Całki nieoznaczone

Adam Gregosiewicz
27 maja 2010

1 Własności
a) Jeżeli F 0 (x) = f (x), to Z
f (x)dx = F (x) + C,

dla dowolnej stałej C ∈ R.

b) Jeżeli a ∈ R, to Z Z
af (x)dx = a f (x)dx.

c) Jeżeli f i g są funkcjami całkowalnymi, to

Z Z Z
[f (x) ± g(x)] dx = f (x)dx ± g(x)dx.

2 Wzory podstawowe
xa+1
Z
a) xa dx = + C, dla a ∈ R, a 6= −1.
a+1
Z
1
b) dx = ln |x| + C.
x
Z
1
c) dx = arc tg x + C.
1 + x2
−1
Z
d) dx = arc ctg x + C.
1 + x2
Z
1
e) √ dx = arc sin x + C.
1 − x2
−1
Z
f) √ dx = arc cos x + C.
1 − x2
ax
Z
g) ax dx = + C, a > 0.
ln a
Z
h) sin x dx = − cos x + C.
Z
i) cos x dx = sin x + C.

1
 Z
1
j) dx = tg x + C.
cos2 x
Z
1
k) dx = − ctg x + C.
sin2 x
Z
l) sinh x dx = cosh x + C.
Z
m) cosh x dx = sinh x + C.
Z
1
n) dx = tgh x + C.
cosh2 x
Z
1
o) dx = ctgh x + C.
sinh2 x

3 Całkowanie przez podstawienie

Z
Jeżeli funkcja ϕ jest różniczkowalna w sposób ciągły, to całkę f (x) dx można przekształcić,
podstawiając x = ϕ(t). Wtedy
Z Z
f (x) dx = f (ϕ(t))ϕ0 (t) dt.

Czasami jednak lepiej jest wykonać podstawienie t = ϕ(x). Należy wtedy (o ile to możli-
we), korzystając z formalnego równania dt = ϕ0 (x) dx, zapisać f (x) dx jako g(t) dt dla pewnej
funkcji g. Wtedy, jeżeli Z
g(t) dt = F (t) + C,

to Z
f (x) dx = F (ϕ(x)) + C.

4 Całkowanie przez części

Jeżeli funkcje f i g są różniczkowalne, to zachodzi wzór
Z Z
f (x)g (x) dx = f (x)g(x) − f 0 (x)g(x) dx.
0

Wybór funkcji f oraz g bywa trudny. Najczęściej jednak za funkcję f należy przyjąć tę, która
występuje wcześniej w poniższej liście:

a) funkcje logarytmiczne (np. ln x),

b) funkcje cyklometryczne (np. arc sin x),

c) funkcje algebraiczne (np. x5 ),

d ) funkcje trygonometryczne (np. sin x),

e) funkcje wykładnicze (np. ex ).

2
5 Całki zawierające trójmian kwadratowy
Z
mx + n
5.1 Całki typu dx
ax2 + bx + c
a) m = 0 Zapisując mianownik funkcji podcałkowej w postaci kanonicznej
ax2 + bx + c = a(x + k)2 + l,
a następnie stosując podstawienie
t = 2ax + b,
sprowadzamy rachunki do obliczenia całki
Z Z
1 1
dt lub dt.
t2 + A2 t2 − A2

b) m 6= 0 Mamy wtedy
Z m mb


(2ax + b) + n −
Z
mx + n 2a 2a
dx = dx =
ax2 + bx + c ax2 + bx + c
 Z
m 2 mb 1
= ln |ax + bx + c| + n − 2
.
2a 2a ax + bx + c
Z 0
f (x)
W powyższej równości wykorzystaliśmy wzór dx = ln |f (x)|. Pozostaje teraz do
f (x)
ostatniej całki zastosować wcześniejszą metodę.
Z
mx + n
5.2 Całki typu √ dx
ax2 + bx + c
Podobnie jak w przypadku całek z punktu 5.1 zapisujemy trójmian w postaci kanonicznej
i podstawiamy
t = ax + b,
co sprowadzi całkę do
Z Z
1 1
√ dt dla a > 0 lub √ dt dla a < 0.
2
t +A A2− t2
Z
1
5.3 Całki typu √ dx
(mx + n) ax2 + bx + c
Stosując podstawienie
1
t=
mx + n
sprowadzamy całkę do postaci z punktu 5.2.
Z p
5.4 Całki typu ax2 + bx + c dx

Ponownie przekształcamy trójmian kwadratowy do postaci kanonicznej, a następnie wyko-

nujemy standardowe podstawienie liniowe. Do obliczenia pozostanie całka
Z √ Z √
2 2
A − t dt lub t2 + A dt.

3
6 Całki funkcji wymiernych
Niech P oraz Q, Q 6= 0, będą dowolnymi wielomianami. Interesuje nas znalezienie całki
P (x)
z funkcji wymiernej R(x) = , to znaczy
Q(x)
Z Z
P (x)
R(x) dx = dx.
Q(x)

Jeżeli stopień wielomianu P jest nie mniejszy od stopnia wielomianu Q, to należy najpierw
wykonać dzielenie z resztą wielomianu P przez Q. Wtedy

P (x) = q(x)Q(x) + r(x),

gdzie stopień reszty r jest mniejszy od stopnia Q. Stąd

Z Z Z
r(x)
R(x) dx = q(x) dx + dx.
Q(x)

Będziemy zatem od tej pory zakładać, że licznik ma mniejszy stopień od mianownika.

6.1 Metoda współczynników nieoznaczonych

Wielomian Q można rozłożyć na iloczyn czynników nierozkładalnych, to znaczy

Q(x) = (x − a1 )α1 · . . . · (x − an )αn (x2 + b1 x + c1 )β1 · . . . · (x2 + bm x + cm )βm , (1)

gdzie żaden z wielomianów x2 + bi x + ci nie ma pierwiastków rzeczywistych. Wtedy istnieją

stałe Aji , Bkl , Ckl ∈ R, takie że

P (x) A11 A12 A1α1

R(x) = = + + . . . + + ...+
Q(x) x − a1 (x − a1 )2 (x − a1 )α1
An1 An2 Anα1
+ + + . . . + +
x − an (x − an )2 (x − an )αn
B11 x + C11 B21 x + C21 Bβ11 x + Cβ11
+ + ... + 2 + ...+
x2 + b1 x + c1 (x2 + b1 x + c1 )2 (x + b1 x + c1 )β1
B1m x + C1m B2m x + C2m Bβm1 x + Cβm1
+ 2 + + ... + 2 . (2)
x + bm x + cm (x2 + bm x + cm )2 (x + bm x + cm )βm

Po wymnożeniu równania (2) obustronnie przez Q(x), nieznane stałe można wyznaczyć na
przykład poprzez

• I sposób porównanie współczynników przy odpowiednich potęgach x-ów,

• II sposób wstawienie do przekształconego równania (2) dowolnych wartości rzeczywi-

stych x, otrzymując układ równań do rozwiązania.
Z
Mając dany rozkład na ułamki proste, aby znaleźć całkę R(x) dx zauważmy najpierw, że

Aji Aji
Z
1
dx = · .
(x − aj )α 1 − α (x − aj )α−1

4
Pozostaje zatem wyznaczyć całki typu
Z
Bx + C
dx. (3)
(x2 + bx + c)n
Na początek, przez sprowadzenie trójmianu do postaci kanonicznej oraz odpowiednie podsta-
wienie, przekształcamy całkę (3) do postaci
Z
Dx + E
dx,
(x2 + 1)n
a następnie rozdzielamy
Z Z Z
Dx + E x 1
2 n
dx = D 2 n
dx + E dx.
(x + 1) (x + 1) (x + 1)n
2

Oczywiście, po zastosowaniu podstawienia x2 + 1 = t, otrzymujemy

Z Z
x 1 1 1 1 1
2 n
dx = n
dt = n−1
= . (4)
(x + 1) 2t 2(1 − n) t 2(1 − n) (x + 1)n−1
2

Całki Z
1
dx
(x2 + 1)n
nie wyznaczymy explicite, natomiast podamy formułę redukcyjną, która umożliwi wyznaczania
jej wartości dla konkretnego n.
Oznaczmy najpierw Z
1
In = dx.
(x + 1)n
2

Wtedy

1 + x2 − x2 x2
Z Z Z Z
1 x
In = dx = dx − dx = In−1 − x dx.
(x2 + 1)n (x2 + 1)n−1 (x2 + 1)n (x2 + 1)n

Na mocy wzoru na całkowanie przez części, wykorzystując równość (4), otrzymujemy

Z
1 x 1 1
In = In−1 − 2 n−1
+ dx =
2(1 − n) (x + 1) 2(1 − n) (x + 1)n−1
2

1 x 1
= In−1 − 2 n−1
+ In−1 =
2(1 − n) (x + 1) 2(1 − n)
 
1 x 1
= + 1− In−1 .
2(n − 1) (x2 + 1)n−1 2(n − 1)
Z
1
Wystarczy zatem znać wartość I1 = dx = arc tg x oraz skorzystać z formuły reduk-
x2 + 1
cyjnej, aby obliczyć dowolną całkę typu (3).

6.2 Metoda Ostrogradskiego

W przypadku, gdy wielomian Q ma pierwiastki wielokrotne (co oznacza, że w rozkładzie
(1) przynajmniej jedna z liczb αi , βj jest większa od 1) wiemy, że
Z Z
X(x) Y (x)
R(x) dx = + dx, (5)
Q1 (x) Q2 (x)

5
gdzie Q1 jest największym wspólnym dzielnikiem wielomianów Q i Q0 (pochodnej wielomianu
Q), a wielomian Q2 dany jest równością

Q(x)
Q2 (x) = .
Q1 (x)

Funkcje X oraz Y są wielomianami, których stopnie są mniejsze odpowiednio od stopni wielo-

mianów Q1 i Q2 . Współczynniki X, Y można wyznaczyć różniczkując równość (5).

7 Całki funkcji niewymiernych

Z "   pq1   pq2 #
ax + b 1 ax + b 2
7.1 Całki typu R x, , ,...
cx + d cx + d
Niech "   pq1   pq2 #
ax + b 1 ax + b 2
R(x)
b = R x, , ,...
cx + d cx + d
  p1   p2
ax + b q1 ax + b q2
będzie funkcją wymierną zmiennych x, , , . . . dla pewnych liczb całko-
cx + d cx + d
witych p1 , q1 , p2 , q2 , . . . . Wtedy całkę Z
R(x)
b dx

znajdujemy przez podstawienie

ax + b
,tn =
cx + d
gdzie n jest najmniejszą wspólną wielokrotnością mianowników q1 , q2 , . . . , sprowadzając ją do
jednej z całek rozważanych wcześniej.
Z
Pn (x)
7.2 Całki typu √ dx
ax2 + bx + c
Jeżeli Pn jest wielomianem stopnia n, to powyższą całkę można zapisać jako
Z
Pn (x) √ Z
1
√ dx = Qn−1 (x) ax + bx + c + λ √
2 dx, (6)
2
ax + bx + c 2
ax + bx + c
gdzie Qn−1 jest wielomianem stopnia n − 1, a λ pewną liczbą rzeczywistą. Współczynniki
wielomianu Qn−1 oraz stałą λ znajdujemy, różniczkując równość (6).
Z
1
7.3 Całki typu √ dx
(x − a)n ax2 + bx + c
Powyższa całka sprowadza się do całki z punktu 7.2 przez podstawienie
1
t= .
x−a

6
 Z
8 Całki dwumienne xm(a + bxn)p dx

Niech liczby m, n oraz p będą wymierne. Całkę dwumienną można przedstawić jako kom-
binację funkcji elementarnych wtedy i tylko wtedy, gdy zachodzi jeden z warunków

a) p jest liczbą całkowitą (otrzymujemy całkę z sumy jednomianów).

m+1
b) jest liczbą całkowitą. Stosujemy wtedy podstawienie ts = a + bxn , gdzie s jest
n
mianownikiem liczby p.
m+1
c) + p jest liczbą całkowitą. Stosujemy wtedy podstawienie ts = ax−n + b.
n

9 Całki funkcji trygonometrycznych

Z
9.1 Całki typu sinm x cosn x dx

Oznaczmy powyższą całkę przez Im,n dla dowolnych liczb całkowitych m, n. W zależności
od parzystości m oraz n stosujemy jedną z poniższych metod:

a) m = 2k + 1 jest dodatnią liczbą nieparzystą. Wtedy

Z Z
Im,n = sin x sin x cos x dx = (1 − cos2 x)k cosn x sin x dx
2k n

i stosujemy podstawienie t = cosx.

b) n = 2k + 1 jest dodatnią liczbą nieparzystą. Podobnie jak poprzednio

Z Z
Im,n = sin x cos x cos x dx = sinm x(1 − sin2 x)k cos x dx
m 2k

i stosujemy podstawienie t = sin x.

c) m i n są dodatnimi liczbami parzystymi. Przekształcamy całkę, wykorzystując wzory try-

gonometryczne

1 − cos (2x) 1 + cos (2x)

sin2 x = , cos2 x = , 2 sin x cos x = sin (2x).
2 2

d ) m i n są ujemnymi liczbami jednakowej parzystości. Mamy

Z
1 1
Im,n = −m dx =
sin x cos n−2 x cos2 x
Z  −m/2
1 n−2 1
= 1+ 2 (1 + tg2 x) 2 dx =
tg x cos2 x
m+n
(1 + t2 ) 2 −1
Z
= dt,
tm
wykorzystując podstawienie t = tg x.

7
 Z Z
m
e) n = −m. Zapisujemy całkę w postaci tg x dx lub ctgm x dx, tak aby wykładnik m
był dodatni. Następnie wykorzystujemy tożsamość
1 1
tg2 x = −1 lub ctg2 x = − 1.
cos2 x sin2 x

f ) W pozostałych przypadkach można wykorzystać metodę redukcyjną, podobną do przed-

stawionej w punkcie 6.1.
Z
9.2 Całki typu sin (mx) cos (nx) dx
Z Z Z
W całkach postaci sin (mx) cos (nx) dx, sin (mx) sin (nx) dx lub cos (mx) cos (nx) dx
wykorzystujemy wzory
1
sin (mx) cos (nx) = [sin (m + n)x + sin (m − n)x],
2
1
sin (mx) sin (nx) = [cos (m − n)x − cos (m + n)x],
2
1
cos (mx) cos (nx) = [cos (m − n)x + cos (m + n)x].
2
Z
9.3 Całki typu R(sin x, cos x) dx

Jeżeli R jest funkcją wymierną, to przez podstawienie

x
t = tg
2
możemy sprowadzić badaną całkę do całki funkcji wymiernej. Korzystamy przy tym z tożsa-
mości
2t 1 − t2 2 dt
sin x = 2
, cos x = 2
, dx = .
1+t 1+t 1 + t2
W przypadku, gdy zachodzi równość

R(sin x, cos x) = R(− sin x, − cos x),

możemy podstawiać
t = tg x.
Wtedy
t 1 dt
sin x = √ , cos x = √ , x = arc tg t, dx = .
1 + t2 1 + t2 1 + t2

Uwaga. Analogicznych metod jak we wszystkich powyższych typach można używać do całek
funkcji hiperbolicznych.

8
10 Podstawienie trygonometryczne i hiperboliczne
Z p
10.1 Całki typu R(x, ax2 + bx + c) dx

Przez sprowadzenie trójmianu do postaci kanonicznej oraz standardowe podstawienie prze-

kształcamy całkę do jednej z poniższych postaci
Z √
a) R(t, A2 − t2 ) dt,
Z √
b) R(t, A2 + t2 ) dt,
Z √
c) R(t, t2 − A2 ) dt.

Następnie, stosujemy odpowiednie podstawienia

a) t = A tgh u lub t = A sin u,

b) t = A sinh u lub t = A tg u,
1
c) t = A cosh u lub t = A .
cos u
Warto przy tej okazji pamiętać o podstawowych tożsamościach hiperbolicznych

• cosh2 u − sinh2 u = 1,
cosh (2u) − 1
• sinh2 u = ,
2
cosh(2u) + 1
• cosh2 u = ,
2
• 2 sinh u cosh u = sinh (2u).

Ponadto, jeżeli t = sinh u, to

√ √
cosh u = 1 + t2 , u = ln (t + t2 + 1),

natomiast jeżeli t = cosh u, to

√ √
sinh u = t2 − 1, u = ln(t − t2 − 1).