego 30,0 Wspólną cechą wszystkich postaci choroby gośćcowej są
Rhiz. Gei urbani zmiany w organizmie ludzkim, umiejscawiające się przede
Liście czarnej jagody 10,0 wszystkim w tkance łącznej poszczególnych narządów.
Fol. Myrtilli 1 łyŜka ziół' na 1 szklanką PoniewaŜ dolegliwości reumatyczne i artretyczne są cho-
Liście jeŜyn 10,0 wrzątku. Pić 3 X dziennie robami całego organizmu ludzkiego, leczenie polega na przy-
wróceniu ustrojowi jego normalnego stanu biochemicznego. JuŜ
Fol. Rubi fructicosi 1 szklankę po posiłkach. Hipokrates twierdził (Kampferer: „Die Werke des Hipokra-
Pięciornik gęsi (srebrnik) 30,0 tes"), Ŝe choroba gośćcowa jest uzaleŜniona od przemiany ma-
Hb. Anserinae terii. Określił on ponadto powstanie i przebieg kaŜdej choroby
jako zaleŜnej od stopnia obciąŜenia organizmu przez szkodliwe
Strąki fasoli 20,0 dla ustroju wytwory przemiany materii („organische Schlac-
Pericarpium Phaseoli ken").
Liście czarnej jagody (borówka czernica) naleŜy zbierać Przyczynom powstawania i zatrzymywania się w ustroju
przed owocowaniem. Zawierają wtedy najwięcej myrtiliny, szkodliwych produktów przemiany materii sprzyjają:
środka obniŜającego znakomicie poziom cukru, a zarazem le-
czącego trzustkę. 1. nadmierne spoŜycie mięsa, ryb, jaj, tłuszczów itp., co
Zaleca się równieŜ picie soku z czarnej porzeczki w ilości sprzyja nagromadzeniu się w organizmie resztek pro
3 X dziennie 1 szklankę przed jedzeniem. duktów przemiany białkowej,
Chorym na cukrzycę zaleca się takŜe sok ze świeŜych 2. nadmierne gromadzenie w ustroju szkodliwych metabolitów
ogórków, który, zawierając insulopodobne substancje, obniŜa przemiany materii. Dotychczasowe badania pozwoliły na
znakomicie zawartość cukru we krwi. Ponadto bardzo dobrze stwierdzenie całego szeregu szkodliwych związków, wystę
znoszony jest przez chorych.11 pujących we krwi i moczu chorych osobników, jak np.: nad
TakŜe picie rozcieńczonego soku z kiszonej kapusty, soku miar kwasu moczowego, kreatyny, amoniaku i innych pro
z selera + marchwi, spoŜywanie cebuli, czosnku, szparagów duktów niedostatecznego spalania przy przemianie białko
i porów sprzyjają pracy trzustki wspomagając przemianę wę- wej. Kwas moczowy jest wprawdzie normalnym składni
glowodanową ustroju.12 kiem przy purynowej przemianie, lecz jego nadmiar wy
dzielający się w tkankach jest zjawiskiem patologicznym
6. REUMATYZM I ARTRETYZM i przyczyną powstawania róŜnych chorób (dr Bircher-Ben-
ner „Harnsaure als ein Faktor bei der Entstehung von
Choroby gośćcowe (reumatyczne) obejmują pewien zespół krankheiten"). Stwardniałe tkanki, (szkoła niemiecka na
chorobowy, objawiający się jako ciągnące, niezlokalizowane zywa je gelozą) świadczą o zahamowaniu normalnej pracy
bóle o zmiennym charakterze i nasileniu. w organizmie i o nadmiernym obciąŜeniu tkanki łącznej,
Ostry gościec stawowy jest chorobą wywoływaną bezpo- co staje się przyczyną zwyrodnienia.
średnio przez zakaŜenie drobnoustrojami, zaś gościec przewle- 3. niedostateczne wydalanie.
kły i zniekształcający wymaga uwzględnienia innych przyczyn Dr Bircher-Benner udowodnił, Ŝe moŜność wydalania kwa-
su moczowego z organizmu przez jelita i skórę waha się
"dr E. S c h n e i d e r „Nutze die Heilkraft unserer Nahrung",
Hamburg, 1980, s. 203. w granicach od 0,3—0,5 g dziennie, a pierwotną i najwaŜ-
11
Patrz: dr. E. Schnę i der: „Nutze die Heilkraft unserer Nah~ niejszą przyczyną reumatyzmu są zaburzenia w czynnoś-
rung", s. 173—175. ciach narządów trawienia i wydalania.
 Częstym błędem terapii z punktu widzenia biologiczno-- Schemat diety przeciwreumatycznej (stan ostry).
medycznego jest jednostronne leczenie miejscowe poprzez na-
cierania, diathermie, kąpiele, okłady etc. Tak samo w chemio- Rano: „Napój poranny"
terapii ogólnie przyjęta metoda leczenie salicylanami przedsta-
wia typowy obraz zwalczania objawów chorobowych, a nie Ś n i a d a n i e : Zsiadłe mleko z otrębami, mielonym siemie-
leczenia przyczynowego (Vogel). niem lnianym, laktozą (cukier mlekowy), sproszkowaną
Ostateczne wyniki leczenia chorób gośćcowych dają. tylko pokrzywą i mielonym owocem dzikiej róŜy. Soki surowe,
naturalne leki roślinne, albowiem tylko one mogą poprawić lub 1—2 surowych tartych ziemniaków dodać do 3/4 1
w sposób biologiczny wadliwą przemianę materii. Są one teŜ, wrzącej wody i gotować 1—2 minuty. Zdjąć z ognia i do-
dzięki zawartości witamin i soli mineralnych uzupełnieniem dać 1 szklankę soku z marchwi. Po 1—2 godz. herbata
naszej, najczęściej jednostronnej diety i udzielają organizmo- ze skrzypu polnego (Eąuisetum arvense) (gotować 15—20
wi naleŜytej pomocy przy usuwaniu szkodliwych produktów minut) lub inna herbata przeciwreumatyczna.
przemiany materii.
W Polsce bardzo duŜo ludzi cierpi na choroby gośćcowe Obiad: Surówki (z wyjątkiem cebuli, chrzanu, pora). DuŜo
i reumatyczne. Pomijając dokuczliwe stany bólowe, miliony
roboczogodzin przepracowanych jest przy zmniejszonej wy- ziemniaków gotowanych w łupinach. Zsiadłe mleko,
dajności pracy jednostek cierpiących, a przecieŜ moŜna by twaroŜek, masło. Surowe soki, szczególnie z selera i mar-
zmienić ten stan rzeczy, uświadamiając społeczeństwo, Ŝe pra- chwi, „chleb reumatyków" Po 1—2 godzinach herbata
źródło tej choroby tkwi w błędach dietetycznych. Przez zmia- ziołowa.
nę dotychczasowego odŜywiania, ziołolecznictwo i hydrotera-
pię osiągnąć moŜna ulgę w cierpieniu lub zupełne wyleczenie. K o l a c j a : Jak obiad lub dla urozmaicenia „Smakosz" za-
Stosować naleŜy dietę bogatą w zasady. Wykreśla się nato- prawiony czerwonymi borówkami, mus jabłkowy, słodkie
miast z jadłospisu sól kuchenną, mięso, jaja, rybę i wszelkie mleko. Zabrania się spoŜywania chleba zwykłego i kasz.
uŜywki, jak kawę, herbatę, alkohol, słodycze, czekoladę i ty- Po 1—2 godzinach herbata ziołowa.
toń.
Z powodu ustroju „przekwaszonego" reumatykom nie wol- Herbata „antyartretyczna" przy zniekształcającym gośćcu
no jadać chleba zwykłego, tylko chleb specjalnie przyrządza- stawowym:
ny. Oto sposób przyrządzania: Gotowane w łupinach ziemniaki
utrzeć i zmieszać z mąką pszenno-razową, śrutem pszennym Rp. owoc dzikiej róŜy 50,0
lub otrębami pszennymi, by nadać ciastu odpowiednią konsy- Fruct. Rosae
stencję — jak np. do klusek „kopytek" — i dodać trochę tar- owoc czarnej porzeczki 15,0
tej, surowej marchwi. Ciasto rozwałkować i wycinać cienkie
okrągłe krąŜki, piec na patelni bez tłuszczu. Fruct. Ribis nigri
Z chwilą, gdy objawy chorobowe znikną, powrócić moŜna kwiat więzówki błotnej 15,0 2—3 łyŜki ziół zalać wrzątkiem
znów do chleba „Grahama" i do surowych owoców, które za- Flor. Spiraeae ulmariae (1 1) zakryć i macerować przez
kazane są równieŜ w stanach ostrych. Nie naleŜy teŜ nigdy kora wierzby 20,0 noc
- Rano zagrzać, pić na
spoŜywać chleba równocześnie z owocami. Wyjątek stanowić
moŜe tu jabłko, lecz zaleŜy to równieŜ od predyspozycji danej Cort. Salicis wg powyŜsych zaleceń
osoby i kaŜdy powinien doświadczyć sam na sobie skutków owoc jałowca 20,0
takiego łączenia produktów Ŝywnościowych. Fruct. Juniperi
liście brzozy 30,0
Fol. Betulae
 Herbata stosowana przy reumatyzmie, artretyźmie: łązkami. Całość gotuje się w 3 1 wody po czym wlewa do
wanny. Temperatura kąpieli 36—39°C. RównieŜ kąpiele
Bp. liście brzozy 30,0 w otrębach pszennych i słomie owsianej (w równych
Fol. Betulae częściach) często dają dobre wyniki. W tym celu naleŜy
ziele skrzypu 20,0 w duŜym garnku zalać wodą wszystkie składniki,
Hb. Eąuiseti gotować 10 minut i zlać płyn przez sito do gorącej wody
w wannie. Kąpiele stosować 2—3 razy tygodniowo.
ziele krwawnika 10,0 2—3 łyŜki ziół zalać 1 1 wrzą-
Hb. Millefolii i riiacero.
cej wody> przykryć Okłady: z gliny lub torfu naleŜy stosować bezpośrednio na
ziele złotej rózgi 10,0 wać przez noc- Rano 2agrzać, bolące miejsca. W tym celu rozrabia się glinę na papkę
Hb. Solidaginis virg. pić m ciepłQ w/g powyŜszych przy pomocy herbaty ziołowej z tymianku (Hb. Thymi)
ziele pokrzywy 10,0 zaiecen lub wody. Grubość nałoŜonej papki 1—2 cm. Nakryć
Hb. Urticae ściereczką i chustką wełnianą. Zdjąć po 1—2 godzinach,
owoc jałowca 10,0 nakremować skórę. MoŜna równieŜ do gliny dodać 1/12
Fructus Juniperi część wagową sproszkowanej gorczycy. Bardzo pomocne
wilŜyna ciernista 10,0
są takŜe zawijania w świeŜe liście brzozy. W tym celu
Fol. Ononidis
naleŜy rozłoŜyć grubą warstwę liści, najlepiej majowych,
na prześcieradła i owinąć się nim tak, by liście dotykały
Ks. Kneipp zaleca picie herbaty z Ŝółtej prymulki (Primula ciało dookoła. Zakryć kocem i pierzyną. LeŜeć w
offic.) i perzu (Triticum repens). Pić naleŜy przez dłuŜszy zawijaniu ok. 1 godzinę, potem wytrzeć ciało ściereczką
czas 1—2 szkl. odwaru. Prymulka i perz mają działanie zwilŜoną w wodzie z octem. Pozostać w łóŜku.
„oczyszczające" krew i pomagają skutecznie przy wydalaniu
z organizmu trujących produktów przemiany materii. Wcieranie nalewką bursztynową (patrz pod bursztyn) lub
Bardzo skutecznym lekiem jest wino aloesowe (patrz pod wodą chrzanową przynoszącą ulgę.
aloes) lub Biostymina. Sporządzanie wody chrzanowej polega na zalaniu szklan-
RównieŜ sok z czarnej porzeczki, stosowany 2—3 razy ką zimnej wody 1 łyŜki roztartego chrzanu. Mieszankę pozo-
dziennie leczy skutecznie reumatyzm. stawić ńa 2—3 godz. potem odcedzić i tą wodą nacierać bo-
Szerokie zastosowanie ma równieŜ leczenie fizykalne. Sto- lące miejsce.
suje się gorące kąpiele do temperatury 40°C z dodatkiem gor- Rosjanie stosują do wcierań 1 część nafty i 3 części tłusz-
czycy czarnej, kąpiele solankowe, igliwowe, saunę, okłady tor- czu lub gliceryny. Francuzi uŜywają z dobrym efektem ole-
fowe i z gliny. jek terpentynowy, spirytus kamforowy i amoniak w równych
K ą p i e l e : 250 g gorczycy czarnej (Semen Sinapis nigrae) częściach.
zemleć, włoŜyć do płóciennego woreczka i zawiesić
w wannie z gorącą wodą. Przy wszystkich kąpielach po-
ziom wody nie moŜe sięgać powyŜej okolic serca. Prze- 7. NADCZYNNOSC I NIEDOCZYNNOSC TARCZYCY
bywać w wodzie 15—20 minut, po czym połoŜyć się na
1 godzinę do łóŜka. (Pocenie). Wytrzeć ciało ściereczką Przyczyny przede wszystkim naleŜy szukać w zaburzeniu
moczoną w zimnej wodzie z dodatkiem octu. W celu układu nerwowogo i złej przemianie materii.
przyrządzania kąpieli solankowej o temperaturze 37—
40°C naleŜy dodać do wody w wannie ok. 1 kg soli RozróŜniamy dwie postacie tej choroby:
kamiennej lub leczniczej wzgl. sody. Kąpiel igliwiową 1. nadczynność — m. in. choroba Basedowa
sporządza się z ok. 1 kg igliwia z ga- 2. niedoczynność inaczej wole niedoczynne.
 Nadczynnośó tarczycy objawia się niepokojem, mocnym
biciem serca, drŜeniem rąk, nadwraŜliwością na światło sło-
neczne. Prawidłowe rozpoznanie jest utrudnione ze względu na
podobne objawy przy tzw. „nadczynności wegetatywnej" ukła-
du nerwowego; dlatego naleŜy opierać się na badaniach labo-
ratoryjnych przeprowadzonych przy pomocy radiojodu-testu.
PoniewaŜ chorobie tej towarzyszy niedobór witaminy A,
bardzo dobre efekty lecznicze osiągnąć moŜna kuracją mar-
chwiową. Pić 3 X dziennie 1 szklankę soku, dobrze mieszając
ze śliną kaŜdy łyk.
Zaleca się równieŜ pokarmy zawierające witaminę B
(droŜdŜe) i E (chleb razowy, owsiankę, kiełki pszenne, otręby),
sok z pokrzywy i mniszka lekarskiego. Stosować dietę jarską
zwykłą. Jedynie przy niedoczyności tarczycy naleŜy dodać do
„Napoju porannego" 1 łyŜkę Agar-Agar (jod).
Schemat diety zwykłej
Rano: 1/21 „Napój poranny", potem prysznic, suche szczot-
kowanie ciała, gimnastyka, spacer.
Śniadanie: Zsiadłe mleko słodzone miodem lub cukrem
mlekowym (laktozą) z dodatkiem siemienia lnianego mie-
lonego, otrąb lub kiełków pszennych. Dodać moŜna równieŜ
siekaną cebulę, sproszkowane zioła np. pokrzywę. ŚwieŜe
owoce, herbata ziołowa.
Obiad: Surówki, sałata przyprawiona olejem i zsiadłym mle-
kiem. Zsiadłe mleko z ziemniakami gotowanymi w łupi-
nach. Soki jarzynowe, zupy jarzynowe, sałatki. Herbata
ziołowa.
K o l a c j a : „PoŜytek" lub „Smakosz" (moŜe teŜ być zamiana
jadłospisu z obiadem). Chleb razowy, masło, twaroŜek,
cebula, czosnek, zioła kuchenne eta, herbata ziołowa.
Uwaga: Przy obstrukcji, po kolacji lewatywa. W stanach
wczesnych nad- lub niedoczynności tarczycy stosować
moŜna 4 X tygodniowo zimne obmywania górnej części ciała
(Kneipp) i 2 X w tygodniu ciepłą kąpiel nóg czy całego ciała w
odwarze z igliwia sosny z pączkami sosny i korzeniem
waleriany. (Do kąpieli gotować 500,0 g ziół 15 minut). Po
kąpieli zimny prysznic.
Przy nerwicach serca i niepokojach stosować 1—2 minut
chłodną kąpiel przedramion (patrz wodolecznictwo).
Wewnętrznie stosuje się z dobrym wynikiem:
Rp. kwiat lawendy 20,0
Fl. Lavendulae
liść mięty pieprz. 20,0 1 ł
~ łyŜki zi6ł zalać 1/2 I
Fol. Mentha pip. wrzącej wody, po 2—3 godz.
korzeń waleriany 30,0 P° d S« ać . P ić 2 ~ 3 * dzi en nie
Radix Valerianae 1 szklanką.
kwiat rumianku 30.0
Fl. Chamomillae
Na niedoczynność tarczycy wskazywać mogą takie obja-
wy, jak: stałe uczucie zmęczenia, senność, bóle i zawroty gło-
wy, częste przeziębienia, lenistwo fizyczno-psychiczne, ozię-
błość płciowa, obstipacja. Zewnętrzne oznaki to sucha skóra,
kruche paznokcie, łamliwe, rzadkie włosy, tzw. „worki" pod
oczami.
PoniewaŜ chorobie tej towarzyszy niedobór w organizmie
jodu i witaminy A, dlatego teŜ zaleca się pobyt nad morzem,
dietę i herbatę ziołową obfitujące w te brakujące składniki.
Dobre efekty lecznicze osiągnięto po kuracji sokiem rze-
Ŝuchy ogrodowej (wit. A, E, jod) i marchwi.
Głębokie płukania gardła kilkakrotnie w ciągu dnia od-
warem Galium asparine lub Galium verum — przytulia
właściwa — z dodatkiem ślazu dzikiego (malva silvestris) po-
wodują ponoć zanik wola. Podczas płukań naleŜy od czasu do
czasu połykać łyk odwaru."
Pani Maria Treben zaleca równieŜ okłady z tych ziół (naj-
lepiej świeŜych) z dodatkiem mąki jęczmiennej (całe ziarna
lub kaszę jęczmienną zemleć w młynku' do mielenia kawy).
TakŜe chłodne okłady z gliny — glinę rozrobić na papkę
w odwarze w/w herbaty — przynoszą duŜą ulgę.
Kuracja, przy której naleŜy pozostać w łóŜku polega na
stosowaniu 2—godzinnych okładów ze skrzypu oraz 4-godzin-
nych okładów z „ziół szwedzkich" oraz piciu 3 X dziennie na-
stępującej herbaty z dodatkiem 1 łyŜeczki „ziół szwedzkich"
1/2 godziny przed jedzeniem i 1/2 łyŜeczki po jedzeniu:
18
Patrz: Maria Treben, dz. cyt., s. 32.
 8. ZŁA PRZEMIANA MATERII — CHOROBĄ NASZEJ CYWILIZACJI
Rp. siemię lniane 50,0
Semen Lini Brak zębów sęczkowatych, właściwych zwierzętom mięso-
morszczyn Fuci 60,0 Ŝernym wskazuje poza wszelką wątpliwość na to, Ŝe człowiek
vesiculosi jest raczej istotą roślinoŜerną. Prace K. Funka, Mendela, Os-
owoc dzikiej róŜy 20,0
borna, Hopkinsa i innych badaczy stwierdziły niezbicie, Ŝe
Fructus Rosae
organizmowi ludzkiemu potrzebne są do prawidłowego furK
kcjonowania — obok białek, węglowodanów i tłuszczów —
przetacznik leśny 20,0 pewne osobliwe pierwiastki tzw. mikroelementy, chlorofil
Hb. Veronicae (zielone liście), karoteny (jarzyny, zioła), flawony, garbniki,
mech islandzki 20,0 1 — 2 łyŜek ziół zaparzyć w goryczki, śluzy itp. będące składnikiem jarzyn, warzyw, owo-
Lichen islandicus ców, przypraw i większości ludowych ziół leczniczych. Stąd
1/2 1 wody. teŜ nasuwa się nieodparty wniosek, Ŝe w/w składniki pokar-
liście orzecha włoskiego 20,0 mowe muszą zawierać jakieś niezbędne dla ustroju związki,
Fol. Juglandis będące uzupełnieniem naszej codziennej diety.
ziele hyzopu 20,0 NaleŜy podkreślić, Ŝe liście i soczyste pędy roślin są tym
Hb. Hyssopi cudownym laboratorium, w którym roślina przy pomocy
malwa dzika (korzeń)
energii słonecznej buduje z kilku najprostszych związków nie-
Radix Malvae silv. organicznych nieskończoną ilość związków organicznych, nie-
60,0 zbędnych nie tylko dla rośliny lecz i dla naszego ustroju, któ-
nrzvtulia właściwa
ry nastawiony jest na pokarm roślinny.
Hb. Galium aparine lub verum Pokarm mięsny natomiast róŜni się składem soli mineral-
nych od składu soli występujących w roślinach. Poza tym
Wyłączyć naleŜy konflikty psychiczne oraz nadmierny wy- ustrój nasz nie potrafi całkowicie „spalać" i wykorzystywać
siłek fizyczny. Nie naleŜy jadać potraw pochodzenia zwierzę- białek zwierzęcych, wskutek czego w ustroju powstają szkodli-
cego, zrezygnować naleŜy z wszelkich uŜywek. we „resztki". (Muszyński, Bircher-Benner, Waerland). Po-
Doświadczenia, dotyczące stosowania kuracji z wodą mor- niewaŜ wątroba jest w naszym ustroju filtrem oczyszczającym
ską, przeprowadzone przez niemieckich uczonych »* dowiodły, przetrawione w przewodzie pokarmowym soki odŜywcze, przeto
Ŝe metoda ta daje bardzo dobre efekty przy niedoczynności ona pierwsza zazwyczaj pada ofiarą zbyt jednostronnego i
tarczycy (jod), cukrzycy, chorobach przewodu pokarmowego, niewłaściwego poŜywienia. Gdy filtr wątrobowy nie potrafi
chorobach alergicznych i skóry, wadliwej przemianie ma- juŜ zatrzymać i zobojętnić szkodliwych resztek pokarmo-
wych, zaczynają się one przedostawać do ogólnego krwiobie-
Podczas kuracji wypija się 3—i X dziennie powoli, ma- gu, zatruwając kolejno serce, stawy i nerki. W ten sposób
łymi łykami 1 szklankę (150—200 ml) wody morskiej, roz- powstaje niezmiernie urozmaicony łańcuch niedomagań i cier-
cieńczonej pół na pół wodą słodką. W zaleŜności od upodoba- pień, który nazywamy chorobami przemiany materii.
nia moŜna pić ciepłą lub zimną. Kuracja powinna trwać 3—4 Czynnikiem powodującym zaburzenia w przemianie ma-
miesiące. Woda morska do celów kuracyjnych powinna być terii jest nierównowaga kwasów i zasad w ustroju. Taka cho-
pobierana na pełnym morzu 50—60 km od brzegu). robliwa dysproporcja moŜe doprowadzić do zatrzymania cał-
kowitego lub częściowego rozpadu produktów, szczególnie
białka i do gromadzenia się w poszczególnych komórkach tok-
sycznych substancji (Górski).
W. Roberts stwierdził, Ŝe w ustroju ludzkim istnieje pe-
"Patrz: dr E. Schneider „Nutze dłe HeilkrUfte der Natur 9 , wien rytm w przemianie materii. W/g uczynionych przez niego
Hamburg, 1980 s. 153—159.
testów, kwasy dominują w ustroju od około godziny 11 do 23.
Natomiast od godziny 23 do 11 decydująca przewaga znajduje
się po stronie zasad, przy czym największe ich nasilenie wy-
stępuje około godziny 9-ej. Jakakolwiek nieregularność w tej
cykliczności powoduje zaburzenia w spalaniu, wymianie, ma-
gazynowaniu związków komórko-twórczych i energetycznych,
w stopniu zagęszczania róŜnych soli mineralnych i witamin
we krwi, czynności obronnej ustroju i przyjmowaniu prze-
wodnictwa impulsów.
OdŜywianie ma przeto ogromny wpływ na przebieg prze-
miany materii. Przyjmowanie nadmiernej ilości albo zbyt ka-
lorycznych pokarmów, szczególnie wtedy, kiedy nie uwzględnia
się dopływu właściwej ilości witamin i soli mineralnych, pro-
wadzi do najrozmaitszych schorzeń (Górski).
Rodzaj, czas trwania, objawy i schorzenia są zaleŜne od
konstytucji ustroju i wielu innych czynników. Mogą one obja-
wiać się otyłością, bólami stawów, kości, mięśni i nerwów, bra-
kiem snu lub sennością, cukrzycą, zaburzeniami czynnościo-
wymi gruczołów o wewnętrznym wydzielaniu innymi.
Brak ruchu powoduje zwolnienie przemiany materii. Pra-
ca lub gimnastyka na świeŜym powietrzu jest w wielu wy-
padkach doskonałym, od dawna znanym lekarstwem przeciw-
ko zaburzeniom w przemianie materii. RównieŜ hydroterapia
jest doskonałym środkiem pomocniczym. Przy nadmiernym za-
kwaszeniu ustroju (pot o wyraźnie kwaśnym i nieprzyjem-
nym zapachu) stosuje się oprócz diety i ziół 2—3 kąpiele ty-
godniowo z dodatkiem 1—3 szyszek kąpielowych „Herbapo-
lu" lub odwaru igliwia (500 g na wannę), które w znacznym
stopniu przyśpieszają leczenie.
Stosuje się takŜe:
kłącza tataraku 150,0
Rhiz. Calami Całość gotować 1/2 godziny.
ziele tymianku 150,0 Odwar dodać do właściwej
Hb. Thymi kąpieli.
nasiona gorczycy 50,0
Semen Sinapis
RównieŜ kąpiele w odwarze słomy owsianej i prószu sia-
na dają dobre rezultaty15 przy bólach typu' gośćcowego (500,0
gotować 1/2 godziny). . We wszystkich przypadkach choro-
15
Patrz: Vademecum Fitoterapii, Warszawa, 1959, s. 440.
bowych spowodowanych zaburzeniem w przemianie materii
zaleca się dietę ubogą w sól, białko, tłuszcze. NaleŜy przejść
na pokarmy roślinne, surówki, owoce, jarzyny, przetwory
mleczne i zboŜowe pełnowartościowe.
Oto wyśmienity przepis na wypiek chleba pełnoziarnis-
tego:
100 g droŜdŜy piekarniczych,
300 g mąki krupczatki lub
150 g krupczakti + 150 g mąki śrutowej
150 g płatków owsianych
150 g otrąb pszennych
100 g kaszy jęczmiennej
1 łyŜka soli kamiennej
1—2 łyŜek cukru
Z droŜdŜy, cukru ok. 1/2 szklanki mleka i kilku łyŜek mą-
ki zrobić rozczyn, i postawić w ciepłym miejscu do wyrośnię-
cia. Potem dodać pozostałe składniki i dobrze przerobić ciasto
(nie moŜe być za ścisłe). Powtórnie postawić do wyrośnięcia,
następnie włoŜyć do wysokich, wąskich foremek, które wysma-
rowano oliwą i posypano otrębami. Pozwolić na powtórne wy-
rośnięcie do 3/4 objętości formy. Piec na wolnym ogniu w pie-
karniku lub w prodiŜu (podgrzewać od dołu) ok. 45 minut.
Przepis na irlandzki chleb domowy:
1 1/4 kg śrutu pszennego
30 g droŜdŜy
1 łyŜka soli kamiennej
1 1/4 1 ciepłej wody
55 g stopionej margaryny.
Mąkę włoŜyć do naczynia i dodać rozpuszczone w wodzie
droŜdŜe, sól i margarynę. Wyrabiać ciasto ok. 15 minut, po-
czym zakryć je wilgotną ściereczką i pozostawić na 1—11/2 go-
dziny do wyrośnięcia. Uformować 3 okrągłe bochenki i włoŜyć
je na wysmarowaną oliwą blachę dwukrotnie lekko ukośnie
nacinając ciasto na wierzchu. Piec 15 min. przy temperaturze
220°C. Potem 20—25 minut przy ok. 190°C. 10 minut przed za-
kończeniem pieczenia, posmarować wierzch mlekiem, by nadać
chlebkom połyskującą, chrupiącą skórkę.
 Właściwa dieta powinna być małokaloryczna (35—
40 Kal/kg wagi), małosolna. Ilość płynów ograniczyć. Surowe
owoce, jarzyny, sałatki, ziemniaki w łupinach powinny trzy-
krotnie przewyŜszać wagowo kasze, potrawy mączne, jarzyny
strączkowe. Ma to na celu nie tylko utrzymanie niskiej kalo-
ryczności poŜywienia, lecz przede wszystkim odkwaszanie
organizmu i przywrócenie mu równowagi mineralnej. W od-
kwaszonym organizmie ciśnienie osmotyczne w tkankach wra-
ca do normy. Bezwzględny zakaz spoŜywania słodyczy, oraz
bardzo powaŜne ograniczenie tłuszczów i potraw mącznych
muszą być respektowane.
W wielu przypadkach przy przejściu na taki rodzaj od-
Ŝywiania, pogarsza się niekiedy samopoczucie danego osobni-
ka. W/g niektórych autorów (Waerland, Treben) ma to być
sygnałem dostatecznego oczyszczenia ustroju — lecz po pew-
nym czasie powraca dobre samopoczucie i uczucie lekkości.
9. CHOROBY NOWOTWOROWE
W ostatnich latach wielu ekspertów w róŜnych częściach
świata układało listy podstawowych zagroŜeń cywilizacyjnych
stanowiących przyczynę przedwczesnych zgonów. Aktualny ze-
staw, sporządzony w 1971 r. przez Sosa i innych uwidacznia
kolejność śmiertelnych zejść spowodowanych chorobami cywi-
lizacji: 16
— miaŜdŜyca i jej konsekwencje w postaci zawałów i wyle
wów krwi do mózgu w coraz młodszym wieku,
— choroby nowotworowe, pojawiające się coraz częściej u osób
młodych, największy odsetek raków u kobiet przypada na
narządy płciowe i sutki (30,5% i lS^/o). U męŜczyzn zaś
na Ŝołądek i przewód pokarmowy,
— choroby zawodowe,
— choroby alergiczne i metaboliczne (otyłość, kamica itp.),
— choroba wrzodowa Ŝołądka i dwunastnicy,
— nerwice, choroby psychiczne, trudności wychowawcze mło
dzieŜy, czego następstwem są narkomania, alkoholizm, prze
stępczość etc.
RównieŜ w Polsce choroby cywilizacyjne i nowotworowe
stanowią dziś drugą w kolejności liczbowej przyczynę zgonów,
po chorobach układu krąŜenia. Znaczy to, Ŝe na 5 zejść śmier-
lł
Patrz: „Czynniki rozwoju człowieka", praca zbiorowa, Warszawa
1981, passim.
telnych średnio jedno spowodowa' jest chorobą nowotwo-
rową.
Co to jest rak? Etymologicznie rak — jest polskim tłuma-
czeniem antycznej nazwy kancer, po grecku karkinos, którą do
medycyny wprowadził sam Hipokrates. Określenie „rak" po-
chodzi zapewne od pewnej postaci tej choroby, w której pro-
mieniście rozchodzące się zgrubienia mogły w wyobraźni przy-
pominać kończyny raka.
„Nowotwory" — to nazwa wprowadzona przez XIX-wiecz-
nych histopatologów. W niektórych krajach uŜywa się ogólnej
nazwy łacińskiej „tumor" (guz), po grecku „onkos". Stąd on-
kologia.
RozróŜnia się guzy dobrotliwe albo łagodne (angielskie
określenie benign, od łacińskiego przymiotnika benignus) i gu-
zy złośliwe (ang. „malignant"), co w języku lekarskim wska-
zuje na prognozę rokującą małą nadzieję dla chorego.
Podział guzów na łagodne i złośliwe nie jest niezmienny.
Coraz częściej bowiem w medycynie opisywane są przypadki
przemiany początkowo łagodnego nowotworu w nowotwór zło-
śliwy.
W ostatnich latach coraz więcej badaczy wyraŜa pogląd, Ŝe
choroby nowotworowe nie są schorzeniami lokalnymi, lecz
całego organizmu i, Ŝe na ich powstanie składa się wiele czyn-
ników, zarówno natury fizycznej, jak i psychicznej. RównieŜ
warunki ekologiczne mają duŜy wpływ na powstanie chorób
nowotworowych.
Jest interesujące z punktu widzenia ekologii, Ŝe w mieście
częściej stwierdza się nowotwory, co potwierdza tezę o ich
stresogennym charakterze i związkiem z zanieczyszczeniami
środowiska. Zmiana działania jakiegokolwiek czynnika środo-
wiskowego wywołuje w organizmie proces przystosowawczy,
którego celem jest zachowanie równowagi (homeostazy) śro-
dowiska wewnętrznego, a przebieg tego procesu sterowany jest
przez układ nerwowy i hormonalny. Stąd teŜ działanie poszcze-
gólnych czynników na ustrój naleŜy rozpatrywać w powiąza-
niu ze środowiskiem17. Sytuacja stresująca, która przekracza
siły obronne organizmu, doprowadza do zmian patologicznych
ustroju, zwłaszcza u osób o bardziej pobudliwym układzie ner-
wowym.
Lecz mimo wytęŜonych badań w kierunku zgłębienia ta-
jemnicy powstania raka, etiologia nowotworów nie została do-
" Patrz: „Czynniki rozwoju człowieka", passim.
tychczas w zupełności wyjaśniona i zbadana. Jedni twierdzą,
Ŝe wirusy są przyczyną powstania tej strasznej choroby, inni
widzą przyczynę w genach, dziedziczności lub zmniejszonej
odporności organizmu. Lecz mimo rozbieŜności w poglądach,
są dane wskazujące na istnienie bezpośredniego związku ze
sposobem odŜywiania. TakŜe równowaga psychiczna i warunki
ekologiczne mają ogromne znaczenie, co pozwala sformułować
następującą zasadę: submolekularny świat komórek i płynów
organizmu ludzkiego odbija się w makroorganiźmie stosunków
międzyludzkich i jest z nim sprzęŜony zwrotnie.18
Na podkreślenie zasługuje równieŜ fakt, Ŝe wśród adwen-
tystów dnia siódmego choroby nowotworowe występują znacz-
nie rzadziej, niŜ u pozostałych populacji. Stwierdzono, Ŝe za-
chorowalność na raka jest u nich około 3—4 krotnie niŜsza,
niŜ u ludzi wyznających inną doktrynę religijną.19 Wielu uczo-
nych wiąŜe niską zachorowalność na nowotwory wśród tej
społeczności religijnej z unikaniem środków pobudzających
(alkohol, kawa, tytoń, narkotyki), z przewaŜnie jarskim odŜy-
wianiem oraz z równowagą psychiczną wypływającą ze ścisłe-
go przestrzegania zasad biblijnych.
Towarzystwo Naukowe Akademii Nauk w Waszyngtonie
opublikowało raport, w którym stwierdza, Ŝe istnieje związek
między codziennym jadłospisem a przypadkami zachorowań na
raka. RównieŜ klasyczna juŜ publikacja Światowej Organizacji
Zdrowia z 1968 r. Nr 57, przedstawia zdrowotne skutki zabu-
rzeń cyklu: poŜywienie — zakaŜenie — odporność. 20 Jest to
takŜe zgodne z badaniami prowadzonymi w Klinice Hematolo-
gicznej Akademii Medycznej w Krakowie. Zdaniem tych nau-
kowców, brak w poŜywieniu np. biopierwiastków, jak magnez
(Mg), selen (Se), wapń (Ca) i wielu innych oraz niedobór ja-
rzyn i owoców wpływa na obniŜenie mechanizmów obronnych
ustroju, których celem jest przemiana i eliminacja substancji
toksycznych, jakie zostały wchłonięte do ustroju.21
Nowojorscy naukowcy twierdzą, iŜ spoŜywanie duŜych
ilości tłuszczów moŜe uaktywnić choroby nowotworowe, co
potwierdzają eksperymenty przeprowadzane na zwierzętach.
18
K. Aleksandrowicz „Nie ma nieuleczalnie chorych", War-
szawa, 1982, s. 22—38.
w
Patrz: J. E. EnstrSm „Cancer Morality among Mormons", Can-
cer 1975, Nr 36. Por. Znaki Czasu, nr 5—6 1985, passim.
"J. Aleksandrowicz: „Nie ma nieuleczalnie chorych", pas-
sim.M
Patrz: Praca zbiorowa, „Czynniki rozwoju człowieka", passim.
NaleŜy równieŜ unikać pokarmów konserwowych, produk-
tów wędzonych, wszelkich uŜywek oraz zrezygnować z pale-
nia tytoniu i picia alkoholu. Natomiast najbardziej korzystnym
dla zdrowia środkiem profilaktycznym są owoce, jarzyny i pro-
dukty zboŜowe, zwłaszcza te, które zawierają, poprzez kiełko-
wanie ziarna, duŜe ilości witaminy A i C. Prawidłowo zesta
wioną racja pokarmowa człowieka winna zatem dostarczać
około 50—60°/o kalorii z 28 węglowodanów, 25—30*/« tłuszczów
oraz około 10—15°/o białka.
W leczeniu nowotworów łagodnych powaŜne sukcesy od-
nosi ziołolecznictwo, sprzęŜone z dietetyką, gdyŜ, jak ukazują
doświadczenia ubiegłych stuleci, pewne rośliny posiadają wy-
raźne właściwości antyrakowe. W starym piśmiennictwie
XVIII i XIX wieku moŜna znaleźć liczne opisy skutecznego
leczenia nowotworów skóry i narządów wewnętrznych. Nie-
stety, w większości przypadków ówczesne metody leczenia zio-
łami tych chorób otaczane były tajemnicą. Dlatego teŜ posia-
damy skąpe wiadomości co do ustalania dawek i zestawów
poszczególnych roślin. Tym niemniej wiadomo, Ŝe do roślin
„antyrakowych" zaliczyć naleŜy: cebulę, czosnek, jaskółcze zie-
le, arcydzięgiel, drapacz lekarski, liście czarnej jagody, kwiat
nagietka, pokrzywę, łopian, rutę, pietrasznik plamisty, mniszek
lekarski, czerwoną koniczynę, jałowiec etc. oraz guz brzozy
(Innonotus obliąuus), hubę modrzewiową (Agricus albus) oraz
młodą korę dębową (ks. Podbielski).
Wspomnieć tu takŜe trzeba o polskich badaniach przepro-
wadzonych z przetworami guza brzozy (Poria obliąua „EP"),
które podobno juŜ dały wiele interesującego materiału. Guz
brzozowy i huba modrzewiowa są tradycyjnymi lekami ludo-
wymi stosowanymi w leczeniu choroby rakowej. Znachorzy
wiejscy stosują odwary huby modrzewiowej przy nowotwo-
rowych schorzeniach przewodu pokarmowego i wątroby.13 Le-
kiem przeciwrakowym stosowanym w medycynie ludowej
ZSRR jest takŜe odwar z grzyba brzozowego (Innonotus obli-
ąuus). Badania kliniczne prowadzone w tym kierunku wyka-
zały niezbicie, Ŝe długotrwale podawany wodny wyciąg uzy-
skany z tej narośli moŜe chorym na raka przedłuŜyć Ŝycie
i to mimo zaawansowanej chorby nowotv\>rowej. Zmniejszenie
skłonności do przerzutów oraz wyraźne zahamowanie wzrostu
tkanki nowotworowej są efektem skutecznego działania wy-
28
j.w.
" Patrz: prof. J Mus zyńs ki „Ziołolecznictwo i leki roślinne".
Warszawa, 1951, a. 46—47.

ciągu 2 grzyba brzozowego stosowanego w medycynie oficjal-
nej ZSRR pod nazwą „Czaga".24
Ludowy sposób przyrządzania herbaty: wypróbowany z do-
brym rezultatem). Grzyb utrzeć na tarce jarzynowej.
Rp. 2 łyŜki utartego grzyba brzozowego
Z łyŜki ziela skrzypu polnego, g°tować Pod Pokryciem
15 — 20 minut.
1,5 1 wody (porcja na 2 dni),
dodać:
1 iyŜkę jaskółczego ziela
3/4 I tej herbaty pić w ciągu dnia.
1 „ pokrzywy
1 „ nagietka lekarskiego
Po 6 tygodniach zrobić przerwę 10 dniową, pijąc wyłącz-
nie odwar z grzyba brzozowego, poczym wrócić do mieszanki
ziołowej podanej wyŜej. Powtarzać cyklicznie aŜ do wyraźnej
poprawy samopoczucia i ustąpienia objawów chorobowych.
Opierając się na badaniach przeprowadzonych w najpo-
waŜniejszych Instytutach amerykańskich, zaliczyć moŜna do
grupy słabiej działających ziół antyrakowych: krwawnik, tasz-
nik, czerwoną koniczynę, dynię, ostróŜkę, skrzyp, grykę, dziu-
rawiec, rumianek, macierzankę i szereg innych. Dane powyŜ-
sze ogłoszone zostały w Journal of the National Cancer Insti-
tute.
Medycyna naturalistyczna zaleca przy dolegliwościach
krtani płukanie gardła ciepłym odwarem dzikiego ślszu (Mal-
va silvestris). Przygotować naleŜy całodzienną rację w ilości
2,5 1. 50,0 g ziół (kwiat -f liście) zalać chłodną wodą. Macero-
wać przez noc, rano lekko podgrzać i wlać do termosu. Pić
w ciągu dnia 4 szklanki maceratu powoli, małymi łykami.
Resztę herbaty zuŜyć do płukania gardła. Z pozostałych po
herbacie roślin robić ciepłe okłady na gardło dodając do nich
mąkę jęczmienną. Okłady stosować na noc.* 8 Działanie to
wzmaga dodatek przytulii (Galium verum) lub Galium Aspa-
rine. Z rośliny tej przyrządza się równieŜ krem do nacierania
guzów nowotworowych. Sporządzenie takiego kremu polega na
** Patrz: InŜ. E. W i s z n i e w s k a , Zakład Biologii i Botaniki
Ogród Roślin Leczniczych Akademii Medycznej we Wrocławiu. ,,Brzn~ za —
symbol szczęścia"i powodzenia" art. publ. w „Wiadomościach Zielarskich"
Nr 8/1983.
28
Patrz: Maria T r e b e n, s. 30.
dodaniu soku tej rośliny do niewolonego raasła ? 5 R-jr^ata
a przytuli (Galium v<evum) ma ln;;ie zastosowanie przy no-
wotworach skóry i języka.
Rośliną o wprost znakomitym działaniu jest tatarak (Aco-
rus calamus). Niestety, od kilku lat jest on w sklepach „Iłer-
bapolu" nieosiągalny. NaleŜy go więc poszukać we własnym
zakresie. Rośnie nad stawami, rowami i na mokradłach. UŜy-
wa się jego aromatyczne kłącza.
JuŜ w staroŜytności tatarak uwaŜany był za ziele „prze-
dłuŜające Ŝycie". Pani Treben twierdzi, Ŝe przy pomocy tata-
raku wyleczyć moŜna prawie kaŜdą chorobę traktu trawien-
nego, łącznie ze schorzeniami wątroby, śledziony, pęcherzyka
Ŝółciowego i trzustki; pobudza on bowiem wydzielanie soków
trawiennych i poprawia krąŜenie krwi, co w naturalnym na-
stępstwie przyczynia się do likwidacji zaburzeń przemiany
materii, przywracając ustrojowi utraconą równowagę biolo-
giczną.
W swojej ksiąŜce pt. „Gesundheit aus der Apotheke Got-
tes" podaje fakty wyleczenia pacjentów ze stanów przedrako-
wych jelita grubego i płuc. PoniewaŜ rak płuc występuje
w większości przypadków u palaczy tytoniu, Ŝucie suchego
korzenia tataraku przyczynia się do zwalczania tego nałogu.
JuŜ po kilkakrotnym stosowaniu palacz odczuwa niechęć do
papierosów, z powodu lekkiego uczucia nudności.
Przy podejrzeniu o raka płuc zaleca p. Treben Ŝucie kłą-
czy tataraku i picie — rano i wieczorem — maceratu wod-
nego z krwawnika (Herba + Flos Millefolii). Po półrocznym
stosowaniu ziół u pacjenta nie stwierdzono zmian chorobo-
wych.
W przypadku schorzeń traktu trawiennego, wątroby, pę-
cherzyka Ŝółciowego, trzustki lub śledziony (np. przy białaczce),
naleŜy pić macerat z kłączy tataraku. W tym celu zalewa się
1 łyŜeczkę drobno posiekanego tataraku 1 szklanką zimnej
wody i pozostawia pod przykryciem przez noc. Przed kaŜdym
uŜyciem lekko podgrzać, wstawiając szklankę z herbatą do
gorącej wody. Pić 1 łyk przed i 1 łyk po kaŜdym posiłku tzn.
6 łyków dziennie. Nie więcej.
Stałym objawem białaczki limfatycznej jest silne powięk-
szenie węzłów chłonnych obwodowych, a śledziona i wątroba
są przewaŜnie powiększone; pojawiają się równieŜ nacieki lim-
fatyczne na skórze oraz na błonach śluzowych. W tym przy-
* j.w.
padku zaleca się na te miejsca oraz na okolicą śledziony kom- Rp. (Kneipp)
presy ze świeŜego ziela majeranku (Hb. Majoranae) na prze- ziele skrzypu 20,0 Napar z łyŜki ziół na szklankę wody. Z tego 2—3
mian z „ziołami szwedzkimi". Z braku świeŜego surowca moŜ- Hb. Eąuiseti
na stosować suszony. W tym celu zalewa się ok. 50 g ziół 1/4 1 łyŜki co 15
oliwy nicejskiej lub olejem słonecznikowym lub sojowym ziele jemioły 20,0 minut (przy krw awieniach). Pić naleŜy
i pozostawia w ciepłym miejscu na 10 dni. Otrzymanym w ten Hb. Visci dziennie 1,5—2 li-
sposób olejkiem majerankowym naciera się powiększone wę- ziele krwawnika 10,0 trów.
zły chłonne przykładając ponadto na te miejsca roztarte i roz- Hb. Millefolii
wałkowane liście babki (Plantago major.) lub ziele nagietka Zaleca się takŜe poranne półkąpiele w
(Calendula offic). Miejsce chore naleŜy zabandaŜować. Stoso- naparze krwawnika i kory dębowej, i powrót do łóŜka. Przy
wać okłady 2—3 razy dziennie, równieŜ na noc. Chory sam silnych dolegliwościach stosuje się ponadto na podbrzusze
powinien zadecydować, jakie zioła z w/w stosować (jakie lepiej kompresy z „ziół szwedzkich" lub okłady z letnią papką
działają). Smarować moŜna równieŜ węzły chłonne sokiem ziołową skrzypu (Hb. Eąuiseti) lub chłodne kompresy z
kwaśnej koniczyny, zwanej takŜe koniczyną zajęczą. (Oxalis gliny. Ks. Kneipp twierdzi, Ŝe juŜ po 1—2 dniach
acetosella). Osiągnięto takŜe rewelacyjne wyniki terapeutyczne krwawienia ustają.
stosując kurację buraczaną. (Patrz pod burak czerwony).
Rp. „Vagosan" — Herbapolu na zmianę z innymi zestawami do irygacji
Rp. korzeń łopianu 50,0 (płukania wewnętrzne) stosować dłuŜszy czas.
Rd. Bardanae
kwiat czerwonej koniczyny 50,0 8 łyŜek ziół zalać 2 1 wrzątku, Leczenie operacyjne polega bądź na usunięciu macicy
Flores Trifolii pratensae pozostawić przez noc pod przy- i jajników częściowo lub w całości, w zaleŜności od stanu cho-
rej. Całkowite usunięcie powoduje wystąpienia nadciśnienia,
kwiat nagietka lekarskiego 50,0 kryciem. Zagrzać, pić małymi zawrotów, uderzenia krwi do głowy itp. i to nawet, jeŜeli po-
Flores Calendulae offic. łykami w ciągu dnia. Do 3 zostawi się jajniki.27
guz brzozowy (grzyb brzozy) 150,0 szklanek ziół dodać moŜna po Zabrania się dźwigania połączonego ze schylaniem. Nie
(Innonotus obliąuus) 1 łyŜeczce „ziół szwedzkich". wolno uŜywać alkoholu, nikotyny, przypraw korzennych, ka-
mech islandzki 50,0 Tę mieszaninę wypić naleŜy wy. Dieta winna być mleczno-jarsko-surówkowa.
Lichen islandicus 1/2 godz. przed i 1/2 godz. po
Picie 1,5—2 1 ziół dziennie znoszone jest w kaŜdym przy-
padku dobrze, gdyŜ kilka łyków płynu przyjmowanych w od-
ziele jaskółcze 100,0 kaŜdym posiłku. stępach 15 minutowych dobrze jest wchłaniane i przyswajane
Hb. Chelidonii majus przez ustrój
korzeń mniszka lekarskiego 50,0 Przy paraliŜu połowy twarzy i oka osiągnąć moŜna po-
Cortex Taraxaci prawę stanu chorego przez regularne i nieustanne stosowanie
kompresów z „aloesowej wody" (patrz pod aloes), i okładów
z ziołowej papki świeŜego skrzypu i babki szerokolistnej (Plan-
Zaleca się dietę surówkowo-jarsko-mleczną. Unikać naleŜy tago major).
kwaśnych owoców, jak bp. cytryn, pomarańczy, czerwonych Do wewnątrz zaleca się herbatą przeciwnowotworową
porzeczek etc. Kompot z jabłek i jabłka słodkie zaleca się s. 116). Po 10—14 dniach polepsza się wyraźnie stan cho-
w kaŜdej ilości. Wskazane jest równieŜ codzienne kąpiele w na* rego.
parze tymianku. Przy schorzeniach macicy lub jajników, przy Rozwój raka piersi (sutka) w I stopniu klinicznym — do
których głównym objawem są obfite i bolesne krwawienia 3 cm — powstrzymano stosując miód pokrzywowy (enzymy
miesięczne, trwające nawet 14 dni, moŜna z dobrym skutkiem
stosować środki wstrzymujące krwawienia. 17
Patrz: Yademecum Fitoterapii, Warszawa, 1959, s. 542.

pszczele + pokrzywa), do którego poz- .normalnie wprowadzo-
nym sokiem pokrzywy28 dodawano zmiksowane liście pokrzy-
wy i orzecha włoskiego.
Pastor Felke, zwany „pastorem gliny" (Lehmpastor) za-
leca na róŜne dolegliwości okłady z giiny. Szczególnie zaleca
takowe przy guzach umiejscowionych na piersi i przy po-
większonych gruczołach. Stosuje się w tym przypadku co 2—3
godziny chłodne okłady z papki glinianej. Z chwilą pęknięcia
wrzodu, naleŜy stosować ciepłe okłady z gliny (glinę naleŜy
rozprowadzić w odwarze ze skrzypu polnego) lub ciepłe okła-
dy z siemienia lnianego czy kozieradki (Foenum graecum). Po
„oczyszczeniu się" rany naleŜy powrócić do chłodnych okła-
dów z gliny rozcieńczonej herbatą ze skrzypu. Stosować aŜ
do zasklepienia się rany. Nie naleŜy zraŜać się wystąpieniem
bólu podczas tosowania okładów.29
Zaleca się takŜe okłady z rozwałkowanych liści kapusty
włoskiej na przemian z okładami z gliny.
Miazga marchwi uŜywana jest w lecznictwie ludowym
jako środek przeciwbólowy, przeciwzapalny leczący niegojące
się rany, wrzody i hemoroidy. Paulicki w „Medycynie dla Lu-
du", Wilno 1885 r. pisał „Kataplazm z marchwi na raka.
Oskrób świeŜą marchew, utrzyj na tarce, miazgę ogrzej, przy-
łóŜ i okryj ciepłą chustą. Kataplazm ten okazał się być sku-
tecznym we wrzodach złych rakowatych, łagodził bóle, zmniej-
rzał ropienie i smród. Trzeba go kilka razy zmieniać, a wrzód
zawsze wymywać herbatą ziołową."
Istnieją dowody, Ŝe kwiat nagietka lekarskiego (Calendu-
la offic.) hamuje procesy chorobowe przy nowotworach złośli-
wych,30 a wyciągi z ruty (Ruta graveoleus) stosowane zewnę-
trznie i wewnętrznie, hamują rozwój komórek nowotworo-
wych skóry. (Uwaga, niektóre osoby mogą być uczulone na
preparaty z ruty).31
W lecznictwie ludowym stosowano ziele ruty (okłady,
maści) między innymi przeciw nowotworom odbytu, piersi
i skóry. Intrakt ze świeŜego ziela ruty — Intractum Rutae
„Herbapol", sporządzony ze świeŜego ziela, wywiera działanie
właściwe dla tej rośliny. Dawka 20—30 kropli w kielisźTtu
wody 3 X dziennie.
28
a
Patrz: „Wiadomości zielarskie" Nr 3/82.
P a t r z: A. M e y e r - S c h l a t t e r „Neues Lehmbuch"
s. 15—19, 63.
80
Patrz: P. Czikow, J. Ł a p t i e w, s. 237.
81
Patrz: „Wiadomości Zielarskie" Nr 3/1982.
I
Dr Podbielski, leczący przy pomocy mikroelementów,
opisuje przypadek wyleczenia się z raka stosując u chorego
nalewkę z aloesa i mikroelementy.
W „Zielarskim Biuletynie Informacyjnym" Nr 10/1960
opublikowano artykuł dr. H. KałuŜyńskiego opisujący doświad-
czenia z jaskółczym zielem przeprowadzone przez prof. chi-
rurgii A. M. Aminiewa. OtóŜ, w czasopiśmie „Wraczebnoje
Dieło" (czerwiec 1960 r.) A. Aminiew, profesor chirurgii In-
stytutu Medycyny w Kujbyszewie, ogłosił nowy sposób lecze-
nia polipowatości jelita grubego, Ŝołądka i brodawczaków pę-
cherza moczowego przy pomocy jaskółczego ziela (Hb. Cheli-
donii maius). Stosuje się dawki świeŜego, roztartego w moź-
dzierzu ziela w ilości 15—50 g na 0,5 1 wody schłodzonej do
temperatury ciała. (Dawka dość silna). Dwie godziny przed le-
watywą leczniczą stosuje się zwyczajną, oczvs7.czającą jelito
grube. Pacjent powinien zatrzymać lewatywę leczniczą przez
ok. 30 minut, później wypróŜnić się. Prof. Aminiew podaje, Ŝe
„doświadczenie wykazało, Ŝe po drugiej, trzeciej lewatywie
leczniczej (przeprowadza się ją raz na 2 doby) odchodzi więk-
sza ilość rozpadających się polipów. Po czwartej lewatywie
polipy zwykle nie pozostają w jelicie, co się potwierdza re-
ktomanoskopią i rentgenografią kontrolną".
Autor uwaŜa, Ŝe brodawczaki pęcherza moczowego powin-
ny poddawać się podobnemu leczeniu. Profesor dochodzi rów-
nieŜ do przekonania, Ŝe niszczącemu działaniu jaskółczego zie-
la ulegają takŜe polipy Ŝołądka. W tym celu podawał doustnie
30,0—50,0 g świeŜego jaskółczego ziela roztartego na miazgę
w połowie szklanki nieco zalkalizowanej przegotowanej wody.
JednakŜe uŜycie nadmiernej ilości Chelidonium maius moŜe
wywołać zapalenie krwotoczne błony śluzowej Ŝołądka i jelit
z następczą zapaścią krąŜeniowo-naczyniową. Dlatego teŜ daw-
ki 50,0 g ziela dziennie32 na osobnika dorosłego o wadze 80,0 kg
nie naleŜy przekraczać.
Jaskółcze ziele dostępne jest prawie przez cały rok, gdyŜ
jest równieŜ zielone pod śniegiem.
TakŜe sok z mniszka lekarskiego (Taraxacurn Offic.) ma
duŜe właściwości hamujące rozwój nowotworów. W celach
leczniczych naleŜy pić 3 X dziennie po 1/2 szlanki (rozcień-
:zyć ciepłą wodą lub herbatą ziołową) w stosunku 1:1 przez
4---0 tygodni 1/2 godziny przed jedzeniem powoli, małymi ły-
Zunch,
18
Patrz: J, A ! e k s a n d r o >-v U: ?., ^~zek'6j Nr 1882/80.
 r
Wg teorii Are Waerland, słynnego szwedzkiego lekarza
medycyny naturalistycznej, rak powstaje wtedy, kiedy toksy-
ny, zatruwające organizm osiągnęły pewien określony pułap,
a szwajcarski uczony J. Striebel dowiódł istnienie zaburzeń
metabolizmu wapniowo-magnezowego u ludzi chorych na róŜ-
nego typu nowotwory. TakŜe badania przeprowadzone w Kra-
kowskiej Akademii Medycznej dowodzą, Ŝe u ludzi chorych
na białaczkę występuje obniŜony poziom magnezu i wapnia
w moczu.33 Okazuje się, Ŝe dietą „cywilizowaną" moŜna wy-
zwolić mięsaki limfatyczne i białaczki u szczurów.
Dlatego chorzy na raka powinni stosować post „kilkuna-
stostopniowy" w celu oczyszczenia organizmu z toksyn oraz
uzupełnienia brakujących mikroelementów surówkami. Post
kilkustopniowy polega na:
1. Tydzień postu.
2. Tydzień zwykła dieta jarska.
3. Dwa tygodnie postu, dwa tygodnie dieta zwykła jarska.
4. Cztery tygodnie postu.
W pierwszym cyklu przeprowadza się post, pijąc surowe
soki.
W drugiej fazie: 1 tydzień wodę mineralną, 1 tydzień su-
rowe soki.
W czasie postu 4-tygodniowego soki surowe.3*
Przepis na „post „surowosokowy".
Pacjent powinien przyjmować dziennie 2—2,5 1 płynów, z tego:
Rano: 1/21 wywaru z jarzyn,
Ś n i a d a n i e : surowe soki z zielonych liści (mniszek lekarski,
O b i a d : pokrzywa etc) i soki z jarzyn korzeniowych (marchew,
seler,
K o l a c j a : pietruszka). Soki rozcieńczyć wywarem z jarzyn
w stosunku 3 części soku + 1 część wywaru.
Rano i po
południu:
herbata ziołowa.
88
Patrz: J. A l e k s a n d r o w i e z, Przekrój Nr 1862/80. u E.
A. W a e r l a n d „Waerland Kost", ZUrich, 1952, s. 16.
Chorzy na serce i choroby nerek powinni przyjąć jedno-
razowo mniej płynów, ale za to częściej.
Jeśli chory z powodu starości lub słabego serca nie moŜe
pościć, moŜna stosować dietę półpostną z takim samym rezul-
tatem — tylko na wyniki czekać trzeba dłuŜej.
JADŁOSPIS DLA CHORYCH
Dieta postna
Rano: wywar z jarzyn „Napój poranny'.
I śniadanie: zsiadłe mleko z owocami (coctail), otręby,
siemię lniane, cukier mlekowy, gronowy lub miód, kiełki
pszenne, suszone i sproszkowane pokrzywy. Składniki
dodać do coctailu w dowolnych ilościach.
II ś n i a d a n i e : herbata ziołowa
obiad: róŜne surówki, soki surowe (rozcieńczyć;, duŜo cebuli
(trzeba wypróbować), ziemniaki gotowane w łupinach,
zsiadłe mleko, potem 1 kawałek razowego chleba z ma-
słem i twarogiem lub bryndzą.
po południu: herbata ziołowa
k o l a c j a : jak obiad lub „Smakosz": 1 łyŜkę kiełkowanej
i śrutowanej pszenicy, 2 łyŜki otrąb pszennych, 2—3
siekane figi, 2 łyŜki rodzynek. Gotować w 1/2 1 wody
5 minut, dodać 2 łyŜki mielonego siemienia lnianego.
Smakosz moŜe być serwowany ze słodkim mlekiem, kom-
potem z jabłek, zaprawionymi borówkami, chlebem razo-
wym, z masłem i twaroŜkiem.
W przerwach międzypostnych — raz dziennie wieczorem
lewatywa z 1/2 1 naparu rumiankowego. Post ścisły zakoń-
czyć naleŜy w sposób następujący:
l-siy dzień po poście:
Rano: wywar z jarzyn „Napój poranny",
ś n i a d a n i e : tylko zsiadłe mleko, powoli zjadane,
obiad: ziemniaki gotowane w łupinach obrać, zgnieść widel-
cem, do tego kompot z borówek czerwonych.
k o l a c j a : jak wyŜej lub „Napój poranny".
 Między posiłkami tylko herbata ziołowa, surowe soki ja-
rzynowe tylko w czasie głównych dań.
Z. dzień po poście:
OstroŜne stosowanie zwykłej diety mleczno-jarskiej.
Ostatnie badania zdają się wskazywać, Ŝe chemioterapia
onkologiczna powinna być stosowana w przypadkach, w któ-
rych inne metody lecznicze zostały juŜ wyczerpane, gdyŜ pra-
wie wszystkie leki chemiczne są toksyczne w stosunku do
układu krwionośnego oraz komórek płciowych. We wczesnym
stadium choroby dobre nieraz wyniki terapeutyczne daje le-
czenie operacyjne. UŜywając terminologii lekarzy moŜna po-
wiedzieć, Ŝe wykrycie nowotworu o jeden stopień klinicznie
wcześniej, zwiększa szansę wyleczenia chorego średnio o 25%.
Obecnie około trzecia część wszystkich chorych na nowotwory
i ponad 50Vo chorych leczonych operacyjnie, zostaje uratowa-
na.38 JednakŜe naleŜy o tym pamiętać, Ŝe nawet po zabiegu
operacyjnym zdarzają się częste nawroty choroby. By tym
nawrotom przeciwdziałać, by pomóc organizmowi w swej walce
z tą straszną i groźną chorobą — a wreszcie — by utrzymać
ustrój w równowadze biologicznej, która jest gwarantem
zdrowia, naleŜałoby skorzystać z podanych w tej ksiąŜce wska-
zówek.
** Patrz: prof. T. Koszarowski „Bez cudów i bez tajemnic",
Przekrój Nr 1796/79.
CZĘŚĆ IV
Porady praktyczne
z „apteki BoŜej,,
Ludzie korzystają z pomocy ziół, kiedy zachodzi ku temu
potrzeba. Jedni uŜywają je do uzdrawiania chorych, inni zaś
do upiększania ciała, względnie do poprawiania urody.
Okazało się teŜ, Ŝe nie tylko zioła rosnące w przyrodzie
w stanie dzikim, lecz takŜe warzywa i przyprawy kuchenne,
polepszające smak potraw, mają duŜe właściwości lecznicze.
Zapewne wywodzi się z tego powiedzenie: „Naszym środkiem
leczniczym ma być nasze odŜywianie, a odŜywianie ma stać się
środkiem leczniczym". A zatem droga do zdrowia powinna
przede wszystkim prowadzić do kuchni lub do spiŜarni: „Po-
kaŜ mi swoje zapasy Ŝywnościowe, a ja ci powiem, jakie po-
siadasz zdrowie". Takie jest przysłowie i w nim tkwi wielka
mądrość ludowa. Słowem, przy prawidłowym odŜywianiu, ko-
niecznym dla zdrowia i sprawności organizmu naleŜy dawać
pierwszeństwo produktom naturalnym, w których działają jesz-
cze ich własne fermenty lub fitohormony, bardzo podobne do
hormonów produkowanych przez gruczoły wydzielania we-
wnętrznego w organizmach zwierzęcych, takŜe w organizmie
człowieka.
Nauka udowodniła, Ŝe rośliny lecznicze zawierają obok
witamin uzupełniające substancje odŜywcze i związki mineral-
ne, jak: wapń, potas, fosfor, siarkę, magnez, krzemionkę i wiele
innych w ilościach śladowych. W zaleŜności od danej rośliny
występują w składzie chemicznym, obok duŜego wachlarza
witamin, takŜe pewne ilości skrobi, cukrów, białka, tłuszczów,
olejków eterycznych, glikozydów, garbników, Ŝywic, goryczek
etc. A dzięki zawartości wielu mikroelementów są waŜnym
czynnikiem remineralizującym ustrój.
 Poczynione przez naukowców obserwacje świadczą, Ŝe te
właściwości roślin moŜna wykorzystać w poprawie ogólnego
stanu zdrowia. Działają one wprawdzie wolno, lecz za to bar-
dzo skutecznie — a nie są podstępne — jak niektóre leki che-
miczne. Poza tym trudno je przedawkować, są dobrze wchła-
niane przez ustrój i rzadko wywołują alergię. Lecz i tu powin-
na obowiązywać generalna zasada: naleŜy zawsze korzystać
z wskazówek osób kompetentnych w lecznictwie naturalistycz-
nym, gdyŜ nieznajomość działania pewnych roślin moŜe nawet
doprowadzić do bardzo groźnych dla zdrowia powikłań, a na-
wet śmierci. I tak przestrzega się np. przed nadmiernym do-
ustnym stosowaniem arniłu. gdyŜ takowa wywołać moŜe silne
stany zapalne przewodu pokarmowego. RównieŜ nadmierne
stosowanie jemioły, wspaniałego środka, bardzo pomocnego
przy wysokim ciśnieniu krwi, powoduje zaburzenia wzroku,
a przedawkowany poczciwy dziurawiec, zwłaszcza zaŜyty w po-
staci nalewki spirytusowej, uczula skórę na promienie ultrafio-
letowe. W efekcie, hiperyzyna zawarta w nim, powoduje tak
silne poraŜenie słoneczne u osobnika przebywającego np. na
plaŜy, Ŝe tylko natychmiastowa pomoc lekarska uratować go
moŜe od cięŜkiej choroby, a nawet śmierci.
Zachodzi więc pytanie: czy zioła są pomocne przy wszy-
stkich dolegliwościach? OtóŜ z pewnością tam, gdzie występują
schorzenia przewlekłe, które nakazują ostroŜność w przyj-
mowaniu duŜej ilości lekarstw, równieŜ w przypadku kobiet
w ciąŜy, gdzie wszelka „chemia" jest absolutnie nie wskazana.
TakŜe u dzieci, szczególnie wraŜliwych na róŜnego rodzaju sta-
ny zapalne, jak i ludzi w podeszłym wieku, u których wystę-
pują przeróŜne nieŜyty, miaŜdŜyce, niedomagania serca i wą-
troby. Natomiast tam, gdzie potrzebna jest pomoc natychmias-
towa, czy to w przypadku ukąszenia przez Ŝmiję, wściekłego
zwierzęcia, przy ostrych zatruciach czy zakaŜeniu krwi wkro-
czyć powinna chemia. Z pewnością rośnie gdzieś w przyrodzie
ziele, które posiada właściwości pomocne w w/w stanach choro-
bowych, a nie zostało jeszcze odkryte. PrzecieŜ w ostatnim
czasie coraz więcej roślin bądź zapomnianych, bądź nowych
przybywa do zielników, nad którymi trwają wciąŜ badania
naukowców. Potwierdza tę hipotezę teŜ stare ludowe niemiec-
kie przysłowie, które mówi: „In Gottes Apotheke ist fur jede
Krankheit ein Kraut gewachsen" — w „BoŜej aptece" wyrosły
zioła leczące kaŜdą chorobę.
Trzeba zatem stwierdzić, Ŝe historia ludzkości jest rów-
nieŜ historią zawarcia przymierza tejŜe z rośliną. Podczas gdy
świat roślinny mógłby egzystować bez obecności zwierząt
i człowieka, odwrotność tej sytaacji oznaczałaby wyrok śmier-
ci dla całej populacji. Człowiek związany jest więc z roślin-
nością od tysiącleci. Nie zrządził to zapewne przypadek, Ŝe za-
warte w roślinach substancje posiadają specyficzne działanie
na Ŝywe komórki ludzkie i na tkanki, a ponadto są w zadziwia-
jącej harmonii z występującymi w organizmie ludzkim związ-
kami, układami, Ŝe potrafią przywrócić mu równowagę czyn-
nościową, czyli zdrowie.
W przyrodzie nic nie dzieje się przypadkowo, nic nie jest
bez sensu, a to zmusza nas do refleksji. KaŜda martwa rzecz
na tym świecie posiada stwórcę, który daną rzecz obmyślił, wy-
konał i która odzwierciedla jego intencje i inwencje twórcze.
Dlaczego więc ta sama zasada nie mogłaby mieć zastosowania
w przypadku stworzenia świata? Przyroda urzeczywistnia
przecieŜ ideo, idee jej Stwórcy. Lecz jaką potęgę musiał dys-
ponować Ten, który umieścił w roślinach tylko odrobinkę swej
siły twórczej? Zaiste, zadziwić musi nas ten Stwórca, który
wyposaŜył mały kwiatek czy listek w taką moc uzdrawiającą!
A Ŝe tak jest, o tym zapewniają nas prastare znaleziska arche-
ologiczne, na których w kamieniu wyciosano, na tabliczkach
glinianych utrwalono lub na papirusach zapisano wiadomości
dla potomnych o tym, Ŝe istnieje Stwórca Wszechrzeczy.
Świadczyć o tym moŜe teŜ stary zapis z II wieku przed Chr.
utrwalony na papirusie:
„Od NajwyŜszego jest uzdrowienie jak
od króla otrzymuje się podarki..i"
oraz
„Pan stworzył z ziemi lekarstwa, a człowiek
mądry nie będzie nimi gardził. Przez nie się
leczy i ból usuwa, ■przez nie aptekarz
sporządza leki, aby się nie kończyło Jego
działanie i Ŝycie bez chorób, które od Niego
pochodzi, było po cułej ziemi.
Si/nu, w chorobie swej nie odwracaj się od Pana, ale
módl się do Niego, a On cię uleczy".
Apteka BoŜa sto; otworem. Korzystajmy więc z zaprosze-
n i a i zaleceń Stwórcy Nieba i Ziemi, 1gdyŜ tak mówi Pan:
„...Ja, Jahwe, chcę być twym lekarzem..."
1
II MojŜesz. XV,20.
1. „ZIOŁA SZWEDZKIE" — LEK WSZECHSTRONNY
Jego receptura oryginalna składa się z 11 ziół. Odnalezio-
no ją wśród spuścizny piśmiennictwa słynnego szwedzkiego le-
karza dr Samsta. Dr Samst umarł w 104 roku Ŝycia, a to wsku-
tek upadku z konia podczas przejaŜdŜki. Jego rodzice i dziad-
kowie osiągnęli równieŜ patriarchalny wiek. Z tajnych zapi-
sów uczynionych przez tego lekarza dowiadujemy się, o za-
dziwiającej skuteczności „ziół szwedzkich". MoŜna by nawet
stwierdzić, Ŝe nie ma takich dolegliwości, przy których nie
osiągnęłoby się wyleczenia lub przynajmniej polepszenia stanu
chorego. Jego zestaw ziołowy moŜe ponadto być bazą wyj-
ściową lub fundamentalną podczas kaŜdego leczenia, co po-
twierdziły badania laboratoryjne poczynione w tym kierunku.
W starych zapisach, przekazywanych z pokolenia na poko-
lenie, ujęto w punktach zastosowanie tinktury „Ziół Szwedz-
kich", oto wyjątki z tego dokumentu: 3
1. ZwilŜona w tinktuize lniana śrierec.zka często przykłada-
** na na czubek głowy wzmacnia pamięć i usprawnia fun
kcje mózgu; działa skutecznie przeciw zawrotom i bólom
głowy, wzmacnia,
2. słaby wzrok, pomaga przy zaczerwienieniach i zapaleniach
oczu, kiedy widzialnu.ść je.->t zamazana ■•- w lakim przy
padku nawilŜ powieki tinkturą lub nałóŜ na zamknięte
oczy, po uprzednim natłuszczeniu powiek, lnianą ścit-
reczką zwilŜoną w tejŜe. Skutecznie zapobiega teŜ powsta
waniu jaskry.
3. leczy wszelkiego rodzaju krosty i wypryski znajdujące się
gdziekolwiek na ciele,
4. uśmier/.a skutecznie boi zęba. Rozcieńcz łyŜkę tinktury
wodą i płucz nią jamę ustną przetrzymując, ją tani na
chwilę,
5. ...przy bólach gardła i przy zapaleniu migdałków weź rano,
w obiad i wieczorem kilka kropli i zaśliniając je połknij
je powoli. Na pewno ulecz;) ci dolegliwości i gorączkę.
6. ...przy bólach Ŝołądka i kolkach weź 1 łyŜkę tinktury po
kaŜdym ataku, połykając ją powoli a ulŜy ci od razu.
7. ...uzdrawia przy wzdęciach, dolegliwo.ściaLli przewodu po
karmowego, jelit, obstrukcji i boLch woreczka Ŝółciowego.
2
Patrz: Maiia Ti u b e n , s\ O-
Weź codziennie rano i wieczorem 1 łyŜeczkę, a wieczorem
zrób sobie okład na bolące miejsce.
8. Puchlina wodna zniknie, jeśli przez 6 tygodni będziesz
zaŜywał rano i wieczorem 1 łyŜkę stołową tych kropli
rozcieńczonych białym winem.
9. ...przy bólach ucha lub przy „szumieniu" w uchu zwilŜ
watkę i włóŜ do ucha — ponoć przywraca nawet słuch.
10. ...podczas ciąŜy, w ostatnich 14 dniach przed porodem
zaŜyj rano i wieczorem 1 łyŜkę tinktury, a będziesz miała
lekki poród.
11. ...po urodzeniu dziecka przyśpieszycz bezbolesne „wyjście"
łoŜyska, jeśli co 2 godziny zaŜyjesz 1 łyŜeczkę tinktury.
12. ...kiedy masz „zastój" pokarmu i zapalenie piersi, zrób
okład wilgotny z tych ziół, a pomoŜe ci na pewno.
13. ...ślady po wietrznej ospie znikną szybciej, gdy zwilŜysz
kroplami strupki.
14. ...wypędzisz tasiemce i inne pasoŜyty przewodu pokarmo
wego u dzieci i dorosłych, jeśli zawiąŜesz na pępku zwil
Ŝoną w lekarstwie tym ściereczkę i zmienisz okład na
nowy, gdy wyschnie.
15. śółtaczka znika bardzo szybko, gdy zaŜyjesz 2 X dziennie
1 łyŜkę stołową lekarstwa i zrobisz sobie okłady na wą
trobę.
16. ...pomocne są przy hemoroidach. NałóŜ watkę zwilŜoną
kroplą tinktury i zaŜyj przed snem 1 łyŜkę stołową le
karstwa, ustąpi wtedy przykre swędzenie i palenie.
17. Depresja i melancholia znikają, głowa przestanie boleć,
jeśli zaŜyjesz 3 X dziennie 1 łyŜkę lekarstwa i zwilŜysz
kroplami skronie i czubek głowy.
18. ... leczą niestrawność, zawroty głowy i gorączkę. Po nie
długim czasie ciepłota ciała wraca do normy a puls będzie
normalny.
19. Dobre rezultaty leczenia osiągniesz przy chorobach nowo
tworowych, kurzajkach, ropiejący h ranach z „dzikim
mięsem". Wymyj ranę białym winem, potem nałóŜ lnianą
ściereczkę zwilŜoną w tinkturze. Ustępują bóle, zniknie
„dzikie mięso" i rana zacznie się goić.
20. Tinkturą pilnie przykładana na miejsce urazu leczy wszel
kie rany kłute, szarpane lub uderzeniowe, uśmierzając
ból.
21. ...wszelkie ślady pooperacyjne lub powypadkowe znikną,
kiedy zwilŜać będziesz je przez 6 tygodni codziennie kil
kakrotnie tinkturą.
 22. oparzenia spowodowane gorącą wodą, tłuszczem lub
ogniem goją się szybko. Zastosuj lekarstwo zaraz po wy
padku, a nie będzie pęcherzy. Jeśli juŜ są, znikną po nie
długim czasie, gdy pilnie będziesz je zwilŜał kroplami.
23. ...są bardzo pomocne przy guzach pourazowych i podskór
nych wylewach krwi. Przykładaj pilnie na chore miejsca
-— lniane ściereczki, zwilŜane w tinkturze. (jAJ Bóle
reumatyczne znikną, gdy rano i wieczorem zaŜyjesz *■
krople po łyŜce i zrobisz okłady na bolące miejsca.
25. ZwilŜona w tinkturze ściereczka przyłoŜona przez noc na
odmroŜone ręce lub nogi przyniesie ci duŜą ulgę.
26. Bolące odciski „wypadną" same lub zmiękną do tego stop
nia, Ŝe będziesz mógł wyłuskać je z łatwością, gdy przez
3 dni przykładać będziesz watkę z tinkturą, utrzymując
to miejsce zawsze w stanie wilgotnym.
27. ...przy dŜumie i zaraźliwych chorobach zaŜywaj tinkture,
często podczas dnia, leczy ona wypryski dŜumy nawet wte-
s-\ dy, kiedy są juŜ trudności przy połykaniu pokarmów.
(28y Kto cierpi na bezsenność, niech zaŜyje tinkture na noc
i zrobi sobie okład na serce z rozcieńczonych ziół. 29. Kto
zaŜyje tinkturę rano i wieczorem, nie potrzebuje Ŝadnych
innych lekarstw, gdyŜ zioła te wzmacniają cały organizm,
„odświeŜają" krew i nerwy.
Jednym słowem „Zioła Szwedzkie" wpływają dodatnio na
wszelkie schorzenia, ciało pozostaje jędrne do późnej starości,
a twarz będzie młodzieńcza i piękna."
Tyle mówi stary zapis. Istnieje równieŜ zmodyfikowany
i poszerzony przepis „Ziół Szwedzkich" w/g zaleceń Marii
Treben3. Składa się on z większej ilości ziół i stosowany jest
obecnie z jeszcze lepszym skutkiem:
Rp. Aloe ferox26,0 g Cinnamon camph.
Rhizoma Rhei 18,0 Rhiz. Tormentillae
Theriak venezian 18,0 Rhiz. Galangae
Commiphora 13,0 Fung. Laricis
Rhiz. Zedoariae 9,0 Crocus Sativus
Terra sigulata Fer 5,0 Flores Myristicae fragr.
Radix Gentianae 7,0 Cassia angustifolia
Radix Angelicae 7,0 Rhiz. Calami 18,0
Carlina vulgaris 4,0 Fruc. Myristicae fragr. 35,0
3
„Zioła Szwedzkie" moŜna kupić w Austrii, Szwecji i Niemczech
Zachodnich — w aptece pod nazwą „Sehwedenkrauter". Mieszanki są
gotowe i kosztują 20 DM.
Sposób przyrządzania:
Zioła naleŜy rozetrzeć w moździerzu, wsypać do butelki
z ciemnego szkła i zalać 11/4 1 czystej wódki 38—40°. Posta-
wić w ciepłym miejscu i dziennie kilkakrotnie wstrząsnąć. Po
10 dniach przelać do innego naczynia i osad zalać powtórnie
11/4 L wódki. Postąpić jak wyŜej. Po 10 dniach zlać klarowną
część, a osad przefiltrować przez gazę. -Zmieszać oba ekstra-
kty i zlać do butelek z ciemnego szkła. Esencję przechowywać
w miejscu ciemnym i chłodnym. Zdatna jest do uŜytku kilka
lat.
Sposób uŜywania w/ g „st arego zapisu":
Profilaktycznie zaleca się 1 łyŜeczkę tinktury rano i wie-
czorem, rozcieńczoną wodą lub herbatą ziołową.
Przy róŜnego rodzaju niedomaganiach — 3 łyŜeczki dzien-
nie. W razie powaŜniejszej choroby — 2—3 łyŜki stołowe le-
karstwa dziennie w sposób następujący: KaŜdą łyŜkę tinktury
naleŜy przed zaŜyciem rozcieńczyć w 1/2 szklance herbaty zio-
łowej, podzielić na 2 części i pić 1/2 godziny przed i 1/2 godz.
po kaŜdym posiłku.
Okłady:
Miejsce, na które zamierzamy połoŜyć kompres z „Ziół
Szwedzkich" musi być zawsze przedtem natłuszczone, najle-
piej maścią Ŝywokostową (Symphytum offic.) lub nagiet-
kową (Patrz pod „nagietek"). Potem zwilŜyć kawałek waty,
ligniny lub Lnianej ściereczki w tinkturze i przyłoŜyć na cho-
re miejsce. W celu utrzymania naleŜnej wilgotności, nałoŜyć
2,0 na okład ceratkę lub papier pergaminowy i zawinąć banda-
2,0 Ŝem. Po 2—i godz. zdjąć i przypudrować pudrem dla niemo-
2,0 wląt. Jeśli pacjent się nie uczuli, moŜna kompres pozostawić
5,0 przez noc, lecz w razie podraŜnienia naskórka naleŜy skrócić
2,0 czas lub przerwać leczenie na pewien okres, ewentualnie sto-
2,0 sować maść Ŝywokostową lub nagietkową. Osoby uczulone
2,0 nie powinny stosować ceratki lub papieru pergaminowego.
W Ŝadnym przypadku nie wolno zapomnieć o natłuszczeniu
skóry, takŜe wokół rany.
Skuteczność działania tego wprost rewelacyjnego lekar-
stwa poprzeć moŜna mnóstwem przykładów:
Krowa kopnęła kobietę w udo. Uderzenie było bardzo
silne i powstał olbrzymich rozmiarów krwiak. Po zastosowa-
niu „Ziół Szwedzkich" i maści nagietkowej ból ustąpił po kil-
ku minutach, a po 2 tygodniowej kuracji nie było śladu po
tym powaŜnym urazie.
RównieŜ upadek ze schodów, przy którym uszkodzono
kość piszczelową o Ŝelazne okucia, skończyło się szczęśliwie
po zastosowaniu okładów. Zranienia tego typu są zawsze po-
waŜne, gdyŜ w większości przypadków powstają komplikacje.
Pomogły tu takŜe „Zioła Szwedzkie" i maść Ŝywokostowa.
Komplikacji nie było, a po 3 tygodniach noga była zdrowa.
Prawdziwym „eliksirem zdrowia" są „Zioła Szwedzkie" w po-
dróŜy. Niekiedy zmiana kuchni wpływa niekorzystnie na sa-
mopoczucie, w tym przypadku czynią one cuda. NaleŜy 1/2 ły-
Ŝeczki tinktury rozcieńczyć wodą i natrzeć skronie, czoło, po-
wieki i miejsca za uszami, resztę wypić. Momentalnie odczuwa
się duŜą ulgę, znika zmęczenie i ustępuje uczucie „pełności"
w okolicach Ŝołądka.
Dobre rezultaty lecznicze osiągnięto równieŜ przy ropnym
zapaleniu szczęki i niegojących się ranach. Pomocne są równieŜ
przy ukłuciach przez owady. „Zioła Szwedzkie" czynią rów-
nieŜ cuda przy „odklejeniu się" siatkówki oka. Codzienne go-
dzinne okłady na zamknięte powieki są bardzo pomocne,
wzmacniają wzrok i chronią przed groŜącą ślepotą.
Pomagają nawet przy chorobach nowotworowych. Młoda
kobieta, matka pięciorga dzieci cierpiała na nowotwór jelita
grubego i lekarze nie rokowali jej nadziei na wyzdrowienie.
Zaczęła stosować okłady z „Ziół Szwedzkich" na okolice esicy,
zaŜywała je teŜ do wewnątrz, rozcieńczając je wodnym wycią-
giem z kłączy tataraku, naparem z kwiatu nagietka, liści po-
krzywy i ziela krwawnika (patrz pod rak). Piła 2 litry tej
mieszaniny dziennie w ciągu dnia. Po niedługim czasie stan
chorej poprawił się tak dalece, Ŝe mogła sama zająć się pro-
wadzeniem gospodarstwa domowego i dziećmi. Istnieje duŜe
prawdopodobieństwo zupełnego powrotu do zdrowia.
Jak wynika ze „starego zapisu", „Zioła Szwedzkie" przy-
wracają ponoć słuch. OtóŜ 80-letnia kobieta miała duŜe trud-
ności przy porozumiewaniu się, gdyŜ nie dosłyszała. Stosując
porady natłuszczała pilnie ucho olejkiem kamforowym i na-
wilŜała tinkturą, maczając mały palec w lekarstwie wprowa-
dzała go jak najgłębiej do ucha. NawilŜała równieŜ powieki,
skronie, czoło i miejsca za uszami. Po pewnym czasie powrócił
jej słuch, a twarz nabrała świeŜego i młodzieńczego wyglądu.
Uwaga:
Do uŜytku wewnętrznego naleŜy „Zioła Szwedzkie" zaw-
sze rozcieńczyć wodą lub herbatą ziołową.
Przy zewnętrznym stosowaniu trzeba zawsze przed kom-
presem naskórek natłuścić, a po zdjęciu okładu skórę przypu-
drować pudrem leczniczym lub dziecięcym. Tinktury do
kompresów na ogół nie rozcieńcza się.
2. PROPOLIS CZYLI KIT PSZCZELI I JEGO
ZASTOSOWANIE
Propolis, zwany teŜ kitem pszczelim jest produktem po-
chodzenia naturalnego i posiada ogromną moc bakteriobójczą.
W skład jego wchodzi cała gama cennych mikroelementów
tworząca wraz z witaminami, proteinami, glikozydami poŜy-
teczny komponent dla naszego organizmu.
O jego wspaniałych właściwościach leczniczych krąŜą
wprost fantastyczne wieści. Wielu lekarzy przekonało się „na-
ocznie", Ŝe kit pszczeli poprawia wzrok, leczy stany zapalne
jelit i przewodu pokarmowego, łagodzi stany nerwowe, popra-
wia samopoczucie, pamięć i sprawność fizyczną, wpływa po-
mocnie na wszelkiego rodzaju oparzenia skóry, odleŜyny,
owrzodzenia Ŝylakowate i egzemy. Jednym słowem jest prepa-
ratem o cudownych nieomal właściwościach leczniczych!
Do badań nad propolisem zapalili się naukowcy z Aka-
demii Medycznej w Krakowie. Śląska Akademia Medyczna
opatentowała nawet sposób otrzymywania ekstraktu z „kitu
pszczelego", który jest czystą substancją komponentu biopier-
wiastków zwaną EEP (etanolowy ekstrakt propolisu). Lecz
aktywny ten ekstrakt powinien być stosowany pod nadzorem
lekarza.
Domowe recepty, sporządzone na bazie kitu pszczelego,
kupionego wprost od pszczelarza lub na rynku, krąŜą z rąk do
rąk z równie dobrym efektem.
Do uŜytku wewnętrznego zaleca się:
1. Propolis na mleku.
2. Propolis na spirytusie.
3. Propolisową emulsję wodno-spirytusową.
ad. 1. Propolis na mleku zaleca się przede wszystkim dzie-
ciom, osobom starszym i wszystkim tym, którzy pragną prze-
 prowadzić kurację 4—6 tygodniową profilaktyczną lub w ce-
lach terapeutycznych.
Propolis na mleku stosuje się przy astmie, bronchitach
i depresjach.
Sposób przyrządzania: (5»/» — 10°/t)
Do 1 1 wrzącego pełnotłustego mleka dodać 500—100 g do-
kładnie rozdrobnionego kitu pszczelego. Mieszać ok. 10 minut
drewnianą łyŜką, potem przefiltrować przez poczwórną gazę
do słoika szklanego. W czasie stygnięcia tworzy się na powie-
rzchni mleka warstwa wosku, którą naleŜy usunąć. Otrzymany
produkt gotowy jest do uŜytku. (Jest to 5%> lub 10%
propolis). Przechowywać w lodówce. ZaŜywa się 2—3 razy
dzienniej po jednej łyŜce stołowej 1/2— 1 godz po posiłkach.
ad. 2. Propolis na spirytusie stosowany jest w medycynie
najczęściej pod tą postacią, gdyŜ jest bazą wyjściową dla róŜ-
nego rodzaju komponentów.
Propolizat alkoholowy ma zastosowanie przede wszystkim przy
wszelkiego rodzaju owrzodzeniach, ropiejących ranach, odleŜy-
nach, przy zapaleniu gardła i uszu, anginie, przeziębieniach.
Sposób przyrządzania: (20*/o)
Do 1/2 1 spirytusu 95% dodać 100,0 g rozdrobnionego propoli-
su i butelkę zakorkować. Postawić na 10—14 dni w ciepłym
i ciemnym miejscu. Wstrząsać kilkakrotnie w ciągu dnia. Na
dno opadają róŜne domieszki kitu pszczelego, płyn natomiast
znad osadu jest przeźroczysty, posiada brązowo-złocisty kolor
i ma zepach specyficzny, Ŝywiczy. Po 14 dniach moŜna na-
lewkę zlać i przefiltrować do butelki z ciemnego szkła, gdyŜ
uŜywa się tylko płyn znad osadu dla celów leczniczych. Prze-
chowywać w ciemnym miejscu.
Przy anginie zaŜywa się 3—4 razy dziennie w ciągu dnia 30—
40 kropli po jedzeniu. Przedtem naleŜy gardło wypłukać napa-
rem szałwii (Salvia offic). Krople naleŜy dobrze zmieszać ze
śliną i powoli połknąć—potem nie jeść i nie pić przez 1—2 godz.
ad. 3. Propolizatem wodno-spirytusowym o stęŜeniu 0,2%
leczy się wykwity skórne, płucze ropiejące rany, ma zastoso-
wanie przy zaziębieniach, nieŜytach błon śluzowych, katarach,
uŜywa się do kompresów.
Sposób przyrządzania: (0,2*/*)
Zmieszać: 10 ml roztworu spirytusowego propolisu (20%)
z 60 ml przegotowanej i ostudzonej wody. Otrzymany
roztwór ma kolor mleczno-kremowy. Przy nieŜytach błon
śluzowych nosa propolizat wodno-spirytu-sowy przynosi
znakomitą ulgę. Przy katarze zakrapia się do nosa kilka razy
dziennie po 3—4 krople.
Do uŜytku zewnętrznego zaleca się maść propolisową: ma
ona zastosowanie przy wszelkiego rodzaju oparzeniach, odmro-
Ŝeniach, ranach, wrzodach, hemoroidach, Ŝylakach, odleŜynach.
Sposób przyrządzania: (10*/* — 15*/o)
70,0 g euceryny (lub wazeliny)
20,0 g lanoliny roztopić w naczyniu emaliowanym, dodać:
10—15 g kitu pszczelego i wstawić do naczynia większego
z gorącą wodą. Mieszać ok. 10 minut drewnianą lub szklaną
bagietką. Przecedzić przez podwójną gazę do słoiczka, gdy za-
stygnie stanowi gotową maść.
Maść kładzie się 2 X dziennie cienką warstwą na chore miej-
sca i przykrywa 4 warstwami gazy i bandaŜem.
Na całym świecie szpitale nie mogą sobie dać rady z od-
leŜynami i z gronkowcami. Propolis jest tym lekiem, który prze-
zwycięŜył ten problem. Zupełnie rewelacyjne efekty daje takŜe
leczenie kitem pszczelim tkanki kostnej i chrzestnej. Propolis
jednocześnie regeneruje ją, dezynfekuje — a nawet
uzupełnia ubytki kostne! Proces kostnienia przebiega równo,
a kość nasyca się równomiernie solami wapnia i fosforu; nie
wykazuje przy tym Ŝadnych działań ubocznych. W oparciu
o doświadczenia własne i informacje z piśmiennictwa podej-
mowano próby leczenia preparatami propolisu róŜnych dolegli-
wości, które nie poddawały się leczeniu konwencjonalnymi
metodami.
Przykładowe przypadki kliniczne tu omówione, poprzedzo-
ne były dokładnymi badaniami i przebieg leczenia był kontro-
lowany przez lekarzy: *
« E. S i t a r s k a „Propolis jako lek", Wiadomości Zielarskie, Nr
1—2 1982.

1. Wrzód Ŝołądka i dwunastnicy — przypadki wieloletnie
z częstymi nawrotami — stosowano krople propolisu na na
parze z siemienia lnianego. Obserwowano ustąpienie bólu
bezpośrednio po zaŜyciu leku. Efekty wyleczenia stwierdzo
no po 3—5 tygodniach kuracji. Nawroty nie nastąpowały
w okresie kilkunastu miesięcy.
2. śylaki odbytu — trwające wiele lat z okresowymi krwa
wieniami — stosowano maść na eucerynie, czopki na maśle
kakaowym. Stwierdzono uczucie ulgi natychmiast po zasto
sowaniu leku. Wyleczenie nastąpiło po 1—3 tygodniach.
3. śylaki podudzi, grzbietu stopy z owrzodzeniami — stoso
wano roztwory alkoholowe. Nasycono propolisem w roztwo
rze 20 X spirytusu lniane kawałki płótna, suszono je na
stępnie w warunkach sterylnych i przykładano na uprzed
nio przemyte 0,2°/o propolizatem wodnym, rany. BandaŜo
wano. Stosowano równieŜ zawiesiny propolisu w linomagu
i maści. Wyleczenie uzyskiwano po 3—10 tygodniach.
4. NadŜerki szyjki macicy — trwające po kilka lat. Kon
trolowane ginekologicznie i bakteriologicznie, leczono glo
bulkami na maśle kakaowym. Po 10—14 dniach leczenia
stwierdzono blizny po nadŜerkach i wyraźne zmniejszenie
stopnia zanieczyszczenia bakteryjnego.
5. Przetoka pooperacyjna — po usunięciu wyrostka robacz
kowego 12 miesięcy bezskutecznie leczona metodami kon
wencjonalnymi. Leczenie preparatami propolisu trwało oko
ło 4 tygodni. Stosowano do przetoki: roztwory alkoholowe,
zawiesinę na linomagu, maść na eucerynie.
Doustnie: krople propolisu z naparem siemienia lnianego.
6. Ropiejące, rozległe ubytki w jamie ustnej po napromienio
waniu. W pierwszej fazie leczenia stosowano płukanie za
wiesiną wodną, następnie pędzlowanie zawiesiną na lino
magu. Całkowite wyleczenie uzyskiwano po 6 tygodniach.
7. Na ropnie, trądzik, okołopaznokciowe zakaŜenia gronkow-
cem złocistym, grzybice — stosowano roztwory alkoholowe
i maści.
8. Ropne zapalenie migdałków — stosowano pędzlowanie
i płukanie róŜnymi stęŜeniami propolisu. Uzyskiwano po
prawę w ciągu — 3 dni.
9. Głębokie odleŜyny u obłoŜnie chorych leczono roztworem
alkoholowym, zawiesiną na linomagu, maścią na eucerynie.
Uzyskiwano szybki efekt oczyszczania ran i ziarninowania.
Całkowite wyleczenie uzyskiwano po 3—6 tygodniach w za-
leŜności od stanu ogólnego chorych, głębokości i rozległości
odleŜyn.5
Z powyŜszego wynika, Ŝe przy trudnych do leczenia scho-
rzeniach propolis jest skutecznym lekiem, a zwłaszcza tam,
gdzie zawodzą sulfonamidy i antybiotyki kit pszczeli daje wy-
niki fantastyczne. Propolis ma równieŜ zastosowanie w sto-
matologii. Obserwowano gojenie się wnętrza zęba, czyli miaz-
gi. Nastąpiła znakomita reaktywizacja tkanek!
Przy trudnych do leczenia zapaleniach uszu, zapaleniach
gardła na tle bakteryjnym — zwłaszcza gronkowca złociste-
go — przy ropniach i przetokach, propolis jest właściwym
środkiem terapeutycznym.
Uzyskano równieŜ dobre wyniki z geriatrii. Po miesięcznej
kuracji ekstraktem kitu pszczelego wzrastała u osiemdziesię-
ciolatków zdolność zapamiętywania. Testy te przeprowadzono
w sanatorium w Bystrej Śląskiej. Wstępne wyniki rokują do-
bre perspektywy na przyszłość w tej dziedzinie nauki i na
pewno nie są przypadkowe.
Wiadomo, Ŝe propolis to znakomity lek, lecz do tej pory
właściwie nie wiadomo, co jest powodem jego tak wszechstron-
nego działania. Dopracowano się wstępnej sugestii: kit pszczeli
ponoć pobudza w komórkach syntezę kwasów nukleinowych
i syntezę róŜnego rodzaju protein. Przy pomocy mikroskopu
elektronowego „dopatrzono" się, Ŝe mechanizm korzystnego
działania propolisu polega prawdopodobnie na fizjologicznym
pobudzeniu procesu białek w narządach. Lecz czym jest właś-
ciwie ten — u nas w Polsce — ostatnio tak propagowany kit
pszczeli?
OtóŜ pszczoły są producentami tego specyfiku. Sporządza-
ją one go z soków roślinnych, z kleistych substancji drzew
liściastych lub iglastych, dodają pyłki kwiatowe i własną „śli-
nę" w celu przeróbki na wspaniały lek bakteriobójczy.
Pszczołom potrzebny jest kit do uszczelniania „gniazda".
Jest równieŜ czynnikiem zabezpieczającym ich przed choroba-
mi. Pomaga takŜe przy utrzymywaniu stanu sanitarnego ula:
wszelkich większych intruzów „balsamuje" się kitem szczel-
nie, by nie dopuścić do infekcji domostwa wskutek rozkładu
nieproszonego gościa.
Jedna pszczela rodzina nie wytwarza więcej niŜ 300 g kitu
w sezonie. Dlatego teŜ cena jego jest dość wysoka.
• i.w.
 Choć propolis nie jest panaceum na wszystko — a ma
jedynie ogromny zakres działania, to jednak warto spróbować.
Napewno nie zaszkodzi, gdyŜ nadwraŜliwość na kit pszczeli wy-
stępuje niezmiernie rzadko, najczęściej z miejscowym ognis-
kiem zapalnym przy smarowaniu skóry. JednakŜe w piśmien-
nictwie nie znaleziono danych o uczuleniu po doustnym zaŜy-
waniu propolisu, gdyŜ tą drogą kit nie uczula. 6
Uwaga: „Herbapol" produkuje krople i maść propolisową pod
nazwą „Propolan". „Linomag" zamówić moŜna w
aptece.
3. TAJEMNICA BURSZTYNU
Na temat bursztynu jest w Encyklopedii Powszechnej tyl-
ko niewielki zapis, który brzmi: „Bursztyn, jantar, kopalna
Ŝywica drzew iglastych z trzeciorzędu; barwa głównie Ŝółta,
niekiedy zawiera zatopione owady i szczątki roślin; głównie
u wybrzeŜa Morza Bałtyckiego; uŜyr any do wyrobu biŜuterii,
ozdób." »
O właściwościach leczniczych natomiast encyklopedia mil-
czy. A przecieŜ w ostatnich latach krąŜy po całym kraju po-
głoska o cudownych właściwościach leczniczych bursztynu.
W celu jego zdobycia kupcy rzymscy, egipscy i greccy podej-
mowali uciąŜliwe wędrówki nad Morze Bałtyckie, by nabyć
polski jantar. Do niedawna sądzono, Ŝe ze złotego bursztynu
wyrabiano tylko piękną biŜuterię dla bogatych dam, lecz wy-
kopaliska archeologiczne w miejscach prastarych osiedli ludz-
kich i znaleziska w grobowcach staroŜytnych nie potwierdzają
tej tezy, gdyŜ bardzo rzadko napotykano na biŜuterię burszty-
nową. Natomiast często widywano kawałki bursztynu umiej-
scowione pod skórą mumii egipskich. Być moŜe miały one być
dodatkowym środkiem konserwującym zwłoki przed rozkła-
dem.
Najnowsze badania archeologiczne odsłoniły rąbek tej ta-
jemnicy, dowiodły bowiem, Ŝe „wyprawy jantarowe", wio-
dące* „szlakiem bursztynowym" nad Bałtyk, nie miały li tylko
zadania zdobycia go w celach zdobniczych. Bursztyn uwaŜany
6
Patrz: Z Grzywa „MoŜliwość alergii w leczeniu kitem pszcze
lim",7 Wiadomoici Lekarskie, zeszyt 12/1983.
Patrz: Mała Encyklopedia Powszechna, PWN 1970, Warszawa,
hasło: bursztyn.
był raczej za pewnego rodzaju panaceum. Jak wynika ze sta-
rych zapisów, sporządzano z niego lekarstwa, które skutecznie
leczyły choroby. Egipcjanie nazwali go „kamieniem Ŝycia
i zdrowia", a piękne Rzymianki uwaŜały, Ŝe kontakt z burszty-
nem zapewni im młody wygląd.
Dziś wiemy, Ŝe bursztyn emanuje ujemne jony, które do-
broczynnie odziałowują na ustrój ludzki. Wprawdzie „medy-
cyna oficjalna", opierając się na chemicznej analizie jantara,
która poza węglem, wodorem, tlenem, terpenami i Ŝywicą nie
znalazła niczego nadzwyczajnego, odrzuca go jako lek, trzeba
jednak pamiętać, Ŝe Ŝadna analiza w Ŝadnym związku che-
micznym nie potrafi wykryć absolutnie wszystkiego co dany
związek w sobie kryje nieuchwytnego.
JuŜ sama niespotykana odporność bursztynu na niszczy-
cielskie czynniki wody morskiej (sole i nieustanny ruch wody),
moŜe świadczyć o jego niezwykłej radiowitalności; przetrwał
bowiem w piasku morskim tysiące lat niezniszczalny zachowu-
jąc swój piękny blask i aromat (po ekstrakcji) — a przecieŜ to
produkt roślinny.
O dobroczynnym oddziaływaniu bursztynu na ustrój moŜ-
na przekonać się osobiście. Faktem jest, Ŝe w czasie grasującej
grypy moŜna zabezpieczyć się przed nią, wypijając codziennie
rano szklankę herbaty, do której dodano 3 krople nalewki
bursztynowej, a nacieranie nalewką pleców i piersi obniŜa sku-
tecznie temperaturę przy stanach podgorączkowych i przynosi
ulgę przy zapaleniu płuc i oskrzeli. Stwierdzono równieŜ, na
podstawie licznych pozytywnych wyników w leczeniu burszty-
nem, Ŝe wszelkie niedomagania sercowe i krąŜeniowe, jak osła-
bienie mięśnia sercowego, arytmia, bóle głow^ etc. zmniejsza-
ją się doraźnie przez nacieranie bolących miejsc nalewką
bursztynową lub z braku takowej, zwykłym kawałkiem
bursztynu.
W przypadku zmęczenia lub bólu głowy potrzeć kark,
nadgarstek i skronie kawałkiem bursztynu w miejscu, gdzie
wyczuwalny jest puls a jedna kropla nalewki bursztynowej
wtarta w nadgarstek orzeźwia i poprawia samopoczucie.
Przy astmie bierze się kilka kropli tinktury rozcieńczonej
w niewielkiej ilości herbaty ziołowej.
Fama głosi takŜe, Ŝe bursztyn posiada właściwości prze-
ciwnowotworowe. Zabezpieczyć przed tą chorobą moŜna się
ponoć, nosząc na szyi naszyjnik bursztynowy o kształtach wie-
lobocznych, w których załamują się promienie świetlne, kiero-
wane poprzez skórę do wnętrza ustroju.
Sposób przyrządzania nalewki bursztynowej
Do sporządzenia nalewki bursztynowej nadaje się wyłącz-
nie bursztyn surowy tzn. taki, który nie był szlifowany, to-
piony czy w jakikolwiek inny sposób obrabiany. Przed uŜy-
ciem (do sporządzenia nalewki) naleŜy go rozkruszyć młot-
kiem lub rozdrobnić w moździerzu:
50,0 g bursztynu zalać
1/2 1 spirytusu 96°/o (nie denaturatem).
Postawić w ciepłym miejscu i często wstrząsać. Po 2 .ty-
godniach nalewka jest zdatna do uŜytku. Bursztyn nie roz-
puszcza się w spirytusie całkowicie, wydziela do niego jedy-
nie substancje, które zabarwiają alkohol na kolor Ŝółty i po-
siadają moc uzdrawiającą.
4. ALOES — KAKTUS LECZNICZY
Aloes (Aloe ferox) niesłusznie nazywany jest kaktusem,
naleŜy on bowiem botanicznie do rodziny liliowatych (Liliaceae
Juss). Rośnie on w krajach południowych, w klimacie suchym
i gorącym, głównie na sawannach Afryki, na Półwyspie Arab-
skim, na Antylach, w Meksyku i w rejonie Morza Śródziem-
nego.
Lecznicze właściwości wysuszonego soku aloesu, zwanego
aloną, znane były przed przeszło 3300 laty; posługiwali się ni-
mi Hindusi, Grecy, Rzymianie. Do Europy przywieźli ten śro-
dek Arabowie. Odparowany, zagęszczony i stwardniały sok —
Alonę — stosuje się do wewnątrz przy zaparciach atonicznych.
Ten rodzaj zaparcia — kiedy brak jest parcia na zwieracz od-
bytu — występuje najczęściej u osób w wieku podeszłym
oraz u otyłych. Pomocne w tym przypadku są gotowe prepa-
raty „Herbapolu": „Extr. Aloes siec", „Tinct. Aloes" lub dra-
Ŝetki „Alax".
ŚwieŜe liście 3—5 letnich roślin słuŜą do otrzymania wod-
nych wyciągów, zawierających tzw. „biogenne stymulatory".
Substancje te nie są jeszcze w dokładnie chemicznie zbada-
ne — przeniesione do organizmu ludzkiego w postaci soku,
miąŜszu lub preparatów uaktywniają tkanki całego ustroju
wspaniale regenerując go po wyniszczającej chorobie. Nastę-
puje wtedy pobudzenie czynności enzymów ustrojowych. Pod
wpływem tych „biologicznych stymulatorów" poprawia się
przemiana materii w poszczególnych tkankach, a jednocześnie
następuje przywrócenie w nich naruszonej równowagi. 8
Wyciągi lub miazgę ze świeŜych liści aloesu stosuje się
doustnie w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, choro-
bie wrzodowej, zanikowym nieŜycie błony śluzowej Ŝołądka,
owrzodzeniu okręŜnicy i odbytnicy.
Aloes podawany moŜe być równieŜ w formie zastrzyków.
Produkowane są one przez „Herbapol" i występują pod nazwą
„Biostymina". Aloes, pod tą postacią, najczęściej podawany
bywa rekonwalescentom po zabiegach chirurgicznych i długo-
trwałych chorobach, lub po wyczerpaniu nerwowym.
Sposób domowy przyrządzania i uŜywania nalewki aloeso-
wej jest prosty. Do sporządzenia takowej naleŜy uŜywać rośli-
ny 3—5 letnie. Przed ścięciem rośliny, nie naleŜy jej podle-
wać przez ok. 2 tygodnie, potem mokrą watką oczyścić z ku-
rzu, ściąć i połoŜyć w ciemnym, chłodnym i przewiewnym
miejscu na 5 dni. Chodzi o uaktywnienie stymulatorów.
Sposób przyrządzania nalewki aloesowej
500,0 g liści lub całą rośliną zemleć w maszynce do mięsa,
dodać
500,0 g miodu pszczelego w stanie płynnym (miód pod-
grzać do 50—60° w łaźni wodnej) oraz 1 butelkę
czerwonego wina. Mieszankę wlać do naczynia z
ciemnego szkła, dobrze zakorkować i pozostawić na okres 5
dni w chłodnym miejscu. Po tym okresie lek jest gotowy
do uŜytku.
Przyjmuje się go w następujący sposób:
1. tydzień — 3 X dzień, po 1 łyŜeczce 1 godz. przed posiłkiem.
2. tydzień — 3 X dzień, po 1 łyŜce stół. „ „ „ „
Kuracja trwa 2—3 tygodni lecz lepsze efekty są przy za-
Ŝywaniu leku przez okres 1—2 miesięcy.
Mieszankę aloesową o tych samych dawkach stosuje się
przy gruźlicy płuc, wrzodach Ŝołądka, zaparciach.
Obecnie stosuje się powszechnie wodne wyciągi z biosty-
mulowanyeh liści kaktusów przy wielu chorobach ocznych, jak:
zmętnienie ciałka szklistego, zmiany barwnikowe tkanki łącz-
nej, zapalenie spojówek, zwyrodnienie rogówki i siatkówki,
8
Patrz: P, Czikow, J. Ł a p t i e w, s. 38—40.
zanik nerwu wzrokowego. (Fiłatow). Stwierdzono, Ŝe wodny
wyciąg aloesu działa bakteriobójczo i bakteriostatycznie.
W lecznictwie ludowym stosuje się go do wewnątrz przy
neuralgiach, bólach głowy, gruźlicy płuc, reumatyzmie i zapa-
leniu nerwu kulszowego, a zewnętrznie, przy źle gojących się
ranach, przy oparzeniach, takŜe rentgenowskich, ponadto przy
wysypkach alergicznych i ropnych, ukłuciach przez insekty,
zapaleniu śluzówek jamy ustnej, nieŜycie nosa i zapaleniu
zatok obocznych nosa (wkraplanie, przemywanie).
Wrzody lub skaleczenia opatrzyć moŜna bezpośrednio liś-
ciem aloesu, przeciętym wzdłuŜ. Na ranę przyłoŜyć naleŜy su-
rową miazgę. Tinc. Aloe uŜywa się do pędzlowania egzem.
Nie naleŜy stosować większych dawek czystego aloesu niŜ
0,5—1,0 g dziennie na osobę, gdyŜ moŜe on spowodować pod-
raŜnienie jelit i poronienie u kobiety cięŜarnych.
Preparatów aloesu nie wolno stosować przy krwotokach,
zapaleniu pęcherza moczowego i kłębków nerkowych, ciąŜy.
Z dobrym efektem terapeutycznym zalecał ks. Kneipp
chorym 9aloes — i to pod róŜną postacią w zaleŜności od dole-
gliwości.
Przy zaparciach:
1 liść aloesu (lub szczyptę Alony) 1 łyŜka kwiatu bzu
czarnego (Fl. Sambucci nigri) 1 łyŜeczka kozieradki
(Sem. Foenum graecum) 1 łyŜeczka kopru włoskiego (Sem.
Foeniculi). Składniki zalać 2 szklankami wrzątku, pić w
ciągu 2 dni po 1 szklance. WypróŜnienie następuje po
12—30 godzinach w postaci obfitej (nie ma rozwolnienia).
Przy chorobach oczu: „woda aloesowa".
szczyptę Alony (kupuje się w aptece) lub 1 świeŜy liść
(umyć, posiekać) zalać 1 szklanką wrzątku, gotować 5—
10 min.
Letnią „wodą aloesową" przemywać oczy 3—4 X dziennie,
najlepiej przy pomocy kieliszka do płukania oczu (kupuje
się w aptece).
Nie naleŜy zraŜać się lekkim szczypaniem i pieczeniem
oczu podczas zabiegu.
• Patrz: Sebastian Kneipp „Meine Wasserkur" Verlag der Jos.
Kóselschen Buchhandlung, 1891 Kempten, Bayern, s. 344.
„Woda aloesowa" ma równieŜ zastosowanie przy ropieją-
cych, cuchnących źle gojących się ranach. W wodzie tej naleŜy
zwilŜyć lnianą ściereczkę i przyłoŜyć do rany.
Ks. Kneipp zaleca Alonę jako zasypkę. Stosuje się ją 1 X
dziennie, gęsto zasypując tym proszkiem wrzodziejące miejsce.
Alona sproszkowana ma właściwości antyseptyczne i wysusza-
jące. Pod powstałym strupem odnawia się bardzo szybko na-
skórek.
Przy jaskrze, zmętnieniach ciałka szklistego, zwyrodnieniu
rogówki i siatkówki etc. ks. Kneipp zaleca 3 rodzaje wód do
płukania oczu:
1. wodę aloesową,
2. wodę ałunową,
3. wodę miodową.
Pierwszy etap kuracji polega na 3—5 krotnym przemywa-
niu w ciągu dnia oczu „wodą aloesową", która posiada właści-
wości rozpuszczające toksyny, lecznicze i oczyszczające.
Drugi etap, to „woda ałunowa", którą przemywa się oczy
3—4 X dziennie.
Ałun ma właściwości Ŝrące i oczyszczające:
2 szczypty (czubek noŜa) sproszkowanego ałunu zalać 1
szklanką wody. Ałun kupuje się albo w aptece jako proszek,
albo w drogerii w postaci sztyfcika. Ałunowy sztyfcik uŜywa-
ny bywa do tamowania krwi podczas golenia.
„Wodą miodową" zakańcza się kurację. Posiada ona właś-
ciwości rozszerzające naczynia krwionośne i antyseptyczne.
1/2 łyŜki miodu gotować 5 minut w 1/4 1 wody.
Oczy przemywać 3—5 X dzienie.
Przy Ŝółtaczce zaleca się 2 X dziennie po 1 łyŜce stołowej
nalewki aloesowej.
Rozdrobniony liść aloesu, gotowany ok. 5 minut w 1/4.1
wody z dodatkiem 1 łyŜeczki miodu i przyjmowany w małych
porcjach w ciągu dnia, pomocny jest przy gorączce, szczegól-
nie wtedy, kiedy pojawiły się pęcherze na podniebieniu. Woda
ta nadaje się równieŜ do przemywania piekących oczu.
Liść aloesu w połączeniu z łyŜeczką piołunu, gotowany ok.
5 minut w ćwiartce wody ma zastosowanie10przy puchlinie wod-
nej. Wypić w ciągu dnia małymi porcjami.
10
Patrz: Sebastian Kneipp, s. 167—170.
 Mieszankę ziołową o następującym składzie naleŜy pić
5. ZIOŁA STOSOWANE PRZY CHOROBACH SERCA przy nerwicowym zaburzeniu układu krąŜenia oraz w wieku
przekwi tania:
W miarę postępu cywilizacji choroby układu krąŜenia sze- Rp. liście melissy 20,0 g
rzą się w zastraszający sposób. Jak wykazują statystyki, co Fol. Melissae
trzeci człowiek umiera z powodu niewydolności krąŜenia, lecz
rzadko kto wie, gdzie tkwi prawdziwe źródło tej choroby. liście rozmarynu 20,0
OtóŜ stresy, przepracowanie, pośpiech, coraz większa kon- Fol. Rosmarini 1 łyŜkę stołową ziół zalać 1/41 wody i pozostawić
sumpcja uŜywek, jak alkohol, kawa, tytoń i — nieprawidłowe korzeń waleriany przez noc. Rano zagrzać. Pić małymi łykami w ciągu
odŜywianie się (za duŜo tłuszczów, mięsa, jaj i soli kuchennej) Rhiz. Valerianae
są przyczyną wielu chorób, a przede wszystkim układu 30,0 dnia.
krąŜenia. W konsekwencji nieprawidłowego odprowadzania ziele dziurawca
30,0
z ustroju produktów metabolicznych następuje tzw. „samoza- Hb. Ilyperici
truwanie się" organizmu, a to z kolei prowadzi do zaburzeń Herbata obniŜająca ciśnienie krwi,
ukrwienia niektórych narządów i kończyn. Zaburzenia zaś mająca dodatni wpływ na ogólny stan nerwowy:
w automatyzmie komórek bodźcowotwórczych powodują aryt-
mię serca. Rp. korzeń waleriany 20,0 g
Przyczyną choroby nadciśnieniowej są z Kolei schorzenia Rhiz. Valerianae
nerek lub takie czynniki, jak miaŜdŜyca, stan napięcia ośrod- kwinty i owoce głogu 20,0
kowego układu nerwowego i inne. Lecz wszystkie te schorzenia Flos et Fructus Crataegi
mają wspólne podłoŜe: wadliwą przemianę materii z powodu 1 łyŜkę ziół zalać 2 szklankami
wadliwego trybu Ŝycia i nieprawidłowego odŜywiania się. ziele krwawnika 30,0 wrzątku. Pozostawić przez noc
Konieczne jest więc wyeliminowanie pokarmów i napojów Hb. Millefolii
pod przykryciem, rano zagrzać,
szkodliwych dla zdrowia, zmniejszenie ilości produktów o du- korzeń tataraku 10,0 pić 2 X dziennie po szklance.
Ŝej kaloryczności i przejście na dietę jarską z uwzględnieniem Kliiz. Calami
soków, owoców, surówek i ziół. W cięŜszych przypadkach soki
warzyw i owoce ułatwiają, i przyśpieszają leczenie. Ponadto korzeń rauwolfia lub barwinek
uregulowanie wypróŜnienia i zwalczanie wzdęć jest waŜnym posp. Fol. Vin<.-ae 20,0
czynnikiem przy leczeniu zaburzeń układu krąŜenia. Nieraz Hd. raufolfia
z korzyścią zalecane bywa stosowanie ćwiczeń oddechowych
i lekkich ćwiczeń gimnastycznych. Wyciągi z nasion marchwi i kopru ogrodowego mogą zna-
Hydroterapia ma takŜe duŜe znaczenie. Wprost nadzwy- leźć praktyczne zastosowanie w leczeniu schorzeń krąŜenia,
czajnym środkiem są chłodne kąpiele kończyli górnych w/g a w szczególności w lekkich przypadkach choroby wieńcowej.
metody ks. Kneippa (patrz pod hydroterapia). Kąpiele takie Z wymienionych surowców sporządza się napary z 1/2—1 łyŜki
są bardzo pomocne przy róŜnych dolegliwościach układu krą- rozdrobnionych nasion na szklankę gorącej wody. Taki 11napar
Ŝenia oraz przy bezsenności, złym samopoczuciu i zmęczeniu. wypija się po 1/2 szklanki 2—3 X dziennie po posiłkach.
Stosowane przez dłuŜszy okres czasu polepszają w zadziwia- Ludowe zalecenia głoszą, Ŝe woreczek z nasionami gorczy-
jący sposób stan zdrowia chorego, a niekiedy dolegliwości ustę- cy noszony w okolicach serca zabezpiecza przed zawałem. Rów-
pują zupełnie. nieŜ kuracja gorczyczna jest bardzo wskazana przy wszelkich
Oprócz diety i hydroterapii naleŜy równieŜ stosować zioła. dolegliwościach trawiennych jak: kwaśne odbijanie, bóle Ŝo-
Podstawowymi lekami stosowanymi w chorobach krąŜenia są
glikozydy nasercowe występujące w niektórych roślinach, np. 11
w naparstnicy, nasionach strofantusa, w konwalii, miłku wio- Patrz: E. S c h n e i d e r „Nutze die heilkr&jtigen Pjlanzen", 1981,
sennym, w liściach oleandra. pas:;im.
 łądka, zgaga, katar Ŝołądka, choroby wrzodowe Ŝołądka i dwu-
nastnicy, dolegliwości wątroby i pęcherzyka Ŝółciowego, ob-
strukcja, katar kiszek, robaczyca. TakŜe zalecana jest przy wszy-
stkich chorobach spowodowanych samozatruciem poprzez jeli-
ta, jak np. przy zawrotach głowy i bólach głowy, dolegliwoś-
ciach sercowych, uczuciu zmęczenia.
3 X dziennie, godzinę przed posiłkami, naleŜy zaŜyć 1 ły-
Ŝeczkę nierozdrobnionych nasion białej gorczycy, popijając kil-
koma łykami wody. W następnych dniach dawkę tę naleŜy
zwiększyć, ewent. do 3 łyŜeczek 3 X dziennie, aŜ do spowodo-
wania lekkiego rozwolnienia.
Przy tej dawce naleŜy pozostać przynajmniej 1 tydzień,
po czym następuje powrót do dawki wyjściowej tj. do 3 X
dziennie po 1 łyŜeczce. Kurację tę stosować moŜna przez kilka
tygodni.
ŚwieŜe soki z mniszka lekarskiego (Taraxacum offic.)
i krwawnika (Achillea millefolium) regulują krąŜenie krwi.
1 kieliszek soku rozcieńcza się herbatą ziołową, wodą lub ma-
ślanką i pije 3 X dziennie.
Z innych preparatów ziołowych charakteryzujących się
działaniem nasercowym wymienić naleŜy soki dawkowane
kroplami, produkcji „Herbapolu" jakimi są hp. Neocardina
lub Cardiol.
W skład Cardiolu C wchodzi nalewka z miłka wiosennego,
konwalii, głogu, kłączy waleriany z dodatkiem wyciągu zarod-
ków Kola. Preparat ten działa uspokajająco w przypadkach
nerwicy oraz podnosi ciśnienie tętnicze. ZaŜywa się 20—30
kropli 2—4 X dziennie.
Neocardina zawiera mieszankę nalewek z głogu, konwalii,
waleriany, jemioły i dzikiej róŜy. ObniŜa ciśnienie krwi i leczy
zaburzenia czynnościowe serca na tle nerwicowym. Dzienna
dawka wynosi 20—40 kropli.
W swojej ksiąŜce „So heilt Gott" — „Tak leczy Bóg" —
opublikował dr Gottfried Hertzka przepis na „wino sercowe"
zaczerpnięty z receptury zakonnicy Hildegardy von Bingen.
śyła ona w latach 1098—1179 i pozostawiła w spadku mnó-
stwo przepisów zielarskich między innymi teŜ sposób przyrzą-
dzania „wina sercowego". Skuteczne jest ono nawet przy Angi-
nie pectoris, uśmierza równieŜ „kłucie" w sercu i wzmacnia
mięsień sercowy.
P r z e p i s y na „wino sercowe":
10 łodyg zielonej pietruszki wraz z liśćmi dodać do
1 1 wina gronowego, dodać
1—2 łyŜek octu winnego i gotować 10 minut (uwaga,
szumi).
Dodać 300 g miodu pszczelego i gotować 4 minuty. Zaraz
odcedzić do czystych butelek i zakorkować.
Przy dolegliwościach sercowych i zdenerwowaniach pić
2—3 łyŜki dziennie.
Dobrym środkiem profilaktycznym, zabezpieczającym
przed zawałem jest codzienne spoŜywanie 1 gorzkiego migdała,
który przez swoją zawartość cyjanku wywiera zbawienny
wpływ na podtrzymywanie prawidłowego napięcia elektrosta-
tycznego w naczyniach krwionośnych.12
6. ZIOŁA STOSOWANE W CHOROBACH WĄTROBY I DRÓG
śÓŁCIOWYCH
Do dość często występujących w ostatnich latach chorób
człowieka zaliczyć moŜna schorzenia dróg Ŝółciowych i wą-
troby.
Wątroba to największy gruczoł organizmu spełniający rów-
nocześnie funkcję magazynu dla materiału pokarmowego ustro-
ju (glikogenu), jak teŜ precyzyjnej fabryki chemicznej ustroju,
włączonej między dwa układy — trawienia i krąŜenia.
Zaburzenia w działaniu tego skomplikowanego mechaniz-
mu są przyczyną licznych schorzeń, z których przede wszy-
stkim naleŜy wymienić: niedomagania i schorzenia przewodu
pokarmowego i narządów krąŜenia, szczególnie serca. Istnieje
bowiem sprzęŜenie zwrotne między czynnością wątroby,
a sprawnością układu trawienno-krąŜeniowego. Długotrwałe
niedoŜywianie, odŜywianie niewłaściwe, jednostronne, nadmier-
ne objadanie się pokarmami bogatymi w tłuszcze, białka, nad-
uŜywanie alkoholu, uŜywek, ostrych przypraw, silnie solonych,
jak równieŜ pośpieszne i niedokładne rozdrabnianie pokarmów
w jamie ustnej — pośrednio wpływają na zaburzenia czynności
wątroby i pęcherzyka Ŝółciowego, powodując zmniejszenie pro-
dukcji Ŝółci, zaburzenia w jej spływie, nieprawidłowe zagęsz-
« Patrz. E. S c h n e i d e r : „Nutze die Heilkrajt inserer Nahrung",
s. 120.
 Stosowanie świeŜych soków z ziół wpływa bardzo dodat-
czenie, którego rezultatem jest tworzenie się kamieni przez nio na przemianę materii zasilając przy tym organizm w cen-
krystalizację Ŝółci. ne witaminy i sole mineralne. NaleŜy pamiętać o takiej kuracji
Wątroba nazywana jest popularnie „filtrem" dla krwi, szczególnie wiosną.
gdyŜ pobiera ona z krwi i przerabia chemicznie składniki po- Jak wykazały nowoczesne badania, ziele i korzenie mnisz-
karmowe zaczerpnięte w jelitach. W wątrobie następuje teŜ ka lekarskiego (Taraxacum offic.) zawierają oprócz soli mine-
neutralizowanie trucizn znajdujących się w ustroju, które ralnych — 10—12°/o — tzw. kwas foliowy, zaliczany do wita-
w postaci związków nieszkodliwych są wydalane wraz z mo- min krwiotwórczych. Brak tej witaminy powoduje anemię
czem. Komórki wątroby wytwarzają Ŝółć, która ścieka do pę- złośliwą, a ta jest zawsze związana z niedomogą i zaburzeniami
cherzyka Ŝółciowego, gdzie ulega zagęszczeniu. W czasie trawie- czynności wątroby. OtóŜ środkiem wprost rewelacyjnym w le-
nia pokarmów, Ŝółć wypływa i w dwunastnicy bierze udział czeniu (i wyleczeniu!!) tej niebezpiecznej choroby układu krwio-
w emulgowaniu tłuszczów pokarmowych. twórczego jest sok z całej rośliny mniszka lekarskiego, zbie-
Wczesne rozpoznanie i leczenie zaburzeń czynnościowych ranej w dni słoneczne, przed kwitnięciem (patrz pod mniszek
wątroby, i dróg Ŝółciowych pozwoli uniknąć wtórnych kompli- lek.). Sok ten ma równieŜ właściwości bakteriostatyczne i wpły-
kacji ze strony przewodu pokarmowego. Środki roślinne, dieta wa hamująco na rozwój nowotworów.
i hydroterapia odgrywają w tym przypadku bardzo waŜną rolę. Sześciotygodniowa kuracja sokiem z czarnej rzodkwi
(Raphanus sativus niger) stosowana jest w medycynie ludo-
Zalecane jest picie naparów z: wej jako środek Ŝółciopędny i rozpuszczający kamienie Ŝół-
ciowe (z wyjątkiem kamieni nierozpuszczalnych tym sposobem;
Rp. (J. Schulz) w takim przypadku pomóc moŜe tylko operacja). Po dokona-
niu badań klinicznych i farmakologicznych potwierdzono słusz-
liść bobrka trójlistnego 25,0 g ność medycyny ludowej w leczeniu schorzeń wątroby
Fol. Menyanthidis i dróg Ŝółciowych czarną rzodkwią. Kurację rozpoczyna się
kora kruszyny 100,0 rano na czczo 100 ml soku z czarnej rzodkwi, zwiększając
Cortex Franguli w ciągu 3 tygodni dawki, dochodzi się do objętości 400 ml
4 łyŜki ziół zalać 3 szklankami dziennie. W ciągu następnych 3 tygodni zmniejsza się dawki,
owoc jałowca 50,0 wrzątku, pozostawić przez noc aŜ do wyjściowej ilości 100 ml.
Fructus Juniperi pod przykryciem. Rano za- Równie skutecznym środkiem jest tzw. „kuracja oliwna".
ziele krwawnika 50,0 grzać .trzymając na malutkim Przyśpiesza ona rozkruszanie kamieni w pęcherzyku Ŝółciowym!
Hb. Millefolii
Codziennie przed snem wypić łyŜkę surowej oliwy z oliwek
ogniu i nie dopuszczając do
i zaraz potem sok z całej cytryny zmieszany z oliwą. Prak-
ziele rdestu ptasiego 50,0 wrzenia ok. 10—15 minut. Pić tykować tak przez 7—9 dni. Podczas kuracji naleŜy zachować
Hb. Polygoni avicularis 3 X dziennie 1/2 godziny przed ścisłą dietę, wyłączając z jadłospisu uŜywki, mięsa, jaja oraz
posiłkami. Działanie terapeu- pokarmy wywołujące wzdęcia.
liść pokrzywy 50,0 Sposób na „wypędzenie" mniejszych kamieni lub piasku
Fol. Urticae tyczne tej mieszanki wypróbo-
wane zostało przez wiele lat
z pęcherzyka Ŝółciowego: przez 3 dni rano na czczo naleŜy pić
ziele tysiącznika 25,0 100—200 ml oliwy z oliwek. Kuracji nie naleŜy stosować przy
z nadzwyczajnym skutkiem. ostrych zapaleniach pęcherzyka Ŝółciowego. Dotyczy to równieŜ
Hb. Centauri
poprzednich, i następującej: Utrzeć Ŝółtko z łyŜeczką cukru,
ziele skrzypu 50,0 1 łyŜeczką soku cytrynowego i 1 łyŜeczką koniaku. Dodać
Hb. Equiseti stopniowo 150 ml oliwy z oliwek. Tę miksturę wypić małymi
korzeń mniszka lekarskiego 50,0 łykami w ciągu 1/2 godz. Następnie naleŜy połoŜyć się na
Radix Taraxaci offic. ok. 1 godzinę na prawy bok. Kamienie powinny odchodzić bez-
boleśnie do przewodu trawiennego i wydalane są wraz z ka- zabezpieczając okład przed wystygnięciem. Nie moŜe być uczu-
łem.13 cia chłodu.
Innym skutecznym środkiem przy cięŜkich zaburzeniach Przy schorzeniach wątroby i pęcherzyka Ŝółciowego stoso-
wątrobowych jest wino z jaskółczego ziela (Chelidonium wać trzeba koniecznie dietę. OdŜywianie powinno być bogate
maius). Znaleźć to ziele moŜna na rumowiskach i przycha- w zasady (alkalia). Dlatego teŜ bardzo waŜnym jest wprowa-
ciach, a charakterystyczną jego cechą jest pomarańczowy sok dzenie do diety soków, wywarów z warzyw i ziół, które obfi-
mleczny wypływający z rośliny po jej zerwaniu, zielona jest tują w zasady, jak np. sok z marchwi, buraków czerwonych,
równieŜ pod śniegiem. mniszka lekarskiego.
W celu przyrządzenia z niej lekarstwa, naleŜy 30,0 g świe- NaleŜy równieŜ szeroko uwzględnić owoce i soki owocowe,
Ŝego ziela wraz z korzeniami moczyć 2—3 godziny w 1/2 1 bia- unikając wzdymających jarzyn, grochu i fasoli. Całkowicie
łego wina, wycisnąć i pić kilkakrotnie małymi łykami w ciągu wykluczyć trzeba napoje alkoholowe, kawę, ostre przyprawy
dnia. Wino to pomocne jest przy Ŝółtaczkach." (oprócz chrzanu). Unikać naleŜy mięsa, ryb i jaj. Białko uzu-
pełnić trzeba mlekiem zsiadłym i twarogiem, które są źródłem
Pomocną nalewką przy kolce wątrobowej i kamieniach aminokwasów i wapnia. Z thiszczów dozwolone jest w małych
Ŝółciowych jest „wino ziołowe" o następującym składzie: ilościach świeŜe masło, olej sojowy, słonecznikowy lub oliwa
Rp. Biedrzyniec mniejszy z oliwek. JednakŜe przy ostrym zapaleniu pęcherzyka Ŝółciowego
Pimpinella saxifraga nie wolno uŜywać Ŝadnych tłuszczów. Niektórzy chorzy od-
Ŝywiają się produktami mącznymi (biała mąka, kaszki) i go-
bluszcz towanymi kompotami. Taka dieta nie moŜe odnowić schorza-
3 ł zki zi61 zalać
Hedera helix y * 1 wina lub łych i poniekąd zniszczonych tkanek. NaleŜy stosować odŜy-
. .. moszczu jabłkowego. Podgrzać wienie składające się z produktów zboŜowych pełnowartościo-
Humulus lupul. az d0 w
"enia i wlać do ter- wych (otręby, mąka razowa) surowych jarzyn i owoców przy
.. aa 20,0 g mosu. 8 — 9 razy w ciągu dnia pomocy których uzdrowić moŜna schorzałe tkanki.
zaz ć 1 ł Ŝkf
Mentha piper. y >' * stołową ciepłego
., płynu, 7. ZIOŁA STOSOWANE W CHOROBACH NEREK I PĘCHERZA
piołun
Artemisia absinthium Nerki wykonują ogromną pracę, gdyŜ przez kłębuszki ner-
rzepik pospolity kowe filtruje się codziennie 100—120 1 płynu, z których tylko
Agrimonia eupatoria 1,5 1 wydala się jako właściwy mocz, reszta płynów ulega
chłonięciu lub wyparowuje przez skórę. Mocz właściwy prze-
dostaje się moczowodem do pęcherza moczowego, pełniącego
Leczenie pomocnicze przy dolegliwościach wątrobowych rolę zbiornika. Przyjmowanie duŜej ilości płynów wpływa na
i marskości wątroby polega na stosowaniu ciepłych okładów zwiększenie się ilości moczu i na częstotliwość jego wydalania.
z ziela skrzypu polnego (Eąuisetum arvense) i „ziół szwedz-
kich". Okłady z „ziół szwedzkich" naleŜy stosować 4 godziny
dziennie, a okłady ze skrzypu 2 X dziennie 2 godz. i na noc -r- Zaburzenia w czynności nerek spowodować mogą zatrucia
na okolice wątroby. Do kompresów ze skrzypu uŜywa się całe z powodu niewydaląnia poza organizm ubocznych produktów
ziele. W tym celu naleŜy zagotować wodę w garnku, zawiesić przemiany materii np. mocznik, kwas moczowy itd. Spośród
nad parą w sitku zioła i przykryć. Po jakimś czasie wyjąć najczęściej spotykanych chorób narządów moczowych naleŜy
ciepły skrzyp, włoŜyć na gazę i przyłoŜyć w ciepłym stanie wymienić:
na chore miejsce. Zakryć wełnianym kocykiem i poduszką 1. ostre zapalenie nerek, spowodowane często przez choroby
** Patrz: Maria Treben, s. 73. u zakaźne, zaziębienie, przemoczenie ciała itp.
j.w.
 2. przewlekłe zapalenie nerek, powstające przewaŜnie jako Korzeń Ŝywokostu 20,0
Rp. ziele
niewyleczonego ostrego zapalenia nerek, zaziębienia w okre Radix Symphyti offic.
rdestu
sie ozdrowieńczym, nadmiernego uŜywania napojów alko ptasiego
nawłoć pospolita 10,0
Hb.
holowych itp. Mocz jest zwykle mętny, o barwie ciemno Hb. Solidaginis
czerwonej, zawiera białko, krwinki. Poligunii
3. nerczyce — powstają wskutek uszkodzenia cewek nerko ziele krwawnika 10,0 ;ivic.
wych i kanalików krętych. Hb. Millefolii jaskół
4. zapalenie miedniczek nerkowych i pęcherza. korzeń lukrecji 10,0 cze
5. kamica dróg moczowych, miedniczek nerkowych i pęcherza. Radix Glycyrrhizae ziele
W moczu tworzą się osady składające się z róŜnych soli, najczę Hb.
ściej wapnia, które umiejscawiają się jako kamienie moczowo-
dowe, miedniczkowe lub pęcherzowe w układzie moczowym. Herbata odtruwająca ustrój z produktów rozpadu bakterii,
6. stany zapalne pęcherza moczowego charakteryzują się sil bogata w garbniki i związki śluzowe zalecana jest takŜe przy
nym parciem na mocz, zjawiającym.się nawet co kilka mi ostrym zapaleniu nerek i pęcherza:
nut oraz podwyŜszoną temperaturą. Cheli
Choroby układu moczowego zakłócają zatem normalny kmii
przebieg procesów Ŝyciowych całego organizmu i wytrącają kwiat
go z równowagi biologicznej. krwawnik
Nerkom przypisuje się teŜ dodatkową funkcję regulacji a Flor.
ciśnienia krwi. Dlatego teŜ naleŜy pomóc organizmowi w wy- Millefolii
dalaniu moczu wprowadzając do ustroju niedraŜniące i nie- Rp. ziele dziurawca 40,0
szkodliwe środki odkaŜające w postaci herbat ziołowych. Stary, Hb. Hyperid
wypróbowany przepis niemiecki zaleca: nasienie lnu 40,0
Rp. korzeń pietruszki 25,0 g Sem. Lini
Rad. Petroselini korzeń Ŝywokostu 40,0
2. łyŜki ziół gotować 1/2 godz. w 1
wilŜyna ciernista 25,0 Rad. Symphyti
Rad. Onanidis litrze wody. Pić 2 szklanki herbaty 20,0
kłącza pięciornika (kurze ziele)
1/2 godz. przed śniadaniem, w
lukrecja gładka 25,0 Przy kamicy szczawianowej często daje efekt przyjmowa-
Radix Glycyrrhizae ciągu dnia następne dwie.15
25,0
nie w ciągu dnia 1 1/2 1 naparu z:
owoc jałowca
120,0 6 czubatych łyŜek ziół zalać
Fructus Juniperi Mocniejsza w działaniu 6 szklankami ciepłej wody na
herbata składa się z: 30,0 g 2'J.U noc, rano zagrzać, nie dopusz-
Rp. liście brzozy Fol. Betulae czając do wrzenia. Odstawić na
)5
ziele skrzypu Hb. Eąuiseti 20,0 20 0 minut, odcedzić, przyjmo-
wać łyŜkami w ciągu dnia."
lł
Patrz: Das Deutsche Arzneibuch (DAB 6), Species
diureticae. ••Patrz: £ S c h n ę id er „Nutz^ die heilkraftigeh Pflanzen",
278.
" Vademecum fitoterapii, Warszawa 1959, a. 270. 1!>
j
w.
Fłhiz. Tm mentillae
kwiat wiotyczu 10,0
Flor. Tanaceti
2 łyŜki ziół zalać 11 wody i gotować 15 minut. Pić 1 — 3 X dziennie.16

ŁyŜkę ziół zulać rano szklanką wody, wieczorem podgrzać do wrzenia,

odcedzić, wypić na gorąco przed snem."
 Przed snem oaleŜy wypić 1 szklankę odwaru „Normo- TakŜe stosowanie diety leczniczej wywiera niewątpliwie
sanu" — „Herbapolu" (1 łyŜka ziół na 1 szklankę wody). dodatni wpływ na przebieg choroby i przyśpiesza proces wy-
W razie udanej kuracji, w moczu pojawią się duŜe ilości leczenia. Największe znaczenie w leczeniu wszystkich postaci
osadu, a po 6—8 tygodniach leczenia wychodzą kamienie. Par- chorób narządów moczowych ma dieta jarska. Rozporządza
cie na mocz, podraŜnienie pęcherza są objawami posunięcia się ona bowiem środkami neutralizującymi trujące produkty me-
kamienia do pęcherza. Zalecanym przez urologów sposobem tabolizmu i moŜliwia ich szybkie wydalanie z ustroju.
zapobiegawczym kamicy nerkowej oraz sposób na „wypędze- JednakŜe szablon stosowania diety jednakowej przy wszel-
nie" kamieni są tzw. „kuracje płuczące", polegające na dzien- kich schorzeniach nerek został zarzucony, poniewaŜ zaleŜy on
nym przyjmowaniu 1 1/2 1—2 1/2 1 płynu w postaci herbaty od stanu czynnościowego nerek, od zawartości chlorków, mocz-
ziołowej, wody mineralnej („Dąbrówka" lub „Jana"). Tym nika, białek i krwinek w moczu chorego. Np. przy ostrym za-
sposobem dzienne wydalanie moczu wynosi ok. 2 1. paleniu nerek stosowanie diety mlecznej jest niewskazane,
gdyŜ mleko zawiera zbyt wiele soli kuchennej i białka. NaleŜy
Mieszanka ziołowa zalecana przy kamicy moczanowej: przede wszystkim w ciągu 5—7 dni stosować głodówkę
Rp. słupki kukurydzy 30,0 g (Waerland). W tym czasie chory przyjmuje tylko płynne poŜy-
Stigm. Maudis wienie w postaci wywaru z ziemniaków (0,5 1), herbatę ze
jaskółcze ziele 30,0 g skrzypu, pokrzyw i mleczu (1 1).
Hb. Chelidonii RównieŜ „kuracja gruszkowa" jest bardzo pomocna. Stosu-
je się ją podczas wyŜej wspomnianej głodówki. Jeść moŜna
złota rózga 30,0 Odwar z 1 łyŜki ziół na szklan- nieograniczone ilości słodkich, soczystych gruszek.
Hb. Solodaginis kę wody 3 X dziennie.»• Głodówkę naleŜy poprzedzić pobudzeniem jelit roztworem
nasiona ostropestu plamistego 20,0 „Normosan" j.w. Magnesium sulphuricum (sól gorzka) w ilości 3 łyŜeczek na
Sem. Cardii mariani szklankę ciepłej wody oraz lewatywą z dodatkiem kwiatu ru-
mianku.
kora berberysu 20,0
Cort. Berberidis
Po 5—7 dniach głodówki, dieta półpostna, potem jarska.
W zaleŜności od ilości białka w moczu, uzupełnić twarogiem,
Przy kamicy fosforanowej i węglanowej: zsiadłym mlekiem, serwatką, by nie dopuścić do ubytku białka
Rp. ziele bratka polnego 30,0
w ustroju. Po głodówce moŜna włączyć odwar z owocu róŜy
(Fruct. Rosae), napary z ziela rdestu ptasiego (Hb. Poligonii
Hb. Violae tricoL
avic.) i liści brzozy (Fol. Betulae). Surowe soki z: liści pokrzywy
ziele skrzypu polnego 30,0 — 1 łyŜka
Hb. Eąuiseti rzeŜuchy ogród. — 2 łyŜki
Odwar z 1 łyŜki ziół na 1 dodane do wywaru z korzeni pietruszki — 1 szklanka — po-
budzają znakomicie przemianę materii i funkcje nerek.
10—15 minut, potem odstawić Niewielu ludzi wie, Ŝe ozdobna pospolita w ogródkach
ziele dziurawca 25,0 na
, , ,„ nasturcja (Tropaeolum maius) uprawiana takŜe na kwietni-
Hb. Hyperici °k- 1/2 godz)- Pić ciePł y od" kach i balkonach posiada wprost rewelacyjne właściwości lecz-
war 3—4 X dziennie*
korzeń mniszka lek. 25 0 nicze i bakteriostatyczne. Potwierdziły to badania naukowe
Radix Taraxaci „Normosan" j.w. ostatnich lat. I tak sałatka z kilku świeŜych liści (10—20 g),
korzeń Ŝywokostu 25,0 przyprawiona odrobiną oliwy z cytryną, konsumowana co-
Radix Symphyti dziennie, leczy w bardzo21szybkim czasie infekcje dróg moczo-
wych na tle bakteryjnym .
M
Patrz: Vademecum, s. 267. 10 a
Patrz: E. S c h n e i d e r „Nutze die Heilkraft unserer Pflanzen",
j.w. s. 268.
s. 107.

Kamienie moczanowe rozpuścić moŜna przy pomocy kura-
cji cytrynowej lub soku z czerwonych porzeczek. SpoŜywa się
3 X dziennie 1/2 szklanki soku z czerwonych porzeczek lub
1 szklankę całych owoców.
Podczas kuracji cytrynowej wypija się rano na czczo po-
woli sok z 6 cytryn. Chory powinien pozostać w łóŜku i dobrze
się przykryć (pocić).
U chorych na nerki naleŜy równieŜ pobudzać wydalanie
przez skórę. Znakomitym lekarstwem są okłady z kapusty
włoskiej. NaleŜy kilka liści rozwałkować butelką lub wałkiem
drewnianym, usunąć części twarde, zagrzać nad parą i przy-
łoŜyć na okolice nerek, uprzednio kremując skórę. Zabanda-
Ŝować. Zmieniać okłady rano i wieczorem, w razie potrzeby
częściej. Po kaŜdej zmianie opatrunku naleŜy skórę umyć, wy-
trzeć i natłuścić. Wkrótce po nałoŜeniu liści wydziela się płyn
ustrojowy i na skórze pojawiają się pęcherzyki z ropą. Są one
oznaką rozpoczynającego się procesu rekonwalescencji. Brązo-
wiejące liście wskazują na Ŝrący skład wydzielin.
Przy wysokim ciśnieniu i obrzękach stosować cięte bańki,
a nawet upust bezpośredni krwi na ok. 200—400 ml, dla od-
ciąŜenia nerek. Hydroterapia jest równieŜ waŜnym czynni-
kiem uzdrawiającym. Poprawia ona ukrwienie naczyń skóry
i nerek, i przyczynia się do wydalania poprzez skórę toksyn
metabolizmu.
Częściowe i pełne kąpiele w temp. do 40°C, zawijanie
w prześcieradło zmoczone w gorącym naparze z liści brzozy,
a następnie w koc i pierzynę (patrz pod wodolecznictwo) —
powodują silne pocenie się, odciąŜające znakomicie nerki. Jed-
nakŜe przy zabiegach wodoleczniczych naleŜy mieć na uwadze
stan serca i krąŜenia.
Podczas napadu kolki duŜą pomocą są gorące nasiadówki
(37—48°C w ciągu 40 minut), często zmieniane gorące kom-
presy na odpowiednią stronę lędźwi i brzuch lub mokre, go-
rące zawijania od ramion do kolan (patrz pod wodolecznictwo).
W czasie nasiadówki pić na gorąco 1 litr naparu z 10,0 g
kwiatu lipowego (Flor. Tiliae). Mocz utrzymać jak długo tylko
moŜna, by oddać go przy duŜym ciśnieniu. Powtarzać kilka-
krotnie.
Przy zatrzymaniu moczu, dopóki istnieją obrzęki, nie po-
dawać więcej płynów, niŜ wydala się z moczem. Jeśli stan
pacjenta na to pozwoli, naleŜy pobudzać wydalanie przez skó-
rę, stosując ciepłe kąpiele (35—3&°C) 1/2 godzinne kąpiele
w naparze liści z brzozy (2 X w tygodniu) oraz mokre zawi-
jania od ramion do kolan w celu wywołania potów. Zawijania
stosować moŜna tylko leŜąc w łóŜku. MoŜna stosować je o kaŜ-
dej porze dnia i nocy. Sposób wykonania zawijania: patrz pod
wodolecznictwo.
W tej sytuacji często daje efekt podanie rano na czczo
1 1/2 1 naparu z:
Rp. ziele złotej rózgi
Hb. Solidaginis Napar Ł kopiastej łyŜki ziół na
ziele bratka polnego 1 1/2 1 wrzątku Wypić rano
Hb. Viola tricol. na czczo małymi łykami w
aa 20,0 g
jaskółcze ziele ciągu 1/2 godz., gorący.
Hb. Chelidonii W potrzebie moŜna powtórzyć
liście brzozy
w następnym dniu, jeśli nie ma
Fol. Betulae obrzęków.
Przy zapaleniu pęcherza, kiedy są trudności z oddawaniem
moczu lub odczuwa się ciągłe i bolesne parcie na pęcherz zna-
komitym środkiem są nasiadówki na parze:
Cegłę lub kamień zagrzać mocno na ogniu, włoŜyć do wia-
dra emaliowanego i nalać wodę z octem rozcieńczoną w sto-
sunku 1:1. Nakremować pośladki, narządy rodne i uda.
Usiąść na wiadrze, zakrywając się wokoło wełnianym kocem.
Po 10—15 minutach wytrzeć się ręcznikiem do sucha i zaraz
pójść do łóŜka. Dolegliwości ustępują juŜ po 1—3 zabiegach.
Nieco odmienna jest terapia dla chorych na przewlekłe
schorzenia nerek i nerczyce. ZaleŜy ona od poziomu mocznika
we krwi oraz wielu innych badań laboratoryjnych. ^ Zwykle
stosuje się dietę roślinno-mleczną ze znacznym ograniczeniem
białka zwierzęcego, ostrych potraw i soli. Wystrzegać się nale-
Ŝy oziębień kończyn dolnych i podbrzusza. Uregulować naleŜy
trawienie przy pomocy diety jarskiej, herbaty ziołowej (np.
„Normosan") i wód lecznicyzch mineralnych „Jana".
Jeszcze kilkanaście lat temu tylko 3% przypadków chorób
układu moczowego zaliczyć moŜna było do kamicy nerko-
wej. JednakŜe procent ten wzrósł do 30°/» po II wojnie świa-
towej. Za przyczynę przyjmuje się odmienny tryb Ŝycia i die-
ty z nadmierną konsumpcją tłuszczy. Podczas wojny i w obo-
zach jenieckich, kiedy poŜywienie składało się z produktów
ubogich w białko i tłuszcze, a obfitowało w pokarmy płynne,
stwierdzano kamicę nerkową tylko sporadycznie.*2
** Patrz: E. S c h n e i d e r „Nutze die Heilkraft unserer Nahrung",
passim.
Uwaga: Vademecum Fitoterapii podaje, Ŝe połączenie wilŜyny ne potrawy, wyłączając na ten czas zupełnie białka zwierzęce
ciernistej (Ononidis Spinosa) z owocami jałowca (Fruc- (powodują wzrost ciepłoty ciała), jak mleko, mięso, jajka, sery.
tus Juniperi) zwiększa o 100% wydalanie chloru Podawać natomiast duŜą ilość płynów w postaci soków z świe-
i azotu. Ŝych owoców lub jarzyn (sok z marchwi + buraków + sok
z selera: 2 części marchwi, 1 część buraków, 1 część selera).
Wszystkie soki naleŜy rozcieńczyć wodą w stosunku 1:1 i pić
8. ZIOŁA PRZECIWGORĄCZKOWE powoli, małymi łykami, zaśliniając, by nie spowodować wzdęć.
MoŜna dawać osłodzone miodem wodne rozcieńczenia soków
Lekarze stosujący w swej praktyce zioła, niejednokrotnie z czarnej porzeczki, sok malinowy, sok z czarnego bzu, herbatę
mieli moŜność stwierdzenia korzystnego działania tychŜe przy z cytryną, Ŝurawiną, wodę z miodem i mieszanki ziołowe
przeziębieniach, stanach gorączkowych lub grypie. Są one nie- przeciwgorączkowe.
zastąpionym lekiem, wywołującym poty i obniŜającym gorącz- Po ustąpieniu gorączki, podawać przez kilka dni jarskie
kę, a tym samym działają korzystnie zarówno objawowo jak potrawy z czosnkiem i cebulą, gdy chory je dobrze znosi.
i hamująco na dalszy rozwój choroby.
Wielowiekowe doświadczenia świadczą o tym, Ŝe stosowa- Napój w chorobach gorączkowych.
nie np. przy grypie takich środków napotnych, jak odwar z su- Rp. kwiat lipowy 20,0 g
szonych malin, napary kwiatu lipowego, kwiatu z dzikiego Flor. Tiliae
bzu eta, wywierają wybiórcze działanie na ośrodek termore- kwiat brzu czarnego 20,0 g
gulujący, powodując spadek ciepłoty ciała oraz wydalanie wraz Flor. Sambuci
z moczem i potem substancji toksycznych. Napój pić gorący po 1/2 szklan-10,0 gki co
„W przewlekłych stanach gorączkowych wpływają na po- kwiat rumianku godz., przebywając w
prawę samopoczucia chorego. W zbyt wysokich gorączkach, Flos. Chamomillae
łóŜku. 25,0 g
groŜących poraŜeniem ośrodków mózgowych i poraŜeniem kora wierzby Cort,
mięśnia sercowego ratują niekiedy Ŝycie choremu. Środki prze- Salicis conc.
ciwgorączkowe pobudzają komórki układu nerwowego współ- 25,0 g
czulnego w ośrodku termoregulującym, powodując rozszerzenie owoc malin
naczyń skórnych, obfite wydzielanie potu oraz oddawanie wo- Fruc. Rubi Idaei W „Herbapolu" kupić moŜna mieszankę
dy z tkanek do krwi" (Prof. Supniewski — Farmakologia). gotową pod nazwą „Pyrosan". Posiada on
Do waŜniejszych chorób spowodowanych zakaŜeniem śluzówek działanie napotne, moczopędne, przeciwzapalne, obniŜa
dróg oddechowych naleŜy zaliczyć grypę (influenza). Grypa gorączkę, a tym samym wpływa korzystnie zarówno objawowo,
jest chorobą zakaźną, wirusową, szerząca się przez zakaŜenie jak i hamująco na dalszy rozwój choroby. Zastosowanie ma nie
kropelkowe (kichanie, kaszel) i wykazuje powaŜne cechy cho- tylko przy przeziębieniach, grypie, katarze i stanach
roby przeziębieniowej. Ogólną cechą dla cięŜszych postaci gry- gorączkowych, ale takŜe przy rwie kulszowej i bólach
py jest zajęcie układu nerwowego i naczyniowo-sercowego mięśniowych.
(bóle głowy, wymioty, zamroczenie świadomości, łamanie W skład tej mieszanki wchodzą następujące zioła:
w kończynach). Grypa, ze względu na to, Ŝe jest chorobą epi-
demiczną, dająca często powikłania, wymaga bezwarunkowej rumianek — lek przeciwzapalny, kojący
interwencji lekarza. Anthonium Chamomillae bóle, wiatropędny.
Leczenie grypy i anginy niepowikłanej jest przede wszy- malina — obniŜa gorączkę, działa na-
stkim objawowe, zalecane są środki przeciwkaszlowe, napotne, Fruct. Rubi Idaei potnie,
regulujące stolec, oraz polega na przebywaniu w zupełnym pączki brzozy — działa moczopędnie, odka-
spokoju w łóŜku w dobrze przewietrzonym pokoju. Podczas Gemma Betulae Ŝająco, przeciwgośćcowo,
gorączki nie podawać stałych pokarmów. Podawać lekkostraw-
kwiat czarnego bzu — właściwości przeciwgorącz-
Flos Sambuci kowe i moczopędne
kwiat lipy — obniŜa gorączkę, działa na-
Flos TilUe potnie, odtlegmia
kora wierzby _działa przeciwgorączkowo
Cortex Salicis i przeciwgośćcowo
kwiat tawuły (węŜówki błotnej) — posiada właściwości prze-
Flos Ulmariae ciwgorączkowe" i przeciw-
goćścowe
Doświadczenia uczą, Ŝe mieszanki ziołowe mają silniejsze
działanie, zarówno lecznicze, jak i profilaktyczne, niŜ pojedyn-
cze rośliny, zwłaszcza w przypadkach, gdzie naleŜy energicz-
niej działać. Nacieranie klatki piersiowej i pleców mieszanką
spirytusu salicylowego + spirytusu kamforowego + olejek
terpentynowy — w równych częściach — działa rozgrzewająco
i poprawia krąŜenie krwi.
RównieŜ „nalewka bursztynowa" i „zioła szwedzkie",
zwłaszcza przy zapaleniu płuc, czynią cuda, tudzieŜ stawianie
baniek.
Ksiądz Kneipp zaleca przy stanach gorączkowych mokre
zawijania w lniany ręcznik od kolan pod ramiona w celu wy-
wołania potów, obniŜenia gorączki, poprawy cyrkulacji krwi
i wydalania trucizn poprzez rozszerzone pory skóry.
Zawijania łydek znakomicie „ściągają" gorączkę i stoso-
wane są przy grypowych infekcjach, zaziębieniach, zimnych
stopach, początkowych stanach zapalenia stawów. Technika za-
wijań — patrz pod wodolecznictwo.
Wydaje się bardzo celowe podawanie przy bezsenności
i stanach podniecenia mieszanką ziołową uspokajającą (patrz
pod zioła uspokajające) lub gotową „Nerwosan" — Her-
bapolu. Dbać o regularne wypróŜnienia (obniŜa gorączkę!),
w razie potrzeby lewatywa lub ziołowe środki pobudzające
perystaltykę jelit, jak: aloes (patrz pod aloes) albo „Alax" lub
„Normosan" Herbapolu.
9. ZIOŁA PRZECIWKRWOTOCZNE
Podczas wojny i po wojnie, kiedy brak było innych leków
hemostatycznych, uŜywano niezmiernie modny, stary ludowy
lek krwiotamujący — tasznik (Herba Burrsae Pastoris).
126
Wielu autorów stwierdza dobre działanie tasznika przy
krwotokach macicznych, a prof. Muszyński relacjonuje naocz-
ny fakt: „Osobiście widziałem na wsi wśród ludu wypadki za-
trzymania się obfitych krwotoków macicznych po 2—3 łyŜkach
świeŜo wyciśniętego soku tasznika." Gotowanie ziela niszczy
jego działanie tamujące krew, dlatego naleŜy stosować wyciągi
na zimno, lecz pewniejsze wyniki dają wyciągi ze świeŜego
ziela (Itracta) lub świeŜy sok (succus recens).28 Przy krwoto-
kach płucnych jednak tasznik przewaŜnie zawodzi.
Rp. sok z ziela tasznika ZaŜywać po łyŜeczce co 3 godziny
Succi Bursae pastoris
40 g Pozostawić na 4—5 godz. potem pić 1/2
Rp. ziele tasznika szklanki co 2 go-30,0 dziny.
Hb. Bursae pastoris
ziele pieprzu wodnego 500,0 ml
Hb. Hydropiperis
zalać zimną wodą Znanyangielski zielarz Jethro Kloss
twierdzi, Ŝe krwawienia z płuc opanować
moŜna łatwo przy pomocy pieprzu tureckiego i hydroterapii.
Pacjenta umieszcza się w parówce, równocześnie aplikując ok. 1
g pieprzu tureckiego (Capsicum an-nuun) — moŜe być w postaci
tinktury — lek popić 1—2 szklankami gorącej wody. Te sposoby
terapeutyczne powodują „odciąŜenie" płuc przez
zmniejszenie napięcia osmotycznego w przerwanych
naczyniach krwionośnych, powodując tam koagulację krwi.2*
Według dr KałuŜyńskiego wyciągi z jemioły (łyŜka ziela
na szklankę wody) są dobrym środkiem tamującym krwotok,
szczególnie przy nowotworach macicznych. Wyciągi wodne na-
leŜy przygotować na zimno. Najlepsze są jednak przetwory ze
świeŜej rośliny lub alkoholowy wyciąg jemioły czy succus
recens.25
Rp. ziele jemioły 20,0 g Pozostawić na 4—5 godzin. Pić 3—4 łyŜek
Hb. Visci stoŁ dziennie.
zalać zimną wodą 200,0 ml
*» Patrz: prof. J. Muszyński „Ziołolecznictwo i leki roślinne".
Warszawa
24
1951, s. 149.
Patrz: Jethro K l o s s „Black to Eden" Coalmont, Tennessee,
1971, wydanie XXVIII, passim.
* Patrz: prof. J. Muszyński, s. 177.
Rp. alkoholowy wyciąg jemioły 50,0 D.S. 25 kropli 3 razy dziennie. Rp-. wyciąg alkohol, z ziela krwawnika D.SPIĆ po łyŜeczce w kieliszku
Alkohol. Visci Intracti Millefolii wody 3 X dziennie.

Dobre wyniki przy krwawiących hemoroidach i wewnętrz- Jagody czarnej porzeczki zaleca się przy krwawieniach
nych krwotokach dają tzw. stabilizowane wyciągi ze świeŜej dziąseł, wrzodzie Ŝołądka i dwunastnicy.
rośliny kasztanowca (Intracti Hipposastani): *6 Zdolność pokrzywy (Hb. Urticae) do tamowania krwawień
Rp. wyciąg z kasztanowca znana była Dioskuridesowi, Pliniuszowi oraz innym uczonym
Intracti Hippocastani ZaŜywać po 30 kropli 3 X aa 20,0 i lekarzom antycznego świata. Obecnie napar i sok z liści po-
krzywy stosuje się jako Miodek tamujący krwawienia z ncsa,
wyciąg z pieprzu wodnego dziennie — przy krwotokach macicy, płuc, nerek i jelit." *•
Intracti Hydropiperis wewnętrznych.
Uwaga: Przy krwawieniach powaŜniejszych naleŜy zawsze za-
Odwar z łupiny nasiennej kasztanowca stosuje się przy sięgnąć porady lekarza.
krwawieniach z macicy (płukanie).27
Ks. Kneipp zaleca przy wewnętrznych krwotokach, krwa-
wych wymiotach i krwawieniach z nosa, świeŜy sok ze skrzy- 10. ZIOŁA PRZECIWZAPALNE, ODKAśAJĄCE I ODTRUWAJĄCE
pu polnego (Hb. Eąuiseti) lub jego odwar. Opisuje on fakt
zatamowania krwotoku w ciągu 4 minut.18 Kwiaty rumianku cieszą się ód niepamiętnych czasów za-
Ze względu na trudną rozpuszczalność zawartej w skrzy- słuŜoną sławą jako lek o działaniu wybitnie kojącym, odka-
pie krzemionki, naleŜy skrzyp gotować. Czubatą łyŜkę skrzy- Ŝającym i przeciwzapalnym. 'Jest równieŜ prawie niezbędnym
pu wygotowuje się z 2 szklankami wody do połowy objętości środkiem dietetycznym dla niemowląt. Poza tym jest nie-
Pić naleŜy 1—3 szklanki dziennie. szkodliwy nawet w duŜych dawkach. Jego wszechstronne
Przy krwotokach z nosa naleŜy wciągnąć do nozdrzy świe- działanie znane było juŜ w staroŜytności.
Ŝy sok ze skrzypu lub jego odwar. Zewnętrznie stosuje się go między innymi na trudno go-
ŚwieŜy sok lub Intractum Millefolii — wyciąg z krwawni- jące się rany, zapalenie skóry, oczu, jamy ustnej i gardła,
ka — stosuje się przy cierpieniach przewodu pokarmowego: swędzenia i oparzenia. W tych przypadkach naleŜy:
wrzodach Ŝołądka i dwunastnicy, hemoroidach krwawiących,
krwotokach płucnych. Rp. 1 łyŜkę rumianku zaparzyć 1 szklanką Pić 3 X dziennie po 1 szklance
wrzątku
Zioła przeciwko krwotokom hemoroidalnym: Taki sam napar stosuje się do lewatyw.
Rp. ziele krwawnika 100,0 g Bardzo korzystne są kąpiele rumiankowe przy wyprys-
Hb. Millefolii kach i zapaleniach skóry. Dawka dla kąpieli wynosi ok. 200,0 g
ziele pieprzu wodnego 50,0 Zalać 1 1 zimnej wody. Pozostawić na wannę.
Hb. Hydropiperis na 4—5 godz. Pić 3—4 szklanki Parowania twarzy i wdychanie oparów rumiankowych za-
lecane są przy trądziku, zapaleniu zatok, katarze. Po takiej
kora kasztanowca dziennie. kuracji naleŜy oczywiście pozostać w ciepłym pomieszczeniu.
Cortex Hippocastani 50,0 Rozwojowi róŜnych stanów zapalnych jamy ustnej, gardła
i krtani sprzyja niewłaściwe, zbyt ciepłe ubieranie się, które
*• Patrz: prof. J. Muszyński wydelikaca te narządy. RównieŜ palenie papierosów, naduŜy-
„Ziołolecznictwo
w
i leki roślinne", s. 67.
Patrz P. Czikow, I. Ł a p t i e w „Rośliny lecznicze i bogate w
witaminy", s. 153. w
Patrz: P. Czikow, J. Łaptiew, „Rośliny lecznicze i bogcte
* Patrz: S. Kneipp „Meine Wasserkur" s. 157. w loitaminy", s. 273.

I
wanie alkoholu i źle wietrzone pomieszczenia powodują zmie- Sposób przyrządzania wina z korzeni omanu:
nione wydzielanie śluzu, które z kolei przyczynia się do po-
wstania przewlekłych nieŜytów błon śluzowych. korzeń omanu Radix 20,0 g
NaleŜyte odkaŜanie jamy ustnej ma tu duŜe znaczenie. Inulae Helenium
Szczególnie wskazane jest płukanie jamy ustnej naparem mie- owoc anyŜu 20,0
szanki ziołowej o działaniu bakteriobójczym i przeciwzapal- Fructus Anisi Macerować 14 dni w 1,5 1 wina
nym. W sklepach „Herbapolu" nabyć moŜna gotową mieszan- ziele tysiącznika 20,0 wytrawnego. Przyjmować po
kę pod nazwą „Septosan", która ma szczególne zastosowanie Hv. Centauri kieliszku 1/2 godz. przed posił-
przy ctryrn i przewlekł;*n: --.^i/hniu gardb, nieŜycie jamy kami.
ustnej, zapaleniu dziąseł i migdałków, kokluszu, anginie ziele dziurawca 20,0
i wszelkich stanach ropnych jamy ustnej. Mieszanka ta skła- Hb. Hyperici
da się z 4 ziół, których działanie odkaŜające znane było juŜ rodzynek 50,0
w staroŜytności:
liść mięty pieprzowej Przy dolegliwościach dróg oddechowych stosuje, się napar
Folia Menthae piperitae z korzeni omanu:
liście szałwii Aktywne związki odkaŜające tych ziół 1 łyŜeczkę rozdrobnionych suchych korzeni zalać 1
Fol. Salviae przechodzą do wodnych naparów i szklanką wrzącej wody, przykryć, naparzać pod przy-
ziele tymianku stosowane w tej formie hamują wzrost bak- kryciem 15—20 minut i dodać
terii. 1—2 łyŜki miodu. Przyjmować łykami wielokrotnie w cią-
Hb. Thymi gu dnia.
ziele macierzanki
Hb. Serpylli
Podaję tu skład tej mieszanki, by Znanym od dawien dawna, znakomitym środkiem przeciw
w razie jej braku i w sklepie moŜna niestrawności i bólom Ŝołądka, jest nalewka ze świeŜych zie-
było poradzić sobie we własnym zakresie. lonych orzechów włoskich, którą sporządza się w sposób na-
Kompresy z rozdrobnionego na tarce świeŜego ziemniaka stępujący:
uŜywa się przy leczeniu poparzeń, zapaleniu powiek, a nawet 12—15 sztuk zielonych orzechów włoskich (nie dojrzałe,
przy egzemie. Parowe inhalacje ziemniaczane 10—15 minuto- nie mające jeszcze twardej łupiny) drobno pokroić, wło-
we (ziemniaki gotuje się w łupinach w nieznacznej ilości wo- Ŝyć do butelki z ciemnego szkła i zalać 0,5 1 wódki.
dy) stosuje się przy infekcjach dróg oddechowych, przy su- Przy dolegliwościach Ŝołądkowych pić 1 kieliszek powyŜ-
chym kaszlu. szej nalewki; w razie potrzeby powtórzyć zabieg. Bóle ustę-
Świetnymi środkami odkaŜającymi są ponadto „zioła pują w bardzo krótkim czasie.
szwedzkie" i „propolis". Jethro Kloss, słynny angielski zielarz zaleca przy nie-
strawnościach, zatruciach pokarmowych, dreszczach na tle za-
Przy nieŜycie dróg oddechowych stosuje się takŜe napar truć — rozpuszczony w gorącej wodzie — węgiel aktywny
z korzeni omanu (Inula helenium). JuŜ w 3 stuleciu przed (drzewny), mający właściwości adsorbujące toksyny, oraz
naszą erą roślina ta cieszyła się duŜą popularnością. Sławna szklankę gorącej wody ze szczyptą pieprzu tureckiego (Cap-
była zwłaszcza jej nalewka zwana „Vinum Enulatum" albo sicum annuun).30
Potio Sancti Pauli. Podanie głosi, Ŝe św. Paweł zalecał stoso- Znakomitą mieszanką odkaŜającą, przeciwzapalną i wy-
wanie tego leku przeciw dolegliwościom Ŝołądkowym. Cieszyło krztuśną jest cebula z czosnkiem pokrojone w plasterki. Ukła-
się sławą swoistego panaceum przeciwko wszelkim chorobom 10
zakaźnym z dŜumą włącznie. Patrz: Jethro K l o s s , „Back to Eden", Coalmont, Tennessee.
edition XXVIII, 1971, passim.
da się je warstwami na przemian z miodem pszczelim w słoiku
typu „twist", zakręca i pozostawia w ciepłym miejscu np. na
kaloryferze, na 2—3 godziny w celu wydzielenia się soku. Sy-
rop ten zaŜywa si£ łyŜkami wielokrotnie w ciągu dnia. Nawet
najbardziej dokuczliwy, suchy kaszel i zapalenie gardła wy-
leczyć moŜna tym sposobem w bardzo krótkim czasie.
Na podstawie danych, dostarczonych nam przez medycynę
ludową wiemy, iŜ niektóre surowce zielarskie posiadają właś-
ciwości odtruwające organizm. I tak np. kłącze perzu (Rhizo-
ma Graminis) mają między innymi zastosowanie w leczeniu
zatruć pokarmowych, są takŜe „odtrutką" przy leczeniu anty-
biotykami i lekami chemicznymi.31 1—2 łyŜki kłączy perzu
zalać
2 szklankami gorącej wody i gotować 10—1& minut. Odce-
dzić do termosu. Pić 1/2—1 szkl. 2—3 X dziennie po je-
dzeniu.
Znanymi ludowymi lekami stosowanymi w celu unieczyn-
niania toksyn bakteryjnych i stanów nieŜytowych wywoła-
nych m. in. zatruciami są korzeń i owoc arcydzięgla lekar-
skiego (Radix et Fructus Archangelicae), kwiat przelotu (Flo-
res Anthyllidis), liść babki lancetowatej (Fol. Plantaginis
lanceolatae), ziele dziurawca (Hb. Hyperici), ziele rdestu pta-
siego (Hb. Poligoni av.).
Stosuje się napary lub odwary z ziół w ilości 1 łyŜki
na szklankę wody.
Nasienie lnu (Semen lini) i owoce borówki czernicy (Fruc-
tus Myrtilli), działają wiąŜąco na wiele jadów powstających
w organizmie człowieka przy złej przemianie materii i przy-
śpieszają ich wydalanie przez nerki.
Ukłucia przez owady (osy, pszczoły) leczy się nakładaniem
na opuchliznę roztartych świeŜych liści babki (Plantago offic.)
lub szałwii (Fol. Salvae). Szybko i skutecznie działają równieŜ
chłodne kompresy z gliny czy okład z utartego świeŜego
ziemniaka.
11. ZIOŁA PRZECIW GUZOM KBWAWNICZYM
Tworzeniu się guzów krwawniczych (hemoroidom) sprzyja
nieodpowiedni tryb Ŝycia, niewłaściwe odŜywianie (twarde
stolce), zaparcia, za mało ruchu, cięŜka praca fizycz-
* Patrz „Wtodomofci Zielarskie" Nr 8/1981
na, alkoholizm, siedzący tryb Ŝycia itp. Często przy oddawa-
niu stolca występują bóle, krwawienia, swędzenie, uczucie pa-
lenia w odbytnicy. Objawy te są często lekcewaŜone przez
chorych, nie zdając sobie sprawy z moŜliwości groźnych na-
stępstw jak np. pęknięciem odbytu (fissura ani), rak odbytni-
cy (carcinoma rectum) itd.
Nawet w kołach lekarskich nie zwraca się naleŜytej uwagi
na hemoroidy, które nie są tylko chorobą miejscową lecz
bezwzględnie są skutkiem zaburzeń w organizmie i w syste-
mie krąŜenia, ze szczególnym uwzględnieniem krąŜenia wą-
trobowego (Ŝyły wrotne).
Niepomyślne częstokroć wyniki chemioterapii guzów
krwawniczych, skłaniają lekarzy do zaleceń stosowania za-
biegów chirurgicznych. JednakŜe wybitni chirurdzy stosują
zabiegi operacyjne wyłącznie przy bardzo rozwiniętych gu-
zach i zalecają przede wszystkim leczenie zachowawcze, zapi-
sując leki ziołowe, które m. in. usuwają podłoŜe choroby. Fito-
terapia bowiem wpływa na przywrócenie normalnego funkcjo-
nowania organizmu.
Długoletnie obserwacje wykazały, Ŝe opanowanie nawet
cięŜkich stanów guzów krwawnicowych, przy odpowiednio do-
branym zestawie leków roślinnych jest regułą: bowiem pobu-
dza krąŜenie, powodując lepsze ukrwienie całego organizmu,
usuwa przekrwienie w schorzałych odcinkach odbytnicy..
JuŜ po stosunkowo krótkim stosowaniu leków roślinnych
(herbata, czopki, nalewki, lewatywy), zauwaŜyć moŜna tenden-
cję do powrotu do stanu prawidłowego chorej śluzówki jelita.
Po dłuŜszej kuracji następuje zanik nabrzmiałych guzów,
a powstają wiotkie fałdy skórne, które ulegają stopniowemu
zmniejszaniu się.
Fitoterapia hemoroidów w/g dr B. Fiałkowskiego polega
na stosowaniu środków roślinnych:
wewnętrznie — napar z ziół w postaci herbaty do picia, która
usuwa zaburzenia w naczyniach krwio-
nośnych,
zewnętrznie — odwar ziół do nasiadówek, usuwa stany za-
palne, rozprowadza nadmiar zgromadzonej
krwi w guzach,
doodbytniczo — odwar ziołowy, jako lewatywa lub wlewka,
która normuje ukrwienie śluzówki, usuwa
odczyn zapalny, wprowadza niektóre sub-
stancje roślinne do krwiobiegu.
 Stosowanie tych środków i zabiegów równocześnie lub Gotowa mieszanka ziołowa „Herbapolu" pod nazwą „Rek-
częściowo zaleŜy od decyzji lekarza. W niektórych przypad- tosan" leczy równieŜ znakomicie ostre i przewlekłe stany gu-
kach wskazane jest równoczesne stosowanie czopków doodbyt- zów krwawnicowych, pęknięcie odbytu, ropnie okołoodbytni-
niczo np. „Hemorol" f-my „Herbapol" lub: cze, posiada ona odpowiednio „wywaŜony" zestaw ziół.
Rp. (Muszyński)
Extr. fl. Chelidonłi 0,3 MJt. supposit Mieszanka ziołowa do lewatyw, stosowana przez wiele lat
Extr. Millefolii 0,3 D.t.d. Nr *II przy róŜnych stanach guzów krwawnicowych — z bardzo do-
Ol. Cacao 1,5 S. 2—3 czopki dziennie (za- brym efektem terapeutycznym:
mówić w aptece). Rp. kora kasztanowca 3 łyŜki ziół macerować 5—6
Cortex Hippocastani 30,0
godzin w 1 1 zimnej wody, po-
Z reguły środki ziołowe stosowane przy hemoroidach są
dla wszystkich stadiów zachorowań jednakowe. korzeń kobylaka tem gotować 10—15 minut, od-
Radix Hydrolapathi 10,0
stawić na 1/2 godziny. Do
Rp. tasznik
1 łyŜkę ziół macerować w 1 kłącze węŜownika lewatyw uŜywać 0,5 1
Bursa pastoris 10,0
aa 10,0 g szklance zimnej wody 4—5 go-
Rhiz. Bistortae chłodnego odwaru, do kompre-
liście maliny Rubus
Idaeus dzin. Pić 2—3 X dziennie po klacze pięciornika sów takŜe (zmieniać co 20
Rhiz. Tormentillae 30,0
1/2 — 1 szkL minut).
owoce wawrzynu laurus nobil.M
korzeń Ŝywokostu
Rad. Symphyti 20,0

Letnie lewatywy stosować z odwaru kory dębowej i liści

maliny, aplikując płyn do jelita przy pomocy gumowej gruszki W bolesnych stanach silnego nabrzmienia guzów, natych-
— kilkakrotnie w ciągu dnia. (Zatrzymać płyn jak najdłuŜej w miastową ulgę przynosi następujący zabieg: połoŜyć się na
jelicie).88 brzuchu, podłoŜyć wałek pod dolną partię unosząc wylot od-
Rp. ziele krwawnika
bytnicy. Przez 5 minut stosować głębokie oddechy wciągając
Hb. Millefolii
przy kaŜdym wydechu mocno wylot odbytnicy. Po tym za-
biegu zrobić wlewkę do odbytnicy z ok. 1 szklanki herbaty zio-
kora kruszyny Cortex łyŜkę ziół na szklankę zimne) łowej o temp. 25°C. Wylot odbytnicy natłuścić, płyn zatrzy-
Franguli aa 100,0 mać, gdyŜ po niedługim czasie zostanie wchłonięty przez je-
wody, macerować 6 godzin po-
korzeń lukrecji Rad. Glycyrrhizae lito.
te m zagrzać (10 minut). Pić Przy guzach przewlekłych bardzo dobre wyniki daje sto-
owoc kopru włoskiego Fruct. 2—3 razy dziennie.14 sowanie chłodnych nasiadówek (Ks. Kneipp). Rozpoczyna się
Foeniculi od 30°C w ciągu 5—10 min. i systematycznie obniŜa tempera-
ziele melissy turę w następnych dniach do 18°C skracając czas do 1—3 mi-
Fol. Melissae nut. Stosować konsekwentnie, codziennie.35
zaŜywać 3 X dziennie po 25 Rp. ziele rdestu ptasiego 50,0 g 2—3 łyŜki stołowe ziół zalać 2,5 1
Rp. Intr. Hippocastani „Herbapol" Hb. Polygonii av.
kropli w kieliszku wody. zimnej wody i gotować
** Patrz: Jethro K1 o s s „Back to ziele szałwii 50,0 na wolnym ogniu ok. 10 minut. Odlać
Eden", passim. Hb. Salvae
•» j.w., passim. szklankę odwaru na
•* Patrz: Vodemecum Fitoterapii, PWL Warszaaw 1959, passim.
"Patrz: Sebastian K n e i p p „Meine Wasserkur", passim.
 Rp. c.d.
kwiat tawuly 50,0 wlewka, resztę uŜyć do chłod-
Flos Ulmariae
nej nasiadówki (25—30°C).
kora kasztanowca 100,0
Cortex Hippocastani
kora dębowa 100,0
Cortex Quercus
Jak juŜ wspomniano wyŜej, hemoroidy nie są chorobą
tylko miejscową. Z tego teŜ powodu naleŜy oprócz ziół takŜe
uregulować dietę i przejść na jarzyny, owoce, chleb razowy,
mleko zsiadłe, twaróg. Ograniczyć trzeba do minimum tłusz-
cze, mięso, ryby, jaja, ser Ŝółty (przy stanach ostrych wyłą-
czyć trzeba te produkty w ogóle); zrezygnować z alkoholu,
nikotyny, przypraw, czekolady, kakao.
Uprawiać sport, przede wszystkim pływanie.
12. ZIOŁA PRZECIWBIEGUNKOWE
Osobliwie groźny typ biegunek, wymagający natychmias-
towej interwencji lekarza, przedstawiają biegunki zakaźne
w rodzaju czerwonki i tyfusu lub paratyfusów. Tym nie-
mniej znajomość podstawowych zasad dietetyki w przypad-
kach zaburzeń trawiennych i znajomość środków ziołowych,
jakie zastosować naleŜy — w zaleŜności od rodzaju choroby —
jest poŜądana.
Biegunki wywołane są głównie spoŜywaniem pokarmów
w złym gatunku lub niemytych (surowe owoce, jarzyny nad-
gniłe) i przedostanie się wraz z nimi do przewodu pokarmo-
wego bakterii obcych nie naleŜących do normalnej flory bak-
teryjnej przewodu pokarmowego lub czynników wzmagają-
cych procesy gnilne i fermentacyjne w jelitach. Zachwianie
równowagi przewodu pokarmowego powoduje biegunkę z to-
warzyszeniem bólów kurczenia, przelewania się, wzdęć.
W przypadku pojawienia się w stolcu krwi lub ropy, na-
leŜy natychmiast zgłosić się do lekarza, który niekiedy sto-
suje zioła przeciw biegunce:
Rp. korzeń pięciornika 40 g 3—i łyŜki ziół zalać 1 1 zimnej
Radix Tormentillae WOdy i pozostawić na 4—5 go-
liście i owoc czarnej jagody 20 g dzin, potem gotować 5—10
Fol. et Fruct. Myrtilll minut.
kora dębowa 30 Pić 3 X dziennie przed jedze-
Cortex Quercus ntem p0 1/2 szklanki.
kwiat rumianku 10
Flor. Chamomillae
W biegunkach stosuje się dietę oszczędzającą jelita, nie
zawierającą czynników draŜniących, bogatą w witaminy.
W skład jej wchodzą: herbata, herbaty ziołowe, sok z czar-
nych jagód, kisiele z czarnych jagód, Ŝurawin, czarnych po-
rzeczek, galaretki z jagód, (do przyrządzania w/w potraw na-
leŜy uŜywać tylko sam sok b e z nasionek).
Przy biegunkach fermentacyjnych — stolec ma zapach
kwaśny — ograniczyć naleŜy węglowodany (kasze, chleb) na
rzecz galaretek, twarogu.
W postaci gnilnej natomiast zabrania się spoŜywania po-
karmów białkowych, a daje węglowodany (siemię lniane, ryŜ
gotowany na wodzie i przetarty przez sito), jarzyny (marchew
gotowana, przetarta przez sito), odwar z czarnych jagód, ki-
siele z Ŝurawin, czarnych porzeczek (bez nasion).
Dobre wyniki w gnilnych nieŜytach jelit daje leczenie su-
rowymi, świeŜo utartymi — razem ze skórką, chyba Ŝe jest
za twarda — kwaśnymi jabłkami — 4—6 X dziennie. Trze-
ciego dnia są zwykle wyraźne oznaki po1 mszenia stanu i moŜ-
na przejść na dietę, jak w biegunce gnilnej, zachowując jednak
1—2 porcje tartych jabłek dziennie.
13. ZIOŁA PRZECZYSZCZAJĄCE
Mięśnie jelita grubego pokryte są od wewnątrz błoną ślu-
zową, która nie posiada gruczołów trawiennych, ma tylko
gruczoły wydzielające śluz potrzebny do powlekania mas ka-
łowych. Mięśnie natomiast są unerwione i niezaleŜnie od na-
szej woli wykonują powolne ruchy robaczkowe, przesuwając
w ten sposób masy kałowe w kierunku odbytnicy. Wadliwy
tryb Ŝycia — za mało ruchu — nieprawidłowe odŜywianie
się — za duŜo tłuszczów, mięsa, jaj, ryb, a za mało jarzyn, su-
 Rp. mielony koper włoski — 2 łyiki Wszystkie składniki dobrze
rowek, owoców oraz wraŜliwość osobnicza na wewnętrzne Fruct. Foeniculi pulv. zmieszać i przechowywać w
bodźce nerwowe spowodować mogą zaburzenia czynnościowe
układu ruchowego czyli mięśni i unerwienia jelit, co w efekcie mielone owoce jałowca — 2 łyŜki miejscu suchym.
daje zaparcia lub inne zaburzenia w oddawaniu stolca. A więc Fruct. Juniperi pulv. Środek ten działa po 12—30
cały proces trawienia związany jest ściśle z prawidłową czyn- mielone nas. kozieradki — 1 łyŜkę. godz.
nością układu nerwowego. RównieŜ nadmierna otyłość, prze- Sem. Foenugraeci pulv.
jadanie się, jak teŜ pośpieszne i niedokładne przeŜuwanie po-
karmów, mogą być powodem zaparć, które z biegiem czasu mielony aloes — 1 łyŜkę
spowodować mogą niedowład jelit. Wówczas masy kałowe za- Aloes pulv.
legają w rozszerzonych, słabo poruszających się jelitach przy-
czyniając się do powolnego zatruwania całego organizmu nie- 1 łyŜeczkę proszku gotować 10—15 minut w 1 szklance
wydalonymi toksycznymi substancjami przemiany materii. wody, pić przed udaniem się na spoczynek nocny.
Przy pomocy odpowiednio dobranych ziół podraŜnić moŜ- Drugi przepis ks. Kneippa polega na dodaniu do powyŜ-
na cały układ trawienny, a w szczególności błony śluzowe je- szego przepisu 3 łyŜek mielonego korzenia bzu dzikiego (Sam-
lita grubego, co powoduje zwiększenie nasilenia ruchu robacz- bucus ebulus) oraz zwiększeniu dawki jałowca do 3 łyŜek.
kowego jelit, a przez to wydalanie mas kałowych. Tak.i skład ziół pobudza dodatkowo7 czynności układu moczo-
wego i zapobiega puchlinie wodnej.*
Rp. liście senesu 10.0 g
Fol. Sennae
14. ZIOŁA USPAKAJAJĄCE
kora kruszyny 20,0
Cortex Franguli W obecnej dobie pośpiechu i stresów wszelkiego rodzaju,
schorzenia układu nerwowego są dość powszechne i mają nie-
kwiat bzu czarnego 10,0 stety tendencje wzrostowe. Najbardziej podatni na tego ro-
Flos Sambuci 1 łyŜka ziół na 1 szklankę dzaju schorzenia są ludzie o chwiejnym układzie wegetatyw-
wrzątku. Gotować 2 min., od- nym, gwałtownie reagujący na podniety środowiska, skarŜący
kwiat nagietka lek. 10,0
Flor. Calendulae stawić na 10—15 minut, pić po się na wzmoŜoną pobudliwość nerwową.
1/2 — 1 szkl. przed śniadaniem, Zaburzenia układu nerwowego są bardzo zróŜnicowane
korzeń lukrecji 20,0 obiadem i po kolacji. i dlatego nieraz trudno jest postawić właściwą diagnozę. Przy-
Radix Glycyrrhizae czyny powstania tych chorób mogą być róŜne. Wiele chorób
ziele dziurawca Hb.
układu nerwowego występuje na skutek przeŜyć psychicznych,
20,0
Hyperici
zaburzeń w wydzielaniu gruczołów dokrewnych (Np. przy
przekwitaniu u kobiet), przebytych zatruć, chorób zakaźnych
ziele melissy 50,0 etc. RównieŜ naduŜywanie tytoniu, alkoholu i kawy moŜe wy-
Fol. Mclissae wołać zaburzenia w układzie nerwowym. Nieraz np. powaŜna
choroba organiczna moŜe być powodem lękliwości, niepokoju
lub bezsenności. Dlatego teŜ usunięcie objawów chorobowych
Herbata ta wpływa regulująco na cały układ trawienny jest uzaleŜnione od usunięcia przyczyny wywołującej chorobę,
i nerwowy, i pozwala osiągnąć poprawę czynności jelit. co wymaga porady u lekarza specjalisty.
Wszelkiego rodzaju nerwice, stany podniecenia, wyczerpa-
Ks. Kneipp zaleca łagodnie działający proszek o następu- nia nerwowego, bezsenność, stany lękowe, histerie, moŜna sku-
jącym składzie:M tecznie leczyć odpowiednio dobranymi lekami ziołowymi za-
«7 j.w.
Patrz: Sebastian Kneipp „Meine Wasserkur", s. 155.
 ziele dziurawca 10,0
wierającymi wiele substancji biologicznie aktywnych, które
Hb. Hyperici
z kolei pobudzają siły obronne organizmu. Działają one wpraw-
dzie nie tak szybko, jak leki chemiczne, ale mają za to tę za- w
letę, Ŝe leczą, a nie tylko uśmierzają. Nadmierne bowiem Patrz: H. M a r z e 11 „Neuet illustriertes Kr&uterbuch, Reutlin-
i stałe stosowanie leków syntetycznych nie pozostaje bez gen, 1923, s. 592.
ujemnego wpływu na ogólny stan zdrowia, a niekiedy moŜe
nawet powstawać pewne uzaleŜnienie od danego leku („lekoma-
nia"), co stanowi• dodatkowe powaŜne zagroŜenie zdrowotne.
Ód dawien dawna posługiwała się medycyna ludowa roślinami,
które do dziś „królują" w mieszankach ziołowych naj-
sławniejszych nawet fitoterapeutów. Zalicza się do nich po-
wszechnie znaną walerianę (Rhizoma Valerianae), szyszki
chmielowe (Humuli Lupuli), kwiat lipy (Inflorescentia Tiliae),
kwiat lawendy (Flos Lavendulae), kłącze tataraku (Rhizoma
Calami), ziele dziurawca (Hb. Hyperici), korzeń arcydzięgla
(Radix Archangelicae) i wreszcie, znana juŜ w starej Babi-
lonii — melisa (Melissa offic), której juŜ wówczas przypisy-
wano nadzwyczajną moc leczniczą przez co uwaŜana była za
swoiste „panaceum". Słynna teŜ jest tzw. „Woda melisowa
Karmelitów" z XV wieku naszej ery (niem. „Karmeliter Me-
lissengeist"), która w prawie niezmienionym składzie produ-
kowana jest do dziś.*8
Mieszanka uspokajająca, zalecana szczególnie bezsenności:
2—3 łyŜki ziół zalać 1/2 1 go-
rącej wody, odstawić na 4 go-
dziny, połowę odlać do innego
naczynia, resztę zagotować,
zlać razem, pić ciepłe 2—3 X
dziennie po 1 szklance <rano,
przed snem).
Rp. korzeń waleriany 30,0 g
Radix Valerianae
ziele mięty pieprzowej 10,0
Hb. Menthae piper.
ziele melisy 20,0
Hb. Melissae
kwiat lawendy 10,0
Flores Lavendulae
kwiat kuklika pospolit. 10,0
Flores Geum urbanum
ziele pierwiosnka 10,0
Hb. Primuilae offic.
 Inna mieszanka uspokajająca, a zarazem — przez doda-
tek innego arcydzięgla — (który moŜe być stosowany zamiast
słynnego azjatyckiego „korzenia Ŝycia" Zeń-Szeń) ••, i chmie-
lu — tonizujące układ trawienny i moczowy; oraz przez za-
wartość jemioły — wpływająca regulująco na układ krąŜenia
(wysokie ciśnienie).
Rp. korzeń waleiiany 20,0 g Sposób przyrządzania j.w. i u-
Radix Valerianae
Ŝywanla j.w.
ziele melisy 20,0
Hb. Melissae
szyszki chmielu Flos 10,0
Humuli lupuli
kwiat wrzosu 10,0
Flos Ericae
jemioła 10,0
Hb. Visci
korzeń arcydzięgla 20,0
Radix Archangelicae
kwiat rumianku, 10,0
Fl. Chamomillae

Medycyna ludowa stosuje od niepamiętnych lat

wyciągi z kłączy tataraku (Rhiz. Calami) przy róŜnego rodzaju
niedo-maganiach nerwowych. Tatarak potęguje wytrzymałość
psychiczną i uśmierza nerwobóle, a kąpiel w odwarze ok,
300 g na wannę — wraz z liśćmi) działa bardzo uspokajająco
i kojąco na system nerwowy. Kąpiel taka z dodatkiem
macierzanki (Hb. Serpylli) zalecana jest takŜe przy
bezsenności.
Dieta ludzi nerwowych powinna być lekkostrawna, nie
obciąŜająca dodatkowo organizmu. NaleŜy spoŜywać duŜe iloś-
ci pokarmów bogatych w witaminy, jak surowych jarzyn, owo-
ców, soków jarzynowych, lub ziołowych np. sok z mniszka
lekarskiego. Ograniczyć naleŜy bezwzględnie do minimum ilość
spoŜywanego mięsa, marynat, ostrych przypraw, tłuszcz. Zrezy-
gnować trzeba z picia kawy naturalnej, alkoholu pod kaŜdą po-
stacią oraz z palenia tytoniu. Unormować czas przyjmowania
pokarmów i pory snu. Sypiać przy otwartym oknie. Ks. Kneipp
* Vademecum Fitoterapil, WPL Warszawa, 1959, s. 58.
 zaleca codzienne bose chodzenie po rosie i codzienne — nawet
kilkakrotnie — chłodne nasiadówki 1—2 minutowe (potem
zaraz do łóŜka). JuŜ po kilku dniach ustępują dolegliwości ner-
wowe, powraca sen.
P r z e p i s na wino t a t a r a k o w e :
100 g świeŜych kłączy tataraku (lub 25 g suszonych)
dodać do 1 1. wina wytrawnego i pozostawić w ciepłym
miejscu na 3 tygodnie.
Wstrząsnąć od czasu do czasu. Po tym czasie nalewka
gotowa jest do uŜytku. Pić 6 X dziennie po 1/2 kieliszka tzn.
zawsze 1/2 godziny przed i 1/2 godziny po kaŜdym posiłku.
Wino to wzmacnia i leczy układ nerwowy i trawienny.
(Patrz pod tatarak).
15. ZIOŁOWE PRZYPRAWI KUCHENNE
Nasze przyprawy kuchenne są właściwie lekami ziołowy-
mi, gdyŜ trudno jest ustalić między nimi ścisłą granicą.
Przyprawy stosowane były przez człowieka od najdaw-
niejszych czasów. UŜywano je do „uwypuklenia" dobrego smaku
w potrawach, a ponadto miały bezpośredni wpływ na
sprawniejszy proces trawienia. Przyprawy bowiem zawierają
olejki o silnym zapachu, jak np. czosnek, cebula, majeranek,
seler, pietruszka, koper, kminek itp., powodują juŜ w jamie
ustnej większe wydzielanie śliny, następnie pobudzają wy-
dzielanie Ŝółci i soków Ŝołądkowych, aktywizują pracę wątro-
by, co powoduje lepsze trawienie pokarmów. Ponadto nie-
które przyprawy posiadają właściwości bakteriobójcze (np.
czosnek) i bakteriostatyczne wpływające dodatnio i regulująco
na florę jelitową. Szczególnie waŜną rolę odgrywają przy-
prawy dodawane do potraw cięŜkostrawnych i wywołujących
wzdęcie, jak groch, kapusta, fasola, tłuste mięsa itp.
Przyprawy zawierają ponadto pewne grupy witamin i soli
mineralnych w postaciach związków łatwo rozpuszczalnych i
przyswajalnych przez organizm ludzki. Wpływają równieŜ
pobudzająco na apetyt przez wydzielanie zapachu czy nada-
wanie barwy pokarmom. Wiadomo, Ŝe kolory czerwony, po-
marańczowy i Ŝółty mają właściwości podniecające i draŜ-
niące zmysły, a tym samym wzmagają apetyt, a dodatek do
potraw przypraw aromatycznych lub ostrych podnosi wa-
lory smakowe poŜywienia i ułatwia ustrojowi przyswajanie
pokarmów.
CEBULA — LECZY
JuŜ 4000 lat przed Chr. znana była cebula w Mezopo-
tamii, w Persji, stamtąd sprowadzono ją do Egiptu i Grecji.
W „Rosyjskim Ludowym Zielniku" z 1871 r. określono
cebulę jako środek przeciwko najbardziej zaraźliwym choro-
bom i morowemu powietrzu". Wysoka zawartość fluoru wpły-
wa dodatnio i konserwująco na stan uzębienia.
Sok z wydrąŜonej cebuli, napełnionej solą morską, leczy
brodawki. Leczy doskonale kaszel i wszelkie stany przedgry-
powe (patrz pod zioła przeciwzapalne).
W kuchni cebula uŜywana jest w stanie surowym, ugoto-
wanym, smaŜonym, zakonserwowanym np. z grzybkami i w po-
staci suszu. Jej suchych zewnętrznych łusek uŜywać moŜna do
farbowania jedwabiu, wełny, lnu i bawełny na kolor złoto-brą-
zowy, takŜe włosów: Gotuje się
30 g suchych łusek cebuli w
200 ml wody i dodaje
5 g glicerny (ok. 1 łyŜkę).
Włosy umyć i płukankę stosować codziennie, aŜ do otrzy-
mania poŜądanego koloru.
Cebula zawiera wiele cennych wtiamin: 18 mg% „C",
50 J.E. „A", 0,033 mg«/o „B,", 0,028 mg<>/0 „B,", 0,13 mg«A. „B,",
0,2% „E", i soli mineralnych (potas, fosfor, Ŝelazo, wapń
i inne).
Cebula występuje w róŜnych odmianach: cebula siedmio-
latka, cebula wielopiętrowa, por, szczypior, szalotka.
Uwaga: Jedynie przy narl ^ynności tarczycy cebula jest przy-
prawą niewskazar \.
CZOSNEK — WIELOSTRONNY POMOCNIK
Czosnek uprawiany jest, podobnie jak cebula, od za-
mierzchłych czasów i przypisywano mu wiele właściwości
leczniczych, jak np. chroniący przed dŜumą, zatruciami, gruź-
licą, niestrawnością, nadciśnieniem, zaziębieniem, bezsennoś-
cią, bólami głowy etc.
W rosyjskim lecznictwie ludowym, czosnek uwaŜany jest
za środek przeciwszkorbutowy, Ŝołądkowy, moczopędny, prze-
ciwrobaczny, przeciwsklerotyczny i przeciwmalaryczny. Od-
warem z czosnku i ziemniaków w stosunku 1:1 leczy się nie-
Ŝyt przewodu pokarmowego.40
Czosnek ma bardzo szerokie zastosowanie jako przypra-
wa kuchenna. Najczęściej dodawany jest do potraw mięsnych
w szczególności do baraniny, dziczyzny, gęsiny lecz równieŜ
dodawany do zup — pomidorowej, fasolowej, jarzynowej, gro-
chowej, ogórkowej itp. i podnosi wybitnie ich walory sma-
kowe.
Ponadto jest nieodzownym składnikiem przy kwaszeniu
ogórków. Na Syberii gospodynie domowe nadziewają pierogi
pieczonym czosnkiem, gotują zupę czosnkową i kiszą czosnek
na zimę. Kiszony czosnek jako dodatek do chleba z masłem
lub twarogiem czy serem zaliczyć moŜna do delikatesów
(moŜna teŜ kisić w wodzie po kiszonych ogórkach). Czosnek
zawiera cenne witaminy: C, A, B, Bi, PP, sole mineralne:
wapń, fosfor, magnez, siarkę, chlor, jod i inne i odznacza się
silnym działaniem bakterio- i grzybobójczym, hamuje wzrost
nowotworów.41 Czosnek ma kilka odmian: czosnek pospolity,
siatkowy (Syberia), niedźwiedzi (Kaukaz), wonny (Chiny, Ja-
ponia, Mongolia), węŜowy (Korea, Chiny, Europa Zachodnia).
CHRZAN — POMAGA PRZY TRAWIENIU
Chrzan występuje w Polsce w stanie dzikim; jest takŜe
uprawiany. Chrzan ma działanie przeciwszkorbutowe, a jego
wodne roztwory (sok rozcieńczony) zwiększają wydzielanie się
kwasu solnego w Ŝołądku i skutecznie leczą jego nieŜyt.
W lecznictwie ludowym ma zastosowanie przy puchlinie wod-
nej, kamicy moczowej, gośćcu, przy zapaleniu korzonków ner-
wowych, bólach mięśniowych w plecach, uŜywa się do nacie-
rań miazgi z korzeni. Chrzan ma równieŜ działanie grzybo-
i bakteriobójcze.42
Tarty chrzan z cytryną, szczyptą cukru i wodą, jest zna-
komitym dodatkiem do dań mięsnych zimnych i gorących, do
ryb, zimnych nóŜek, sosów, czerwonych buraków (ćwikła).
Surowy, tarty, z dodatkiem śmietany jest bardziej łagodny
i ma zastosowanie np. przy gotowanych jajkach. Korzeń, drob-
40
41
Patrz: P. C z i k o w, J. Ł a p t i e w, dz. cyt., s. 370, 89.
Patrz: E. Schneider „Nutze die Heilkrdfte unserer Nahrung"
s. 264.
*• Patrz: P. C z i k o w, J. Ł a p t i ew, dz. cyt., s. 96.
no krojony dodawany bywa przy kiszeniu ogórków, co wpły-
wa dodatnio na ich jędrność.
Chrzan zawiera duŜo witamin: A, Bł, B|, C i soli mine-
ralnych: sód, potas, wapń, fosfor, Ŝelazo.48
JAŁOWIEC — ŚRODEK „CZYSZCZĄCY KREW"
JuŜ w dawnych czasach uŜywano jałowca do konserwo-
wania mięs w dymie z igliwia, gdyŜ jak wykazały obecne ba-
dania, posiada on silne właściwości bakteriobójcze. Lud uŜywa
jałowca równieŜ przy chorobacn, do okadzeń (zabija drobno-
ustroje) i inhalacji, ponadto wybitnie leczy choroby przemiany
materii poprzez pobudzenie metabolizmu. Dlatego teŜ jałowiec
„czyszczący krew" ma swoje uzasadnienie.
Czarne owoce jałowca mają działanie moczopędne, popra-
wiające44samopoczucie, wływają na cofanie się procesu gruź-
liczego, leczą niedomogi dny i gośćca, obrzęki pochodzenia
sercowego itp.
Ks. Kneipp zaleca znakomitą kurację „oczyszczającą naj-
bardziej zanieczyszczoną krew". W tym przypadku naleŜy
zjeść (Ŝuć):
1 dnia — 4 jagody jałowca
2. dnia — 5 jagód „
3 dnia — 6 j agód „ it d. aŜ do 12 dnia, po kt ór ym
naleŜy zjeść 15 jagód jałowca, po czym naleŜy znów zmniej-
szyć dawki o 1 jagodę dziennie, aŜ do 23 dnia, w którym
spoŜywa się 4 jagody. Kurację tę powtórzyć naleŜy zaleŜnie
od potrzeb 4—5 razy. Nie wolno zwiększać dawek!! Chorzy
ze stanem zapalnym nerek winni unikać jałowca.
Jako przyprawy — uŜywa się owoców jałowca rozdrob-
nionych. Mają one zastosowanie jako dodatek do mięs (woło-
wina, baranina, dziczyzna), do zup np. do barszczu ukraiń-
skiego, Ŝuru, zupy pomidorowej. Jałowiec bardzo poprawia
smak kiszonej kapusty. Dodaje się do kiszenia 50 g owoców
jałowca na 10 kg kapusty.
KMINEK — REGULUJE TRAKT TRAWIENNY
Kminek naleŜy do najdawniejszych roślin, znalezionych
w osadach polowych.
«* E. Schneider, „Nutze die Heilkr&fte unserer Nahrung",
s. 212.
44
Patrz: Vademecum Fitoterapii, PWL Warszawa, 1959, s. 143.
 SłuŜy on jako przyprawa do potraw, a równocześnie ma
zastosowanie w ziołolecznictwie.
Do celów leczniczych owoce kminku mają zastosowanie
przy atonii jelit, wzdęciach. Kminek działa Ŝółciopędnie, ha-
muje procesy gnilne i fermentacyjne w jelitach wzmagając
czynność gruczołów trawiennych, poprawia apetyt. W lecz-
nictwie ludowym napar z nasion uwaŜany jest za środek mle-
kopędny (dla matek karmiących), podaje się równieŜ zwierzę-
tom przy kolkach i wzdęciach brzucha.
W kuchni nasiona kminku uŜywane są do aromatyzowa-
nia pieczywa i likierów, dodawane są do serów i twarogu, zup
np. jarzynowa, kapuśniak, ziemniaczana, do białej kapusty,
pieczonych ziemniaków (kroić grube plasterki, połoŜyć na wy-
smarowaną olejem blachę, lekko posolić i posypać kminkiem,
piec w piekarniku 5—10 minut).
Ponadto kminek dodawany bywa przy kwaszeniu kapu-
sty (z jałowcem).
KOPER — POBUDZA APETYT
Koper to stara roślina uprawna Chin i Egiptu, wymienio-
na w papirusie Ebersa jako lekarstwo na ból głowy. W Polsce
nasiona kopru są waŜnym lekiem w pediatrii. Niemowlętom
podaje się napar kopru przy wzdęciach wraz z rumiankiem
jako środek wiatropędny. W lecznictwie ludowym uchodzi na-
par z nasion kopru lub jego drobno posiekane listki za środek
pobudzający apetyt, moczopędny i mlekopędny.
W gospodarstwie domowym duŜe zastosowanie mają zie-
lone listki jako przyprawa do gotowanych ziemniaków, zup,
sałat, mizerii, mielonego mięsa, ryb. Wyśmienite są na chlebie
z pomidorem, na twarogu — moŜna dodać czosnek i kminek,
który łagodzi wzdymające właściwości. Cała dojrzała roślina
kopru jest nieodzownym składnikiem przy kiszeniu ogórków
(wraz z czosnkiem i chrzanem).
Koper zawiera duŜo witamin: C, Bi, B,, PP i soli mine-
ralnych: potas, wapń, fosfor, Ŝelazo.
MAJERANEK — PRZECIW ZŁEMU TRAWIENIU
UŜywany był juŜ w staroŜytnym Egipcie jako ceniona
roślina przypra\y§wa i lecznicza.
W lecznictwie ludowym majeranek uŜywany bywa przy
nieŜytach Ŝołądkowych i układu pokarmowego. Ma takŜe za-
stosowanie przy gośćcu, reumatyzmie i chorobach układu lim-
fatycznego (przy białaczce nacieranie gruczołów olejkiem).
W kuchni majeranek ma zastosowanie do zup (grochowa,
fasolowa, Ŝurek), pieroŜków mięsnych, flaków i kołdunów
(wraz z czosnkiem), do nacierania drobiu (kaczki, gęsi) —
wraz z czosnkiem, kilka godzin przed pieczeniem.
GORCZYCA — POPRAWIA PRZEMIANĘ MATERII
Gorczyca znana i uprawiana jest na całej półkuli północ-
nej naszego globu. Posiada poza walorami smakowymi równieŜ
właściwości lecznicze; pobudza ona bowiem apetyt, zwiększa
wydzielanie soku Ŝołądkowego i jest pomocna przy skłonnoś-
ciach do zaparć. Kuracja gorczyczna szczególnie zalecana jest
przy zakłóceniach funkcjonalnych przewodu pokarmowego tzn.
przy kwaśnym odbijaniu, bólach Ŝołądka, zgadze, katarze
i wrzodach Ŝołądka i dwunastnicy, niedomaganjach wątroby
i Ŝółci, wzdęciach, katarze jelit, obstrukcji i robaczycy. Rów-
nieŜ przy „samozatruciach" spowodowanych niewydolnością
jelit, objawiających się w postaci bólów i zawrotów głowy,
zmęczenia, dolegliwości sercowych etc.
W celu przeprowadzenia kuracji gorczycznej naleŜy zaŜyć
3 X dziennie, godzinę przed posiłkiem 1 łyŜeczką całych ziar-
nek gorczycy, popijając wodą. Ilość naleŜy zwiększyć w na-
stępnych dniach, aŜ do spowodowania wypróŜnienia, ewentual-
nie aŜ do 3 łyŜeczek 3 X dziennie. Tę dawkę naleŜy zachować
ok. 1 tydzień, po czym naleŜy stopniowo powrócić do dawki
1 łyŜeczki nasion 3 X dziennie. Tę dawkę stosować moŜna
przez kilka tygodni.
Gorczyca stosowana jest w lecznictwie równieŜ do na-
cierań i zawijań (Kneipp), przy chorobach reumatycznych, za-
paleniu płuc (zawijanie w prześcieradło, moczone w gorącej
wodzie z zawartością 2—3 łyŜek mąki gorczycznej) oraz w po-
staci plastrów.
W celach gospodarczych uŜywa się gorczycy jako do-
datku do konserw, mięs, ryb, do konserwowych ogórków, so-
sów, zup i do wyrobu musztardy.
Odmian gorczycy jest kilka:
1. gorczyca sarepska — Brassia juncea — Nazwa pochodzi
od miasta Sarept w pobliŜu Wołgogradu,
2. gorczyca czarna — Sinapis nigra,
3. gorczyca biała — Sinapis alba.
Wszystkie 3 gatunki gorczycy mają podobne zastosowa-
nie. W Polsce przewaŜnie stosowana jest gorczyca biała; jest
ona najbardziej łagodna w działaniu, gdyŜ nie draŜni skóry
i błon śluzowych.
LUBCZYK — ŚRODEK MOCZOPĘDNY
Lubczyk — Levisticum officinale — znany jest równieŜ
pod nazwą „Maggi", gdyŜ dodawany Jest do kostek buliono-
wych jako środek aromatyzujący. W kuchni liście jego uŜy-
wane bywają do zup, rosołów, pieczeni mięsnych, drobiu i so-
sów. PoniewaŜ podczas gotowania aromat jego nie ulatnia się,
naleŜy uŜywać go umiarkowanie w postaci liści lub korzeni.
W lecznictwie ludowym ma zastosowanie przy lekkim za-
paleniu nerek, puchlinie wodnej, zapaleniu śluzówek Ŝołądka,
przy niedokwaśności. Wierzenia ludowe przypisują lubczyko-
wi równieŜ moc nadprzyrodzoną, i bywa uŜywany do przy-
rządzania „napoju miłości".
16. ZNACZENIE SOLI KUCHENNEJ
Ludzkość od zamierzchłych czasów związana jest z uŜy-
waniem soli. Była ona w niektórych krajach nawet środkiem
płatniczym, zwłaszcza tam, gdzie z powodu wysokiej tempe-
ratury środowiska, brak jej zagraŜać wre.cz Ŝyciu (z powodu
nadmiernego wydalania soli wraz z potem).
Badania wykazały, Ŝe płyny ustrojowe człowieka mają
podobny skład biopierwiastków, jak sól naturalna i woda mor-
ska, co stanowi sprzęŜenie zwrotne z Hipokratesowską zasadą
jedności wszechrzeczy. (Aleksandrowicz). Hipokrates nauczał
takŜe o wpływie gleby, wody i powietrza na zdrow.e ludzkie,
kładąc tym samym fundament pod wspólną naukę o środo-
wisku i przetrwaniu homo sapiens.
Współczesny, niebezpieczny dla zdrowia sposób odŜywia-
nia się społeczności świata oraz dewastacja naturalnego śro-
dowiska, są w głównej mierze czynnikami odpowiedzialnymi
na niepokojące nasilenie tzw. chorób cywilizacyjnych. Świato-
wa Organizacja Zdrowia bije na alarm: W Biuletynie informa-
cyjnym z maja 1973 r. pisze: „SpoŜywanie skaŜonych che-
micznie produktów Ŝywnościowych lub pozbawianie ich bio-
perwiastków poprzez róŜnorodną technologię powoduje cięŜ-
kie, i niekiedy nieodwracalne uszkodzenia narządów ciała,
choroby nowotworowe i niekiedy moŜe wyzwalać uszkodzenia
następnej generacji."
Z biegiem lat światowa literatura medyczna nabrzmiała
od traktatów naukowych na temat wpływu czynników geoche-
micznych na stan zdrowia ludzi i zwierząt. Niekontrolowana in-
dustralizacja, nawozy sztuczne, którymi wyjałowiono gleby,
doprowadziły świat cywilizowany do progu katastrofy eko-
logicznej.
Jak więc naprawić szkodę? Czym moŜna zapobiec kata-
strofie? W jaki sposób odnaleźć brakujące ogniwa w przerwa-
nym przez współczesną technologię, łańcuchu pierwiastków
śladowych a zarazem w odwiecznej cyrkulacji: gleba — roś-
lina — zwierzę — człowiek?
OtóŜ, jedną z dróg prowadzących do uzupełniania pozio-
mu biopierwiastków w ustroju jest naturalna sól „tzw. „szara"
lub „zielona", kopalniana lub morska, odparowywana z mórz
lub słonych jezior, sól podawana człowiekowi bądź zwierzę-
tom w postaci naturalnej i nie pozbawionej „zanieczyszczeń",
zawierających te właśnie dla Ŝycia niezbędne mikroelementy.
Wprawdzie sól miałka ma wygląd ładniejszy, lecz oczyszczana
ługiem sodowym, zawiera wyłącznie chlorek sodu (NaCl)
i resztki wodotlenku sodu (NaOH), a pozbawiona jest Ŝycio-
dajnych i zdrowotnych biopierwiastków.
Nauka współczesna dowiodła równieŜ, Ŝe niekiedy wita-
miny przyswajalne są przez ustrój wyłącznie w obecności ści-
śle określonych mikroelementów. Gdy więc w organizmie po-
wstaje niedobór jakiegoś pierwiastka, następuje choroba. Udo-
wodniono np. Ŝe zwierzęta przejawiały duŜą biologiczną od-
porność na choroby i przybierały na wadze, kiedy dodawano
do ich pokarmów zestaw mikroelementów (Dr Podbielski).
Wieloletnie badania wyjaśniły takŜe, dlaczego naturalna sól,
pozbawiona w sposób sztuczny biopierwiastków wywiera nie-
korzystne działanie na rozwój ludzi i zwierząt (miaŜdŜyca,
nowotwory etc). Dowiódł tego niezbicie prof. dr Aleksandro-
wicz badaniami prowadzonymi nad tym zagadnieniem w Kra-
kowskiej Akademii Medycznej.
JednakŜe przy soleniu produktów Ŝywnościowych naleŜy
zachować Umiarkowanie, gdyŜ wiadomo, Ŝe ludzie cierpiący na
wysokie ciśnienie, choroby nerek i wątroby powinni zreduko-
wać zuŜycie soli do minimum, uzupełniając, brakujące mikro-

elementy sokami jarzynowymi, owocami i otrębami, bowiem
juŜ Paracelsius powiedział: „Wyłącznie' ilość decyduje o tym,
by rzecz ta nie stała się trucizną". Gdy np. podamy niemo-
wlęciu 1—3 g soli, reaguje natychmiast wzrostem tempera-
tury ciała tzw. gorączką solną.
Nasza współczesna dieta wielkomiejska odznacza się nad-
miarem spoŜywanego białka zwierzęcego i ubóstwem zasad
mineralnych; zaś niedostateczną ilość soli mineralnych w na-
szych pokarmach „dorabiamy" zazwyczaj chlorkiem sodowym
(solą kuchenną), dzięki czemu niektórzy ludzie za bardzo prze-
salają pokarm i muszą później uprawiać dietę bezsolną z po-
wodu zakłóceń funkcjonalnych tkanki łącznej, kataru jelit
i Ŝołądka, zapalenia śluzówek, krwawienia hemoroidów, mi-
greny etc.
Zapotrzebowanie na sól dorosłego człowieka waha się od
2—6 g dziennie.45 Kollath udowodnił, Ŝe juŜ poprzez dzienne
spoŜycie 300—400 g chleba pokrywamy zapotrzebowanie na
dzienną dawkę soli, gdyŜ chleb zawiera 2% tego związku.
Dziennie nie naleŜy zatem w kuchni więcej uŜywać soli niŜ
2—3 g.
Wiadomo, Ŝe sól uŜyta w zaleŜności od jej dawkowania
moŜe stać się bądź lekarstwem, bądź trucizną. NaleŜy zatem
we wszystkim stosować umiarkowanie.
Dla ciekawości podaję, Ŝe obecnie w Polsce produkuje
się w kopalni wielickiej 6 odmian wielickiego koncentratu mi-
neralnego pod nazwą „Wisol" — WI=(elicka)Sol: *•
Wisol BM — dla bydła mlecznego
Wisol OW — dla owiec
Wisol T — dla trzody chlewnej
Wisol N — dla niosek
Wisol K — dla brojlerów
Wisol H — dla koni
Badania wykazały, Ŝe sól kopalniana Wieliczki tzw. zie-
lona lub szara zawiera unikalny wprost zestaw mikroelemen-
tów i to w najbardziej przyswajalnej postaci dla organizmu
ludzkiego, jak i zwierzęcego. Wielickie odmiany koncentratów
mineralnych wzbogacono dodatkowo występującymi w halicie
a
Patrz: E. Schneider „Nutze die Heilkraft unserer Nahrung",
passim.
m
Patrz: Z. Turek „Pasjonaci zielonej soli" „Przekrój" Nr 1986/83.
wielickim makroelementami i róŜnymi ziołami tak, by były
dla zwierząt skuteczną, smakowitą, wzmagającą apetyt i uod-
pamiającą na choroby, przyprawą, dodawaną do pasz. Ponadto
Wisol BM poprawia smak mleka, a Wisol N „zaŜółca" jajka
i wzmacnia ich skorupki.
„Wisol" uŜyty w gospodarstwie domowym zapobiega nie-
korzystnym procesom fermentacyjnym kiszonych ogórków
i kapusty.
Jak juŜ wspomniano wyŜej, zapotrzebowanie na sól osoby
dorosłej waha się od 2—3 g dziennie, w zaleŜności od warun-
ków środowiska.
W klimacie tropikalnym (wydalanie chlorku sodu moŜe
dochodzić do 20 g na dobę), zapotrzebowanie na sól jest o wie-
le wyŜsze, niŜ w klimacie umiarkowanym, gdyŜ następuje
wzmoŜone wydalanie pierwiastków poprzez skórę — w szcze-
gólności sodu- (Na) i potasu (K).
W przypadku niedoboru w ustroju potasu, który jest od-
powiedzialny za regulację pH i ciśnienia osmotycznego pły-
nów ustrojowych, następuje spadek ciśnienia krwi, osłabienie
mięśni.
Sód natomiast reguluje równowagę zasadowo-kwasową
ustroju, a prawidłowo funkcjonujące nerki utrzymują w rów-
nowadze stosunek sodu do potasu, który wynosić powinien 4:3.
Niedobory chlorku sodowego (NaCL) powodują utratę łaknie-
nia, mdłości, wymioty, zaś w nadmiarze spoŜywany, spowo-
dować moŜe choroby nerek, chorobę nadciśnieniową itp." "
U osób stosujących odŜywianie mleczno-jarskie, zapotrze-
bowanie na sól jest bardzo małe, gdyŜ organizm czerpie ją
z roślin, które zawierają ją w dostatecznej ilości. JednakŜe
minimalne dosalanie potraw — wyłącznie solą kamien-
ną — jest wskazane wtedy, kiedy wydalamy przez skórę
zwiększone ilości soli (przy upałach) a sól szara te braki uzu-
pełnia.
Stosujmy więc w naszej kuchni tylko sól biologiczną, tę
szarą, kopalnianą, tę, która w swoich kryształkach zasklepiła
tysiącletnie dzieje stygnących oceanów i morskiej flory. Jej
ogromną wartość doceniliśmy dopiero dziś.
« Patrz: H. Młodecki, L. P i e k a r s k i „Zagadnienia zdrowotne
Ŝywności", Warszawa, 1982, passim.
17. JARZYNY LECZNICZE
W zasadzie nie moŜna uczynić podziału na jarzyny lecz-
nicze lub pozbawione tych właściwości, lecz istnieją takie ich
grupy, których wartość biologiczna i zawartość związków bio-
logicznie aktywnych przewaŜa znacznie inne. Do takich na-
leŜą niewątpliwie kapusta, burak czerwony, seler, pietruszka,
marchew.
DuŜą rolę odgrywają tu między innymi niewątpliwie ich
składniki mineralne, śladowe, witaminy, związki bakteriosta-
tyczne, enzymy etc, które w postaciach łatwo przyswajalnych
przez organizm, oddziaływują silnie na cały proces trawienia.
JuŜ Avicenna — lekarz, filozof arabski, Ŝyjący na prze-
łomie X i XI wieku, mówił o „leczącym poŜywieniu, a wy-
darzeniem przełomowym w obecnej dobie, było odkrycie
w r. 1912 przez polskiego badacza K. Funka związków, nazwa-
nych przez niego witaminami. Owe witaminy, jak powszech-
nie wiadomo, głównie zawarte są w roślinach, które dostar-
czają je organizmowi bądź w formie gotowej, bądź w postaci
związków, z których ustrój człowieka czy zwierząt moŜe je
sam wytwarzać. Początkowo nie znano jeszcze dokładnie ich
właściwości i sposobu oddziaływania na organizm i określano
je najczęściej na podstawie ich działania np. przeciwkrzywicz-
ne, przeciwszkorbutowe etc, dopiero później określano je ko-
lejnymi literami alfabetu i poznawano dokładnie ich zbawien-
ny wpływ na róŜne schorzenia. Obecnie znamy 13 witamin,
a raczej grup witamin. By oznaczyć kilka związków o podob-
nym działaniu, dodawano do litery określenia cyfrowe, jak np.
B,, B2, B,, B« itp.
Znaczenie, jakie mają witaminy, składniki mineralne,
enzymy etc. na organizm ludzki czy zwierzęcy jest, jak obec-
nie powszechnie wiadomo, olbrzymie, gdyŜ są one niezbędne
do normalnego jego funkcjonowania. Niestety, coraz to „do-
skonalsza" technologia stosowana w przemyśle spoŜywczym,
przyczynia się do „wyprania** z Ŝywności — często w celu
upiększania jej produktów — ich Ŝyciodajnych substancji, co
w konsekwencji prowadzi niechybnie do zachwiania równo-
wagi biologicznej ustroju i w rezultacie do choroby.
Obecnie większość witamin produkuje się syntetycznie, co
pozwala na wzbogacenie nimi środków spoŜywczych lub sto-
sowanie w lecznictwie. Lecz witaminy nie mogą konkurować
z zawartymi w postaci naturalnej w produktach Ŝywnościo-
wych, gdyŜ te są lepiej i łatwiej przyswajalne przez organizm
i przede wszystkim nigdy nie mogą być przedawkowane, co
moŜe mieć groźne następstwa przy nadmiernym stosowaniu
witamin syntetycznych.
Godnym uwagi spostrzeŜeniem jest fakt, Ŝe u zwierząt,
Ŝyjących w stanie dzikim, zasadniczo nie obserwuje się obja-
wów braku witamin, a tym samym braku odporności na cho-
roby, poronienia, zahamowanie wzrostu, krzywicy etc, gdyŜ
korzystają one z prastarych, dla nich do Ŝycia przeznaczonych
źródeł, danych im przez Stwórcę. Ludzie natomiast odstąpili
od wiekowych prawideł rządzących w naturze i dlatego teŜ
nasilają się z roku na rok „choroby cywilizacyjne".
W ostatnich latach .szczęśliwie coraz więcej uwagi poświę-
ca sią lepszemu wykorzystaniu substancji pochodzenia roślin-
nego; zwrócono między innymi takŜe uwagę na rolę błonnika
w diecie, jako substancji balastowej. Jak duŜe jest jego zna-
czenie przy metabolizmie wykazały wyniki badań ostatnich
lat. Na ich podstawie stwierdzono, Ŝe organizm, by zachować
zdrowie, powinien otrzymać w poŜywieniu oprócz odpowied-
nich ilości białek, tłuszczy,48 soli mineralnych i witamin, rów-
nieŜ większe ilości błonnika .
Podobne badania prowadzono takŜe w Wielkiej Brytanii.
Wynika z nich równieŜ, Ŝe np. zwiększenie zawartości celu-
lozy pszennej w chlebie zmniejszyło wyraźnie ilość zachoro-
wań.
Czym jest błonnik? Błonnik jest podstawowym składni-
kiem wszystkich roślin i drzew. Pod względem chemicznym
stanowi mieszaninę celulozy, chemicelulozy, ligniny, pektyn,
śluzu i gum, a funkcje poszczególnych składników w diecie
człowieka lub zwierzęcia są róŜne. Związki celulozy np. wchła-
niając wodę, jak gąbka, pęcznieją w przewodzie pokarmowym,
wypełniając jelita, draŜnią je, i działając, jak „szczotka do
zamiatania śmieci", przyczyniają się do zwiększenia ich pery-
staltyki, a tym samym do szybszego wydalania wraz z kałem
toksycznych substancji przemiany materii.
Powagę znaczenia błonnika w diecie, potwierdziły takŜe
badania, prowadzone od wielu lat w niektórych rejonach Afry-
ki. U prymitywnych plemion tam Ŝyjących i uŜywających
w swej diecie duŜo błonnika, choroby występują bardzo
rzadko.
« S. Z i e m i a ń s k i „Fizjologia Ŝywienia ludzi w wieku pode-
szłym" Wrocław, 1980, passim.
 Największymi dostarczycielami błonnika i wszystkich Ŝy-
ciodajnych substancji są, jak juŜ wspomniano wszelkie rośli-
ny, do jednych z nich naleŜy niewątpliwie:
KAPUSTA
Kapusta znana była w staroŜytności i juŜ wtedy ceniono
ogromnie jej zalety odŜywcze, smakowe i lecznicze.
Wzmianki o stosowaniu jej w celach leczniczych znajdu-
jemy w dziełach Pliniusza (I wiek przed Chr.), Katona (234—
149 przed Chr.) i Galena.
StaroŜytni rzymscy lekarze leczyli kapustą choroby płuc,
wątroby, stawów, wrzody, obstrukcję, choroby wrzodowe Ŝo-
łądka9 i dwunastnicy, bezsenność. Rzymski lekarz Markus Ka-
ton * wymienia w swoich traktatach, w których entuzjastycznie
wyraŜa się o właściwościach zdrowotnych i leczniczych
kapusty, całą listę chorób, które wyleczyć moŜna przy jej po-
mocy. „Jeśli kapusta mu nie omoŜe, naleŜy go zabić"... Taki
wypowiedziano werdykt w stosunku do niewolnika, bowiem
właściwości lecznicze kapusty uwaŜane były jako „Najbardziej
sprzyjające zdrowiu, nie pozwalające na powstanie w orga-
nizmie niczego szkodliwego". Katon stwierdza: „...jeśli tli się
u ciebie jakaś choroba, kapusta wyleczy wszystko — ona wy-
pędzi bóle z głowy i z oczu, i całkiem wyleczy ciebie..."
Niewątpliwie tkwi w tych twierdzeniach wiele prawdy,
gdyŜ kapusta była i jest powszechnie stosowana w medycynie
ludowej.
Dziś, dzięki badaniom naukowym, wyłuszczono te czynni-
ki, które sprzyjają zdrowiu. Wiadomo bowiem, iŜ kapusta za-
wiera 16 wolnych aminokwasów, liczne fermenty, cukry (do
3,70%), jak glukoza, fruktoza, sacharoza, witaminy: C — ha-
mująca zmiany sklerotyczne, przyśpieszająca gojenie się ran,
A — poprawiająca wzrok, leczy rany i oparzenia czy od-
mroŜenia, B1( B2, B, — witaminy tej grupy stosowane są m. in.
przy zaburzeniach systemu nerwowego, a B, w chorobie po-
promiennej, H — biotyna — wzmacnia nerwy, pomaga przy
trawieniu tłuszczów i węglowodanów, K — jest witaminą
krzepliwości krwi, a witamina P P — wzmacnia i „drenuje"
naczynia włoskowate krwi (kapilary). Witamina E — jest wi-
taminą młodości oraz U — która zawiera czynnik przeciw-
*> Patrz: B. S e y d a „Dzieje Medycyny w zarysie", Warszawa 1973,
passim.
wrzodowy. Ponadto zawiera kapusta mnóstwo substancji mi-
neralnych, jak potas, fosfor, magnez, sód, wapń, Ŝelazo, man-
gan, posiada mikroelementy: srebro, cynę, ołów, tytan, molib-
den, nikiel, wanad oraz ma właściwości bakteriostatyczne
i dezynfekujące atmosferę (wydziela fitoncydy).
Wszystkie te składniki, w tym równieŜ celuloza (1—1,6%),
która działa przyśpieszająco na perystaltykę jelit — przyczy-
niają się niewątpliwie do „sławy" kapusty jako środka od-
Ŝywczo-leczniczego.
Lecznictwo ludowe zaleca kapustę przy skazie limfatycz-
nej i mokrej egzemie. W tym przypadku ugotowane w mleku
liście miesza się z otrębami i przykłada na chore miejsca.
Przy wylewach krwawych, zwichnięciach, zapaleniach
stawów, wodzie w kolanie, bólach reumatycznych, wrzodach,
zapaleniu Ŝył, stosuje się okłady ze świeŜych liści kapusty
włoskiej. Liście naleŜy rozwałkować butelką lub drewnianym
wałkiem." Przed nałoŜeniem tak przygotowanych liści (kilka
warstw), naleŜy chore miejsca wokół rany nakremować. Zwy-
kle zmienia się kompresy 2—3 X dziennie, częściej w przy-
padkach powaŜniejszych. Liście powodują juŜ w krótkim cza-
sie wydzielanie się płynów ustrojowych, co moŜe przyczynić
się do początkowego pogorszenia się stanu chorobowego i wy-
stąpienia bólów, lecz jest to oznaką rozpoczynającego się pro-
cesu leczniczego. Szybko więdnące i czerniejące liście wska-
zują na wydzielanie przez ustrój „Ŝrących wydzielin". W tym
przypadku naleŜy kompres zmienić na nowy. Przy kaŜdej
zmianie miejsca chore dokładnie umyć herbatą ziołową (patrz
pod zioła odkaŜające) i osuszyć.89 Woda w kolanie zanika
szybko, gdy kompresy zakładane są na noc i zawinięte weł-
nianym szalem. Kompresy te gorąco zalecam, gdyŜ podczas
ihojej wieloletniej praktyki przyczyniły się niezliczone razy
do wspaniałych rezultatów leczniczych.
Rozcieńczony wodą, sok świeŜej kapusty jest doskona-
łym środkiem gojącym przy owrzodzeniu Ŝołądka i dwuna-
stnicy (witamina U), niedókwaśności i nadkwaśności — (w sta-
nie początkowym), chorobach dróg oddechowych i strun głoso-
wych, zapaleniach pęcherzyka Ŝółciowego, chorobach wątroby
i śledziony, cukrzycy, atonii jelit, zapaleniach okręŜnicy i nie-
doczynności tarczycy.81
rt
Patrz: Ebba Waerland „Die Waettandtherapie", ZOrich, 1956,
s. 180.
« Patrz: P. C z i k o w, J. Ł a p t i e w, dz. cyt., s. 149.
 Zwykle rozpoczyna się kurację od podania — w
1. tygodniu 1—2 szklanki rozcieńczonego ciepłą wodą soku
1/2 godz. przed posiłkami.
2. tygodniu 2—3 szklanki „ „ „ „
3. „ 3—4 szklanki „ „ „ „
4. 4—.6 szklanek „ „ ,, „ opinie wypływają z nieznajomości rzeczy, gdyŜ badania ostat-
ti
i powrót do 1 szklanki.
Dr. Carnett Cheney (Stanford University) opublikował
w swych doniesieniach naukowych o wyleczeniu w ciągu ok.
14 dni chorych, cierpiących na owrzodzenia Ŝołądka i dwuna-
stnicy — juŜ po 5 dniach nie odczuwali bólu.
Lekarze szwajcarscy Strehler i Hunziker potwierdzili sto-
sowanie tej kuracji z wynikami pozytywnymi przy leczeniu
zapalenia śluzówki Ŝołądka (gastritis) i wrzodu Ŝołądka (ulcus
ventriculi), dwunastnicy (ulcus duodeni) i wrzodziejącym za-
paleniu jelita grubego (colitis ulcerosa). JednakŜe zmodyfiko-
wali oni tę kurację dodając — oprócz 1 1 soku ze świeŜej ka-
pusty — dodatkowo do lekkiej diety podstawowej mus ba-
nanowy (1 1) z minimalnym dodatkiem Ŝółtka i śmietany."52
Przeciwwskazaniem dla uŜywania soku kapusty są objawy
„podraŜnienia" Ŝołądka i zaawansowana nadkwaśność, przy
której z kolei ze wspaniałym rezultatem stosuje się sok ze
świeŜych ziemniaków (patrz pod nadkwaśność) oraz przy nad-
czynonści tarczycy —=- ci chorzy nie powinni w ogóle jadać
kapusty.
Odwar z nasion kapusty jest środkiem przeciwrobacznym,
a wraz z sokiem kapusty dobrym lekarstwem na bezsenność.
Miazga z liści kapusty z dodatkiem białka kurzego ma
zastosowanie przy leczeniu ropiejących ran, oparzeń, wrzo-
dów eta, fitoncydy bowiem zawarte w kapuście, niszczą gron-
kowce złociste, prątki gruźlicy i inne bakterie.
Kapusta poprawia pracę serca, gdyŜ sole potasu w niej
zawarte wzmagają wydalanie płynów z organizmu.53
Kapusta byłą i jest dla człowieka bardzo waŜnym pro-
duktem Ŝywnościowym równieŜ ze względu na moŜliwość róŜ-
norodnego jej przyrządzania. Z naciskiem naleŜy tu stwier-
dzić, Ŝe jarzyny, a w szczególności wszelkie gatunki kapusty:
biała, czerwona, włoska, brukselka, przyrządzane w sposób
*■ Patrz: E. Schneider, „Wtrtze die Heilkraft unserer Nahrung",
str. 390; s. 166.
» P. CzikoW, J. Łaptiew, dz. cyt, 5. 150.
naturalny i prosty były zawsze i być powinny podstawą zdro-
wego OdŜywiania.
Często słyszy się, Ŝe „wszelkie kapusty" i jarzyny są cięŜ-
kostrawne, powodują wzdęcia, mają mało kalorii, są ubogie
w białko i obciąŜają niepotrzebnie jelito. OtóŜ te negatywne
nich lat wykazują coś wręcz odwrotnego. PotęŜna siła w po-
staci enzymów, hormonów roślinnych, substancji wzrostowych
i seksualnych zawarta jest właśnie w warzywach. JednakŜe
przez długie gotowanie, przesolenie, odlewanie wody, w któ-
rej się jarzyny gotuje, robienie zasmaŜek, dodawanie ekstrak-
tów mięsnych i duŜych ilości tłuszczów — zwłaszcza wieprzo-
wych — zalecanych przez „dobrą" kuchnię, jarzyny tracą swo-
je pierwotne właściwości odŜywcze i lecznicze powodując nie-
strawności i wzdęcia.
Kapusty, przyrządzane natomiast częściowo jako surówka,
częściowo duszone krótko w małej ilości wody i oleju z do-
datkiem kminku, kilkoma owocami jałowca i czosnkiem (w za-
leŜności od jarzyny i sposobu jej przyrządzania), spoŜyte
w umiarkowanych porcjach, są waŜnym elementem profilak-
tycznym zarówno dla osób młodych, jak i starych.
W okresie jesienno-zimowym zaleca się szczególnie kapu-
stę kiszoną (z jałowcem i kminkiem) w postaci surówek z do-
datkiem tartej marchewki i cebuli. Surowy sok kiszonej ka-
pusty rozcieńczony wodą, poprawia apetyt, trawienie i obok
leczniczego oddziaływania na wątrobę, śledzionę, pęcherzyk
Ŝółciowy, Ŝylaki odbytu, reumatyzm, gościec i arteriosklerozę,
jest środkiem ogólnie wzmacniającym. Kiszona kapusta jest
ponadto tanim i skutecznym środkiem przeciwglistnym dla
dzieci.
Uczony rosyjski, prof. Mieczników stwierdził, Ŝe w oko-
licach, gdzie się jada duŜe ilości kiszonej kapusty, ludzie osią-
gają zaawansowany wiek w pełni zdrowia, bowiem kwas mle-
kowy powstający przy kiszeniu ma nie tylko właściwości bak-
teriobójcze ale takŜe regenerujące ustrój.
Kiszona kapusta leczy takŜe astmę. Doniósł o tym fakcie
dr Roemer*4: po przeprowadzeniu u pacjenta kuracji kiszoną
kapustą z domieszką cebuli i czosnku, zmniejszyły się ataki
astmy i po pewnym czasie zupełnie ustały. To samo dotyczyło
pacjenta z chronicznym zaparciem i zapaleniem nerwu kul-
54
Patrz: E. Schneider „Neutze die Heilkraft unserer Nahrung",
s. 175.
 szowego. Po kilkutygodniowej kuracji surówką z kiszonej ka-
pusty (1/2 kg dziennie w/w pacjent pozbył się dolegliwości.
RównieŜ cukrzykom zaleca się częste spoŜywanie kiszonej
kapusty, a alkoholikom jako środek przeciw zamroczeniu.
Jak zakisić kapustę i w czym?
Zawartość soli przy kiszeniu nie powinna przekroczyć
100 g/10 kg kapusty. Jako przyprawy naleŜy dodać kminek
i owoce jałowca. Kapustę naleŜy w fazie początkowej ubijać
w beczułce lub jakimś większym naczyniu emaliowanym czy
kamiennym. Tam powinna pod lekim przykryciem pozostać
3—5 dni w celu „gazowania" i wstępnej fermentacji. Po tym
czasie naleŜy ją przełoŜyć do wecków lub twistów „ubijając"
ją moŜliwie najściślej i mocno zamykając gumką i spręŜynką
wieczko. Kapusta bowiem zatraca swe właściwości lecznicze
i witaminy wtedy, kiedy stoi przez dłuŜszy okres odkryta
i wystawiona jest na utleniające działanie powietrza.
BURAKI CZERWONE
Wzmianki o uprawie buraka czerwonego sięgają IV wie-
ku przed Chr. JuŜ w tych odległych czasach miał on zasto-
sowanie jako produkt Ŝywnościowy, a zarazem stosowany był
w lecznictwie ludowym jako doskonały lek. Surowy sok bu-
raka czerwonego, zmieszany pół na pół z miodem pszczelim
stosowano przy chorobie hadciśnieniowej, a jego odwar po-
dawano w schorzeniach jelit i Ŝołądka (przy nadkwaśńości).
W postaci jarzynki lub sałatki wykorzystuje się jego właści-
wości tonizujące i lecznicze przy otyłości, zaparciach, dolegli-
wościach wątroby i nerek, poza tym burak czerwony posiada
wybitne właściwości antyrakowe.
Choć znany jest jego skład chemiczny, do dziś nie wiemy,
jakie substancje w nim zawarte mają największe znaczenie
terapeutyczne przy zwalczaniu nowotworów. Obok wysokiej
zawartości substancji alkalicznych w postaci sodu, potasu, ma-
gnezu, wapnia i innych składników, wykryto w nim obecność
dwóch rzadkich metali — Rubić . Gez — których znaczenie
terapeutyczne nie jest nam jeszcze bliŜej znane. 8 *
O właściwościach buraka czerwonego „wypławiających"
kwas moczowy z organizmu, działaniu „krwiotwórczym**
i „oczyszczającym krew", moŜemy osobiście się przekonać,
» Patrz: TamŜe, s. 163—177.
przyjmując 2 X dziennie przed jedzeniem 50—100 ml soku
(najlepiej rozcieńczonego ciepłą wodą). Pobudza on równieŜ
znakomicie krąŜenie krwi i jest bardzo pomocny przy złej
przemianie materii.
Dr. S. Ferenczi z Gyór (Węgry) potwierdził na przykła-
dzie 45 pacjentów nieuleczalnie chorych na nowotwory lecz-
nicze działania buraka czerwonego, podając im w fazie począt-
kowej leczenia kilkakrotnie w ciągu dnia 250 g tartych suro-
wych czerwonych buraków. Potem pili dziennie 300—500 ml
surowego soku. JednakŜe niektórzy pacjenci, po dłuŜszym za-
Ŝywaniu soku, nie znosili tak wielkiej ilości dobrze, dlatego
teŜ kazał dr Ferenczi sok ten zagęścić — poprzez odparowy-
wanie — do ilości 50 ml. W rezultacie: 3 osoby nie reago-
wały w ogóle na tę terapię, podozas gdy u 16 zauwaŜono
znaczną poprawę: zmniejszenie Msię czy teŜ zanik tumoru, dobór
wagi od 5—15 kg, poprawa OB.
RównieŜ niemiecki lekarz dr Siegmund Schmidt zauwa-
Ŝył u 19 beznadziejnie chorych na raka podobną poprawę sta-
nu chorobowego. Dotyczyło to takŜe 9 chorych na białaczkę.
Wszyscy przyjmowali w ciągu dnia sok z czerwonych bura-
ków (z 1 kg dziennie).
Dr Ferenczi i cały szereg niemieckich lekarzy zaobserwo-
wali działanie hamujące nowotwory u przeszło 300 pacjen-
tów. Stwierdzono takŜe, iŜ czynnik hamujący wzrost nowo-
tworów, zawarty w buraku czerwonym, nie ulega zniszczeniu
przez gotowanie.57
SELER
Seler, ze swoją wysoką zawartością magnezu, zaliczany
jest takŜe do roślin mających działanie antynowotworowe. Po-
za całą gamą róŜnorodnych witamin, zawiera równieŜ tę za-
gadkową witaminę U — tzw. Anti-Ulcus-Factor (występuje
ona takŜe w kapuście, pietruszce, zielonej sałacie). Dr Cheney,
odkrywca tej witaminy, zauwaŜył, Ŝe pod jej wpływem na-
stępuje szybkie i bezbolesne gojenie się wrzodów, poza tym,
nie wiadomo jakie jeszcze zawarte w niej czynniki mają dzia-
łanie lecznicze.
Seler wchodzi takŜe w skład diety przy otyłości, reuma-
tyzmie, depresji (gdzie powodem moŜe być „zakwaszenie"
M
Patrz. TamŜe, s. 220.
w j.w.
 mięśni), wrzodach, zapaleniu wątroby, nerek, pęcherza moczo-
wego, pokrzywce alergicznej i zapaleniach skóry.
W przypadkach chorób skórnych, ropiejących ranach
i wrzodach stosuje się zewnętrznie, rozwałkowane liście lub
maść selerową na niesolonym maśle.68
ŚwieŜy sok z selera stosowany jest przy artretyźmie, ma-
larii, migrenie, ma on równieŜ właściwości przeciwbólowe,
moczopędne i pobudzające przemianę materii.
W celach profilaktycznych przyjmuje się dziennie od
150—300 ml świeŜgo soku, najlepiej z dodatkiem soku
z marchwi.
Dobry efekt leczniczy przy odmroŜeniach dają kąpiele
z łodyg, bulw lub obierzyn selera. Bierzemy ok. 250 g części
rośliny na 1 1 wody i gotujemy ok. 15—20 minut. Kąpiel od-
mroŜonej części ciała powinna być moŜliwie gorąca i stosowa-
na 2 X dziennie przez 10—15 minut.
250 g utartego selera moczonego w 1 1 wina wytrawnego
przez 2—3 dni, daje płyn o smaku „ananasowym" i wpływa
znakomicie na samopoczucie. Pić po kieliszku 3 X dziennie
przed posiłkami.
W lecznictwie ludowym zalecano seler szczególnie przy
oziębłości płciowej, bowiem olej zawarty w bulwach zawiera
hormony seksualne.
Do wybielania piegów uŜywa się zielone liście selera,
które parzy się gorącą wodą i przykłada zaraz na „centkowa-ne"
miejsca skóry. Zawartość w bulwach selera insulino-po-
dobnych hormonów, obniŜa zawartość cukru we krwi i jest
z tego powodu zalecanym lekiem przy cukrzycy.
Liście selera, ze względu na wysoką zawartość soli mineralnych
są znakomitym, poprawiającym smak, dodatkiem do
surówek, zup i sosów, a korzeń utarty na tarce z dodatkiem
tartej marchwi, kiszonych ogórków, cebuli, pietruszki, roz-
tartym solą ząbkiem czosnku, gotowanych w łupinach ziem-
niaków, wymieszany z łyŜką stołową śmietany i majonezu
oraz zieloną nacią pietruszki i selera, stanowi pyszną sałatkę.
Aby nie utracić aromatu selera i witamin w nim zawartych,
naleŜy pokrojone bulwy dodać do zup na krótko przed
ukończeniem gotowania. Seler gotowany jest łatwostrawny.
Surowy pokrojony seler uchronić moŜna przed „zczernieniem"
przez pokrojenie go sokiem cytrynowym lub kwaskiem cy-
trynowym.
68
Patrz: P. C z i k o w, J. Ł a p t i e w, dz. cyt., s. 327.
PIETRUSZKA
Pietruszka wprawdzie nie ma bezpośredniego zastosowa-
nia w lecznictwie, lecz mimo to zaliczyć ją moŜna do „roślin
cudownych", uodparnia ona bowiem organizm ludzki w naj-
wyŜszym stopniu przed schorzeniami, daje tęŜyznę, dobre sa-
mopoczucie i długie Ŝycie w zdrowiu. Szczególnie nać pie-
truszki jest bardzo bogata w witaminy. 2 łyŜki stołowe zielo-
nej pietruszki wystarczają, Ŝeby zapewnić człowiekowi 2/3
dziennego zapotrzebowania na wit. C, gdyŜ zawiera prawie
2 X więcej tej witaminy, niŜ cytryna. Zaopatruje równieŜ
ustrój w witaminę A i Ŝelazo. Do gotowanych potraw dodaje
się nać pietruszki po ich ugotowaniu, by nie niszczyć zawar-
tych w niej witamin.
Zarówno korzenie pietruszki, jak i nasiona wywierają
wpływ pobudzający na drogi moczowe, poprawiają czynności
skóry oraz organów trawiennych, zwiększają wydalanie mo-
czu, uszczelniają naczynia krwionośne i obniŜają napięcia
mięśni Ŝołądka i jelit. Dlatego teŜ pietruszka zalecana jest
przy „słabym sercu" i nieprawidłowej przemianie materii,
zwłaszcza wtedy, kiedy płyny ustrojowe gromadzą się w ja-
mie brzusznej, klatce piersiowej czy osierdziu. Zastosowa-
nie ma takŜe przy chronicznej niewydolności nerek: 1 łyŜeczka
nasion pietruszki zagotować w 1 szklance wody. Pić 3 X dzien-
nie. W przypadku, kiedy nie następuje wzmoŜone wydalanie
moczu, nie naleŜy dawek zwiększać, gdyŜ spowodować to mo-
Ŝe podraŜnienie kłębuszków nerkowych.
Sok ze świeŜej pietruszki jest dobrym środkiem' przeciw
ukłuciom przez owady. W tym przypadku rozciera się między
palcami zielone liście pietruszki i smaruje sokiem ukłute
miejsce. Składnik olejku lotnego, zawarty w pietruszce —
Apiol — ma działanie antyseptyczne i „przyciągające" krew,
a przez wzmoŜony dopływ krwi, w miejscu natartym nacią,
następuje szybka neutralizacja jadu insektowego.
MARCHEW
Marchew zawiera składniki cenne dla zdrowia i urody
i dlatego ma zastosowanie wszechstronne: w lecznictwie,
w kosmetyce i kuchni.
 Działanie jej jest nieomal uniwersalne. Przypisuje jej się
takŜe właściwości przeciwnowotworowe, co zostało potwier-
dzone badaniami.59
W lecznictwie ludowym leczy się sokiem z marchwi nie-
moc płciową, poza tym ma zastosowanie przy schorzeniach
skórnych: owrz*odzeniach, egzemach, liszajach, na które przy-
kłada się tartą marchew.
Sok z marchwi likwiduje ponadto ślepotę kurzą tzn. słabe
widzenie o- zmroku, leczy niedokrwistość, choroby układu ser-
cowo-naczyniowego, wątroby i nerek, a celuloza zawarte
w marchwi wydala cholesterol z ustroju.
W niepozornym korzeniu marchwi kryją się potęŜne siły
lecznicze, które oczyszczają i odkwaszają organizm. Ludzie
anemiczni, pijący ten sok, nabierają rumieńców. Pod wpły-
wem tej prostej i taniej kuracji zmęczenie znika, człowiek
czuje się młody i spręŜysty. Sole potasowe i karoteny zawarte
w marchwi mają działanie przeciwrobaczne: w celu usunię-
cia glist przewodu pokarmowego naleŜy w ciągu 24 godzin
nie przyjmować innego pokarmu prócz 1 kg surowej marchwi.
Owsiki usunąć moŜna przez regularne spoŜywanie na
czczo i wieczorem przed udaniem się na spoczynek 1—2 mar-
chewek.
Przy biegunkach u niemowląt naleŜy utrzeć 1/2 kg mar-
chwi i gotować ją w 1 1 wody przez 1 godzinę. Przetrzeć przez
sito i uzupełnić wodą. AŜ do momentu zaniku biegunki nie
naleŜy podawać Ŝadnych innych potraw, następnie stopniowo
wprowadzać mleko.
Sok z marchwi wywiera regulujący wpływ na wydziela-
nie soków trawiennych Ŝołądka: podwyŜsza zaniŜone wartości
kwasu solnego lub obniŜa zawyŜone. Regularne picie tego so-
ku zapobiega teŜ powstawaniu kamieni nerkowych, usuwa za-
palenie zatok, leczy nadczynność tarczycy (m. in. chorobę Ba-
sedowa). Sok z marchwi zalecany jest przy stwardnieniu
tętnic i chorobie wieńcowej z objawami dusznicy.
Przez regularne pędzlowanie skóry rano i wieczorem
świeŜo wyciśniętym sokiem z marchwi moŜna jej nadać
jasnobrązowy kolor, tak, Ŝe nie będzie widać piegów. Trzeba
pozwolić skórze wyschnąć, po czym masować ją oliwką. Ku-
rację tę naleŜy spotęgować piciem 1—2 szklanek soku dzien-
nie.
»» Patrz: Dr H. E. K i r s c h n e r ,£ywe soki", wydanie XXX,
1975, SDA. Migrant Centre, Melbourne, Australia.
Ogólnie moŜna by powiedzieć, Ŝe bez marchwi trudno by-
łoby _ nam Ŝyć w zdrowiu i urodzie. Wiedzieli o tym równieŜ
juŜ staroŜytni Grecy i Rzymianie, uprawiając ją w swoich
osadach.
W starych niemieckich ksiąŜkach zielarskich z ubiegłego
stulecia, napotyka się równieŜ na bardzo ciekawe opisy do-
tyczące leczniczych właściwości tej rośliny. TakŜe angielskie
i rosyjskie publikacje wspominają o silnych antyseptycznych
właściwościach marchwi.
Dla ciekawości podaję tu przypadki bez precedensu, które
opisuje dr H. E. Kirschner w swej ksiąŜce pt. „śywe soki"
(Wyd. XXX, 1975 r.). Wyleczył on przy pomocy kuracji mar-
chwiowej niewiastę cierpiącą na białaczkę z niedomogami śle-
dziony: „Stan chorej był beznadziejny. Była tak-słaba i wy-
cieńczona chorobą, Ŝe nawet pokarmy płynne były natych-
miast zwracane. Nie rokowałem chorej Ŝadnej nadziei. Ostat-
nią „deską ratunku" mogły tu jeszcze być „Ŝywe soki".
W początkowej fazie kuracji przyjmowała sok z marchwi
t yl ko ma ł ymi ł yka mi . S t op ni o w o zwi ę ks zano da w kę do
1 szklanki na dobę, dochodząc po pewnym czasie do 1 galo-
na dziennie! (1 galon = 4,5 1).
Po 18 miesiącach stosowania wyłącznie soku z marchwi,
chora powróciła do zdrowia." Dr Kirschner, opowiadając swo-
im słuchaczom o tym „cudzie" spotykał się z niedowierzaniem,
gdyŜ Ŝycie bez białka zwierzęcego wydawało się być niemoŜli-
wością. Poza tym zakwestionowano tę ilość. A jednak!
Przytacza on na dowód tego jeszcze inną historię o czło-
wieku odŜywiającym się ok. 4 lata wyłączrtie sokiem z mar-
chwi. Człowiek ten" przy tym sposobie odŜywiania się praco-
wał zawodowo!
Dr Kirschner opisuje ponadto przypadki wyleczenia nie-
mowląt i dzieci z białaczki, uczuleń na obce białko, róŜnych
chorób alergicznych i chorób przewodu pokarmowego, stosując
przez pierwsze 3 miesiące wyłącznie 2 1 soku z marchwi dzien-
nie. Po tym okresie włączono do diety jeszcze soki z selera
i buraków czerwonych, jarzyny i owoce, między innymi sok
z winogron. Miodu uŜywano jako źródło energii. Dopiero po
6—8 miesiącach kuracji płynnej wprowadzono stopniowo do
diety gotowane jarzyny i sałatę zieloną. Nie uŜywano Ŝadnych
produktów zboŜowych, ani mięsa.
Dr Kirschner zlikwidował sokiem z marchwi takŜe cięŜkie
przypadki artretyzmu, chorób nerek, stany przedrakowe etc.
Przy tych schorzeniach pito 1 1 soku z marchwi dzietmie z do-
datkiem 600 ml soku z selera (przy reumatyzmie i artretyŜmie)
oraz 1 galon = 4,5 1 soku z marchwi i 1/2 galona = 2,25 1
soku z zielonych liści (nać pietruszki, liście mniszka lekarskie-
go — popularny „mlecz" (Taraxacum offic), liście buraka
czerwonego i rzeŜuchy) — przy chorobach nowotworowych,
jak np. rak jelita grubego.
Po 6 miesiącach włączono stopniowo pokarm stały w po-
staci sałatki jarzynowej i świeŜych owoców. Ponad rok nie
spoŜywano Ŝadnych gotowanych pokarmów i Ŝadnego mięsa,
nie przyjmowano równieŜ Ŝadnych leków i zastrzyków.
JednakŜe we wszystkich opisanych przez dr Kirschnera
przypadkach, zwraca on uwagę na początkowe pogorszenie
się stanu chorobowego w pierwszej fazie kuracji, co moŜe być
reakcją organizmu na zmianę diety. Nieraz zdarzają się
w pierwszym etapie terapii przypadki polepszenia się stanu
chorego, potem pogorszenia, by w następnej fazie całkowicie
powrócić do zdrowia. W kaŜdym bądź razie, pisze dr Kir-
schner, nie naleŜy zraŜać się tymi reakcjami organizmu, gdyŜ
dąŜy on w róŜnoraki sposób do uwalniania się od toksyn po-
wstałych przy wadliwym metabolizmie.
Widzimy więc, jak cudownym lekiem jest nasza pospolita
w kuchni marchew! Zilustrować moŜe nam to jeszcze lepiej
wykaz jej najgłówniejszych składników: korzeń marchwi za-
wiera średnio 88,8% wody, 1,1% substancji azotowych, 0,2%
tłuszczu, 0,2% węglowodanów, Ŝelaza 0,7 mg, fosforu 30 mg,
magnezu 21 mg, potasu 280 mg, sodu 45 mg, wapnia 35 mg,
siarki 6 mg, śladowe ilości jodu, miedzi, kobaltu, molibonu,
cynku, witaminy A do 25 mg°/o, BlF B2, B6) P, H, E, K i PP,
olejki eteryczne, sterole, lecytynę i enzymy — a więc po-
siada szeroki wachlarz bogactw róŜnorakich składników mi-
neralnych i witamin.
JednakŜe mimo hymnów pochwalnych na jej cześć, nale-
Ŝy sobie uzmysłowić fakt, Ŝe w dobie dzisiejszej cywilizacji
równieŜ korzeń marchwi nagromadził w sobie róŜne szkodliwe
substancje, jak środki ochrony roślin, trujące cząsteczki, ulat-
niające się z kominów i spływające wraz z deszczem do gle-
by, toksyny... Dlatego teŜ naleŜałoby przed rozpoczęciem ku-
racji zbadać źródło jej pochodzenia i uŜyć do tego celu wy-
łącznie produkt wyhodowany z dala od wielkich aglomeracji
miejskich, od spryskiwanych sadów i lasów.
18. ZIOŁA O NADZWYCZAJNEJ MOCY
NAGIETEK LEKARSKI — CALENDULA OFFICINALIS —
Nagietek naleŜy do ziół o nadzwyczajnej mocy. W tym
Ŝółtopomarańczowym kwiatku o lepkich i lekko owłosionych
listkach tkwi tak potęŜna siła lecznicza, Ŝe naleŜy mu się
czołowe miejsce w terapii naturalistycznej. Zastosowanie ma
nieomal uniwersalne. Przede wszystkim naleŜy podkreślić tu
fakt, potwierdzony badaniami przez uczonych radzieckich, Ŝe
nagietek posiada w sobie cenne właściwości hamujące wzrost
nowotworów przez zdolność wiązania toksycznych związków
przemiany materii, czym przyczynia się do wzmacniania sił
obronnych uslroju, potrzebnych do zwalczania tej groźnej
choroby.
W Związku Radzieckim wyprodukowano preparat leczni-
czy, zawierający:
0,25 g sproszkowanych koszyczków kwiatowych i 0,10 g
kwasu nikotynowego — inaczej: witamina PP, która
posiada właściwości rozszerzające naczynia krwionośne.
Tabletki te o nazwie KN mają działanie antytoksyczne
i stosowane są z dobrym skutkiem60 u chorych z nowotworami
przewodu pokarmowego i przełyku.
Amerykański uczony dr med. Drwey osiągając dobre efek-
ty lecznicze u pacjentów chorych na raka, uwaŜa nagietek
równieŜ za doskonały środek profilaktyczny w okresie rekon-
walescencji, zwłaszcza po operacyjnym usunięciu nowotworu.61
Doustnie zaŜywa się napar z kwiatów nagietka przy scho-
rzeniach przewodu pokarmowego, puchlinie wodnej, schorze-
niach wątroby (szczególnie przy niedostatecznym wydzielaniu
Ŝółci), Ŝółtaczce zakaźnej, nowotworach złośliwych (hamuje
procesy chorobowe).6*
Bakteriobójcze, antybiotyczne działanie nagietka potwier-
dziło się w walce z gronkowcem złocistym (Staphylococus
aureus), paciorkowcami, paratyfusem i grzybicą.
Stare receptury lecznictwa ludowego, sięgające niekiedy
XII wieku podawane niekiedy z ust do ust, stosowane są z do-
M
Patrz: P. Czikow, J. Łapt ie w, dz. cyt., s. 237. M Patrz: M.
Treben „Gesundheit aus der Apotheke Cottes", s. 41.
•» Patrz: P. Czikow, J. Laptiew, dz. cyt., s. 237.
 brym skutkiem do dziś — co potwierdzają badania naukowe.
Kwiat nagietka stosuje się w róŜnej formie: w postaci iry-
gacji pomagają leczyć nadŜerki macicy, stany zapalne spowo-
dowane przez rzęsistka, upławy.
W postaci: plastrów, wyciągów i maści, stosowany jest
zewnętrznie.
Doustnie: stosuje się napary z kwiatów nagietka w proporcji:
1 łyŜka ziół na
1 szklankę gorącej wody.
Na ogół pije się 2—3 szklanki naparu w ciągu dnia, po-
woli małymi łykami. JuŜ po stosunkowo krótkim czasie za-
uwaŜyć moŜna znaczną poprawę samopoczucia.
Maść nagietkowa sporządzona w/g receptury ks. Kneippa
ma zastosowanie przy egzemie, oparzeniach — równieŜ pro-
mieniami ultrafioletowymi i Roentgena — wszelkiego rodzaju
trudno gojących się ranach, gdyŜ posiada działanie antybio-
tyczne podobne do penicyliny. Maść nagietkowa przyśpiesza
takŜe ziarninowanie i naskórkowanie, zalecana jest takŜe przy
odleŜynach, odmroŜeniach, wrzodach i Ŝylakach.
S p o s ó b p r z y r z ą d z a n i a maści: (Kneipp)
50,0 g świeŜych kwiatów nagietka 150,0 posiekać i ma-
g świeŜego ziela nagietka 150,0 ml cerować 12 go-
spirytusu i 5,0 ml amoniaku 10%. dzin
Szczelnie zakryć. Po 12 godzinach przełoŜyć masę do
1000,0 g roztopionej maści woskowej i pozostawić 5—6 godzin
w temp. 50—60°C.63
Inny, prostszy sposób przyrządzania maści nagietkowej,
nadającej się takŜe do kremowania twarzy, jest następujący:
(Schulz)
2 garści świeŜych kwiatów nagietka dodać do
1/2 szklanki wrzącego oleju roślinnego (słonecznikowy,
sojowy, z oliwek) trzymać na małym ogniu 1 minutę,
dodać
61
Patrz: E. Shneider, „Nutze die heilkrtiftigen
163.
30,0 g lanoliny (kupić w aptece) lub z powodu braku —
1—2 tubki „Dermosanu" (kupić w drogeriach). Do celów
kosmetycznych dodać moŜna 1 pudełko kremu „Nivea".
Zdjąć z ognia, przykryć i odstawić. Następnego dnia za-
grzać i przecedzić przez podwójną jałową gazę do słoiczków.
Przechowywać w lodówce.
Przy skaleczeniach, oparzeniach, dezynfekcji ran, do płu-
kania gardła przy anginie, stosuje się przewaŜnie alkoholom -
nalewkę tych kwiatów. Nalewka taka składa się z:
1 garści świeŜych kwiatów, zerwanych przy słone* ej
pogodzie i (Nagietek hodowany bywa w ogródkach jako
roślina ozdobna)
1 litra wódki. Nalewkę postawić w ciepłym miejscu na
14 dni.
Po tym czasie gotowa jest do uŜytku.
Trudno gojące się rany i guzy nowotworowe wymywać
moŜna równie skutecznie naparem z kwiatów nagietka i skrzy-
pu polnego, wziętych w równych częściach.
W dawnych czasach ludność wiejska uwaŜała kwiat na-
gietka za pewnego rodzaju barometr. Kiedy o godzinie 7 rano
kwiatostany nie były jeszcze rozwinięte oznaczało to, Ŝe w tym
dniu spodziewać się moŜna deszczu. Roślina ta słuŜyła więc za
„zapowiadacza" deszczu.
Nagietek rośnie najlepiej na wilgotnych, otwartych, sło-
necznych stanowiskach. Sieje się go jednocześnie z wczesnymi
warzywami. Kwiatostany zbiera się przez całe lato co 2—4 dni
przy słonecznej pogodzie — aŜ do późnej jesieni; najlepiej
wtedy, kiedy księŜyc zbliŜa się do pełni, gdyŜ w tym okresie
wszelkie rośliny posiadają największą moc leczniczą. Suszyć
nie naleŜy na słońcu, tylko w miejscu przewiewnym, rozkła-
dając kwiaty cienką warstwą np. na szafie, wzruszając je sys-
tematycznie i przewracając, by nie dopuścić do pleśnienia.
Rośliny nagietka często zakaŜane bywają szarym nalotem tzw.
mączniakiem. Kwiaty z takich (roślin nie nadają się do celów
leczniczych.
POKRZYWA — URTICA DIOICA
Pflanzen", s.
Do roślin o unikalnym wprost działaniu zaliczyć moŜna
takŜe pokrzywę. Występuje ona nieomal na całym świecie
(oprócz strefy tropikalnej), a w Europie znaleźć ją moŜna po-
wszechnie w pobliŜu domostw, na przydroŜach, w zaroślach,
na polanach leśnych lub na wysypiskach — zawsze w pobliŜu
człowieka.
Od wieków przypisywano pokrzywie empiryczne właści-
wości odŜywcze i regulujące przemianę materii. Zdolność po-
krzywy do tamowania krwawienia — wzmoŜone działanie
osiągnąć moŜna w połączeniu z zielem krwawnika — znana
była lekarzom antycznego świata. Pokrzywa była równieŜ naj-
częściej notowaną rośliną w zielnikach staroŜytnych.
Dziś badania naukowe potwierdziły, Ŝe ta pospolita rośli-
na, tępiona w ogródkach i polach, posiada wszechstronne właś-
ciwości lecznicze. Pokrzywa posiada działanie antybiotyczne,
co sprzyja gojeniu się ran i owrzodzeń np. przy gronkowcu
złocistym, na które przykłada się rozdrobnione, soczyste liś-
cie.84 Ma takŜe substancje insulinopodobne, dlatego teŜ napar
wodny tej rośliny podawany w umiarkowanych ilościach,
znacznie obniŜa poziom65cukru w moczu, jednakŜe większe
dawki znoszą to działanie.
Pokrzywa jest takŜe niezwykle bogata w witaminy i sole
mineralne, tzw. mikroelementy, posiada ponadto „roślinną se-
kretynę" (hormony roślinne) rozpuszczalną w wodzie (stąd
celowość stosowania naparów), która pobudza czynności wy-
dzielnicze Ŝołądka, trzustki, wątroby, jelit i wpływa korzy-
stnie na perystaltykę jelit. Doustne przyjmowanie pokrzywy
zwiększa zawartość hemoglobiny we krwi i liczbę czerwonych
krwinek. Fakt ten potwierdzłiy liczne obserwacje kliniczne.
Chlorofil, „Hemoglobina roślin", róŜni się od hemoglobiny
ludzkiej tylko nieznacznie — stąd uzasadnione jest zastosowa-
nie pokrzywy przy małokrwistości, przy spadku odporności
(grypa, odrą, krztusiec), w stanach uszkodzenia miąŜszu wą-
troby (poprawia czynonść komórek wątrobowych), co potwier-
dziły badania H. KałuŜyńskiego (Farmacja Polska 1951 r.) oraz
w chorobach gośćcowych, kamicy nerkowej i w schorzeniach
wyniszczających ustrój. Stwierdzono takŜe, Ŝe juŜ ok. 0,1 g
chlorofiliny (Chlorofil otrzymywany z pokrzywy technologicz-
nie), przyjęty doustnie, usuwa przykry zapach potu pod pa-
chami lub nóg, przenikliwą woń po spoŜyciu czosnku czy
witaminy E, ponadto stosuje się ją w leczeniu choroby po-
promiennej.
Liczne badania, między innymi odkrycie prof. Sedlaka,
mówiące o łączeniu się w organizmie Ŝywym enzymów zwie-
** Patrz: P. C z i k o w, J. Ł a p t i e w, dz. cyt., s. 274.
« Patrz: Vademecum Fitoterapii, WPL, Warszawa, 1959, s. 220.
rzęcych z mikroelementami pierwiastków, które to połączenia
pobudzają pole bioelektromagnetyczne ustroju, pomagając mu
stworzyć nowe zdrowe komórki w układzie patologkznym--
kancerogenny.nl, potwierdziły ludową famę o antyrakowych
właściwościach tej rośliny.
TakŜe „Wiadomości Zielarskie" Nr 3/82 w artykule mgr
inŜ. J. Linkiewicza pt. „Właściwości lecznicze i metody stoso-
wania pokrzywy" donoszą o wprost rewelacyjnym działaniu
miodu pokrzywowego (enzymy pszczele + pokrzywa). Miód
ten, juŜ po tygodniowym stosowaniu powstrzymał u kilku
chorych rozwój gruczolaka prostaty. Zahamowano takŜe ro-
zwój raka sutka w I stopniu klinicznym (do 3 cm) stosując
miód pokrzywowy (miód + sok ze świeŜej pokrzywy z dodat-
kiem zmiksowanych liści pokrzywy i orzecha włoskiego).
Miód pokrzywowy, stosowany nawet przez bardzo krótki
okres, obniŜa i wyrównuje ciśnienie tętnicze.
Maria Treben donosi w swojej ksiąŜce o wyleczeniu z no-
wotworu Ŝołądka staruszki; która piła codziennie napar ze
świeŜej pokrzywy: 2—3 łyŜki świeŜej pokrzywy zalać 1 1
wrzątku, pić 3 X dziennie między posiłkami.
Przeciw chorobom skórnym stosuje się odwar z 30 g liści
na 1,5 1 wody, gotując do objętości 1 1. Pić kilka razy dziennie
po 1/2 szklanki.
Odmładzające działanie pokrzywy znane było juŜ naszym
babkom. Kurację „odmładzającą" najlepiej przeprowadzać na
wiosnę, pijąc przez 3—4 tygodnie 3—4 łyŜki soku z młodych
pokrzyw dziennie, rozcieńczając go wodą w stosunku 1:3.
Ks. Kneipp zaleca codzienne kilkuminutowe „bicie" miejsc
zreumatyzowanych wiechciem świeŜych pokrzyw. Strach przed
tym niezwykłym „umartwianiem się" ustąpi juŜ po niedługim
czasie uczuciu 66radości z powodu nadzwyczajnych wyników
leczniczych..." TakŜe kąpiele „pokrzywowe" — 200 g suszu
na 1 wannę — są bardzo pomocne przy bólach reumatycz-
nych i zapaleniu korzonków nerwowych.
Pokrzywa ma takŜe zastosowanie w kuchni. Z młodych
liści tej rośliny przyrządza się „szpinak", który zupełnie nie
róŜni się smakiem od tradycyjnego szpinaku. Liście gotuje się
ok. 2—3 minuty w niewielkiej ilości wody, odcedza i drobno
sieka. Do skrojonej cebuli, lekko duszonej na oleju dodaje
się masę pokrzywową, wodę w której ją gotowano, 1/2 ły-
Ŝeczki cukru lub glukozy, 1/4 szklanki mleka z łyŜką mąki
•• Patrz: S. Kneipp „Meine Wasserkur", s. 125.
i odrobinę otartej gałki muszkatołowej. Gotować ok. 5 minut,
zdjąć z ognia, dodać drobno pokrojoną zieloną pietruszkę
i większy ząbek czosnku, roztarty solą.
Młode liście pokrzywy mogą być takŜe dodawane do zup
np. do barszczu ukraińskiego czy do knedli. Mają one rów-
nieŜ zastosowanie jako sałatka wiosenna. Najczęściej bierze
się młode liście pokrzywy, mlecza (mniszek lekarski), szczawiu
i krwawnika w równych częściach, dodając do tej mieszaniny
sos sałatkowy, winaigrette lub łyŜkę majonezu i śmietany.
Pokrzywa ma takŜe znaczenie gospodarcze. UŜywa się ją
w postaci kiszonki, jako dodatek do dobowej dawki paszy dla
bydła, zwiększając w ten sposób mleczność krów, a rozdrob-
nione ziele, podawane kurom, podnosi ich nośność.
Wodą, w której moczono pokrzywę skutecznie tępić moŜ-
na robactwo w ogródku, podlewając nią systematycznie rośli-
ny, zwłaszcza marchew. Zalecam środek ten jako skuteczny
i wypróbowany.
Pokrzywę uŜywano w średniowieczu takŜe w rękodzielnic-
twie. Wyrabiano z jej włókien grube tkaniny i materiały ubranio-
we oraz sita do cedzenia miodu i przesiewania mąki. Rybacy
z Kamczatki wiązali z włókna pokrzywy sieci, które były lekkie
i trwałe w uŜyciu, nie gniły i nie nasiąkały szybko wodą. 67
W kosmetyce ma pokrzywa takŜe zastosowanie. Płukanie
włosów w herbacie pokrzywowej lub nacieranie skóry głowy
tinkturą pokrzywową, wzmacnia cebulki włosowe i pobudza
je do wzrostu. Systematyczne nacieranie tinkturą powoduje
puszystość włosów i nadaje im piękny połysk.
Tinkturę zrobić moŜe kaŜdy sam: Korzenie pokrzywy,
wykopane z ziemi na wiosnę lub jesienią, dobrze wyszczotko-
wać pod bieŜącą wodą, drobno posiekać, włoŜyć do butelki
i zalać wódką (2 łyŜki stołowe korzeni na 1/4 1 wódki). Po-
zostawić w ciepłym miejscu ok. 14 dni, po tym okresie tinkturą
gotowa jest do uŜytku.
SKRZYP — EQUISETUM ARVENSE
Obok paproci i widłaków, skrzyp jest jedną z najstarszych
roślin na świecie. W tych zamierzchłych czasach rósł on jako
potęŜne drzewo, by potem, po potopie (zmiana klimatu), za-
mienić się w roślinkę o wysokości zaledwie 40 cm.
Skrzyp rośnie na wilgotnych łąkach, na polach i w ogród-
kach, gdzie zbierać go moŜna w celach leczniczych — a uczy-
«' Patrz: P. C z i k o w, J. Ł a p t i e w, dz. cyt., s. 273.
niono to juŜ od niepamiętnych czasów. Skrzyp posiada bowiem
właściwości lecznicze „niezastąpione" i wartości „nie do za-
płacenia". Takimi słowami określił ks. Kneipp tę roślinę.
Zalecał on skrzyp przy: .... gnijących ranach i wszelkich
wrzodach, nawet nowotworowych. On wymywa, rozpuszcza
i równocześnie „wypala" wszelkie nieczystości. Ziele to uŜy-
wa się jako odwar do przemywań, zawijań lub w postaci kom-
presów przykłada się je na chore miejsca, bądź uŜywa do pa-
rówek, kąpieli i nasiadówek".68
Jako środek niezastąpiony zajął skrzyp swoje miejsce
przy powikłaniach kamicy nerkowej i pęcherzykowej, przy
krwawieniach Ŝ dróg moczowych i zatrzymaniu moczu. W tych
przypadkach zaleca ks. Kneipp gorące, parówki z ziela skrzy-
pu, lub bardzo ciepłe nasiadówki oraz picie odwaru w ilości
1—2 szklanek dziennie (1 łyŜkę suszu zalać 1 szklanką wody
i gotować 15—30 minut). Boleści towarzyszące tym dolegli-
wościom ustąpią po kilku minutach.69
Przy silnych krwawieniach z nosa naleŜy wciągnąć do
nozdrzy odwar ze skrzypu.
Przy wymiotach krwawych, naleŜy natychmiast wypić
szklankę tego odwaru, juŜ po 5—10 minutach następuje zaha-
mowanie krwawień. Przy krwawieniach z Ŝylaków odbytu,
naleŜy dodatkowo stosować nasiadówki z odwaru skrzypu.
Odwar ze skrzypu stosowany jest takŜe przy zapaleniu
spojówek i egzemach (kuracja wewnętrzna i zewnętrzna). Po-
krzywę i skrzyp podaje się teŜ jako lek pomocniczy przy gruź-
licy płuc.
Wielostronność działania skrzypu wynika z róŜnorodnej
gamy składników zawartych w nim, a przede wszystkim z du-
Ŝej ilości (17%) soli mineralnych w postaci krzemionki. Krzem
ma znaczenie ogólnoustrojowe, gdyŜ wpływa na przemianę
materii, wzmacnia kapilary (naczynia wloskowate), zapobiega
miaŜdŜycy, wzmacnia naskórek, włosy, paznokcie i kości.
Stwierdzono, Ŝe przez gotowanie w wodzie rozpuszcza się
kr zemi onka zawarta w skr zypie i łat wo wchł ani ana j est
w przewodzie pokarmowym, co pozwala zrozumieć, dlaczego
skrzyp jest tak pomocnym lekiem przy .chorobach nowotwo-
rowych. W chorobie nowotworowej następuje bowiem zabu-
rzenie w gospodarce krzemem i nagromadzenie tych związków
w tkance nowotworowem z równoczesnym ubytkiem tychŜe
w tkance zdrowej.
68
Patrz: S. Kneipp „Meine Waserkur", s. 156.
69
Patrz j.w. s. 45—46 i 79.
 Zastosowanie ma takŜe sok ze świeŜego skrzypu, który
naleŜy rozcieńczyć w stosunku 1:3 i pić łyŜeczkami 2—3 X
dziennie przy kuracji wiosennej, a jako środek przeciwkrwo-
toczny w 2—3 krotnie większych dawkach.
Uwaga: Przy dłuŜszym niŜ 3-tygodniowym zaŜywaniu skrzy-
pu, naleŜy zrobić trzydniową przerwę, w następnych tygod-
niach zaŜywać tylko 3 X tygodniowo, gdyŜ moŜe wystąpić
niedobór witaminy Bj (tiaminy). Tinktura ze świeŜego skrzypu:
100 g ziela zalać
1/2 1 wódki i pozostawić w ciepłym miejscu przez 2 ty-
godnie. Tinktura ma szczególne zastosowanie przy pocą-
cych się stopach, które po myciu kaŜdorazowo naciera się
tinktura.
MNISZEK LEKARSKI — TARAXACUM OFFICINALE
Przetwory z mniszka ułatwiają przepływ Ŝółci, a ponadto
w wyniku bezpośredniego wpływu na wątrobę, zwiększają
wytwarzanie Ŝółci. JuŜ w staroŜytności uwaŜano ten surowiec
jako skuteczny lek przeciwko cierpieniom wątroby, pęcherzyka
Ŝółciowego i zaburzeniom trawienia. Badania farmakologiczne
doby obecnej potwierdziły słuszne zalecenia medyków daw-
nych epok. Wykryto związek — kwas cerotynowy — działa-
jący bakteriostatycznie na prątki gruźlicy. Stwierdzono takŜe
korzystne działanie mniszka w początkach cukrzycy.
Ziele i korzenie mniszka zawierają takŜe kwas foliowy,
zaliczany do witamin krwiotwórczych, a jego brak w orga-
nizmie spowodować moŜe anemię złośliwą, która zaliczana
jest do chorób nieuleczalnych. Przy leczeniu anemii złośliwej
świeŜy sok z mniszka okazał się być jednak niezastąpionym
i wprost rewelacyjnie działającym lekiem! OtóŜ na tę chorobę
zapadła w r. 1937 moja Ŝona. Jedynym ratunkiem dla niej
były wówczas „Campolony" (zastrzyki zawierające wyciąg
z wątroby cielęcej), lecz po 20-letnim stosowaniu tego leku,
organizm „zastrajkował" i odrzucał zastrzyki, reagując wrzo-
dami i wysoką gorączką, sięgającą 40°C. Sytuacja zagraŜała
Ŝyciu, a bez Campolonów natomiast groziła śmierć. Rozpoczą-
łem więc poszukiwania rośliny, która mogłaby pomóc w tej
sytuacji, rośliny, która leczyłaby nie tylko nieŜyty wątroby,
śledziony, niedomagania przewodu pokarmowego, ale zarazem
choroby układu krwiotwórczego. Tą rośliną był — mniszek
lekarski! Bóg wysłuchał mojej modlitwy o pomoc i wyleczył
przy pomocy soczystych zielonych liści mniszka moją Ŝonę
całkowicie i trwale z tej strasznej, wyniszczającej organizm
choroby.
Kurację przeprowadzono dwukrotnie w ciągu 12 miesię-
cy: wiosną i jesienią. W obu przypadkach przyjmowano w cią-
gu 6 tygodni 3 X dziennie 1/2 szklanki soku mniszka rozcień-
czonego ciepłą herbatą pokrzywową — 1/2 godziny przed po-
siłkami. (Całe rośliny z korzeniami umyć, odsączyć i przemie-
lić przez maszynkę do mielenia mięsa. Wycisnąć sok).
Kilkakrotne badania morfologiczne potwierdziły prawdzi-
wość wyniku leczenia: po złośliwej anemii nie było juŜ śladu!
To był prawdziwy cud! Dopomógł nam Bóg: braliśmy przecieŜ
„leki z Jego Apteki". W celach profilaktycznych i leczniczych
takŜe przy białaczce — najlepiej uŜywać soku ze świeŜego
ziela wraz z korzeniami, dopiero zimą korzystać z suszu lub
soku zakonserwowanego alkoholem: do butelki po winie wlać
150 ml wódki i dopełnić sokiem, zakorkować i wstawić do
piwnicy. Po pewnym czasie sok ten lekko skwaśnieje. Wy-
twarzający się podczas lekkiej fermentacji kwas mlekowy
podnosi jeszcze walory lecznicze tego soku. Kwas mlekowy
sprzyja bowiem zachowaniu witamin w produktach ukwaszo-
nych, ponadto zaŜyty wpływa dodatnio na procesy trawienia
i hamuje procesy gnilne w przewodzie pokarmowym. Dlatego
zaliczany jest do czynników antyrakowych.
Chorym (lub rekonwalescentom) na Ŝółtaczkę zakaźną za-
leca się codzienne spoŜywanie 5—6 świeŜych łodyg świeŜych
z kwiatu mniszka, a cukrzykom — do 10 dziennie: Łodygę
wraz z kwiatem umyć, usunąć kwiat i powoli Ŝuć. Łodyga
ma gorzkawy smak, jest chrupka i soczysta, jak liść endywii.
Kurację tę przeprowadzić 2—3 tygodnie.
Przepyszny syrop, nie ustępujący smakowo przy najlep-
szym miodzie, sporządzić moŜna z kwiatów mniszka:
200 kwiatów mniszka (nie myć! — w celu usunięcia ro-
baczków, rozłoŜyć kwiaty na kilka minut na białym papie-
rze) zalać 1/2 1 zimnej wody, zagotować i macerować kwiaty
w tej wodzie przez noc. Następnego dnia przecedzić, wygnia-
tając kwiatki. Do przesączu dodać 0,5 kg cukru i 1—2 łyŜki —
nie więcej — soku z cytryny lub kwasku cytrynowego.
Całość gotować bez przykrycia. Odparowywać wodę aŜ do
konsystencji syropu, który nie moŜe być za rzadki (bo wtedy
fermentuje) i nie moŜe być za gęsty (bo wtedy krystalizuje).
Syrop z mniszka jest smaczną, wspaniałą namiastką miodu
 biotyk, lub nawet lepiej, gdyŜ nie uczulają. Ponadto niszczą
bakterie oporne na antybiotyki, wiąŜą toksyny bakteryjne
i niszczą bakterie gnilne. Po spoŜyciu większej ilości czarnych
jagód, masy kałowe stają się bezwonne, co świadczy o ko-
rzystnym działaniu na przewód pokarmowy, a mianowicie
o usuwaniu szkodliwych produktów rozkładu treści jelitowej,
które przewaŜnie nadają masom kałowym nieprzyjemny za-
pach.
Owoce czarnej jagody działają takŜe poraŜająco na robaki
jelitowe. Prof. Grott (Wiadomości Zielarskie, Nr 9/53) zaleca
leczenie robaczycy (owsiki) u dzieci domowymi przetworami
czarnej jagody. TakŜe Klinika Uniwersytecka w Helsinkach
sprawozdawała o świetnych rezultatach odrobaczania dzieci,
którym przez 3 dni podawano wyłącznie przetwory z czarnych
jagód w postaci świeŜych jagód z mlekiem, kompot, kisiel, sok
z wodą. Po 24 godzinach odchodziły wraz z kałem ogromne
ilości owsików. Po kilku miesiącach badano kał tych dzieci,
lecz nie stwierdzono w nim Ŝadnych owsików.
Ks. Kneipp zaleca tinkturę z czarnej jagody, która po-
winna znajdować się w kaŜdej aptece domowej. Tinktura ma
zastosowanie przy biegunkach, dyzenteriach i nawet czerwon-
ce bakteryjnej przy stolcach bolesnych i krwawych.
Rp. 2—3 garści jagód zalać 1/4 1 wódki.
Im dłuŜej nalewka stoi, tym lepsza jest w działaniu. MoŜe
nawet stać kilka lat.
Przy krwawych stolcach rozcieńczyć 1 łyŜkę tinktury
2 łyŜkami wody. Po 8—10 godzinach powtórzyć kurację. Bar-
dzo rzadko się zdarza, Ŝe trzeba powtórzyć ją po raz trzeci.
Dozowanie nalewki zaleŜy od stopnia nasilenia choroby.
Najmniejsza dawka wynosi od 10—12 kropli — na cukier —
średnia ok. 30 kropli i największa 1 łyŜka nalewki rozcieńczo-
nej wodą j.w.
Przy czerwonce naleŜy stosować ponadto kompres z octem
(ocet rozcieńczyć wodą w stosunku 1:3) na podbrzusze. 70
JednakŜe naleŜy pamiętać: całe jagody czernicy działają
regulująco na stolec — zaś sam sok czy odwar (przecedzony)
ma właściwości zapierające i stosowany jest przy biegunkach.
I jeszcze jedna uwaga: jagody naleŜy zbierać jak najdalej
od szosy. Ostatnie badania laboratoryjne wykazały bowiem,
70
Patrz: S. Kneipp „Meine Wasserkur", s. 131—132.
iŜ czarne jagody, rosnące nawet w odległości 25 km od aglo-
meracji miejskich, zawierały znaczne ilości ołowiu — prze-
kraczające dopuszczalne normy.
19. UPRAWA ZIÓŁ W OGRÓDKU PRZYDOMOWYM"
W związku z nawrotem w lecznictwie do ziół i fitoterapii,
wzrosło takŜe zainteresowanie społeczeństwa owym zagadnie-
niem. Coraz więcej osób poszukuje literatury dotyczącej zioło-
lecznictwa lub informacji o sposobach zbioru i uprawy roślin
leczniczych. Pada takŜe pytanie, czy warto uprawiać zioła dla
własnych potrzeb w ogródku przydomowym. OtóŜ jak najbar-
dziej! Zioła w ogrodzie, to istna „skarbnica Ŝywych witamin"
i mikroelementów. Mogą one ponadto być wykorzystywane
w gospodarstwie domowym w stanie świeŜym, co przyczynia
się takŜe znacznie do apetycznego wyglądu przyrządzanych
potraw. Lecz rzeczą najwaŜniejszą jest to, Ŝe zioła posadzone
i „własnoręcznie wyhodowane pod czułym okiem" w ogródku w
mniejszym stopniu naraŜone są na czynniki zatruwające
środowisko, jakimi są spaliny samochodów (etylina + ołów),
nawozy sztuczne, środki chwasto- i owadobójcze — słowem —
na chemię.
Potrzeby jednej rodziny są niewielkie, a ziółka będą tym
sposobem zawsze w zasięgu ręki. Poza tym zajmują mało
miejsca, są niekiedy ozdobą ogródka skalnego (dziurawiec, la-
wenda, rozmaryn, rumianek), upiększają rabatki (szałwia, hy-
zop, tyrnian, rumianek) lub słuŜą w postaci Ŝywopłotu — jako
osłona przed wiatrem (lubczyk, arcydzięgiel), a po wysuszeniu
mogą być włączane do suchych bukietów (arcydzięgiel, la-
wenda).
Do uprawy w ogródku przydomowym najbardziej nadają
się zioła będące zarazem przyprawą kuchenną i odznaczające
się typowymi właściwościami leczniczymi. Do nich naleŜą za-
równo rośliny jednoroczne (anyŜ, bazylia, majeranek, rumia-
nek, ogórecznik, koperek, gorczyca, czarnuszka, cząber, pieprz
turecki) jak i dwu- lub wieloletnie (arcydzięgiel, estragon,
kminek, lubczyk, mięta pieprzowa, chrzan, szałwia, czosnek,
71
Pa trz: C y b u l s k a H., J a n i c k a H., W i s z n i e w s k i J ., Wy-s
o c k a A. „ Up r a wa i z bi ó r zió ł" Wa rs za wa , 1 9 50 , p a s s i m.
 tymianek, melisa lekarska, dziurawiec, koper włoski, la-
wenda).72 ,
Nasiona niektórych z w/w roślin nabywać moŜna w skle-
pach „Herbapolu" w opakowaniach 5—10 gramowych. Nie-
kiedy sąsiedzi chętnie podzielą się rozsadą, która stać się moŜe
zaląŜkiem „plantacji przydomowej". Nadmiar wysuszonego su-
rowca moŜna obecnie łatwo odsprzedać terenowym jednostkpm
przemysłu zielarskiego po stosunkowo wysokich cenach, za-
silając tym samym własny budŜet domowy.
Przystępując do uprawy ziół we własnym ogródku, naleŜy
przede wszystkim przygotować dla nich odpowiednie stano-
wisko w zaleŜności od ich wymagań, gdyŜ większość ziół
uprawnych pochodzi z klimatu ciepłego. (Lawenda, szałwia,
tymianek, majeranek, melisa lekarska).
Uprawiając rip. rumianek, którego często brak w aptekach
i sklepach zielarskich, naleŜy wykorzystać te miejsca w ogro-
dzie, w których brak Ŝyznej ziemi, rumianek bowiem nie lubi
gleb podmokłych i gliniastych. Pięknie kwitnie natomiast na
glebach tzw. „ziemniaczano-Ŝytnich". Takie stanowisko np. po
wczesnych ziemniakach przygotować naleŜy we wrześniu, gdyŜ
wtedy naleŜy wysiewać rumianek w rzędy odległe od siebie
co 20—30 cm, przyklepując jedynie nasiona. Po kilku tygod-
niach widoczne są charakterystyczne pierzaste listki, które
dobrze znoszą zimę, nie wymarzają i odbijają juŜ wczesną
wiosną by zakwitnąć w czerwcu. Wtedy, w miarę zakwitania,
zbiera się kwiaty stopniowo w dniu słoneczne i — rozkładając
je cienką warstwą na papierze lub siatce o drobnych
oczkach — suszy na przewiewie w cieniu.
RównieŜ dziurawiec powinien znajdować się w kaŜdej
apteczce domowej, gdyŜ nie zawsze moŜna go nabyć, poza
tym jest to roślina łatwa w uprawie. Wymagania glebowe są
takie same, jak przy uprawie rumianku. Wysiew następuje
takŜe jesienią (najkorzystniejszy okres to październik—listo-
pad). W przypadku trudności nabycia nasion w „Herbapolu",
zebrać moŜna je ze stanu naturalnego. PoniewaŜ nasiona te
są bardzo drobne, najlepiej zmieszać je z piaskiem w stosunku
1:3, co ułatwia równomierny wysiew. Nasion nie przykrywa
się ziemią a jedynie przyklepuje deseczką lub2 łopatą. Na po-
trzeby jednej rodziny wystarczy zasiać 2—3 m . Młode roślinki
ukazują się dopiero wczesną wiosną i wtedy naleŜy zagonki
71
Patrz: Tyszyńsk a-K ownacka D. „Zioła na działce i
w ogródku przydomowym", 1978, passlm.
starannie oczyścić z chwastów aŜ do momentu, gdy tworzyć
będą jeden łan. Roślinki dziurawca, tak jak rumianek, lubią
duŜo światła i słońca. Rosną w tym samym miejscu 2—3 lata
osiągając wysokość od 50—100 cm, w zaleŜności od gleby, na
której wyrosły. Zbyt bujny wzrost nie jest wskazany, gdyŜ
wtedy więcej jest liści i łodyg, a mniej kwiatów.
Ziele dziurawca wraz z kwiatem zbiera się w początkach
kwitnienia (kwiaty rozkwitnięte + pąki kwiatowe) ścinając
pędy w dni słoneczne na wysokość ok. 10 cm nad ziemią by
umoŜliwić roślinie ponowne odrastanie. Suszyć naleŜy dziura-
wiec w miejscu przewiewnym, ciepłym i zacienionym, rozkła-
dając go cienką warstwą na sitach czy papierze lub wiesza-
jąc w niewielkich pęczkach na strychu.
Arcydzięgiel i lubczyk tzw. „Maggi" mają podobne wy-
magania glebowe i dlatego mogą być uprawiane wspólnie.
JednakŜe lubczyk jest rośliną wieloletnią, a arcydzięgiel tyl-
ko dwuletnią, która ginie w drugim roku uprawy po wydaniu
nasion.
Arcydzięgiel i lubczyk nie wymarzają zimą, gdyŜ są rośli-
nami naszego klimatu. Nie mają teŜ specjalnych wymagań
glebowych. Jednak źle rosną na piaskach oraz terenach pod-
mokłych. Ziemię pod ich uprawę przygotować naleŜy wczesną
jesienią (stanowisko słoneczne, głęboko przekopać), gdyŜ
w sierpniu naleŜy wysiać zaledwie kilka nasion na potrzeby
jednej rodziny. Rośliny te bowiem wyrastają do 2 m wyso-
kości tworząc bujne krzewy; z tego teŜ powodu naleŜy za-
chować odstęp metrowy między poszczególnymi sadzonkami.
Nasiona wysiewa się rzędami na głębokość 1 cm nakry-
wając je ziemią. Wschodzą po 2—3 tygodniach. Roślinki roz-
sadza się na miejsce stałe, kiedy mają 2—3 listki w pełni wy-
kształtowane.
Korzenie lubczyku (Maggi) moŜna wykopać jesienią dru-
kiego roku uprawy i po wysuszeniu dodać do zimowej włosz-
czyzny lub stosować jako lek moczopędny. ŚwieŜe liście uŜy-
wa się przez cały sezon do zup jarzynowych.
Korzeń arcydzięgla wykopany jesienią, suszony i utarty
ma zastosowanie przy sporządzaniu sosów, sałat i ryb, a w le-
cznictwie uŜywany jest przy dolegliwościach Ŝołądkowych, po-
prawiając przemianę materii i trawienie.
Młode listki, pędy i ogonki liściowe smaŜone w syropie
jak owoce kandyzowane, uŜywa się do dekoracji tortów jako
dodatek do bakalii, przy wypieku keksów.
 Melisy lekarskiej, rośliny o cudownym cytrynowym za-
pachu, nieodzownego- leku stosowanego przy nerwobólach, ner-
wicy, depresji, migrenie, bezsenności itp. oraz mięty pieprzo-
wej, leku tak często poprawiającego samopoczucie przy dole-
kliwościach Ŝołądkowych, nie powinno równieŜ brakować
w ogródku przydomowym.
Wymagania glebowe obu roślin są podobne: lubią ziemię
Ŝyzną, zasobną w wilgoć i stanowiska w miarę słoneczne, gdyŜ
hodowane w cieniu wydają mniejszy plon.
Melisę lekarską rozmnaŜać moŜna przez siew i przez dzie-
lenie krzaków na kilka sadzonek. Nasiona melisy wysiewa się
do inspektu w marcu, gdzie kiełkują w ciągu 20—30 dni lub
w maju wprost do ziemi w płytkie rowki, w odstępach 15 cm
przykrywając je lekko ziemią. Młode roślinki wysadza się
w odstępach 30X30 cm. Po zasadaeniu naleŜy je podlać.
W okresie wegetacji ścina się 2—3 krotnie ulistnione ło-
dygi w początkach kwitnienia. Ostatniego zbioru nie powinno
się później przeprowadzać niŜ w końcu sierpnia, by rośliny
mogły odrosnąć do zimy. Po 2—3 latach zmienić naleŜy miej-
sce uprawy i odnowić rośliny. Melisę wiąŜe się w małe pęczki
lub rozkłada cienką warstwą na siatce lub papierze i suszy
przy silnym przewiewie.
Miętę pieprzową rozmnaŜa się wyłącznie z sadzonek, gdyŜ
nasiona jej wydają surowiec mało wartościowy. Jedna roślina
mateczna wydaje po rocznym okresie hodowli 20—30 sadzo-
nek ukorzenionych. Rozłogi mięty wykopuje się wiosną i tnie
ostrym noŜem na sadzonki tak, by kaŜda posiadała 2—3 uko-
rzenione węzły. Roślinki wysadza się w odstępach 40—50 cm,
stosując odstępy między rowkami 20—30 cm.
Zbiór mięty pieprzowej i suszenie — jak melisy lekar-
skiej.
Lawenda zaliczana jest takŜe do leków wpływających ko-
jąco na układ nerwowy i dlatego — zwłaszcza w naszych cza-
sach, cechujących się niepokojem i ciągłymi stresami — po-
winna być uprawiana w kaŜdym" ogródku, by potem znaleźć
swoje miejsce w apteczce domowej i słuŜyć w razie potrzeby
jako lek.
Suszony kwiat lawendy uŜywano kiedyś w formie hafto-
wanych woreczków do napachniania szaf z bielizną i ubra-
niem. Przyjemna woń lawendy ponadto zabezpiecza przed mo-
lami — podobnie, jak powszechnie znana i stosowana w tym
celu roślina tzw. „bagno" — a suszone kwiatostany słuŜyć mo-
gą jako dodatek do suszonych bukietów.
Lawenda jest rośliną krajów południowych i z tego wzglę-
du stanowisko jej uprawy powinno być osłonięte od zimnych
wiatrów i nasłonecznione. Dobrze rośnie na glebach lŜejszych,
zasobych w wapno i próchnicę.
Lawendę rozmnoŜyć moŜna z nasion lub sadzonek lub
jak np. chryzantemy lub pelargonie. Nasiona wysiewa się do
inspektu późną jesienią i zakrywa lekko liśćmi. W okresie
zimy przechodzą tam w sposób naturalny pobudzenie do kieł-
kowania tzw. stratyfikację. Gdy roślinki na wiosnę w inspek-
cie osiągną wysokość 6—8 cm trzeba je wysadzić do gruntu
w odległości 60—80 cm zachowując odległość między rzęda-
mi 25—30 cm.
Lawenda w pierwszym roku po posadzeniu rośnie bardzo
wolno, a dopiero w drugim roku kwitnie po raz pierwszy.
W pierwszych 2 latach moŜna wykorzystać miejsce między
roślinkami sadząc paprykę lub majeranek. Pielęgnacja polega
na stałym spulchnianiu gleby i usuwaniu chwastów. W dru-
gim roku po wysadzeniu trzeba krzaczki przyciąć, by pobu-
dzić je do silniejszego krzewienia się. Na zimę lekko przykryć
liśćmi, by uchronić je przed wymarznięciem.
Lawenda korzeni się bardzo głęboko — ok. 2 m — i pozo-
staje na tym samym miejscu 6—10 lat.
Zbioru kwiatostanu lawendy dokonuje się kilkakrotnie
i to wtedy, kiedy większość pąków w kłosku juŜ się rozwinęła
(druga połowa lipca). Ścina się je w dzień słoneczny i suchy,
w godzinach między 10—16, gdyŜ wtedy zawartość olejków
zapachowych jest najwyŜsza i suszy rozłoŜone na sitach lub
papierze w miejscu ciepłym, przewiewnym i zacienionym.
Lawendę przechowuje się w szczelnych pojemnikach, za-
chowuje ona wtedy swój aromat przez kilka lat.
Uprawę szałwii prowadzi się przez okres 3 lat. Wymaga
stanowiska osłoniętego i słonecznego, gleby wilgotnej i zasob-
nej w wapń. Szałwię rozmnaŜa się przez wysiew lub przez
dzielenie krzewu matecznego.-Siewu dokonuje się w czerwcu,
a młode roślinki przykrywa się na zimę lekko liśćmi. Wczesną
wiosną następnego roku wysadza się je na miejsce stałe po-
dobnie, jak tymianek (tymianek udaje się teŜ na ziemi lŜej-
szej, bogatej w wapń) w odstępach 40X40 cm.
Zbioru dokonuje się 2—3 krotnie w ciągu roku, zawsze
w dni pogodne po obeschnięciu rannej rosy, ścinając rośliny
około 10 cm nad ziemią. Ostatniego zbioru naleŜy dokonać nie
później niŜ w drugiej połowie sierpnia, aby rośliny dostatecz-
nie wyrosły do zimy i stały się odporne na mrozy.
 Suszenie odbywa się, jak przy melisie i mięcie.
Ojczyzną majeranku jest Azja i północna Afryka. Dlatego
teŜ hodowany w warunkach klimatycznych północnej Europy,
wymaga stanowiska słonecznego i osłoniętego. Gleby wyma-
ga ogrodowej, ciepłej.
Majeranek rozmnaŜa się z nasion, które wysiać moŜna
w pierwszej połowie maja wprost do gruntu. Wschody nastę-
pują po 10—14 dniach. Gdy roślinki osiągną wysokość około
5 cm, przerywa się je lub przesadza, pozostawiając odstępy
10 cm.
W dni pogodne, po obeschnięciu rannej rosy przystępuje
się do pierwszego zbioru roślin i to wtedy, kiedy ukaŜą się
pączki kwiatowe — tuŜ przed ich zakwitnięciem. Rośliny ści-
na się ok. 5 cm nad ziemią, gdyŜ zbyt wysokie przycięcie pro-
wadzi do wytworzenia przez roślinę duŜej ilości części zdrew-
niałych.
Drugiego zbioru majeranku dokonać moŜna po 6 tygod-
niach, a przy sprzyjających warunkach atmosferycznych
otrzymać moŜna nieraz trzeci zbiór.
Ziele wiesza się — w celu suszenia — powiązane w luźne
pęczki w miejscu ciepłym, zaciemnionym i przewiewnym —
na strychu. Otarty majeranek dość szybko wietrzeje i dlatego
przechowywać go naleŜy w opakowaniu szczelnym.
20. JAK, KIEDY, GDZIE ZBIERAĆ ZIOŁA?
Zbieranie ziół dla własnych potrzeb stało się w ostatnich
latach dość modnym zajęciem. JednakŜe zbierający nie zawsze
są do tej czynności dobrze przygotowani.. Przede wszystkim
trzeba dobrze znać rośliny, które się zbiera, trzeba zapoznać
się z ich szczegółowym opisem botanicznym, trzeba wiedzieć,
które części roślin mają znaczenie terapeutyczne i wreszcie
trzeba znać zalecenia dotyczące zbioru, suszenia i przecho-
wywania.
Zbieracza obowiązują takŜe pewne zasady, które mają na
celu ochronę przyrody:
1. nie wolno zbierać roślin będących pod ochroną, jak np. —
podaję tu najbardziej znane — arnika, porost islandzki,
orlik, sasanka, miłek wiosenny, rosiczka, widłaki, bluszcz,
storczykowate, macierzanka wonna, pierwiosnek lek., zi-
mowit jesienny, tysiącznik, mącznica.
2. Zbierać naleŜy tylko tam, gdzie są większe skupiska tych
samych roślin, pozostawiając część do rozmnoŜenia.
3. Korę wolno zbierać tylko ze ściętych, przez leśniczych, ga
łęzi.
4. Przy zbiorze nie wolno wyrywać roślin wraz z korzeniami.
Ponadto, zbierając zioła dla własnych potrzeb, czynić na-
leŜy to w sposób umiarkowany, by nie zmarnować cennego
surowca, który i tak juŜ ucierpiał przez działalność człowieka
dąŜącego do opanowania przyrody oraz przez rabunkową eks-
ploatację roślin dziko rosnących, co przyczyniło się do ich co-
raz rzadszego występowania lub całkowitego wyniszczenia.
W konsekwencji wyniszczenia przez człowieka jednego
gatunku, zakłócona została równowaga w przyrodzie co spo-
wodowało zmianę układu między roślinami, rozmnaŜanie się
szkodników, a nawet niekorzystne zmiany klimatyczne.
Zatem, przystępując do zbierania tych, dla ludzkiego zdro-
wia tak cennych „leków z BoŜej Apteki", pamiętajmy, Ŝe Bóg,
Stwórca Wszechrzeczy, powołał nas do tego, by gospodarować
rozsądnie i umiejętnie skarbami tej ziemi „bo zniszczy Bóg
tych, którzy niszczą ziemię" (Objaw. św. Jana XI,18).
Korę — zbiera się wczesną wiosną wtedy, kiedy
prowadzone są wyręby drzew lub wyci-
nanie gałęzi. Poza tym w początkach wege-
tacji drzew lub krzewów łatwo oddzielić
moŜna korę od drewna.
K o r z e n i e — wykopuje się je jesienią lub wczesną wios-
i ną; najlepiej przy pomocy wideł amery-
Kłącza kańskich. Po oczyszczeniu korzeni i kłączy
z części nadgniłych i ziemi, najlepiej płu-
kać w wodzie bieŜącej. Kłącza tataraku
zbierać moŜna równieŜ latem.
Kwiaty — zbiera się na początku lub w czasie kwit-
nienia, delikatnie ujmując główkę końcami
palców, układa się je luźno w koszyczku.
Liście — zbiera się młode, zdrowe i układa luźno
w naczyniu, by zapobiec ich „zaparzaniu".
N a s i o n a — np. gorczycy, kopru, anyŜu etc. zbiera się
w dni pochmurne, lecz bezdeszczowe, przed
 obeschnięciem rosy, bo wtedy nie osypują
się przy zbiorze.
Owoce — zbiór owoców mięsistych np. jarzębiny,
czarnego bzu odbywa się przy pomocy se-
katora lub noŜyczek. Ścięte owoce układa
się w koszyczku i przenosi do suszenia. Po-
szczególne owoce obrywa się potem. Owoce
jałowca zbiera się późną jesienią i zimą
rozkładając pod krzakami czyste płachty i
otrzepując poszczególne gałęzie.
Pączki — zbiór np. brzozowych przeprowadza się
przez osmykiwanie gałązek. Większe
pączki, np. sosny, ścina się ostrym noŜem
przy nasadzie.
Ziele — jego zbiór zaleŜy od typu rośliny np. krwa-
wnik, dziurawiec, pokrzywę ścina się seka-
torem, noŜycami lub noŜem, ale zawsze tak,
by pozostawić najniŜszą jej część. Ziela
nigdy nie naleŜy zrywać ręką, gdyŜ często
wyrywa się przy tym całe rośliny wraz
z korzeniami. Niektóre zioła zbiera się ra-
zem z korzeniami np. mniszek lekarski, ko-
pytnik itp. wycinając je w głębi ziemi ostrym
noŜem. Te rośliny — po dokładnym
oczyszczeniu ich korzeni z ziemi, zgniłych
części i poŜółkłych liści — naleŜy umyć.
Sezon zbioru ziół trwa od wczesnej wiosny
do późnej jesieni.
Jeszcze kilka lat temu moŜna by na tych zaleceniach za-
kończyć instrukcje dotyczące zbierania ziół. W dobie obecnej,
w miarę postępu cywilizacji, a więc i wzmoŜonego zanie-
czyszczania środowiska przez wielkie aglomeracje miejskie,
naleŜy dodatkowo mieć na uwadze miejsce zbioru ziół.
Nie wolno zbierać roślin leczniczych w rowach i na po-
boczach szos, przy których odbywa się ruch samochodowy,
gdyŜ spaliny pojazdów zatruwające środowisko rakotwórczą
etyliną (ołów), wchłaniane są przez rośliny czyniąc je niezdat-
nymi dla celów terapeutycznych. TakŜe łąki, lasy i bagna, znaj-
dujące się w pobliŜu fabryk i zakładów przemysłowych, per-
namentnie zatruwane są pyłami i dymem z tych ośrodków.
Rośliny zaś, rosnące nad strumykami, czerpiąc wilgoć ze ska-
Ŝonej wody, stają się równieŜ skaŜone.
Nie zawsze zbierać moŜna teŜ zioła z poboczy miedz i pól
uprawnych, gdyŜ te z kolei mogą być zatrute środkami ehwa-
sto- lub owadobójczymi.
Dlatego teŜ zbierający zioła z dzikiego stanu powinni wy-
szukiwać miejsca odległe i jak najdalej połoŜone od wielkich
miast i osiedli.
21. SUSZENIE I PRZECHOWYWANIE ZIÓŁ
Wartości lecznicze ziół zaleŜą w duŜym stopniu od sposo-
bu ich suszenia. Suszyć naleŜy je jak najkrócej i jak najszyb-
ciej po zbiorze, w warunkach naturalnych (powietrze, słońce)
lub w suszarniach ogrzewanych sztucznie.
W warunkach domowych zioła suszyć moŜna na płytkach
kuchennych, na kaloryferach lub w piecykach, przestrzegając
podanej w „Kalendarzu zbierania ziół" — temperatur susze-
nia.
W zasadzie ziół nie moŜna suszyć na słońcu, gdyŜ zmie-
niają barwę i tracą wartości lecznicze — dotyczy to przede
wszystkim ziela, liści i kwiatów. Natomiast kłącza, korzenie,
kory i owoce stanowią tu wyjątek.
Ciepło słońca natomiast przy suszeniu surowca liściaste-
go wykorzystać moŜna rozkładając go cienką warstwą na
sitach umieszczonych na strychach, poddaszach i stodołach
(lub w izbach mieszkalnych). Stosować moŜna suszenie w gir-
landach, które polega na nawlekaniu roślin na druty lub moc-
ny szpagat i zachowując pewną odległość między poszczegól-
nymi roślinami, rozwiesza się na strychu. Suszenie w pęcz-
kach nie daje tak dobrych efektów, gdyŜ schnięcie roślin od-
bywa się nierównomiernie, a niekiedy wewnątrz pleśnieją.
Na strychu, słońce, ogrzewając dach podnosi nieraz tempera-
turę do 40°C, szczególnie wtedy, kiedy dach kryty jest blachą
lub papą.
Pomieszczenia, w których się suszy zioła powinny być
przewiewne, gdyŜ powietrze szybko wchłania wilgoć i tym
samym przyśpiesza ich suszenie.
 Wysuszony surowiec trzeba jak najszybciej zapakować za-
chowując przy tym zasadę by zioła aromatyczne, zawierające
olejki lotne jak np. mięta, melisa, rozmaryn, szałwia etc. prze-
chowywać w szczelnie zamkniętych słojach np. w twistach)
lub metalowych pudełkach. Lecz zioła muszą być naprawdę do-
brze wysuszone by nie pleśniały.
Inne zioła przechowywać moŜna w opakowaniach papie-
rowych lub woreczkach lnianych wzgl. bawełnianych szczelnie
zamkniętych.
Aby uniknąć pomyłek naleŜy pamiętać, by do kaŜdego
opakowania dołączyć etykietkę z nazwą ziela i datą zbioru.
KALENDARZ ZBIORU ZIÓŁ

Ułatwia przygotowanie się do zbioru surowców zielar-

skich. JednakŜe dane w kalendarzu naleŜy traktować orien-
tacyjnie obserwując rozwój roślin na łonie natury, gdyŜ w za-
leŜności od przebiegu warunków atmosferycznych róŜnica przy
wzroście roślin moŜe wynosić nawet kilka tygodni. A chodzi
przecieŜ przede wszystkim o to, by uchwycić najwłaściwszy
okres zbioru.
Przy zbiorze bardzo waŜna jest równieŜ pora dnia, faza
księŜyca (najlepiej zbierać zioła w fazie przybierającej, przed
oraz w pełni księŜyca) oraz pogoda. Nie wolno zbierać ziół
w czasie deszczu, jak równieŜ z rosą ranną lub wieczorną.
Tylko surowce łatwo osypujące się jak np. kminek, anyŜ, kioski
widłaku, naleŜy zbierać w pogodę wilgotną — lecz nie
deszczową, lub rano z rosą. Ogólnie rzecz biorąc, naleŜy zioła
zbierać tylko w dni słoneczne. Surowce zielarskie zawierające
olejki eteryczne, jak np. lawenda, tymianek, szałwia, mięta,
melisa etc. naleŜy zbierać podczas słońca od 10 rano do 15 po
południu.
Przy zbiorze korzeni i kłączy pogoda i pora dnia nie maja
znaczenia.
KALENDARZ ZBIORU ROŚLIN
ZIELARSKICH
Oprać. wg. E. Schneider „ Nufec die heilkra|łigen P|lonzen" ,s't2^-23O