dr Agata Stanisz.

Antropologia dźwięku, zajęcia nr 9_200411

ONOMATOPEJE I IDEOFONY

Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo, harmonia naśladowcza, wyraz dźwiękonaśladowczy):

wyraz naśladujący dźwięki i odgłosy naturalne, w tym dźwięki wydawane przez zwierzęta (np. w
języku polskim onomatopeja jest rdzeniem wielu wyrazów, również czasowników i rzeczowników
[np. buczeć, buczenie, szumieć, szum]). Występują także jako neologizmy lub jako tzw. glosalie
czyli pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe, przypominające słowa rodzime lub obce, np.
abrakadabra. Często spotykane w twórczości ludowej (zaklęcia, przyśpiewki). Wskazują na źródło
dźwięków, które opisują. Nie są takie same we wszystkich językach (np. tykanie zegara w języku
angielskim to tick tock, mandaryńskim to dī dā (di di), japońskim to katchin katchin kaci kaci)

Użycie onomatopei (kontekst euro-amerykański)

– zwierzęta, maszyny – ich działanie, dźwięki ludzkie (pozawerbalne): rzeczowniki,
czasowniki
– zmieniają się (nie tylko kontekst kulturowy) w czasie; zanikają, są zastępowane nowymi lub
są inaczej wymawiane
– nazwy niektórych rzeczy pochodzą od dźwięków, które produkują (np. ptaki)
– figura stylistyczna używana w poezji i prozie
– popkultura (komiksy, reklamy, piosenki, nazwy zespołów, tytuły)

odgłosy zwierząt:
krowa - muuu;
baran - beee;
koza - meee;
świnka - iiii; chrum, chrum; kwi-kwi;
osa - bzzz;
kukułka - ku-ku;
mruczenie misia - mmm...;
miauczenie kota - miau;
pies - hau-hau;
kogut - kukuryku;
indyk - gul-gul;
gęś - gę -gę;
kaczka - kwa, kwa; taś -taś;
bocian - kle-kle;
żaba - kum-kum;

1
 dr Agata Stanisz. Antropologia dźwięku, zajęcia nr 9_200411

trzmiel - www...;
sowa - hu-hu;
koń - kl-kl;
wąż - ssss...;
gołąb - gruchu, gruchu;
wrona - kra, kra;
odgłosy pojazdów:
auto - brum; pi-bi;
samochód policyjny - e-o;
karetka pogotowia - i-u;
straż pożarna - e-u;
pociąg - fu-fu;puf-puf
tramwaj - deń, deń, deń;
dzwonek roweru - dzeń, dzeń, dzeń;
naśladowanie śmiechu innych osób:
cha-cha;ha-ha; he-he;hi-hi;ho-ho;
inne:
pukanie - puk, puk;
uderzanie - buch, buch;
stukot - pyk, pyk;
bicie serca - pik, pik;
podskoki - hop, hop;
okrzyki radości - hip, hip;
stukot zegara - tik-tak; bim-bam-bom;
zegarek - cyk, cyk;
woda - kap-kap; chlap-chlap;
piłka - tap, tap;
dzwonek - dzyń-dzyń;
nawoływanie kurcząt - cip -cip ;
zatrzymywanie konia - prrrr;
poganianie konia - wio!;
kichanie - a psik!;
strzelanie - pif -paf;

2
 dr Agata Stanisz. Antropologia dźwięku, zajęcia nr 9_200411

rzucanie, uderzanie - bęc;

wiatr - szszsz...
szorowanie -szuru-buru;

IDEOFONY

Słowa onomatopeiczne, które używane są do opisywania zjawisk, które nie są czysto audytywne.
Żywa reprezentacja idei poprzez dźwięk. Słowo, które opisuje jakieś zjawisko, rzecz, emocję w
odniesieniu do sposobu, barwy, dźwięku, zapachu, działania, stanu czy intensywności. Na przykład
Japończycy używają często takich słów do opisania uczuć czy przenośnych ekspresji na temat
przedmiotów bądź koncepcji (barabara jest używane do opisania stanu rzeczy w nieporządku lub
rozdzielenia; shiiin jest onomatopeiczną formą ciszy). Mogą to być słowa , które opisują rzeczy
(błyszczące, świecące). Bardzo często przywołują zdarzenia sensoryczne.
Ideofony są używane w celu podkreślenia wrażania, uczucia czy percepcji zmysłowej (zapach,
kolor, kształt, dźwięk, działania, ruch). Twierdzi się, że mają charakter uniwersalny w tym sensie,
że występują we wszystkich językach. Jednakże języki różnią pod względem ich użycia i częstości
występowania (z tego względu wielu lingwistów uważa, że nie są wcale uniwersalne i utrzymują, że
ewentualnie twierdzenie to ma sens w odniesieniu do języka indywidualnego).
Ideofony są często nazywane fonosemantyką, w celu podkreślenia, że nie są one gramatyczne w
tradycyjnym sensie (jak np. czasownik czy rzeczownik), lecz są grupą wyrażeń bazujących na
formie i znaczeniu.
Ideofony mogą denotować kompletne wypowiedzi i jako takie przypominają zdania. Mogą też być
zintegrowane w zdaniach tak jak rzeczowniki czy czasowniki. Języki różnią się w kontekście użycia
ideofonów. W niektórych są przede wszystkim używane w języku mówionym (w kontekście
narracji), w innych pojawiają się bardzo rzadko, ale w języku pisanym. W jeszcze innych używane
są w obu tych kontekstach. Generalnie jednak raczej są domeną języka mówionego ze względu na
towarzyszącą mu ekspresję i dramaturgię.

Przykłady:

angielski
bling-bling — coś bogatego w sensie błyszczącego, połyskującego
hippetyhop — ideofoniczny przysłówek na określenie sposobu (np. zając skacze hippetyhop )

ewe (język z wielkiej rodziny nigero-kongijskiej, zaliczany do języków kwa. Używany jest
przez lud Ewe na obszarze południowo-zachodniej Ghany, południowego Togo i Beninu oraz
w południowo-wschodniej Nigerii)
gbadzaa — płaski, rozprzestrzeniający się

3
 dr Agata Stanisz. Antropologia dźwięku, zajęcia nr 9_200411

rosyjski
шмыг (shmyg) — prędko szybko o ruchu, przenoszeniu
japoński
doki doki — bicie serca, ale z podekscytowania
kira kira — coś błyszczącego
shiin — cisza
niko niko — uśmiech

portugalski
bum-bum — pośladki

wietnamski
loảng xoảng — dźwięk rozbijania szkła na małe kawałki, albo metalowego przedmiotu spadającego
na ziemię
hớt hơ hớt hải — ciężki oddech (pośpiech, panika)
lục đục — dźwięk ciężkiego, tępego, zazwyczaj drewnianego przedmiotu uderzającego o inny

yoruba
fẹrẹgẹdẹ — duży i szeroki
róbótó — mały i okągły
gbẹ̀m$ — okrągły i duży
gbàyàù — otwarty i luźny

navajo
dil dil — dźwięk idących ludzi
k'az k'az — dźwięk strzyżenia owiec

hindi/urdu
Chamak chamk — coś błyszczącego, lśniącego

tamilski
pada pada — bicie serca (obawa)
thirudan pidipattavudan thiru thiru ena muzithaan — zdanie opisujące to, jak zachowuje się i co
czuje złodziej, którego złapano na gorącym uczynku

4
 dr Agata Stanisz. Antropologia dźwięku, zajęcia nr 9_200411

maLa maLa ena erinaaL. — wspiąć się szybko

Janis B. Nuckolls. The case for sound symbolism. Annual Review of

Anthropology 1999, t. 28, s. 225-252.

Ideofony są rozważane przez antropologów lingwistycznych jako przykłady symbolizmu

dźwiękowego. Propozycja tego, że językowe dźwięki taki jak fonemy, sylaby, tony mogą mieć
znaczenie zaprzeczają zasadom arbitralności i podwójnej artykulacji, które przez strukturalnych
lingwistów są traktowane jako aksjomatyczne.

Symbolizm dźwiękowy: koncepcja odnosząca się do założenia o istnieniu systematycznej relacji

pomiędzy dźwiękiem a znaczeniem (między tym, co fizyczne/materialne, sygnałem
mowy/dźwiękiem a tego znaczeniem); jego przykładem może być tzw. magnitude sound symbolism
(np. Sapir wskazał, że w języku angielskim słowa zawierające samogłoskę /i/ są kojarzone z
małością, mniejszymi rozmiarami znacznie częściej niż słowa zawierające samogłoskę /a/).
Generalnie idea symbolizmu dźwiękowego wyrasta z badań lingwistycznych prowadzonych w
społeczeństwach pozaeuropejskich i małoskalowych.

Strukturaliści uważają, że dźwięki w języku pracują na zasadzie kontrastu wobec innych dźwięków,
nie zaś jako nieodłączne aspekty jakości samego dźwięku. Tymczasem dźwięki językowe wykonują
znacznie więcej pracy niż sama komunikacja. Wyrażają stany emocjonalne, wartości estetyczne,
podkreślają relacje jakie nas łączą z innymi ludźmi. Język bez symbolizmu dźwiękowego nie może
istnieć, tak samo jak nie może istnieć bez kultury.

Język uczestniczy w rzeczywistości społeczno-kulturowej jako element ciała i natury i jest łączony
z siłą i energią ciała oraz natury.
– Navajo:
uważają dźwięki języka za analogiczne do mocy życiowych. Ich stwierdzenia na temat
mocy dźwięku są konsekwencja tego, że przyjmują, iż istnieje relacja pomiędzy mową,
oddechem i ruchem. Powietrze jest źródłem wszelkiego życia i medium dla dźwięków.
Dźwięki posiadają moc przyciągania bogów i wypędzania zła. Mówić i śpiewać w
kontekście rytualnym to kontrolować powietrze i jednocześnie tworzyć porządek, harmonię,
piękno, co jest równoznaczne z byciem w kontakcie ze źródłem życia. (Reichard,
Withersoon)
– Kalpalo z Brazylii:
wierzą w możliwość zjednoczenia siebie z potężniejszą rzeczywistością za pomocą
dźwięku. Używają animizacji.(Basso)
– Kaluli z Bosavi: (Feld)
relacja między językiem, dźwiękami muzycznymi, ekspresją emocji a ekologią. Ich język
jest pełen słów, które imitują dźwięki (np. w poetyckich ewokacjach – płaczące ptaki;

5
 dr Agata Stanisz. Antropologia dźwięku, zajęcia nr 9_200411

dźwięk wodospadów i ruchów i innych zjawisk środowiskowych); te ideofony pokrywają

się z ich systemem wartości, praktykami oraz sposobami rozumienia świata. Feld bdał też
relacje między dźwiękami a koncepcjami miejsca, koncentrując się na wodzie i na słowach
odzwierciedlających dźwięki wody (maja one istotne znaczenie w doświadczaniu i
przywoływaniu miejsc, w których Kaluli żyją, pracują, po których podróżują).
Zleksykalizowane dźwięki wodospadów są znaczącymi komponentami tekstów piosenek.

Koncepcje symbolizmu dźwiękowego: magnitude sound symbolism (samogłoski, tonacja,

twardość, częstotliwość, intonacja).

Pojęcie ideofonów było najpierw stosowane przez lingwistów pracujących z językami

afrykańskimi, ale odnaleziono je także w Azji (w drawidyjskim z Pd Indii, sanskrycie, bengali,
koreańskim, wietnamskim, japońskim), Ameryce Pd (carib, ge, tupi-guarani, arawakan, quechua),
Australii. Początkowo uważano, że nie istnieją one w językach europejskich, ale istnieją, tyle że jest
ich mało i rzadko są używane. Słowa onomatopeiczne są używane najczęściej przez dzieci, albo w
języku pisanym (np. poezja). W językach, w których ideofony stanowią dobrze rozwiniętą klasę
słów, występują one w bardzo różnych kontekstach, lecz przede wszystkim w kontekście
emotywnym, artystycznym i kolokwialnym. W językach afrykańskich często występują jako
przysłówki. W języku Hausa na przykład ideofony funkcjonują jako wzmocnienia przymiotnikowe,
czasownikowe i przysłówki opisowe.

Ideofon jest dość śliskim pojęciem. Generalnie są wyrazistymi słowami, które przedstawiają
zdarzenia zmysłowe. Najogólniej mówiąc ideofony wyróżniają się spośród innych słów na kilka
sposobów:
– fonotaktyką oraz strukturą (tym jak skonstruowane są fonemy: struktury sylaby, wyrazu
fonologicznego, sekwencje samogłosek; podstawą opisu jest sylaba)
– morfologią ekspresywną (morfologia zajmuje się formami odmiennych części mowy
(fleksja) oraz słowotwórstwem; najmniejszą częścią jest morfem – najmniejsza część
wyrazu będąca nośnikiem znaczenia)
– dystans syntaktyczny (relacjamiędzy wyrażeniami językowymi a innymi wyrażeniami
językowymi)
– ugruntowaniem prozodycznym (prozodia Brzmieniowe właściwości mowy nakładające się
na głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi. Należą do nich akcent, intonacja i
iloczas)

Definicja ta odpowiada obserwacji, że syntaktyczny status słownictwa ideofonicznego może się

różnic w zależności od języka. Zrywa z opozycją pomiędzy symbolizmem dźwiękowym a
podejściem gramatycznym do ideofonicznych zjawisk

Ideofony jako markery

Poprzez ich specjalną formę, dewiacyjną fonotaktykę, prozodię, ideofony odróżniają się od
normalnych słów. Są przedstawieniami o charakterze ekspresywnym. Jednocześnie sygnalizują,
kodują i wskazują.

6
 dr Agata Stanisz. Antropologia dźwięku, zajęcia nr 9_200411

– są w opozycji do mimowolnych okrzyków czy neologizmów, które pojawiają się

jednorazowo
– posiadają minimalnie wolną formę
– mają charakter skonwencjonalizowanej leksyki o określonym znaczeniu

Początkowo wydawały się lingwistom trywialne, zastanawiali się nawet nad tym, czy są to słowa.
W istocie są nimi – są konwencjonalne, słyszalne, mówiący z łatwością definiuje ich znaczenie.

Ideofony są sugestywne:

– mówiący staje się performerem

– łączy zdarzenie mowy ze zdarzeniem narracyjnym poprzez odtworzenie wydarzeniach
– jest ugruntowany prozodycznie
– wyraźne podobieństwo między formą a znaczeniem
– działa na wyobraźnie: wywołuje raczej wrażenie niż opisuje pojedyncze właściwości czegoś
– są skrótami całych zmysłowych zdarzeń, odczuć, wrażeń, emocji
– są znaczenie szersze niż onomatopeje
– często są multimodalne (składają się z informacji dostarczonych za pośrednictwem kilku
zmysłów)

+++++++++
np. język Siwu (język nigeryjsko-kongijski, który jest uzywany w regionie Volta w Ghanie; mówią
nim Mawu żyjący w Kawu)
[saaa]
odczucie zmina (zwłaszcza w ustach)
ì-se sááá (to jest saaa)

[suuu]̥
uczucie pieczenia
a h! i-te i-bɛbɛrɛ mɛ [s ucks in a ir]... i-te i-bɛbɛrɛ mɛ sùuu
kɛ̀lɛ̀!
Ah! To mnie piecze... picze mnie suuu!

http://ideophone.org/
http://thesis.ideophone.org/
ɣààà: wytryskująca woda, kiedy pada deszcz i woda wpada do domu
pɛtɛpɛtɛ : cienki, delikatny
pɔkɔsɔɔ : cicho
gbògbòrò : twardy, nieustępliwy np. dziecko
miɔmiɔ : spiczasty