ARCHITEKTURA BETONOWA

Beton dzięki swoim właściwościom jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych na

świecie materiałów budowlanych. Z całą pewnością zdominował on budownictwo XX wieku.
Jest bardzo wytrzymały na przeciążenia, w początkowej fazie można go w dowolny sposób
modelować, a ponadto jest ogniotrwały. Przy odpowiednich dodatkach staje się on także
wodoodporny.
Historia użycia betonu sięga starożytności. Rzymianie opanowali technologię
produkcji kamienia sztucznego, prototypu współczesnego betonu. Składał się on z wapna,
piasku wody, kawałków cegły, drobnych kamieni oraz proszku pochodzenia wulkanicznego,
zwanego pozzolana. Miał on właściwości wodoodporne. Materiał ten wykorzystywali więc do
wykonywania rozmaitych wodnych budowli inżynierskich, takich jak nabrzeża portowe,
cysterny czy filary mostowe. Mieszaninę tę można było wylewać między deskowanie
tworzące potrzebną formę, która po stężeniu zamieniała się w monolityczną bryłę. Ułatwiała
ona wykonywanie różnorodnych, zaawansowanych jak na ten czas, konstrukcji. Stosowano
ją przy wykonywaniu murów, ale przede wszystkich niezastąpiona była przy realizacji
rewolucyjnych konstrukcji sklepiennych. Kopuła starożytnego Panteonu została wzniesiona
właśnie przy użyciu tego ponadczasowego materiału. „Starożytny” beton, oczywiście, nie
dorównywał parametrami współczesnym wersjom tego materiału, mimo to spełnił
niewymowną rolę w kształtowaniu się architektury.
Współczesny beton składa się z kruszywa (wypełniacza), spoiwa (najczęściej
cementu), wody, oraz odpowiednich domieszek i dodatków. Składniki te dobrane są w
odpowiednich proporcjach. Zaczyn cementowy twardnieje w wyniku zachodzących z nim
reakcji fizyczno-chemicznych i zapewnia zespolenie mieszanki w monolityczną całość.
Za wynalazcę współczesnego betonu uznaje się angielskiego murarza, Josepha
Aspdina, który w 1824 roku opatentował sposób produkcji spoiwa, mieszaniny wapienia i
gliny. Produkt ten, nazwany cementem portlandzkim, jest do dziś dominującym materiałem
wiążącym, używanym do produkcji betonu.
Do rozwoju technologii betonowych przyczynił się także francuski ogrodnik, Joseph
Monier, który w 1867 roku wymyślił beton zbrojony. Wykonywał on doniczki z betonu
zbrojonego stalową siatką. Stal nadaje elementom betonowym wytrzymałość na rozciąganie.
Połączenie to daje produkt, który jest wytrzymały na długie okresy wszelkiego rodzaju
intensywnych obciążeń. Pomysł Moniera wykorzystano wkrótce w budownictwie
przemysłowym, budując w 1889 roku pierwszy betonowy most.
Jednak to Tadeusz Hyatt w 1877 roku jako pierwszy sformułował podstawową
zasadą konstrukcyjną żelbetu. Między innymi stwierdził, że beton dla wytwarzania płyt, belek
i sklepień powinien być połączony z prętami żelaznymi tak, by żelazo było zawsze po stronie
narażonej na rozciąganie. Było to podstawowe stwierdzenie dla teorii i praktyki żelbetowych
konstrukcji budowlanych. 1
W 1892 roku Francois Hennebique opatentował metodę wznoszenia z żelbetu
jednolitych konstrukcji. Dwa lata później, stosując własne metody obliczeń statycznych,
wybudował w Viggen w Szwajcarii pierwszy most kolejowy o konstrukcji żelbetowej.
Udowodnił tym samym, iż pod względem wytrzymałości konstrukcje żelbetowe dorównują
konstrukcją stalowym. Na wystawie światowej w 1900 roku w Paryżu pokazał budowle z
dziesięciometrowymi przelotami między podporami, spiralne schody wolno stojące,
udowadniając, że żelbet może przyjmować dowolne formy, w zależności od deskowania
zbrojenia.
Kolejną innowacją w dziedzinie konstrukcji betonowych było zastosowanie betonu
sprężonego. W 1920 roku, Eugene Freyssinet uzyskał ten materiał, w skutek sprzężenia
zbrojenia przed ułożeniem mieszanki betonowej (strunobeton). Beton sprzężony ma wysoką
wytrzymałość bez stosowania dużej ilości ciężkiego zbrojenia. Wykorzystywany jest do

1
Trzeciak Przemysław, Przygody Architektury XX wieku, Nasza Księgarnia, Warszawa 1974; str. 40 –41;
Beton jest materiałem konstrukcyjnym o niezwykle cennych właściwościach.
Jego niewątpliwymi zaletami są trwałość, wytrzymałość, odporność na czynniki
korozyjne……..Przede wszystkim stanowi on jednak tworzywo, z którego
możemy kształtować przestrzeń, wznosić bardzo różnorodne obiekty.
Technologia betonowa zrewolucjonizowała współczesną architekturę.
Pozwoliła na stosowanie elementów prefabrykowanych w budownictwie. Dzięki
właściwościom konstrukcji żelbetowych możemy przekrywać duże
powierzchnie.
Przed powszechnym stosowaniem betonu stosowano konstrukcje stalowe,
które miały jednak wiele wad, wymagały dużej ilości śrub i nitów, rdzewiały,
deformowały się w czasie pożarów. Beton znano już dawniej, jednak pełnil on
rolę podrzędna w budownictwie. Stosowano go na przyklad do wzmocnienia
fundamentów.
W drugiej połowie XIX wieku zdarzały się odosobnione przypadki wykoywania
domów z betonu, były to amerykańskie wille-np.dom W.E.Warda w Port
Chester.
Jednak niedoceniano jeszcze możliwości tego materiału i stosowano go jak
gdyby w zastępstwie zwykle stosowanej cegły, czy kamienia. Dom W.E.Warda
jest typową eklektyczną willą, jakie powstawały w tamtym okresie w Ameryce.
W 1867 roku francuski ogrodnik- dekorator Joseph Monier zgłosił patent
,którym zastrzegł sobie prawdo wynalazku żelbetowych koszów dla potrzeb
ogrodnictwa. Zgodnie z anegdotą to odkrycia przez niego żelbetu doszło
przypadkiem, gdy żelazny kosz wpadł Monierowi do płynnej masy betonowej.
Po wyciągnięciu kosza beton utworzył na nim cienką powłokę, która szybko
stwardniała.Monier pokazał na wystawach światowych w Paryżu produkty, jakie
stworzył z żelbetu, były to różne naczynia, rury, podkłady kolejowe.
Dostrzeżono wszechstronność materiału, jednak wciąż nie zdawano sobie
sprawy z możliwości jego zastosowania. Pierwszym człowiekiem, który
sformułował podstawową zasadę konstrukcyjną żelbetu był Tadeusz Hyatt.
Jednakże podstawą popularności betonu w Europie stała się działalność Francois
Hennebique’a . Opracował on metodę wznoszenia jednolitych konstrukcji z
żelbetu, stosując ja następnie w swych realizacjach. Na wystawie w Paryżu w
1900 roku przekonał obecnych tam architektów i konstruktorów o pożytkach
płynących z zastosowania nowego materiału. Otworzyły się nowe możliwości
kształtowania formy w architekturze. Zbiegło się to w czasie z dążeniem szeregu
wybitnych architektów początku XX wieku do prostej, zgodnie z założeniami
funkcjonalizmu formy.
W roku 1902 powstaje żelbetowy szkielet fabryki „Kelly and Jonem” w
Greensburgu w USA. W Europie pierwszym budynkiem mieszkalnym o
konstrukcji żelbetowej był dom mieszkalny przy ulicy Franklina w Paryżu. W
krotce żelbet zostaje także wykorzystywany do budowy pięknych mostow,
np.mosty Roberta Moillarta w Szwajcarii.

most Maillarta na rzece Arve pod Genewą, 1936- 1937

Beton oraz konstrukcje żelbetowe zaczęto wykorzystywać na coraz większą
skalę. Jednakże piękno architektury betonowej w pełni wyeksponował w swych
dziełachwielki architekt XX wieku- Le Corbusier. Jednym z jego słynnych dzieł
był Blok Marsylski. Stoi on na wzgórzu, wśród zieleni. Le Corbusier po raz
pierwszy pozostawił tu nieotynkowane fasady, których powierzchnie stanowił
surowy beton.Zacytuje tu jego słowa dotyczące takiego rozwiązania: „Wydaje
się rzeczywiście możliwe traktowanie betonu tak, jakby był odtworzonym
kamieniem, wartym eksponowania w swym stanie naturalnym. Dzięki
odpowiednim deskowaniom można w betonie uzyskać zjawiska plastyczne,
jakie osiągali Egipcjanie przez wykuwanie napisów reliefowych w swych
świątyniach.” Jednak w ówczesnych czasach betonowa elewacja budynku
budziła wiele kontrowersji. Oto wypowiedź jednego z teoretyków architektury-
Lewisa Mumforda, po obejrzeniu tego obiektu: „Zewnętrzne powierzchnie
betonowe w stanie surowym wyglądają bardzo dobrze z oddalenia. Ale z bliska
ta surowość staję się niedbałością i po prostu brutalnością. O ile surowość nie
ociosanego kamienia jest umotywowana w budowlach zabytkowych, to jest ona
nie do przyjęcia w nowoczesnym budownictwie, zwłaszcza we współczesnej
epoce techniki, w której przyzwyczailiśmy się do gładkości i precyzji wyrobów
przemysłowych.” Podobne odczucia dzielilo wielu współczesnych
Mumfordowi, o czym świadczyły zaciekłe protesty przeciw tej wspaniałej
budowli.
Kolejnym wielkim dziełem mistrza jest klasztor La Tourette koło Lionu,
również otoczony zielenią, położony na stoku wzgórza. Klasztor dominuje nad
otoczeniem.

Wewnątrz Koćioła, będącego betonowym pudłem, światlo przenika do

mrocznych wnętrz tworząc mistyczny nastrój, sprzyjający kontemplacji.

Cały obiekt wykonany jest z betonu odlanego w drewnianych szalunkach bez

przywiązywania wagi do ułożenia desek. Był to zabieg zamierzony. Oto co
mówił na ten temat sam Le Corbusier: „Nie osłonięty beton ujawnia najmniejsze
niedoskonałości połączenia desek, słoje i zgrubienia, sęki. A czyż u mężczyzn i
kobiet nie widać zmarszczek i znamion, haczykowatychnosów i niezliczonych
znaków szczególnych?...Błędy leżą w naturze człowieka; one są naszym
udziałem, naszym codziennym życiem. To co się liczy, to iść Dalej, być
wrażliwym, mierzyć wysoko i być lojalnym”. W obiekcie tym Le Corbusier
wyeksponował piękno surowego betonu. By nie zakłócać piękna tej betonowej
rzeźby Le Corbusier zmniejszył oddziaływanie innych elementów takich jak np.
okna, które są szklanymi taflami wsadzonymi bezpośrednio w betonowym
obramowaniu.
Innym sakralnym dziełem Le Corbusiera była powstała wcześniej kaplica w
Ronchamp. Jest to niezwykle rzeżbiarsko potraktowana forma wykorzystująca
właściwosci zastosowanego materiału- betonu. Caly obiekt jest zestawiony z
miękko wygiętych krzywizn. Nad białymi ścianami wisi ciemnobrunatna masa
wklęsłego dachu, który opada do środka jak baldachim. Przekrycie nie lezy tu
jednak bezpośrednio na ścianach. Między ścianami a dachem Le Corbusier
pozostawił szczelinę, przez którą wpada do wnętrza światlo. Masywny dach
wydaje się być oderwany od budynku. Przekryciem zastosowanym przez Le
Corbusiera jest dwukrzywiznowa łupina ze zbrojonego nie otynkowanego
betonu. Wnętrze jest zakomponowane przez światło, tworzące mistyczny
nastrój. Ściany pokryto we wnętrzu betonowym narzutem o wyrazistej fakturze.
Dzisiaj na beton patrzy się zupełnie inaczej ,, a mianowiciejako na tworzywo, z którego
możemy kształtować przestrzeń, tworzywo, z którego możemy wznosić różne obiekty.
Mogą onenam się podobać, mogą nas fascynować albo bulwersować. . Piękno jest
pojęciem względnym i subiektywnym.