Professional Documents
Culture Documents
Logika to zespół dyscyplin naukowych, które łączy to, iż zajmują się zagadnieniami, które w
ten czy inny sposób dotyczą form sprawnego myślenia.
Rozdział I
OGÓLNE WIADOMOŚCI O JĘZYKU JAKO O SYSTEMIE ZNAKÓW
Znak to dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko spowodowane przez kogoś ze względu na to,
iż jakieś wyraźnie ustanowione czy zwyczajowo ukształtowane reguły nakazują wiązać z tym
układem rzeczy czy zjawiskiem myśli określonego typu.
Np. Słowo „ogień” jest znakiem językowym ognia, czyli zjawiska spalania.
Oznaka ( objaw, symptom ) jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia to wszystko to, co
współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje skierowanie nań czyjeś
myśli, choć nie istnieją inne reguły znaczeniowe, które by takie skierowanie myśli
nakazywały.
Np. Dym jest oznaką ognia.
Język to system obejmujący wyznaczony przez pewne reguły zbiór znaków słownych,
znaków, z którymi odpowiednie reguły nakazują wiązać myśli określonego typu, a inne
reguły określają dopuszczalny sposób wiązania tych znaków w wyrażenia złożone.
Wyznaczony jest przez trzy grupy reguł:
a) wyznaczające zasób słów danego języka,
b) reguły znaczeniowe,
c) reguły składniowe ( syntaktyczne ).
1
Języki naturalne powstają w sposób spontaniczny- np. język polski
Znaczenie wyrażenia w danym języku, jeśli wśród ludzi mówiących danym językiem istniej
pewien ustalony sposób posługiwania się danym wyrazem czy wyrażeniem jako znakiem.
Np. słowo „wiewiórka” oznacza w języku polskim małe puchate zwierzątko, a w języku
angielskim słowo to nic nie oznacza.
Słownictwo to zasób słów mających w danym języku ustalone znaczenie. Ulega on ciągłemu
rozszerzeniu.
Np. słowa „weekend”, „touch pad” czy „internet”.
Słownik to zbiór słów z danego języka, których znaczenie zna dana osoba.
a) czynny – zasób słów, którymi dana osoba umiejętnie posługuje się w danym języku
(np. „kot”)
b) bierny – zasób słów, które dana osoba rozumie, choć sama ich nie używa
(np. „omnibus”)
Idiomy to wyrażenia w danym języku, które mają swoiste znaczenie, odmienne niż te, które
wyznaczałoby zwykłe znaczenie wyrazów składowych (np. „biały kruk”)
Metajęzyk to język wyższego stopnia, w którym formułuje się wypowiedzi o języku niższego
stopnia.
Np. wyrażenie w języku I stopnia: „Jan śpi”, wyrażenie w metajęzyku „Piotr powiedział, że
Jan śpi”
Zdania ( w sensie logicznym ) to takie wyrażenia, które głoszą iż tak i tak jest czy też tak
i tak nie jest. W sensie gramatycznym zdaniami logicznymi są tylko zdania oznajmujące.
Np. Jan jest adwokatem.
Nazwy to takie wyrażenia , które nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego
w zdaniu. Np. Jan, adwokat, wiewiórka
2
Funktory to takie wyrażenia, które nie są zdaniami ani nazwami, lecz służą do wiązania
jakichś wyrażeń w wyrażenia bardziej złożone.
a) zdaniotwórcze
b) nazwotwórcze
c) funktorotwórcze
Argumenty danego funktora to wyrazy czy wyrażenia, które są przez ten funktor wiązane
w złożoną całość.
a) funktory o argumentach nazwowych
b) funktory o argumentach zdaniowych
lub
a) mające 1 argument
b) mające 2 lub więcej argumentów
3
Role semiotyczne wypowiedzi:
a) opisowa - tak a tak jest lub nie jest, opis określonego stanu rzeczy (przedmiot
zainteresowania semantyki, pozostałe role są przedmiotem zainteresowań pragmatyki)
Np. Jan ogląda kota.
b) ekspresyjna - wyraża przeżycia podmiotu mówiącego
Np. Kocham cię! (do dziewczyny, wyznanie miłości),
Kurwa jego mać! (właśnie przed chwilą uciekł ostatni pociąg, wyznanie gniewu)
c) sugestywna - jeśli oddziaływuje na odbiorcę jako bodziec określonego zachowania się
Np. Pożar!, Czy mógłby pan zamknąć okno?
d) performatywna – poprzez sformułowanie wypowiedzi ustnej lub pisemnej w określonych
okolicznościach życia społecznego dokonuje się aktów o charakterze umownym,
konwencjonalnym, taka wypowiedź zmienia układ życia społecznego
Np. Tak! (wypowiedziane przez pana młodego podczas ślubu),
ręczne podpisanie umowy (jako potwierdzenie zgody, na zawarte w niej warunki)
Porozumienie zachodzi wtedy, gdy nadawca właściwie użył słów o odpowiednim znaczeniu,
a odbiorca należycie dosłyszał czy też dostrzegł te słowa i przyporządkował im taką myśl
właśnie, jaką zamierzał wywołać twórca znaku.
Nieporozumienie zachodzi wtedy, gdy wypowiedziane przez twórcę znaku słowa wywołują
u odbiorcy myśl innego rodzaju niż ta, którą zamierzał wywołać twórca.
Niezrozumienie zachodzi wtedy, gdy słowa przez kogoś wypowiedziane nie wywołały, jako
znak u odbiorcy myśli o określonej treści.
Rozdział II
NAZWY
Treść nazwy generalnej to taki zespół cech, na podstawie którego osoba używająca danej
nazwy we właściwy dla danego języka sposób gotowa jest uznać jakiś dowolny przedmiot za
desygnat tej nazwy, jeśli stwierdzi w nim te cechy łącznie, a przy stwierdzeniu braku którejś
z nich- odmówić mu charakteru desygnatu tej nazwy.
Np. Treść nazwy „kwadrat”: figura płaska, czworoboczna, równoboczna, prostokątna,
wpisywana w koło, o bokach parami równoległych, o przekątnych równych itd.
Cechy konstytutywne (istotne) to takie, które wystarczają do tego, aby odróżnić desygnaty
danej nazwy od innych przedmiotów.
Np. „kwadrat” to prostokąt o wszystkich bokach równych.
4
Treść leksykalna to taki konstytutywny zespół cech, który jako najprościej wyjaśniający,
znajdziemy w encyklopedii czy w słowniku.
Podział nazw:
a) według liczby wyrazów składowych
- proste, np. skrypt
- złożone np. student I roku prawa
b) według charakteru tego, do czego się odnoszą
- konkretne – nazwy rzeczy i osób, np. stół, sędzia
- abstrakcyjne – nazwy cech wspólnych wielu przedmiotów, zdarzeń, stanów rzeczy,
stosunków między przedmiotami
Np. (odpowiednio) białość, kradzież, płacz, braterstwo
Błąd hipostazowania popełnia ten, kto dopatruje się jakiegoś fizykalnego, to znaczy
zajmującego w jakimś czasie jakąś przestrzeń, przedmiotu, który odpowiadałby nazwie
abstrakcyjnej
Np. "prawo" traktuje jako rzecz materialną
c) według sposobu wskazywania desygnatów
- indywidualne – służą do oznaczenia poszczególnych przedmiotów, nie przypisując przez to
danemu przedmiotowi takich czy innych właściwości wyróżniających go.
Np. Poznań, Karol Kaczmarek
- generalne – przysługują przedmiotowi ze względu na jakieś cechy, które temu przedmiotowi
przypisujemy,
Np. budynek, krzesło, student wydziału prawa, krasnoludek
d) według liczby desygnatów
- ogólne - mają więcej niż jeden desygnat
Np. koń, żołnierz, babka Adama Mickiewicza
- jednostkowe- mają jeden desygnat
Np. naturalny satelita Ziemi, najdłuższa rzeka w Polsce, matka Adama Mickiewicza
- puste – bezprzedmiotowe, nie mają desygnatu
Np. stupiętrowy dom w Poznaniu
UWAGA:
Nazwy jednostkowe to nie to samo, co nazwy indywidualne. Nazwa „najstarszy człowiek na
świecie” to nazwa jednostkowa generalna – nie wskazuje na określoną osobę, lecz na kogoś,
posiadającego określoną cechę, przy czym taka osoba może być tylko jedna.
5
e) według struktury desygnatów
- zbiorowe – określają zbiór poszczególnych przedmiotów
Np. las (zbiór drzew), biblioteka (zbiór książek)
- niezbiorowe – określają pojedyncze przedmioty
Np. drzewo, książka
f) ze względu na możliwość określenia zakresu nazwy
- ostre- jeśli umiemy, znając należycie dany język, bez wątpliwości rozstrzygnąć o każdym
napotkanym przedmiocie, z którym odpowiednio zapoznaliśmy się, czy jest on czy nie,
desygnatem danej nazwy
Np. „Wiewiórka”, bo wszyscy wiemy, że to małe puchate zwierzątko.
- nazwy wyraźne - umiemy podać zespół cech, wystarczających dla odróżnienia
desygnatów danej nazwy od innych przedmiotów.
Np. „Samochód o silniku hybrydowym” dla specjalisty od motoryzacji, zna dokładnie
cechy takiego pojazdu.
- nazwy intuicyjne - na podstawie ogólnego wyglądu danego przedmiotu, bez
zastanawiania się nad treścią danej nazwy, umiemy określić, czy jest on, czy nie jest
desygnatem danej nazwy.
Np. „Samochód o silniku hybrydowym” dla laika, bo wie mniej więcej co to jest.
- nieostre- jeżeli o pewnych napotkanych przedmiotach, mimo dobrego zapoznania się z ich
cechami, nie umiemy orzec, czy są, czy nie desygnatami danej nazwy, to nazwę taką
określamy jako nazwę nieostrą. Wiąże się to z tym, iż niektóre nazwy nie mają wyraźnej
treści, to znaczy nawet ten, kto dobrze zna dany język, nie umiałby podać takiego zespołu
cech, który pozwoliłyby w sposób stanowczy odróżnić desygnaty danej nazwy od innych
przedmiotów.
Np. „Wysoki mężczyzna”, bo nie wiemy dokładnie, ile ktoś musi mieć wzrostu, by go nazwać
wysokim.
Rozdział III
STOSUNKI MIĘDZY ZAKRESAMI NAZW
Klasa wydzielona to podzbiór klasy uniwersalnej, w której mieszczą się desygnaty danej
nazwy. Pozostałe przedmioty nie będące desygnatami tej nazwy tworzą klasę negatywną.
Np. pies, nie-pies
6
b) podrzędności zakresu nazwy S i nazwy P.
Istnieją przedmioty, które są desygnatami i nazwy S i nazwy P, nie ma takich przedmiotów,
które byłyby S nie będąc zarazem P, ale są takie, które byłyby S nie będąc zarazem P, ale są
takie, które są desygnatami P, choć nie są S.
d) krzyżowania się
Istnieją S, które są zarazem P, istnieją S, które nie są P oraz istnieją P, które nie są S.
e) wykluczania
Istnieją S, które nie są P, istnieją P, które nie są S, natomiast nie istnieją takie przedmioty,
które byłyby desygnatami i nazwy S i nazwy P.
Sprzeczność zakresów nazw wykluczających się – gdy mamy jakąś nazwę i nazwę
negatywną, zakresy obu nazw tworzą klasę uniwersalną, każdy przedmiot należy do zakresu
jednej albo drugiej nazwy.
Np. kamień i nie-kamień
Przeciwieństwo zakresów nazw wykluczających się – gdy nazwy te nie mają wspólnych
desygnatów, a ich zakresy nie tworzą łącznie klasy uniwersalnej. Zatem istnieją takie
przedmioty, które nie należą do zakresu ani jednej ani drugiej nazwy.
Np. słowik i osioł
Synonimy to takie nazwy, które są w danym języku równoznaczne, mają takie same zakresy,
czyli zachodzi między nimi stosunek zamienności.
7
Rozdział IV
DEFINICJE
Definicja nominalna to wyrażenie w ten czy inny sposób podające informację o znaczeniu
jakiegoś słowa czy słów. Jest wypowiedzią II stopnia. Bezpośrednio określa, jak w danym
języku równoznacznie zastępować można pewien wyraz czy wyrazy słowami znanymi już co
do znaczenia osobie, na użytek, której podajemy definicje.
Np. Wyraz „deltoid” znaczy tyle, co „czworokąt o dwóch parach boków przyległych
równych”.
8
Podział definicji ze względu na budowę:
a) definicje równościowe - składają się z trzech części:
1) definiendum - zwrot językowy zawierający wyraz definiowany
2) łącznik - zwrot łączący stwierdzająca, iż definiendum ma takie samo znaczenie, jak
wyrazy zawarte w trzeciej części definicji
3) definiens - wyrazy użyte do zdefiniowania zwrotu
Np. Bursztyn (definindum) jest to (łącznik) skamieniała żywica (definiens)
- definicja klasyczna – definicja równościowa, mająca postać:
„Wyraz A znaczy tyle, co wyrażenie B (genus – rodzaj, do którego należy gatunek
przedmiotów oznaczonych nazwą A) mające cechę C (differentia specifica – różnica
gatunkowa)”
Np. Dom (A) jest to budynek (B – genus) mieszkalny (C – differentia specifica)
- definicja nieklasyczna - polega na wskazaniu zakresu nazw, które w sumie dają zakres
nazwy definiowanej, np. Zboże to pszenica, jęczmień, owies itd...
- rodzaje stylizacji definicji równościowych:
- słownikowa - "A jest równoznaczne z wyrażeniem B mające cechę C",
Np. „Ustawa” znaczy tyle, co wyrażenie "zbiór przepisów prawnych uchwalony jako całość
przez parlament"- definiendum i definiens występują w suspozycji materialnej.
- semantyczna - "A oznacza przedmioty B mające cechę B".
Np. Wyrazem „działalność” określamy szereg czynności związanych jednym zasadniczym
celem. - tylko definiendum występuje w suspozycji materialnej.
- przedmiotowa- "Przedmioty z gatunku A to przedmioty rodzaju B wyróżniające się
cechą C"
Np. Popielniczka jest to naczynie przeznaczone do zbierania popiołu i niedopałków
papierosów.
b) definicje aksjomatyczne inaczej przez postulaty - polegają na tym, iż wyraz definiowany
umieszczamy w zdaniu lub w kilku zdaniach, w których inne wyrazy mają znane nam już
znaczeni i na podstawie przykładu posługiwania się wyrazem definiowanym w tych zdaniach
pozwalamy się innym domyślać, jakie znaczenie nadajemy temu wyrazowi.
Np. Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania
oznaczonego dzieła, a zamawiający do wypłaty wynagrodzenia.
9
Definicja za szeroka - jeśli zakres definiensa obejmuje także jakieś przedmioty, nie należące
do zakresu definiendum.
Np. Prokurator jest to pracownik prokuratury.
Definicja za wąska- jeśli zakres definiensa nie obejmuje wszystkich przedmiotów należących
do zakresu definiendum.
Np. Ołówek to przyrząd do pisania złożony z pręcika grafitu, umieszczonego w niebieskiej
drewnianej oprawce.
Rozdział V
PODZIAŁ LOGICZNY
10
Podział dychotomiczny według cech kontradyktorycznych (sprzecznych) to podział, który
w obrębie zakresu dzielonego wyróżnia klasę przedmiotów posiadających pewną cechę
i klasę tej cechy nie posiadającą.
Np. Pracowników dzielimy na urzędników i nie-urzędników.
Podział naturalny – w każdym członie podziału grupują się przedmioty pod wieloma
względami do siebie podobne.
Np. Podział mieszkańców Łodzi pod względem wykonywanego zawodu, bo łączą się z tym
zwykle inne cechy.
Podział sztuczny – do jednego członu trafiają przedmioty podobne pod jakimś jednym tylko
względem, a pod wieloma innymi niepodobne do siebie.
Np. Podział mieszkańców Łodzi pod względem pierwszej litery ich nazwiska.
Błędy podziału:
a) wynikające z braku ostrości nazw członów podziału:
Np. Podział książek w bibliotece na stare i nowe. Nazwy stare i nowe są tu
niedoprecyzowane.
b) wynikające z tworzenia członów podziału według przedziałów liczbowych,
których wielkości graniczne powtarzają się.
Np. podział rodzin na rodziny z 0-1 dzieci, 1-3 dzieci, 3-5 dzieci itd.
WNIOSEK: Nie mylić podziału logicznego z partycją albo wyróżnianiem typów przedmiotu.
11
Rozdział VI
ZDANIE
Zdanie prawdziwe to zdanie, które opisuje rzeczywistość taką, jaka ona jest.
Np. Stolicą Polski jest Warszawa.
Zdanie fałszywe to zdanie, które opisuje rzeczywistość inaczej niż się ona ma.
Np. Stolicą Hiszpanii jest Sewilla.
Wartości logiczne to prawdziwość (1) albo fałszywość (0) zdania. Wartość logiczna jest
obiektywna, nawet jeżeli twierdzi się, że dla kogoś dane zdanie jest prawdziwe, a dla kogoś
jest fałszywe, to jedna z tych osób się myli.
Np. „Jan twierdzi, że jest najlepszym prawnikiem w mieście” i „Piotr twierdzi, że jest
najlepszym prawnikiem w mieście”. Obiektywnie tylko jeden z nich może być najlepszym
prawnikiem w mieście.
12
Wypowiedź zdaniowa niezupełna to takie wyrażenie, które wprawdzie na gruncie danego
języka jest zdaniem w sensie logicznym, lecz o tyle spełnia rolę zdania w sensie logicznym,
o ile słuchacz zdaje sobie sprawę z pewnych domyślnych uzupełnień wypowiedzi
pominiętych przez mówiącego.
Np. "Deszcz jest pożyteczny". Zdanie to jest prawdziwe dla rolników (pod warunkiem, że nie
jest to huragan/tornado/powódź), ale fałszywa dla sprzedawców lodów. Wypowiedź taka, aby
stała się zdaniem logicznym, musi zostać doprecyzowana.
Zdanie proste to takie, którego żadna część nie jest odrębnym zdaniem, nie występują
funktory zdaniotwórcze od argumentów zdaniowych.
a) o budowie podmiotowo-orzecznikowej – a jest b.
Np. Jan jest urzędnikiem.
b) o budowie podmiotowo-orzeczeniowej – a ma własność f lub f(a).
Np. Piotr śpi.
c) zdanie egzystencjalne orzeka o istnieniu lub nieistnieniu przedmiotów jakiegoś rodzaju.
Stwierdza, że dana klasa przedmiotów jest / nie jest pusta. (ex A)
Np. Są, studenci, którzy lubią logikę. Nie ma ptaków zimnokrwistych.
d) zdanie atomiczne orzeka, iż jakieś indywiduum x, określona jednostka oznaczona nazwą
indywidualną, przynależy albo nie przynależy do określonej klasy A. Podmiotem zdania
atomicznego jest nazwa indywidualna, orzecznikiem - nazwa generalna. (x ε A)
Np. „Jan jest górnikiem” w rozumieniu „Jan” przynależy do klasy „górników”.
e) zdanie subsumpcyjne orzeka, iż jakaś klasa A w całości czy w części zawiera albo nie
zawiera się w jakiejś klasie B. Ma strukturę S jest P, gdzie S to subiectum (podmiot),
a P to preadicatum (orzecznik).
Np. „Pies jest kręgowcem” w rozumieniu „psy” przynależą do klasy „kręgowców”.
- ze względu na „ilość” i „jakość” zdania subsumcyjne dzielimy na:
- ogólno-twierdzące – Każde S jest P. (S a P)
Np. Każdy szpak jest ptakiem.
- ogólno-przeczące – Żadne S nie jest P. (S e P)
Np. Żaden sędzia nie jest prokuratorem.
- szczegółowo-twierdzące – Niektóre S są P. (S i P)
Np. Niektórzy studenci są pracowici.
- szczegółowo-przeczące – Niektóre S nie są P (S o P)
Np. Niektórzy studenci nie są Polakami.
13
Zdanie złożone to takie, w obrębie którego występuje część będąca odrębnym zdaniem.
Składa się z funktora zdaniotwórczego uzupełnionego o pewną ilość argumentów
zdaniowych. (więcej o zdaniach złożonych w kolejnym rozdziale)
Np. Jan dotychczas nie wypełnił wyznaczonego mu zadania, ale nie doszło jeszcze do
katastrofy.
Pojęcie odpowiadające danej nazwie jest to odbicie danej nazwy w świadomości odbiorcy.
Jeśli wypowiadam ze zrozumieniem pewną nazwę, to moja myśl zwraca się ku desygnatowi
tej nazwy. Jeśli czyjaś świadomość jest skłonna reagować tak samo, to mówi się, że ta osoba
przyswoiła sobie pojęcie tej nazwy.
Omyłka polega na tym, iż dana osoba wypowiada zdanie fałszywe, sądząc iż jest to zdanie
prawdziwe.
Rozdział VII
FUNKTORY PRAWDZIWOŚCIOWE
A SPÓJNIKI MIĘDZYZDANIOWE MOWY POTOCZNEJ
NEGACJA
p 1 0
~p 0 1
Zwroty „nie jest tak, że”, „nieprawda, że” stawiamy przed zdaniem.
Np. Nie jest tak, że Jan jest obecnie sędzią.
W języku potocznym najczęściej są umieszczane wewnątrz zdania.
Np. Jan obecnie nie jest sędzią.
14
Zdania względem siebie sprzeczne to taka para zdań, z których jedno jest negacją drugiego.
Np. „Wszyscy studenci lubią logikę” i „Nie jest tak, że wszyscy studenci lubią logikę”
a) zasada sprzeczności – dwa zdania względem siebie sprzeczne nie mogą być oba
prawdziwe. ~ (p * ~ p)
b) zasada wyłączonego środka - dwa zdania względem siebie sprzeczne nie mogą być oba
fałszywe. p ^ ~ p
Np. „Moskwa jest stolicą Rosji” i „Nie jest tak, że Moskwa jest stolicą Rosji”.
c) zasada podwójnego przeczenia – negacja negacji jakiegokolwiek zdania ma taką samą
wartość logiczną, jak owo zdanie. p = ~ (~ p)
Np. Nie jest tak, że Paryż nie jest stolicą Francji”.
Zdania względem siebie przeciwne to taka para zdań, w których prawdziwość jednego
przesądza o fałszywości drugiego. np. „Piotr chodzi do przedszkola” i „Piotr jest studentem
prawa”.
KONIUNKCJA
p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p*q 1 0 0 0
UWAGA: „*” jako znak koniunkcji – zastąpił kropkę, matematyczny znak mnożenia.
Słowa „i” czy „oraz”. np. W wakacje pojadę w góry i w wakacje pojadę nad morze.
ALTERNATYWA NIEROZŁĄCZNA
p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
pvq 1 1 1 0
Słowo „lub”. np. Pójdę z dziewczyną do kina lub pójdę z nią do restauracji. Na pewno gdzieś
pójdę, ale mogę pójść w oba miejsca tego samego wieczoru.
15
ALTERNATYWA ROZŁĄCZNA
p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p|q 0 1 1 0
UWAGA: „|” jako znak alternatywy rozłącznej – zastąpił odwróconą literę „T”.
Słowo „albo”. np. Wigilia będzie u cioci albo u babci. Wigilia rodzinna na pewno się
odbędzie, ale może się odbyć tylko w jednym miejscu.
DYSJUNKCJA
p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p/q 0 1 1 1
Zwrot „bądź... bądź...”. np. Wygram bądź samochód, bądź wycieczkę zagraniczną.
Równie dobrze mogę nie wygrać nic, ale nie mogę wygrać obu tych nagród.
RÓWNOWAŻNOŚĆ
p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p=q 1 0 0 1
UWAGA: „=” jako znak równoważności – zastąpił 3 równoległe poziome kreski.
Zwrot „zawsze i tylko wtedy, gdy”. np. Dana liczba jest parzysta zawsze i tylko wtedy, gdy
jest podzielna przez 2.
IMPLIKACJA
p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p>q 1 0 1 1
UWAGA: „>” jako znak implikacji – zastąpił półowal odwrócony brzuszkiem w kierunku q.
Zwrot „jeżeli.... to...”. np. Jeżeli nie obleję żadnego egzaminu to wyjadę na ferie zimowe
w góry.
Implikacja jest fałszywa tylko wtedy, gdy poprzednik jest prawdziwy, a następnik jest
fałszywy. ~ (p > q) = p * ~ q
16
Prawdziwość implikacji opiera się na związku między tym, co głosi poprzednik i tym,
co głosi następnik:
a) przyczynowym – poprzednik mówi o przyczynie, następnik mówi o skutku lub na odwrót.
Np. „Jeśli pada deszcz to na ulicach są kałuże.” lub „Jeśli świeci żarówka, to jest prąd
w sieci”.
b) strukturalnym – powstałym z takiego a nie innego rozmieszczenia przedmiotów
w przestrzeni lub wydarzeń w czasie.
Np. „Jeśli z jednej strony domu okna wychodzą na północ to z drugiej wychodzą na południe”
lub „Jeśli teraz jest zima to za pół roku będzie lato.”
c) tetycznym – powstałym z czyjegoś ustanowienia. np. Jeśli ktoś z winy swej wyrządził
komuś szkodę, to według art. 415 KC obowiązany jest do jej naprawienia.
d) analitycznym – związanym z samym sensem użytych słów.
Np. Jeśli Jan jest starszy od Piotra to Piotr jest młodszy od Jana.
Rozdział VIII
PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE RELACJI
17
Stosunek odwrotny względem stosunku R1 to taki stosunek R2, który zachodzi pomiędzy
poprzednikiem x a następnikiem y, jeśli zachodzi odpowiednio odmienny stosunek R1
między tym y a tym x.
Np. Stosunek niższości będzie stosunkiem odwrotnym do stosunku wyższości.
Stosunek spójny w danej klasie przedmiotów to stosunek, który zachodzi w jednym lub
drugim kierunku między każdymi dowolnie wybranymi elementami tej klasy.
Np. W rodzinie panuje spójny stosunek pokrewieństwa.
18
Rozdział XI
PYTANIA I ODPOWIEDZI
Założenie danego pytania to twierdzenie, które zakłada się, stawiając to pytanie. Założenie
może być prawdziwe albo fałszywe.
a) pytanie właściwie postawione – twierdzenie jest prawdziwe
Np. „Kto przeniósł stolicę Polski do Krakowa”. Założenie tego pytania to:
„Kraków jest alby był stolicą Polski”.
b) pytanie niewłaściwie postawione – twierdzenie jest fałszywe
Np. „Kto przeniósł stolicę Polski do Gdańska?”. Założenie tego pytania to:
„Gdańsk jest albo był stolicą Polski”, które oczywiście jest fałszywe.
Zakres niewiadomej pytania jest to klasa elementów, których nazwy można wstawić na
miejsce niewiadomej pytania, zgodnie z tym, czego pytanie dotyczy.
Np. „Który z polskich poetów pisał dramaty?”. Schemat odpowiedzi: „x pisał dramaty”.
Odpowiedź „Słowacki” jest prawdziwa, odpowiedź „Konopnicka” jest fałszywa, odpowiedź
„Shakespeare” wskazuje, że osoba nie zrozumiała pytania. Więc wśród odpowiedzi
wymienionych tylko „Słowacki” należy do zakresu niewiadomej pytania (także: Mickiewicz,
Wyspiański, Kochanowski itd.)
Pytanie do uzupełnienia domaga się sformułowania odpowiedzi przez osobę, do której się
z pytaniem zwracamy.
a) zamknięte - np. Kto namalował „Damę z łasiczką”?
b) otwarte – np. Jak doszło do wybuchu II wojny światowej?
19
Odpowiedź niewłaściwa na dane pytanie do uzupełnienia to każde zdanie powstałe przez
zastąpienie partykuły pytanej wyrażeniem nie należącym do zakresu niewiadomej tego
pytania. np. - Która godzina?
- Zielony słoń.
Odpowiedź całkowita
a) wprost – stanowi odpowiedź właściwą na dane pytanie.
np. – Która godzina?
- Nie wiem.
b) nie wprost – nie jest odpowiedzią właściwą, ale z niej taka odpowiedź wynika.
np. – Która godzina?
- Nie mam zegarka. (nie padło pytanie „Czy masz zegarek?”)
Odpowiedź częściowa choć nie jest odpowiedzią właściwą, ani taka z niej nie wynika,
ale ma jednak tę wartość informacyjną, że pewne odpowiedzi właściwe pozwala wykluczyć.
np. – Która godzina?
- Jak wychodziłem z pracy to było coś koło piątej.
Rozdział XII
PRZYCZYNY NIEPOROZUMIEŃ
20
g) spór słowny (logomachia) to dyskusja, w której każdy z dyskutantów nadaje inne
znaczenia użytym słowom.
Np. Czy człowiek żyjący w zgodzie z naturą jest szczęśliwy? Zwrot „żyjący w zgodzie
z naturą” i słowo „szczęśliwy” są bardzo wieloznaczne, dlatego dyskusja na tak zadany temat
może trwać bez końca.
Rozdział XIII
UZASADNIANIE BEZPOŚREDNIE
21
Spostrzeżenia:
a) zewnętrzne – zmysłowe, dotyczące świata zewnętrznego
Np. Receptory temperatury w skórze „mówią mi”, że jest zimno, to znaczy, że temperatura
w tym pomieszczeniu jest bardzo niska.
b) wewnętrzne – introspekcyjne, zwracamy się ku procesom, zachodzącym w naszej własnej
świadomości. np. Jestem zmęczony, ale mimo to jestem w dobrym nastroju.
Błędy w spostrzeganiu:
a) bodźce dochodzą do nas zdeformowane lub stłumione
Np. przez mgłę, przez niedostateczną ilość światła
b) bodźce są źle odebrane przez niesprawne receptory
Np. problemy ze wzrokiem, zmęczenie, alkohol
c) bodźce zostaną źle rozpoznane
Np. wydaje mi się, że barokowy kościół ma sklepienie, a rzeczywistości jest to
perspektywiczne malowidło na płaskim suficie
d) rozpoznane przedmioty fizykalne mylimy pod względem ich charakteru kulturowego
Np. nie-chrześcijanin widząc krzyż nie rozpoznał w nim symbolu Chrystusa
22
Rozdział XIV
WNIOSKOWANIE DEDUKCYJNE
I JEGO PODSTAWY LOGICZNE
Wnioskowanie to proces myślowy, polegający na tym, że ktoś przyjmując pewne zdanie lub
kilka zdań za prawdziwe dochodzi na tej podstawie do przeświadczenia o prawdziwości
innego zdania.
Prawo logiczne (tautologia logiczna) to funkcja logiczna, która przy dokonaniu wszelkich
podstawień pod zmienne daje zdanie prawdziwe.
Np. p = ~ (~ p)
23
PRAWA LOGICZNE ZE ZMIENNYMI ZDANIOWYMI
~ (p * q) = (~ p ^ ~ q)
~ (p ^ q) = (~ p * ~ q)
Np. Ponieważ nie jest tak, że jeśli dzisiaj jest piątek to jutro jest niedziela,
więc jeśli dzisiaj jest piątek, to nie jest tak, że jutro jest niedziela.
24
Prawo transpozycji
ponieważ: jeżeli p to q
więc: jeżeli nie jest tak, że q, to nie jest tak, że p
Np. Ponieważ jeżeli Małgosia chodzi do przedszkola to Małgosia nie jest studentką prawa
i jeżeli Małgosia nie jest studentką prawa to Małgosia nie uczy się logiki,
więc jeżeli Małgosia chodzi do przedszkola to Małgosia nie uczy się logiki.
Modus ponendo ponens - tryb (modus) przez stwierdzenie (ponendo) stwierdzający (ponens),
stanowi schemat praktycznego wykorzystania przez nas wiedzy o tym, że z pewnego zdania
wynika inne.
ponieważ: jeżeli p, to q - i p
więc: q
25
Modus tollendo tollens – tryb (modus) przez zaprzeczenie (tollendo) zaprzeczający
(tollens), stanowi schemat praktycznego wykorzystania przez nas wiedzy o tym,
że fałszywość następstwa przesądza o fałszywości racji.
Np. Ponieważ jeżeli Jan zasztyletował kogoś to Jan był na miejscu zbrodni
i (stwierdzamy, że) nieprawda, że Jan był na miejscu zbrodni
więc nieprawda, że Jan zasztyletował kogoś.
[(p / q) * p] > ~q
Prawo eksportacji i importacji – dwa warunki konieczne pewnego stanu rzeczy tworzą
łącznie warunek wystarczający
Np. Ponieważ jeżeli karabin jest gotowy do strzału i ktoś naciska spust to pada strzał,
więc jeżeli karabin jest gotowy do strzału to, jeżeli ktoś naciska spust, pada strzał.
26
Prawo dylematu konstrukcyjnego
Dylemat prosty
Dylemat złożony
UWAGA: Metoda sprawdzania, czy dana funkcja logiczna jest / nie jest tautologią jest
w Ziembińskim na stronach 164 – 166.
System dedukcyjny
27
PRAWA LOGICZNE ZE ZMIENNYMI NAZWOWYMI
Kwadrat logiczny:
Termin rozłożony w danym zdaniu subsumpcyjnym – jeśli z samej budowy zdania widać, że
mowa jest o wszystkich desygnatach tego terminu.
a) S a P – każde S jest P, rozłożony jest S, bo wszystkie S należą do P
b) S e P – żadne S nie jest P, rozłożony jest S i P, bo wszystkie S nie należą do całej klasy P
c) S i P – niektóre S są P, żaden z nich nie jest rozłożony, bo tylko niektóre S należą do P
d) S o P – niektóre S nie są P, rozłożony jest P, bo do całej klasy P nie należą tylko niektóre
S
28
Para zdań ze sobą podprzeciwncyh: (alternatywa nierozłączna)
SiP^SoP
Mogą być oba prawdziwe, ale nie mogą być oba fałszywe.
Np. Niektóre rośliny są kwiatami ^ Niektóre rośliny nie są kwiatami..
Np. Niektóre kwiaty są roślinami ^ Niektóre kwiaty nie są roślinami.
UWAGA: „Niektóre kwiaty są roślinami” jest zdaniem prawdziwym, bo chodzi o to,
że „Przynajmniej niektóre kwiaty są roślinami”. Jeśli nadal nie rozumiesz – patrz Ziembiński
strona 73 (małym druczkiem)
Zdania podporządkowane:
SaP>SiP
SeP>SoP
Nie zachodzi tu klasyczna bezpośrednia implikacja, ale pośrednie zależności w kwadracie
logicznym (sic!).
(S a P / S e P) = ~S i P zatem jeśli S a P jest prawdziwe, to S i P też jest prawdziwe
(S e P / S a P ) = ~ S o P zatem jeśli S e P jest prawdziwe, to S o P też jest prawdziwe
Z prawdziwości S i P nie można stwierdzić prawdziwość S o P i vice versa, bo jest to
alternatywy nierozłączna, dlatego powyższa zależność nie zachodzi w drugą stronę.
Więc z S a P wynika S i P i z S e P wynika S o P, ale nie na odwrót.
UWAGA: Jeśli nadal nie rozumiesz – patrz Ziembiński strona 170.
29
Kontrapozycja zdania subsumpcyjnego to zdanie powstałe przez przestawienie
i zanegowanie obu jego terminów. Kontrapozycji nie podlegają zdania S i P.
a) prosta – tylko dla zdań S a P oraz S o P.
S a P = nie-P a nie-S
S o P = nie-P o nie-S
Np. Każdy żółw jest gadem = Każdy nie-gad jest nie-żółwiem.
Np. Niektóre żółwie nie są powolne = Niektóre nie-powolne zwierzęta nie są nie-żółwiami.
b) ograniczona – dla zdań S e P
S e P > nie-P o nie-S
Np. Żadna wiewiórka nie jest gadem > Niektóre nie-gady nie są nie-wiewiórkami.
Sylogizm kategoryczny:
a) w poprzedniku powtarza się termin wspólny M (terminus medius)
b) nie powtarzają się zmienne nazwowe, występujące jako podmiot (S) i orzecznik (P)
c) S oraz P tworzą następnik wzoru
d) nie wszystkie funkcje sylogizmu kategorycznego są prawami logicznymi
Np. (S a M * M a P) > S a P
przesłanka większa: M a P
przesłanka mniejsza: S a M
wniosek: SaP
Ponieważ każda wiewiórka jest ssakiem i każdy ssak jest zwierzęciem stałocieplnym,
więc każda wiewiórka jest zwierzęciem stałocieplnym.
30
BŁĘDY WE WNIOSKOWANIACH DEDUKCYJNYCH
Np. „Ponieważ każde zwierzę żyjące w morzu jest rybą i każdy wieloryb jest zwierzęciem
żyjącym w morzu, więc każdy wieloryb jest rybą.”
Jest to wnioskowanie z sylogizmu kategorycznego (M a P * S a M) > S a P,
ale mimo to jego wniosek jest fałszywy, bo „Każde zwierzę żyjące w morzu jest rybą”
jest przesłanką fałszywą.
Np. „Ponieważ każdy prokurator jest urzędnikiem, więc każdy urzędnik jest prokuratorem”.
Wnioskowanie S a P = P a S nie jest prawem logicznym, więc prawdziwa przesłanka nie
zawsze doprowadzi do prawdziwego wniosku.
Rozdział XV
WNIOSKOWANIE UPRAWDOPODOBNIAJĄCE
schemat: S1 ε P przesłanki
S2 ε P
S3 ε P
…
Sn ε P
SaP wniosek
31
b) niezupełna– jeśli nie wiadomo nam, czy nie ma innych przedmiotów danego rodzaju
oprócz tych, które zostały wymienione w przesłankach jednostkowych. Wnioskowanie
zawodne. Prawdopodobieństwo prawdziwości wniosku rośnie wraz ze wzrostem liczby
zbadanych przypadków.
Np. Małgosia umie skakać na skakance, Zosia umie skakać na skakance, Krysia umie skakać
na skakance i każda kolejna dziewczynka w klasie umie skakać na skakance. Z tego możemy
wnioskować, że każda 7-letnia dziewczynka umie skakać na skakance.
Kanony indukcji eliminacyjnej to pewne ogólne wskazówki, jak wykrywać związek między
występowaniem zjawisk pewnego rodzaju a występowaniem zjawisk innego rodzaju.
a) kanon zgodności – jeżeli zjawisko Z występowało jednocześnie z różnymi innymi
zjawiskami podejrzanymi o związek z tym zjawiskiem, a wśród owych zjawisk stale
występowało zjawisko X, podczas gdy inne nie występowały stale - to prawdopodobnie
zjawisko X ma istotny związek ze zjawiskiem Z.
Np. Za każdym razem, kiedy w magazynie dochodziło do kradzieży, jednym z pracowników
obecnych był Jan. Więc on prawdopodobnie jest złodziejem, chociaż nie jest to pewne.
b) kanon jedynej różnicy - jeżeli zjawisko Z stale występowało, gdy wystąpiło zjawisko X
i stale nie występowało, gdy nie wystąpiło zjawisko X, choć inne poprzednio występujące
zjawiska zachodziły również i w tych przypadkach - to prawdopodobnie zjawisko X ma
istotny związek ze zjawiskiem Z.
Np. Ogień się pali, gdy ma dostęp do tlenu. Gdy odetniemy dopływ tlenu, ogień gaśnie.
Widocznie obecność tlenu jest konieczna do tego, aby ogień się palił.
c) kanon zmian towarzyszących - Jeśli zjawisko Z ulega zmianom odpowiednio do zmian,
jakie zachodzą w zjawisku X, podczas gdy inne towarzyszące zjawiska pozostają bez zmian,
to prawdopodobnie zjawisko X ma istotny związek ze zjawiskiem Z.
Np. Pali się jeden z 4 palników kuchenki gazowej. Jeśli przy przekręceniu któregoś z kurków
płomień rośnie / maleje, to znaczy, że przekręcenie tego kurka ma istotny wpływ na zmianę
wielkości płomienia.
32
Wnioskowanie z analogii –między przesłankami a wnioskiem nie zachodzi stosunek
wynikania ani w jednym, ani w drugim kierunku. Odmiennie niż w przypadku indukcji nie
jesteśmy zobowiązani odrzucić wniosku, iż następny przedmiot badanego rodzaju będzie miał
daną cechę ze względu na to, iż któryś ze zbadanych dotąd przedmiotów tej cechy nie
posiadał. Typy wnioskowań z analogii:
a) każde następne S jest P - wiedząc, iż S1 jest P, S2 jest P, …, Sn jest P, skłaniamy się do
myśli, że następny przedmiot Sn+1 będzie też miał własność P. Wniosek ten nie wynika
z przesłanek i może być fałszywy.
Np. Skoro Małgosia jest blondynką, Zosia jest blondynką, Krysia jest blondynką,
to kolejna dziewczynka w klasie - Basia - też będzie blondynką. Wcale tak być nie musi,
bo Basia może być brunetką.
b) każde następne S ma cechy A, B, C, D, więc jest P - znając przedmiot S1, który ma cechy
A,B,C,D i jest P wnioskujemy, że przedmiot S2, który też ma cechy A,B,C,D przynależy do
klasy P.
Np. Skoro pierwsza dziewczynka z różową kokardą we włosach ma na imię Małgosia
i druga dziewczynka z różową kokardą we włosach ma na imię Małgosia, to kolejna
dziewczynka z różową kokardą we włosach też będzie miała na imię Małgosia. Wcale tak być
nie musi, bo może mieć na imię Basia.
Rozdział XVI
MYŚLENIE KIEROWANE Z GÓRY
POSTAWIONYMI ZASADAMI
33
Czynność dowodzenia może składać się z wielu członów:
- chcemy dowieść, że r jest prawdziwe
- wiemy, że q > r, nie wiemy czy q jest prawdziwe
- wiemy że p > q, wiemy że p jest prawdziwe
- więc p > q > r
- zatem dowiedliśmy, że r jest prawdziwe
Np. Chcemy dowieść, że w domu jest ciepło. Wiemy, że jeśli pali się w piecu, to w domu jest
ciepło, ale nie wiemy czy pali się w piecu. Wiemy, że jeśli Jan rozpalił ogień to pali się
w piecu i wiemy, że Jan rozpalił ogień. Więc jeśli Jan rozpalił ogień to pali się
w piecu i jeśli pali się w piecu, to w domu jest ciepło. Zatem dowiedliśmy, że w domu jest
ciepło.
Błąd ignorantio elenchi (nieznajomość tezy dowodowej) polega na tym, że dowodzi się
czego innego niż to, co ma być dowodzone.
Np. Jeśli kogoś nie było na miejscu przestępstwa w trakcie jego popełnienia, to nie może być
on sprawcą. Adwokat stara się dowieść, że jeśli jego klient byłby na miejscu przestępstwa, to
zostawiłby odciski palców, a że nie znaleziono jego odcisków, to znaczy, że go tam nie było.
Nie popełnienie przestępstwa to jednak nie to samo, co nie zostawienie odcisków palców,
bo sprawca podczas dokonywania przestępstwa mógł nosić rękawiczki.
34
b) znajdujemy jakieś następstwo fałszywe dla sprawdzanego zdania, a stąd dedukcyjnie
(według modus tollendo tollens) wnioskujemy o fałszywości sprawdzanego zdania jako racji.
Np. Według takiego modelu sprawdzana jest wiedza studenta na egzaminie ustnym.
Egzaminator chce sprawdzić, czy uczeń rzetelnie posiadł dany zasób wiedzy. Aby to zrobić
zadaje mu pytania. Jeśli okaże się, że student nie odpowiedział trafnie na pytanie,
egzaminator stwierdza, że nieprawdą jest, że student nauczył się rzetelnie (fałszywość
następstwa przesądza niezbicie o fałszywości racji). Jeśli okaże się, że student odpowiedział
trafnie na pytanie, to jeszcze nie oznacza, że student nauczył się rzetelnie, bo mógł akurat
mieć szczęście i „trafić w pytanie”. Jeśli jednak zadać mu kilka pytań i na każde odpowie
trafnie, to prawdopodobieństwo tego, że nauczył się rzetelnie jest bardzo duże (choć nie
pewne, bo wnioskujemy redukcyjnie, a nie dedukcyjnie).
Hipoteza wyjaśniająca stawiana na gruncie posiadanej wiedzy to takie zdanie o nie ustalonej
jeszcze wartości logicznej, które przyjmujemy tymczasowo za prawdziwe ze względu na to,
iż owo zdanie w koniunkcji ze zdaniami posiadanej wiedzy stanowi rację dla zdań o faktach
stwierdzonych w doświadczeniu:
a) stwierdzamy, iż prawdziwe jest zdanie Z o pewnym fakcie
b) mamy jakąś wiedzę W, tzn. ustaliliśmy, że pewne zdania są prawdziwe
c) chcemy znaleźć zdanie, które stanowiłoby rację dla zdania Z
d) z samych zdań tworzących naszą wiedzę W zdanie Z nie wynika
e) ale ze zdania H (hipoteza) i zdań W łącznie zdanie Z wynika.
Np. Wiemy, że Małgosia ma problemy z żołądkiem i ogólnie nie za dobrze się czuje
(jest to nasze następstwo). Wiemy również, że wczoraj wieczorem Małgosia była na imprezie
u Jasia (jest to nasza racja). Możemy postawić hipotezę wyjaśniającą, że Jaś poczęstował ją
alkoholem niewiadomego pochodzenia. Nasza hipoteza mogła okazać się trafna, ale mogło się
też okazać, że na imprezie u Jasia nie było alkoholu niewiadomego pochodzenia, a Małgosia
zatruła się przeterminowanymi chipsami.
Hipotezy konkurencyjne to niezgodne między sobą hipotezy, które mogłyby służyć jako
odmienne wyjaśnienia tych samych stwierdzonych przez nas faktów. Znalezienie jednego
chociażby fałszywego następstwa pewnej hipotezy świadczy o jej fałszywości
(z fałszywości następstwa wnosząc o fałszywości racji).
35
Teoria naukowa to sformułowanie uporządkowanego w pewien sposób zbioru zdań
orzekających o badanej przez daną naukę dziedzinie rzeczywistości.
a) w naukach formalnych teoria tworzy system aksjomatyczny, który jest zbiorem zdań
wyprowadzonych w określony sposób z jakichś przyjętych na początku bez dowodów zdań –
aksjomatów, zmiana teorii może nastąpić przez zmianę dotychczasowych aksjomatów lub
reguł, dotyczących sposobu wyprowadzania twierdzeń danego systemu z aksjomatów
np. geometria (geometria nieeuklidesowa odrzuciła jeden z aksjomatów geometrii
euklidesowej)
b) w naukach empirycznych toczy się spór o rolę dwóch rodzajów zabiegów poznawczych:
uzasadniania teorii za pomocą wnioskowań redukcyjnych i wyjaśnianie zdań,
potwierdzonych doświadczalnie
- indukcjonizm:
- nagromadzenie odpowiedniego zasobu zdań jednostkowych
- opartych na odpowiednio krytycznych spostrzeżeniach
- formułowanie na tej podstawie, w drodze indukcji, praw rejestrujących ogólnych
- próby wyjaśnienia zdań, stwierdzających te prawidłowości przez stawianie
odpowiednich hipotez wyjaśniających
- wielostronne sprawdzanie tych hipotez
- jeśli próba obalenia hipotez nie udaje się, zalicza się je do twierdzeń, uznawanych
w danej nauce za prawdziwe
- twierdzenia te są obalane, jeśli pojawiły się nowe fakty, które mogłyby je podważyć
- antyindukcjonizm (hipotetyzm):
- stawianie takich hipotez wyjaśniających, które pozwoliłyby przedstawić spójny
obraz badanej rzeczywistości
- postęp dokonuje się nie przez uzyskiwanie wysokiego prawdopodobieństwa
formułowanych uogólnień, lecz przez stawianie i kolejne obalanie konkurencyjnych
hipotez, aż do znalezienia hipotezy przydatnej dla wyjaśnienia szerokiego kręgu
stwierdzonych faktów
36