You are on page 1of 36

WSTĘP

Logika to zespół dyscyplin naukowych, które łączy to, iż zajmują się zagadnieniami, które w
ten czy inny sposób dotyczą form sprawnego myślenia.

Semiotyka to ogólna nauka o znakach, w szczególności znakach słownych ( językowych ):


a) semantyka - ogólna nauka o stosunku zachodzącym między znakami językowymi a tym, do
czego znaki te odnoszą się
b) syntaktyka - ogólna nauka o rodzajach znaków językowych i regułach poprawnego
wiązania tych znaków w wyrażenia złożone
c) pragmatyka - nauka zajmująca się zagadnieniami dotyczącymi stosunków między znakami
językowymi a wypowiadającym się czy też odbierającym wypowiedzi człowiekiem.

Logika formalna jest nauką o związkach zachodzących między prawdziwością czy


fałszywością jakichś zdań ze względu na ich budowę ( formę, strukturę ), w szczególności o
związku wynikania jednych z drugich.

Ogólna metodologia nauk zajmuje się metodami ( sposobami ) postępowania stosowanymi


w zakresie poznawania świata, przede wszystkim sposobami uzasadniania, czyli
wykazywania prawdziwości wypowiadanych przez nas twierdzeń.

Rozdział I
OGÓLNE WIADOMOŚCI O JĘZYKU JAKO O SYSTEMIE ZNAKÓW

Znak to dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko spowodowane przez kogoś ze względu na to,
iż jakieś wyraźnie ustanowione czy zwyczajowo ukształtowane reguły nakazują wiązać z tym
układem rzeczy czy zjawiskiem myśli określonego typu.
Np. Słowo „ogień” jest znakiem językowym ognia, czyli zjawiska spalania.

Oznaka ( objaw, symptom ) jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia to wszystko to, co
współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje skierowanie nań czyjeś
myśli, choć nie istnieją inne reguły znaczeniowe, które by takie skierowanie myśli
nakazywały.
Np. Dym jest oznaką ognia.

Substrat materialny znaku:


a) trwały ( napis na materiale, znak drogowy, kamień graniczny ),- znaki takie służą nie tylko
do porozumiewania się, ale także do utrwalania treści,
b) nietrwały ( błysk światła, dźwięk mowy ludzkiej, sygnał gwizdkiem )

Język to system obejmujący wyznaczony przez pewne reguły zbiór znaków słownych,
znaków, z którymi odpowiednie reguły nakazują wiązać myśli określonego typu, a inne
reguły określają dopuszczalny sposób wiązania tych znaków w wyrażenia złożone.
Wyznaczony jest przez trzy grupy reguł:
a) wyznaczające zasób słów danego języka,
b) reguły znaczeniowe,
c) reguły składniowe ( syntaktyczne ).

1
Języki naturalne powstają w sposób spontaniczny- np. język polski

Języki sztuczne skonstruowane są dla jakichś potrzeb- np. język esperanto

Znaczenie wyrażenia w danym języku, jeśli wśród ludzi mówiących danym językiem istniej
pewien ustalony sposób posługiwania się danym wyrazem czy wyrażeniem jako znakiem.
Np. słowo „wiewiórka” oznacza w języku polskim małe puchate zwierzątko, a w języku
angielskim słowo to nic nie oznacza.

Homonim to słowo, które w danym języku ma kilka znaczeń


Np. słowo „zamek” oznacza twierdzę warowną i zamek do drzwi

Słownictwo to zasób słów mających w danym języku ustalone znaczenie. Ulega on ciągłemu
rozszerzeniu.
Np. słowa „weekend”, „touch pad” czy „internet”.

Słownik to zbiór słów z danego języka, których znaczenie zna dana osoba.
a) czynny – zasób słów, którymi dana osoba umiejętnie posługuje się w danym języku
(np. „kot”)
b) bierny – zasób słów, które dana osoba rozumie, choć sama ich nie używa
(np. „omnibus”)

Idiomy to wyrażenia w danym języku, które mają swoiste znaczenie, odmienne niż te, które
wyznaczałoby zwykłe znaczenie wyrazów składowych (np. „biały kruk”)

Metajęzyk to język wyższego stopnia, w którym formułuje się wypowiedzi o języku niższego
stopnia.
Np. wyrażenie w języku I stopnia: „Jan śpi”, wyrażenie w metajęzyku „Piotr powiedział, że
Jan śpi”

Język prawny to język, w którym formułowane są ustawy i podobne akty prawodawcze.

Język prawniczy to metajęzyk języka prawnego. Formułuje się w nim wypowiedzi o


normach prawnych.

Kategoria syntaktyczna to kategoria wyrażenia wyróżnianego ze względu na ich rolę w


budowaniu wyrażeń złożonych. Wyraz czy wyrażenie należą do tej samej kategorii
syntaktycznej, jeżeli w poprawnie zbudowanym wyrażeniu złożonym jedne z nich można
zastępować drugimi, a składność tego wyrażenia złożonego będzie zachowana.

Zdania ( w sensie logicznym ) to takie wyrażenia, które głoszą iż tak i tak jest czy też tak
i tak nie jest. W sensie gramatycznym zdaniami logicznymi są tylko zdania oznajmujące.
Np. Jan jest adwokatem.

Nazwy to takie wyrażenia , które nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego
w zdaniu. Np. Jan, adwokat, wiewiórka

2
Funktory to takie wyrażenia, które nie są zdaniami ani nazwami, lecz służą do wiązania
jakichś wyrażeń w wyrażenia bardziej złożone.
a) zdaniotwórcze
b) nazwotwórcze
c) funktorotwórcze

Argumenty danego funktora to wyrazy czy wyrażenia, które są przez ten funktor wiązane
w złożoną całość.
a) funktory o argumentach nazwowych
b) funktory o argumentach zdaniowych
lub
a) mające 1 argument
b) mające 2 lub więcej argumentów

n/n to funktor nazwotwórzy od 1 argumentu nazwowego, wystarczy dołączyć 1 nazwę,


aby powstała nazwa złożona
Np. „zielony” (funktor), zielony stół, zielona suknia

n/nn to funktor nazwotwórzy od 2 argumentów nazwowowych, wystarczy dołączyć 2 nazwy,


aby powstała nazwa złożona
Np. „nad” (funktor), most nad rzeką, obraz nad tapczanem

n/nnn to funktor nazwotwórzy od 3 argumentów nazwowowych, wystarczy dołączyć


3 nazwy, aby powstała nazwa złożona
Np. „między ... a” (funktor), most między Warszawą a Pragą

z/n to funktor zdaniotwórzczy od 1 argumentu nazwowego, wystarczy dołączyć 1 nazwę,


aby powstało zdanie
Np. „śpi” (funktor), Jan śpi, kot śpi

z/nn to funktor zdaniotwórzczy od 2 argumentów nazwowych, wystarczy dołączyć 2 nazwy,


aby powstało zdanie
Np. „ogląda” (funktor), Jan ogląda kota, kot ogląda szafę

z/z to funktor zdaniotwórzczy od 1 argumentu zdaniowego, wystarczy dołączyć 1 zdanie,


aby powstało zdanie złożone
Np. „nie jest tak, że...” (funktor), nie jest tak, że Jan śpi

z/zz to funktor zdaniotwórzczy od 2 argumentów zdaniowych, wystarczy dołączyć 2 zdania,


aby powstało zdanie złożone
Np. „chociaż... to...” (funktor), chociaż Jan śpi, to Piotr czuwa

(z/n)/(z/n) to funktor funktorotwórczy od argumentu funktorowego, jeśli dołączymy dany


funktor, to otrzymamy funktor zdaniotwórczy od 1 argumentu zdaniowego
Np. „głęboko” (funktor funktorotwórczy), dołączamy do funktora zdaniotwórczego „śpi”,
otrzymujemy funktor „głęboko śpi”

3
Role semiotyczne wypowiedzi:
a) opisowa - tak a tak jest lub nie jest, opis określonego stanu rzeczy (przedmiot
zainteresowania semantyki, pozostałe role są przedmiotem zainteresowań pragmatyki)
Np. Jan ogląda kota.
b) ekspresyjna - wyraża przeżycia podmiotu mówiącego
Np. Kocham cię! (do dziewczyny, wyznanie miłości),
Kurwa jego mać! (właśnie przed chwilą uciekł ostatni pociąg, wyznanie gniewu)
c) sugestywna - jeśli oddziaływuje na odbiorcę jako bodziec określonego zachowania się
Np. Pożar!, Czy mógłby pan zamknąć okno?
d) performatywna – poprzez sformułowanie wypowiedzi ustnej lub pisemnej w określonych
okolicznościach życia społecznego dokonuje się aktów o charakterze umownym,
konwencjonalnym, taka wypowiedź zmienia układ życia społecznego
Np. Tak! (wypowiedziane przez pana młodego podczas ślubu),
ręczne podpisanie umowy (jako potwierdzenie zgody, na zawarte w niej warunki)

Porozumienie zachodzi wtedy, gdy nadawca właściwie użył słów o odpowiednim znaczeniu,
a odbiorca należycie dosłyszał czy też dostrzegł te słowa i przyporządkował im taką myśl
właśnie, jaką zamierzał wywołać twórca znaku.

Nieporozumienie zachodzi wtedy, gdy wypowiedziane przez twórcę znaku słowa wywołują
u odbiorcy myśl innego rodzaju niż ta, którą zamierzał wywołać twórca.

Niezrozumienie zachodzi wtedy, gdy słowa przez kogoś wypowiedziane nie wywołały, jako
znak u odbiorcy myśli o określonej treści.

Rozdział II
NAZWY

Nazwa to wyraz/wyrażenie rozumiane jednoznacznie, które nadaje się na podmiot lub


orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu.
Np. Jan, adwokat, ale też: „fundament siły Rzeczypospolitej”

Desygnat nazwy to przedmiot, dla którego dana nazwa jest znakiem.


Np. desygnatem nazwy „kot” jest małe puchate zwierzątko

Treść nazwy generalnej to taki zespół cech, na podstawie którego osoba używająca danej
nazwy we właściwy dla danego języka sposób gotowa jest uznać jakiś dowolny przedmiot za
desygnat tej nazwy, jeśli stwierdzi w nim te cechy łącznie, a przy stwierdzeniu braku którejś
z nich- odmówić mu charakteru desygnatu tej nazwy.
Np. Treść nazwy „kwadrat”: figura płaska, czworoboczna, równoboczna, prostokątna,
wpisywana w koło, o bokach parami równoległych, o przekątnych równych itd.

Cechy konstytutywne (istotne) to takie, które wystarczają do tego, aby odróżnić desygnaty
danej nazwy od innych przedmiotów.
Np. „kwadrat” to prostokąt o wszystkich bokach równych.

Cechy konsekutywne to wszystkie pozostałe.


Np. „kwadrat” to figura płaska o bokach parami równoległych, o równych przekątnych...

4
Treść leksykalna to taki konstytutywny zespół cech, który jako najprościej wyjaśniający,
znajdziemy w encyklopedii czy w słowniku.

Supozycje to role znaczeniowe, w których może występować nazwa generalna.


a) prosta – nazwa używana w wypowiedzi jako znak dla poszczególnego przedmiotu tego
właśnie rodzaju, dla określonego desygnatu tej nazwy.
Np. Zając przebiegł mi drogę.
b) formalna – nazwa dla całego gatunku przedmiotów
Np. Zając jest pospolity w Polsce.
c) materialna – użycie jakiegoś wyrazu jako znaku dla niego samego
Np. Słowo „zając” jest rzeczownikiem rodzaju męskiego, liczby pojedynczej, składa się
z dwóch sylab i pięciu liter.

Zakres nazwy to klasa ( zbiór ) wszystkich desygnatów tej nazwy.


- zakres nazwy indywidualnej obejmuje z założenia jeden desygnat,
- zakres nazwy generalnej wyznaczony jest przez treść nazwy,

Podział nazw:
a) według liczby wyrazów składowych
- proste, np. skrypt
- złożone np. student I roku prawa
b) według charakteru tego, do czego się odnoszą
- konkretne – nazwy rzeczy i osób, np. stół, sędzia
- abstrakcyjne – nazwy cech wspólnych wielu przedmiotów, zdarzeń, stanów rzeczy,
stosunków między przedmiotami
Np. (odpowiednio) białość, kradzież, płacz, braterstwo
Błąd hipostazowania popełnia ten, kto dopatruje się jakiegoś fizykalnego, to znaczy
zajmującego w jakimś czasie jakąś przestrzeń, przedmiotu, który odpowiadałby nazwie
abstrakcyjnej
Np. "prawo" traktuje jako rzecz materialną
c) według sposobu wskazywania desygnatów
- indywidualne – służą do oznaczenia poszczególnych przedmiotów, nie przypisując przez to
danemu przedmiotowi takich czy innych właściwości wyróżniających go.
Np. Poznań, Karol Kaczmarek
- generalne – przysługują przedmiotowi ze względu na jakieś cechy, które temu przedmiotowi
przypisujemy,
Np. budynek, krzesło, student wydziału prawa, krasnoludek
d) według liczby desygnatów
- ogólne - mają więcej niż jeden desygnat
Np. koń, żołnierz, babka Adama Mickiewicza 
- jednostkowe- mają jeden desygnat
Np. naturalny satelita Ziemi, najdłuższa rzeka w Polsce, matka Adama Mickiewicza 
- puste – bezprzedmiotowe, nie mają desygnatu
Np. stupiętrowy dom w Poznaniu
UWAGA:
Nazwy jednostkowe to nie to samo, co nazwy indywidualne. Nazwa „najstarszy człowiek na
świecie” to nazwa jednostkowa generalna – nie wskazuje na określoną osobę, lecz na kogoś,
posiadającego określoną cechę, przy czym taka osoba może być tylko jedna.

5
e) według struktury desygnatów
- zbiorowe – określają zbiór poszczególnych przedmiotów
Np. las (zbiór drzew), biblioteka (zbiór książek)
- niezbiorowe – określają pojedyncze przedmioty
Np. drzewo, książka
f) ze względu na możliwość określenia zakresu nazwy
- ostre- jeśli umiemy, znając należycie dany język, bez wątpliwości rozstrzygnąć o każdym
napotkanym przedmiocie, z którym odpowiednio zapoznaliśmy się, czy jest on czy nie,
desygnatem danej nazwy
Np. „Wiewiórka”, bo wszyscy wiemy, że to małe puchate zwierzątko.
- nazwy wyraźne - umiemy podać zespół cech, wystarczających dla odróżnienia
desygnatów danej nazwy od innych przedmiotów.
Np. „Samochód o silniku hybrydowym” dla specjalisty od motoryzacji, zna dokładnie
cechy takiego pojazdu.
- nazwy intuicyjne - na podstawie ogólnego wyglądu danego przedmiotu, bez
zastanawiania się nad treścią danej nazwy, umiemy określić, czy jest on, czy nie jest
desygnatem danej nazwy.
Np. „Samochód o silniku hybrydowym” dla laika, bo wie mniej więcej co to jest.
- nieostre- jeżeli o pewnych napotkanych przedmiotach, mimo dobrego zapoznania się z ich
cechami, nie umiemy orzec, czy są, czy nie desygnatami danej nazwy, to nazwę taką
określamy jako nazwę nieostrą. Wiąże się to z tym, iż niektóre nazwy nie mają wyraźnej
treści, to znaczy nawet ten, kto dobrze zna dany język, nie umiałby podać takiego zespołu
cech, który pozwoliłyby w sposób stanowczy odróżnić desygnaty danej nazwy od innych
przedmiotów.
Np. „Wysoki mężczyzna”, bo nie wiemy dokładnie, ile ktoś musi mieć wzrostu, by go nazwać
wysokim.

Rozdział III
STOSUNKI MIĘDZY ZAKRESAMI NAZW

Klasa uniwersalna przedmiotów to klasa, obejmująca wszystkie przedmioty (w szerokim


znaczeniu tego słowa) na świecie.

Klasa wydzielona to podzbiór klasy uniwersalnej, w której mieszczą się desygnaty danej
nazwy. Pozostałe przedmioty nie będące desygnatami tej nazwy tworzą klasę negatywną.
Np. pies, nie-pies

Rodzaje stosunków między zakresami nazw:


a) zamienności
Istnieją przedmioty, które są jednocześnie desygnatami nazwy S i nazwy P, lecz nie ma takich
desygnatów nazwy S, które nie byłyby desygnatami nazwy P i nie ma takich desygnatów
nazwy P, które nie byłyby desygnatami nazwy S.

6
b) podrzędności zakresu nazwy S i nazwy P.
Istnieją przedmioty, które są desygnatami i nazwy S i nazwy P, nie ma takich przedmiotów,
które byłyby S nie będąc zarazem P, ale są takie, które byłyby S nie będąc zarazem P, ale są
takie, które są desygnatami P, choć nie są S.

c) nadrzędności zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P.


Istnieją przedmioty, które są desygnatami i nazwy S i nazwy P, prócz tego są przedmioty
będące desygnatami nazwy S, które nie są desygnatami nazwy P, lecz nie ma takich, które
byłyby desygnatami P nie będąc desygnatami S.

d) krzyżowania się
Istnieją S, które są zarazem P, istnieją S, które nie są P oraz istnieją P, które nie są S.

e) wykluczania
Istnieją S, które nie są P, istnieją P, które nie są S, natomiast nie istnieją takie przedmioty,
które byłyby desygnatami i nazwy S i nazwy P.

Sprzeczność zakresów nazw wykluczających się – gdy mamy jakąś nazwę i nazwę
negatywną, zakresy obu nazw tworzą klasę uniwersalną, każdy przedmiot należy do zakresu
jednej albo drugiej nazwy.
Np. kamień i nie-kamień

Przeciwieństwo zakresów nazw wykluczających się – gdy nazwy te nie mają wspólnych
desygnatów, a ich zakresy nie tworzą łącznie klasy uniwersalnej. Zatem istnieją takie
przedmioty, które nie należą do zakresu ani jednej ani drugiej nazwy.
Np. słowik i osioł

Synonimy to takie nazwy, które są w danym języku równoznaczne, mają takie same zakresy,
czyli zachodzi między nimi stosunek zamienności.

7
Rozdział IV
DEFINICJE

Definicja realna podaje taką charakterystykę pewnego przedmiotu lub przedmiotów


określonego rodzaju, którą tym i tylko tym przedmiotom można przypisać. Ujmuje istotę tych
przedmiotów. Jest formułowana w języku I stopnia.
Np. Człowiek jest istotą rozumną, zdolną do abstrakcyjnego myślenia, umiejącą wytwarzać
narzędzia.

Definicja nominalna to wyrażenie w ten czy inny sposób podające informację o znaczeniu
jakiegoś słowa czy słów. Jest wypowiedzią II stopnia. Bezpośrednio określa, jak w danym
języku równoznacznie zastępować można pewien wyraz czy wyrazy słowami znanymi już co
do znaczenia osobie, na użytek, której podajemy definicje.
Np. Wyraz „deltoid” znaczy tyle, co „czworokąt o dwóch parach boków przyległych
równych”.

Uwaga: definicja realna funkcjonuje nie zależnie od języka, w którym została


wypowiedziana, bo stwierdza istotę definiowanego przedmiotu, definicja nominalna
funkcjonuje tylko w obrębie danego języka, bo określa znaczenie użytych słów.
Np. słowo „bursztyn” w języku polskim znaczy „skamieniała żywica”,
słowo „bursztyn” w języku angielskim nie znaczy nic.

Podział definicji ze względu na zadania:


a) definicje sprawozdawcze - wskazują, jakie znaczenia ma czy miał kiedyś wyraz
definiowany w pewnym języku. Jeśli dana nazwa jest nazwą nieostrą, to definicja ta musi tą
nieostrość zachować.
Np. We współczesnym języku polskim wyraz „księgarnia” znaczy tyle, co nazwa „sklep,
w którym sprzedaje się książki”.
b) definicje projektujące - ustalają znaczenie jakiegoś słowa na przyszłość w projektowanym
sposobie mówienia.
- konstrukcyjne, inaczej swobodnie projektujące - kiedy ustalamy znaczenie pewnego wyrazu
na przyszłość nie licząc się zupełnie z dotychczasowym znaczeniem tego wyrazu, gdy jakieś
w ogóle przedtem posiadał.
Np. „roślinniczek” (neologizm) jest to mały pojemnik, w którym przechowuje się rośliny,
„sól” jest to substancja, której cząsteczki składają się z atomów metalu i reszty kwasowej
(nowe znaczenie tego słowa, pierwotnie oznaczało co innego)
- regulujące - jeśli ustala na przyszłość wyraźne znaczenie pewnego wyrazu licząc się jednak
z dotychczasowym, niedostatecznie określonym znaczeniem tego wyrazu.
Np. „przyuczona pielęgniarka, w rozumieniu niniejszej ustawy, jest to osoba, która bez
przygotowania teoretycznego wykonywała w zakładach zamkniętych służby zdrowia funkcje
pielęgniarskie w okresie co najmniej 2 lat”
c) definicje ostensywne, inaczej deiktyczne - przez pokazanie przedmiotu
Np. "Przedmiot zielony jest to przedmiot takiego oto koloru"- z pokazaniem odpowiednio
zabarwionej płaszczyzny.

8
Podział definicji ze względu na budowę:
a) definicje równościowe - składają się z trzech części:
1) definiendum - zwrot językowy zawierający wyraz definiowany
2) łącznik - zwrot łączący stwierdzająca, iż definiendum ma takie samo znaczenie, jak
wyrazy zawarte w trzeciej części definicji
3) definiens - wyrazy użyte do zdefiniowania zwrotu
Np. Bursztyn (definindum) jest to (łącznik) skamieniała żywica (definiens)
- definicja klasyczna – definicja równościowa, mająca postać:
„Wyraz A znaczy tyle, co wyrażenie B (genus – rodzaj, do którego należy gatunek
przedmiotów oznaczonych nazwą A) mające cechę C (differentia specifica – różnica
gatunkowa)”
Np. Dom (A) jest to budynek (B – genus) mieszkalny (C – differentia specifica)
- definicja nieklasyczna - polega na wskazaniu zakresu nazw, które w sumie dają zakres
nazwy definiowanej, np. Zboże to pszenica, jęczmień, owies itd...
- rodzaje stylizacji definicji równościowych:
- słownikowa - "A jest równoznaczne z wyrażeniem B mające cechę C",
Np. „Ustawa” znaczy tyle, co wyrażenie "zbiór przepisów prawnych uchwalony jako całość
przez parlament"- definiendum i definiens występują w suspozycji materialnej.
- semantyczna - "A oznacza przedmioty B mające cechę B".
Np. Wyrazem „działalność” określamy szereg czynności związanych jednym zasadniczym
celem. - tylko definiendum występuje w suspozycji materialnej.
- przedmiotowa- "Przedmioty z gatunku A to przedmioty rodzaju B wyróżniające się
cechą C"
Np. Popielniczka jest to naczynie przeznaczone do zbierania popiołu i niedopałków
papierosów.
b) definicje aksjomatyczne inaczej przez postulaty - polegają na tym, iż wyraz definiowany
umieszczamy w zdaniu lub w kilku zdaniach, w których inne wyrazy mają znane nam już
znaczeni i na podstawie przykładu posługiwania się wyrazem definiowanym w tych zdaniach
pozwalamy się innym domyślać, jakie znaczenie nadajemy temu wyrazowi.
Np. Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania
oznaczonego dzieła, a zamawiający do wypłaty wynagrodzenia.

Błąd ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane) - nieprzystosowanie definicji do


słownika osoby, dla której ta definicja jest przeznaczona.
Np. Polopiryna to kwas acetylosalicylowy. 

Bład idem per idem (to samo przez to samo)


a) błędne koło bezpośrednie - gdy wyraz definiowany występuje w części stanowiącej
definiens. np. Logika jest nauką o myślenie zgodnym z prawidłami logiki.
b) błędne koło pośrednie - występuje wtedy, gdy wyraz A definiujemy przy użyciu wyrazu B,
wyraz B przy pomocy wyrazu C, a wyraz C wymaga zdefiniowania przez wyraz A.
Np. Logika to nauka o poprawnym myśleniu. Myślenie poprawne to myślenie logiczne.
Myślenie logiczne to myślenie zgodne z prawidłami logiki.

9
Definicja za szeroka - jeśli zakres definiensa obejmuje także jakieś przedmioty, nie należące
do zakresu definiendum.
Np. Prokurator jest to pracownik prokuratury.

Definicja za wąska- jeśli zakres definiensa nie obejmuje wszystkich przedmiotów należących
do zakresu definiendum.
Np. Ołówek to przyrząd do pisania złożony z pręcika grafitu, umieszczonego w niebieskiej
drewnianej oprawce.

Błąd przesunięcie kategorialnego - w definiensie podajemy jako określenie rodzajowe


genus zasadniczo odmienny niż ten, który należałoby wskazać dla właściwego określenia
dotychczasowego znaczenia definiendum, a mianowicie z innej kategorii ontologicznej.
Np. Czerń to tyle, co rzecz czarna. (czerń jest kolorem, a więc nie może być rzeczą)

Rozdział V
PODZIAŁ LOGICZNY

Przeprowadzić podział logiczny nazwy N na zakresy nazw A, B, C, D... to znaczy stwierdzić,


iż każdy desygnat nazwy N jest desygnatem jednej i tylko jednej nazwy A, B, C, D...
Suma zakresów nazw A, B, C, D... tworzy nazwę N.
Np. Nazwę „obywatel polski” możemy podzielić na: „przedpoborowy, pobororowy, żołnierz
służby czynnej, rezerwista, zwolniony z obowiązku służby wojskowej”

Całość dzielona (totum divisionis) to zakres, który zostaje poddany podziałowi.

Człony podziału (membra divisionis) to wyróżniane w podziale zakresy nazw podrzędnych.


Np. Pociągi (totum divisionis) dzielimy na: pociągi elektryczne, pociągi spalinowe, pociągi
inne (membran divisionis).

Człon podziału „Inni” – po wydzieleniu wszystkich znanych członów bezpiecznie jest


umieścić również człon „inni”, w którym ewentualnie mogłyby się znaleźć desygnaty, które
nie pasują do pozostałych członów podziału.

Warunki poprawności podziału:


Jeśli podział nie spełnia tych warunków, nie jest podziałem logicznym.
a) wyczerpujący – jeśli każdy z desygnatów nazwy, której zakres dzielimy, nie może być
zaliczony do dwóch członów naraz.
Podział niewyczerpujący to np. podział pociągów na towarowe i osobowe, bo są też pociągi
techniczne, które spełniają inne funkcje niż dwa pozostałe typy.
b) rozłączny – jeśli żaden z desygnatów nazwy, której zakres dzielimy, nie może być
zaliczony do dwóch członów podziału naraz.
Podział nierozłączny to np. podział ogółu pracowników według zawodów, które wykonują,
bo byliby tacy, którzy wykonują dwa różne zawody, i ci byliby liczeni podwójnie.

Zasada podziału to wyróżnienie członów podziału wedle jednego określonego sposobu, co


ma zapewnić, że podział będzie wyczerpujący i rozłączny.
Np. Podział Polaków na blondynów i rolników jest błędny, bo zrobiony nie według tej samej
zasady podziału.

10
Podział dychotomiczny według cech kontradyktorycznych (sprzecznych) to podział, który
w obrębie zakresu dzielonego wyróżnia klasę przedmiotów posiadających pewną cechę
i klasę tej cechy nie posiadającą.
Np. Pracowników dzielimy na urzędników i nie-urzędników.

Determinanda to ogólna cecha, według której odmian (determinantów) wyróżniamy człony


podziału.
Np. Ołówki dzielimy według determinanty „kolor oprawki” na determinanty: „żółty, zielony,
czerwony, czarny itd..”

Podział naturalny – w każdym członie podziału grupują się przedmioty pod wieloma
względami do siebie podobne.
Np. Podział mieszkańców Łodzi pod względem wykonywanego zawodu, bo łączą się z tym
zwykle inne cechy.

Podział sztuczny – do jednego członu trafiają przedmioty podobne pod jakimś jednym tylko
względem, a pod wieloma innymi niepodobne do siebie.
Np. Podział mieszkańców Łodzi pod względem pierwszej litery ich nazwiska.

Błędy podziału:
a) wynikające z braku ostrości nazw członów podziału:
Np. Podział książek w bibliotece na stare i nowe. Nazwy stare i nowe są tu
niedoprecyzowane.
b) wynikające z tworzenia członów podziału według przedziałów liczbowych,
których wielkości graniczne powtarzają się.
Np. podział rodzin na rodziny z 0-1 dzieci, 1-3 dzieci, 3-5 dzieci itd.

Klasyfikacja to wielostopniowy podział logiczny.


Np. Prawo dzielimy na karne, cywilne, finansowe itd., następnie prawo cywilne dzielimy na
osobowe, rzeczowe, zobowiązania itd.

Wyróżnienie typów przedmiotów – w jakim stopniu przedmioty z pewnego zbioru mają


cechy zbliżone do przedmiotu o interesujących nas cechach przedmiotu wzorcowego.
Mówimy przy tym o przedmiotach mniej lub bardziej typowych.
Np. Zwykła lampa biurowa jest przedmiotem typowym, a lampa, zaprojektowana przez
„szalonego” paryskiego designera futurystycznych przedmiotów użytkowych zapewne już
typowa nie będzie. 

Partycja to wyróżnienie części składowych pewnego przedmiotu.


Np. Rower dzieli się (partycja) na koła, kierownica, łańcuch, rama itd.,
ale rowery (podział logiczny) dzielimy na rowery górskie, kolarki, rowerki dla dzieci itd.

WNIOSEK: Nie mylić podziału logicznego z partycją albo wyróżnianiem typów przedmiotu.

11
Rozdział VI
ZDANIE

Zdanie w sensie logicznym to wyrażenie jednoznaczne stwierdzające na gruncie danych reguł


języka, iż tak a tak jest albo tak a tak nie jest. Są to tylko takie wyrażenia, o których możemy
powiedzieć, iż są prawdziwe albo fałszywe.
Np. Jan Kowalski jest górnikiem.

Zdarzenie to fakt, iż rzecz czy osoba R w momencie T wykazywała własność W, w innym


momencie T1 tej własności nie wykazywała ( albo odwrotnie ).
Np. 10 minut temu biały Fiat Punto zderzył się z czarnym BMW. 5 minut później było już po
zderzeniu.

Stan rzeczy to fakt, iż rzecz czy osoba R w okresie od momentu T do momentu T1


nieprzerwanie wykazywała własność W.
Np. Jan spał od 22.00 do 6.00 rano.

Zdanie prawdziwe to zdanie, które opisuje rzeczywistość taką, jaka ona jest.
Np. Stolicą Polski jest Warszawa.

Zdanie fałszywe to zdanie, które opisuje rzeczywistość inaczej niż się ona ma.
Np. Stolicą Hiszpanii jest Sewilla.

Wartości logiczne to prawdziwość (1) albo fałszywość (0) zdania. Wartość logiczna jest
obiektywna, nawet jeżeli twierdzi się, że dla kogoś dane zdanie jest prawdziwe, a dla kogoś
jest fałszywe, to jedna z tych osób się myli.
Np. „Jan twierdzi, że jest najlepszym prawnikiem w mieście” i „Piotr twierdzi, że jest
najlepszym prawnikiem w mieście”. Obiektywnie tylko jeden z nich może być najlepszym
prawnikiem w mieście.

Zdania logiczne dzielimy na:


a) zdania analityczne to takie, których prawdziwość jest przesądzona ze względu na samo
znaczenie użytych w nich słów, zdanie, któremu nie można zaprzeczyć bez naruszenia reguł
określających znaczenie użytych w nim słów.
Np. Minuta składa się z 60 sekund.
b) zdanie wewnętrznie kontradyktoryczne to takie, którego fałszywość jest przesądzona ze
względu na samo znaczenie użytych w nim słów.
Np. Sześcian jest linią.
c) zdanie syntetyczne to takie, którego wartość logiczna nie jest przesądzona ze względu na
znaczenie.
Np. Jan jest dobrym lekarzem.
d) zdania których wartość logiczna jest nieznana
Np. Trzech policjantów strzeliło w tym samym czasie do uciekającego przestępcy. W wyniku
postrzału przestępca zmarł. Na ciele była tylko 1 rana postrzałowa. Więc zdanie „Policjant
A1/A2/A3 zabił przestępcę B” jest zdaniem, którego wartość logiczna jest nieznana
(tylko 1 z nich może być prawdziwe).

12
Wypowiedź zdaniowa niezupełna to takie wyrażenie, które wprawdzie na gruncie danego
języka jest zdaniem w sensie logicznym, lecz o tyle spełnia rolę zdania w sensie logicznym,
o ile słuchacz zdaje sobie sprawę z pewnych domyślnych uzupełnień wypowiedzi
pominiętych przez mówiącego.
Np. "Deszcz jest pożyteczny". Zdanie to jest prawdziwe dla rolników (pod warunkiem, że nie
jest to huragan/tornado/powódź), ale fałszywa dla sprzedawców lodów. Wypowiedź taka, aby
stała się zdaniem logicznym, musi zostać doprecyzowana.

Funkcja zdaniowa to takie wyrażenie opisowe, które zawiera zmienne ( x, y, z, S, M, P ).


Po dokonaniu odpowiednich podstawień na miejsce zmiennych staje się zdaniem w sensie
logicznym.
a) zmienne nazwowe – Np. Każde S jest P. (Każdy notariusz jest prawnikiem)
b) zmienne zdaniowe – Np. Jeżeli p to q. (Jeżeli Jan śpi, to Piotr czuwa.)

Kwantyfikator ogólny to znak odnoszący się do zmiennej czy zmiennych występującej


w danej funkcji. Oznacza on, iż dla wszelkich podstawień nazw na miejsce zmiennej x w tej
funkcji powstawać będą jedynie zdania prawdziwe ( ∏x ).
Np. Jeśli x jest żółte, to x jest kolorowe.

Kwantyfikator szczegółowy oznacza, iż dana funkcja zdaniowa przy niektórych


przynajmniej podstawieniach nazw na miejsce danej zmiennej zmienia się w zdanie
prawdziwe ( ∑x ).
Np. „x jest kolorowe i x jest żółte”, bo nie wszystkie kolorowe x są żółtymi x .

Zdanie proste to takie, którego żadna część nie jest odrębnym zdaniem, nie występują
funktory zdaniotwórcze od argumentów zdaniowych.
a) o budowie podmiotowo-orzecznikowej – a jest b.
Np. Jan jest urzędnikiem.
b) o budowie podmiotowo-orzeczeniowej – a ma własność f lub f(a).
Np. Piotr śpi.
c) zdanie egzystencjalne orzeka o istnieniu lub nieistnieniu przedmiotów jakiegoś rodzaju.
Stwierdza, że dana klasa przedmiotów jest / nie jest pusta. (ex A)
Np. Są, studenci, którzy lubią logikę. Nie ma ptaków zimnokrwistych.
d) zdanie atomiczne orzeka, iż jakieś indywiduum x, określona jednostka oznaczona nazwą
indywidualną, przynależy albo nie przynależy do określonej klasy A. Podmiotem zdania
atomicznego jest nazwa indywidualna, orzecznikiem - nazwa generalna. (x ε A)
Np. „Jan jest górnikiem” w rozumieniu „Jan” przynależy do klasy „górników”.
e) zdanie subsumpcyjne orzeka, iż jakaś klasa A w całości czy w części zawiera albo nie
zawiera się w jakiejś klasie B. Ma strukturę S jest P, gdzie S to subiectum (podmiot),
a P to preadicatum (orzecznik).
Np. „Pies jest kręgowcem” w rozumieniu „psy” przynależą do klasy „kręgowców”.
- ze względu na „ilość” i „jakość” zdania subsumcyjne dzielimy na:
- ogólno-twierdzące – Każde S jest P. (S a P)
Np. Każdy szpak jest ptakiem.
- ogólno-przeczące – Żadne S nie jest P. (S e P)
Np. Żaden sędzia nie jest prokuratorem.
- szczegółowo-twierdzące – Niektóre S są P. (S i P)
Np. Niektórzy studenci są pracowici.
- szczegółowo-przeczące – Niektóre S nie są P (S o P)
Np. Niektórzy studenci nie są Polakami.

13
Zdanie złożone to takie, w obrębie którego występuje część będąca odrębnym zdaniem.
Składa się z funktora zdaniotwórczego uzupełnionego o pewną ilość argumentów
zdaniowych. (więcej o zdaniach złożonych w kolejnym rozdziale)
Np. Jan dotychczas nie wypełnił wyznaczonego mu zadania, ale nie doszło jeszcze do
katastrofy.

Pojęcie odpowiadające danej nazwie jest to odbicie danej nazwy w świadomości odbiorcy.
Jeśli wypowiadam ze zrozumieniem pewną nazwę, to moja myśl zwraca się ku desygnatowi
tej nazwy. Jeśli czyjaś świadomość jest skłonna reagować tak samo, to mówi się, że ta osoba
przyswoiła sobie pojęcie tej nazwy.

Przeżycie odpowiadające wypowiedzianemu czy usłyszanemu zdaniu może polegać na:


a) wydaniu sądu - gdy osoba żywi ugruntowane przeświadczenie, iż tak a tak jest, czy też tak
i tak nie jest
b) przypuszczeniu - gdy osoba nie ma ustalonego przeświadczenia, iż tak jest, jak głosi
zdanie, lecz tylko skłonność do przyjmowania, iż tak właśnie jest.
Np. Niedouczony student na egzaminie ustnym.
c) rozumieniu - gdy w ogóle nie żywimy żadnych przeświadczeń co do wartości logicznej
zdania. np. To jasne, co tu napisano, ale kto tam wie, czy to prawda.

Kłamstwo polega na tym, iż osoba wypowiada zdanie wbrew swoim przeświadczeniom - co


innego myśli, a co innego podaje za prawdę.

Omyłka polega na tym, iż dana osoba wypowiada zdanie fałszywe, sądząc iż jest to zdanie
prawdziwe.

Rozdział VII
FUNKTORY PRAWDZIWOŚCIOWE
A SPÓJNIKI MIĘDZYZDANIOWE MOWY POTOCZNEJ

Funktorem prawdziwościowym nazywamy taki funktor zdaniotwórczy o argumentach


zdaniowych, przy którym na podstawie samej tylko wartości logicznej jego argumentów
zdaniowych, a niezależnie od treści tych zdań, można jednoznacznie określić, jaka jest
wartość logiczna całego zdania zbudowanego za pomocą tego funktora.
a) materialne jeśli łączą zdania w sensie logicznym
b) formalne jeśli łączą funkcje zdaniowe

UWAGA: Tabelki są odwrócone, w stosunku do tych, które są w książce.

NEGACJA

p 1 0
~p 0 1

Zwroty „nie jest tak, że”, „nieprawda, że” stawiamy przed zdaniem.
Np. Nie jest tak, że Jan jest obecnie sędzią.
W języku potocznym najczęściej są umieszczane wewnątrz zdania.
Np. Jan obecnie nie jest sędzią.

14
Zdania względem siebie sprzeczne to taka para zdań, z których jedno jest negacją drugiego.
Np. „Wszyscy studenci lubią logikę” i „Nie jest tak, że wszyscy studenci lubią logikę”
a) zasada sprzeczności – dwa zdania względem siebie sprzeczne nie mogą być oba
prawdziwe. ~ (p * ~ p)
b) zasada wyłączonego środka - dwa zdania względem siebie sprzeczne nie mogą być oba
fałszywe. p ^ ~ p
Np. „Moskwa jest stolicą Rosji” i „Nie jest tak, że Moskwa jest stolicą Rosji”.
c) zasada podwójnego przeczenia – negacja negacji jakiegokolwiek zdania ma taką samą
wartość logiczną, jak owo zdanie. p = ~ (~ p)
Np. Nie jest tak, że Paryż nie jest stolicą Francji”.

Zdania względem siebie przeciwne to taka para zdań, w których prawdziwość jednego
przesądza o fałszywości drugiego. np. „Piotr chodzi do przedszkola” i „Piotr jest studentem
prawa”.

KONIUNKCJA

p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p*q 1 0 0 0
UWAGA: „*” jako znak koniunkcji – zastąpił kropkę, matematyczny znak mnożenia.

Słowa „i” czy „oraz”. np. W wakacje pojadę w góry i w wakacje pojadę nad morze.

Słowo „i” jako funktor zdaniotwórczy o argumentach zdaniowych


a) znaczenie koniunkcyjne – A jest B i C, to znaczy przedmiot A należy do klasy B i C,
tworząc część dla tych klas wspólną , czyli iloczyn tych klas.
Np. Kasia jest dziewczynką i uczennicą klasy pierwszej.
b) znaczenie enumeracyjne – A i B są C, to znaczy przedmiot A i przedmiot B należą
do klasy C. np. Kasia i Marysia są uczennicami klasy pierwszej.
c) znaczenie syntetyzujące – A i B zarazem są C, to znaczy przedmiot będący zarówno A
jak i B należy do klasy C. np. Piotr i Anna są małżeństwem.

Słowo „i” jako nazwotwórczy o argumentach nazwowych


Np. Żołnierz i poeta.

ALTERNATYWA NIEROZŁĄCZNA

p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
pvq 1 1 1 0

Słowo „lub”. np. Pójdę z dziewczyną do kina lub pójdę z nią do restauracji. Na pewno gdzieś
pójdę, ale mogę pójść w oba miejsca tego samego wieczoru.

15
ALTERNATYWA ROZŁĄCZNA

p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p|q 0 1 1 0
UWAGA: „|” jako znak alternatywy rozłącznej – zastąpił odwróconą literę „T”.

Słowo „albo”. np. Wigilia będzie u cioci albo u babci. Wigilia rodzinna na pewno się
odbędzie, ale może się odbyć tylko w jednym miejscu.

DYSJUNKCJA

p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p/q 0 1 1 1

Zwrot „bądź... bądź...”. np. Wygram bądź samochód, bądź wycieczkę zagraniczną.
Równie dobrze mogę nie wygrać nic, ale nie mogę wygrać obu tych nagród.

RÓWNOWAŻNOŚĆ

p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p=q 1 0 0 1
UWAGA: „=” jako znak równoważności – zastąpił 3 równoległe poziome kreski.

Zwrot „zawsze i tylko wtedy, gdy”. np. Dana liczba jest parzysta zawsze i tylko wtedy, gdy
jest podzielna przez 2.

Zdania równoważne, które nie są równoznaczne to takie, które tworzą prawdziwą


równoważność, ale nie są ze sobą powiązane treściowo.
Np. Kwadrat jest prostokątem zawsze i tylko wtedy, gdy Warszawa leży nad Wisła.

IMPLIKACJA

p 1 1 0 0
q 1 0 1 0
p>q 1 0 1 1
UWAGA: „>” jako znak implikacji – zastąpił półowal odwrócony brzuszkiem w kierunku q.

Zwrot „jeżeli.... to...”. np. Jeżeli nie obleję żadnego egzaminu to wyjadę na ferie zimowe
w góry.

Poprzednik implikacji to zdanie p.

Następnik implikacji to zdanie q.

Implikacja jest fałszywa tylko wtedy, gdy poprzednik jest prawdziwy, a następnik jest
fałszywy. ~ (p > q) = p * ~ q

16
Prawdziwość implikacji opiera się na związku między tym, co głosi poprzednik i tym,
co głosi następnik:
a) przyczynowym – poprzednik mówi o przyczynie, następnik mówi o skutku lub na odwrót.
Np. „Jeśli pada deszcz to na ulicach są kałuże.” lub „Jeśli świeci żarówka, to jest prąd
w sieci”.
b) strukturalnym – powstałym z takiego a nie innego rozmieszczenia przedmiotów
w przestrzeni lub wydarzeń w czasie.
Np. „Jeśli z jednej strony domu okna wychodzą na północ to z drugiej wychodzą na południe”
lub „Jeśli teraz jest zima to za pół roku będzie lato.”
c) tetycznym – powstałym z czyjegoś ustanowienia. np. Jeśli ktoś z winy swej wyrządził
komuś szkodę, to według art. 415 KC obowiązany jest do jej naprawienia.
d) analitycznym – związanym z samym sensem użytych słów.
Np. Jeśli Jan jest starszy od Piotra to Piotr jest młodszy od Jana.

Stosunek wynikania zachodzi wtedy, gdy implikacja, zachodząca pomiędzy poprzednikiem


i następnikiem jest prawdziwa. Poprzednik stosunku wynikania zwany jest racją, a następnik
– następstwem.

Stosunek wynikania następuje, gdy:


- racja jest prawdziwa i następstwo jest prawdziwe
- racja jest fałszywa a następstwo jest prawdziwe
- racja jest fałszywa i następstwo jest fałszywe
a) prawdziwość racji przesądza o prawdziwości następstwa
Np. Jeśli pada deszcz to na dworze jest mokro
b) fałszywość racji nie przesądza o prawdziwości albo fałszywości następstwa
Np. Jeśli nie jest tak, że pada deszcz, to nie wiemy czy jest mokro. Może jest mokro, bo ktoś
podlewał trawnik, a może w ogóle mokro nie jest.
c) prawdziwość następstwa nie przesądza o prawdziwości albo fałszywości racji
Np. Jeśli wiemy, że na ulicy jest mokro, to nie możemy stwierdzić, że padał deszcz. Może
ktoś podlewał trawnik i dlatego jest mokro.
d) fałszywość następstwa przesądza o fałszywości racji
Np. Jeśli nie jest mokro, to na pewno nie pada deszcz.

Rozdział VIII
PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE RELACJI

Pewne wyrazy i wyrażenie wskazują na relacje, jakie zachodzą między różnymi


przedmiotami: nad, pod, za, przy, po, braterstwo, wyższość, władza itd.
x R y , gdzie x jest poprzednikiem relacji, a y następnikiem relacji
Np. Jan jest bratem Piotra.

Dziedzina stosunku relacji to klasa przedmiotów, będących poprzednikami danego stosunku.


Np. Ktoś może być właścicielem psa, ale nie na odwrót. Więc pies nie należy do dziedziny
stosunku bycia właścicielem czegoś.

Przeciwdziedzina stosunku relacji to klasa przedmiotów, będących następnikami danego


stosunku. np. Człowiek może być właścicielem czegoś, ale nie na odwrót. Więc człowiek nie
należy do przeciwdziedziny stosunku bycia własnością kogoś. (pomijamy kwestie
niewolnictwa).

17
Stosunek odwrotny względem stosunku R1 to taki stosunek R2, który zachodzi pomiędzy
poprzednikiem x a następnikiem y, jeśli zachodzi odpowiednio odmienny stosunek R1
między tym y a tym x.
Np. Stosunek niższości będzie stosunkiem odwrotnym do stosunku wyższości.

Stosunek symetryczny to stosunek, który jeśli w każdym przypadku zachodzi między


poprzednikiem a następnikiem to zawsze zachodzi również między następnikiem
a poprzednikiem. np. Stosunek pokrewieństwa.

Stosunek asymetryczny to stosunek, który jeśli w każdym przypadku zachodzi między


poprzednikiem a następnikiem to nigdy nie zachodzi między następnikiem a poprzednikiem.
Np. Stosunek ojcostwa.

Stosunek nonsymetryczny (niesymetryczny) to stosunek, który jeśli zachodzi między


poprzednikiem a następnikiem to nie wiadomo, czy zachodzi między następnikiem
a poprzednikiem. np. Stosunek miłości. Jeśli Jaś kocha Małgosię, to nie wiadomo czy
Małgosia kocha Jasia. Stosunek wynikania jest klasycznym przykładem stosunku
nonsymetrycznego.

Stosunek przechodni (tranzytywny) to stosunek, który jeśli w każdym przypadku zachodzi


między x a y i między y a z, to zawsze zachodzi również między x a z.
Np. Stosunek starszeństwa. Jan jest starszy od Piotra i Piotr jest starszy od Michała, więc Jan
jest starszy od Michała.

Stosunek nieprzechodni (atranzytywny) to stosunek, który jeśli w każdym przypadku


zachodzi między x a y i między y a z, to nigdy nie zachodzi między x a z.
Np. Stosunek uprawiania seksu. Jaś kocha się z Małgosią i Małgosia kocha się z Piotrem to
Jaś na pewno nie kocha się z Piotrem (chyba, że są biseksualni i mogą się kochać zarówno ze
sobą jak i z Małgosią).

Stosunek spójny w danej klasie przedmiotów to stosunek, który zachodzi w jednym lub
drugim kierunku między każdymi dowolnie wybranymi elementami tej klasy.
Np. W rodzinie panuje spójny stosunek pokrewieństwa.

Stosunek porządkujący w danej klasie przedmiotów to stosunek, który pozwala ustawić


wszystkie przedmioty należące do danej klasy w jeden szereg, w którym każdy z nich będzie
zajmował określone miejsce. Stosunek porządkujący musi być asymetryczny, przechodni
i spójny w danej klasie przedmiotów.
Np. Uszeregowanie nazwisk uczniów w klasie według kolejności alfabetycznej.

Stosunek zwrotny w danej klasie przedmiotów to stosunek, który zachodzi między


dowolnym elementem danej klasy, a nim samym.
Np. Stosunek równości w klasie liczb. 3 = 3 itd.

Stosunek równościowy to stosunek, który jest symetryczny, przechodni i zwrotny w danej


klasie przedmiotów. Np. Stosunek tego samego koloru. Piłka, książka i długopis są koloru
czerwonego.

18
Rozdział XI
PYTANIA I ODPOWIEDZI

Pytania służą do uzyskiwania informacji co do stanu rzeczywistości. Nie są zdaniami sensie


logicznym, bo nie opisują rzeczywistości, więc nie mogą być same w sobie ani prawdziwe ani
fałszywe. np. Która jest godzina?

Założenie danego pytania to twierdzenie, które zakłada się, stawiając to pytanie. Założenie
może być prawdziwe albo fałszywe.
a) pytanie właściwie postawione – twierdzenie jest prawdziwe
Np. „Kto przeniósł stolicę Polski do Krakowa”. Założenie tego pytania to:
„Kraków jest alby był stolicą Polski”.
b) pytanie niewłaściwie postawione – twierdzenie jest fałszywe
Np. „Kto przeniósł stolicę Polski do Gdańska?”. Założenie tego pytania to:
„Gdańsk jest albo był stolicą Polski”, które oczywiście jest fałszywe.

Zakres niewiadomej pytania jest to klasa elementów, których nazwy można wstawić na
miejsce niewiadomej pytania, zgodnie z tym, czego pytanie dotyczy.
Np. „Który z polskich poetów pisał dramaty?”. Schemat odpowiedzi: „x pisał dramaty”.
Odpowiedź „Słowacki” jest prawdziwa, odpowiedź „Konopnicka” jest fałszywa, odpowiedź
„Shakespeare” wskazuje, że osoba nie zrozumiała pytania. Więc wśród odpowiedzi
wymienionych tylko „Słowacki” należy do zakresu niewiadomej pytania (także: Mickiewicz,
Wyspiański, Kochanowski itd.)

Pytanie zamknięte wyznacza określony schemat udzielenia odpowiedzi.


Np. Czy byłeś wczoraj w kinie?

Pytanie otwarte nie wyznacza określonego schematu udzielenia odpowiedzi.


Np. Co zjadłbyś dzisiaj na obiad?

Pytanie do rozstrzygnięcia domaga się wyboru jednej z danych wypowiedzi wykluczających


się. np. Kto jest ojcem dziecka Anety Krawczyk, Łyżwiński, Lepper czy Filipek?

Pytanie do uzupełnienia domaga się sformułowania odpowiedzi przez osobę, do której się
z pytaniem zwracamy.
a) zamknięte - np. Kto namalował „Damę z łasiczką”?
b) otwarte – np. Jak doszło do wybuchu II wojny światowej?

Pytanie sugestywne niepostrzeżenie narzuca zapytanemu określoną odpowiedź.


Np. Czy ta kobieta miała długie, czarne włosy?

Pytanie podchwytliwe to pytanie, zadając które pytający zmierza do uzyskania odpowiedzi,


z której wynika coś, czego odpowiadający powiedzieć nie chciał.
Np. Ilu ludzi pan zabił?

Odpowiedź właściwa na dane pytanie do uzupełnienia to każde zdanie powstałe przez


zastąpienie partykuły pytanej wyrażeniem należącym do zakresu niewiadomej tego pytania.
Odpowiedź taka może był zarówno prawdziwa jak i fałszywa.
Np. - Która godzina?
- Piąta trzydzieści.

19
Odpowiedź niewłaściwa na dane pytanie do uzupełnienia to każde zdanie powstałe przez
zastąpienie partykuły pytanej wyrażeniem nie należącym do zakresu niewiadomej tego
pytania. np. - Która godzina?
- Zielony słoń.

Odpowiedź całkowita
a) wprost – stanowi odpowiedź właściwą na dane pytanie.
np. – Która godzina?
- Nie wiem.
b) nie wprost – nie jest odpowiedzią właściwą, ale z niej taka odpowiedź wynika.
np. – Która godzina?
- Nie mam zegarka. (nie padło pytanie „Czy masz zegarek?”)

Odpowiedź częściowa choć nie jest odpowiedzią właściwą, ani taka z niej nie wynika,
ale ma jednak tę wartość informacyjną, że pewne odpowiedzi właściwe pozwala wykluczyć.
np. – Która godzina?
- Jak wychodziłem z pracy to było coś koło piątej.

Rozdział XII
PRZYCZYNY NIEPOROZUMIEŃ

Nieporozumienia co do znaczenia nazw i zwrotów:


a) duże nagromadzenie homonimów w zdaniu
Np. Prawem człowieka jest by prawo dawało mu prawo korzystania z opieki prawa, gdy jego
prawo zostało naruszone, oraz by człowiek prawy nie został przez prawo pozbawiony praw
obywatelskich.
b) pomieszanie supozycji
Np. „Pies przyjaźni się z kotem.”. W supozycji prostej ten konkretny pies, w supozycji
formalnej pies jako gatunek.
c) błędna interpretacja zwrotu czasownikowego
- znaczenie aktualne – dana czynność jest lub była wykonywana w momencie, o którym
mówimy. np. Tadek gra w brydża. (robi to teraz)
- znaczenie potencjalne – w okresie, którym mamy na myśli coś lub ktoś ma zdolność do
wykonywania danej czynności. np. Tadek gra w brydża. (potrafi grać w brydża)
d) błędna interpretacja słów okazjonalnych czyli ty, tam ,wtedy, taki itd.
Np. On to wtedy tam tak zrobił.
e) błędna interpretacja nazw nieostrych
Np. – Zdzisiu, jak tam jest wysoko?
- Wysoko!
f) błąd ekwiwokacji – pewna osoba w jednym i tym samym rozumowaniu kilkakrotnie używa
pewnego słowa wieloznacznego w różnych znaczeniach, sądząc błędnie, że używa tego słowa
jednoznacznie.
Np. Każdy metal jest pierwiastkiem. Mosiądz jest metalem, więc jest pierwiastkiem.
(a tymczasem mosiądz jest stopem metali)

20
g) spór słowny (logomachia) to dyskusja, w której każdy z dyskutantów nadaje inne
znaczenia użytym słowom.
Np. Czy człowiek żyjący w zgodzie z naturą jest szczęśliwy? Zwrot „żyjący w zgodzie
z naturą” i słowo „szczęśliwy” są bardzo wieloznaczne, dlatego dyskusja na tak zadany temat
może trwać bez końca.

Nieporozumienia co do znaczenia zdań:


a) błędna interpretacja zdań subsumpcyjnych
Np. Ciała zwiększają swoją objętość, gdy podnosi się ich temperatura. To zdanie jest jednak
fałszywe w przypadku wody o temperaturze od 0 do 4 stopni. Jest to wyjątek od reguły.
b) nieumiejętne posługiwanie się słowem „nie”
Np. „Nie jest to duży i wygodny lokal” może znaczyć, że „jest to nieduży i wygodny lokal”
albo „nieprawda, że ten lokal jest duży i wygodny”
c) różnice w interpunkcji.
Np. „Jechać dalej nie wolno, zatrzymać się” znaczy co innego niż „Jechać dalej, nie wolno
zatrzymać się”.
d) niedostateczne oddzielenie wyrazów w wypowiedzi
Np. „Żyd karabin niesie” i „Żydka rabin niesie”.
e) błąd amfibologii popełnia osoba, która wygłasza wypowiedź wieloznaczną ze względu na
składnię, nie zdając sobie z tej wieloznaczności sprawy.
Np. Oskarżony, który pobił pokrzywdzonego, pozbawił go przytomności i zdolności do pracy
na okres 2 tygodni. Czy pokrzywdzony był przez 2 tygodnie nieprzytomny, czy tylko
niezdolny do pracy?
f) błąd myślenia figuralnego polega na tym, że ktoś pewne zwroty obrazowe bierze
w znaczeniu dosłownym i wysnuwa stąd dziwaczne lub fałszywe konsekwencje.
- zaostrzenie i podkreślenie sensu wypowiedzi
Np. „Żarły go wszy i nędza” zamiast „Jego sytuacja życiowa była znacznie gorsza od
przeciętnej”
- złagodzenie sensu wypowiedzi (eufemizm)
Np. „Odszedł z tego świata” zamiast „Umarł”
g) skrót myślowy to wypowiedź streszczająca w kilku słowach myśl znacznie bardziej zawiłą
Np. Jedź wolniej – dojedziesz szybciej”.

Rozdział XIII
UZASADNIANIE BEZPOŚREDNIE

Uzasadnianie to wskazywanie podstawy uznania za prawdziwe zdań, w których formułujemy


żywione przez nas sądy.
a) bezpośrednie – oparte na naszych doznaniach, doświadczeniach
Np. Czajnik z gotującą się wodą jest gorący, bo kiedy go dotknąłem oparzyłem się.
b) pośrednie – wywnioskowane z innych zdań przyjętych poprzednio za prawdziwe
Np. Gotująca się woda w czajniku ma temperaturę 100C, bo taką temperaturę ma woda
w stanie wrzenia, woda się gotuje, bo czajnik gwiżdże, gdyż para wodna itd...

Postulat racji dostatecznej (postulat krytycyzmu) domaga się, abyśmy za prawdziwe


uznawali tylko takie zdania, dla których umiemy wskazać należyte uzasadnienie.

21
Spostrzeżenia:
a) zewnętrzne – zmysłowe, dotyczące świata zewnętrznego
Np. Receptory temperatury w skórze „mówią mi”, że jest zimno, to znaczy, że temperatura
w tym pomieszczeniu jest bardzo niska.
b) wewnętrzne – introspekcyjne, zwracamy się ku procesom, zachodzącym w naszej własnej
świadomości. np. Jestem zmęczony, ale mimo to jestem w dobrym nastroju.

Spostrzeżenie powiązane jest z naszym doświadczeniem, wiedzą jaką mamy


o rzeczywistości.
Np. Jabłko jest nadgniłe. Widzę jasnożółtą plamę o określonym kształcie
i połysku i stwierdzam, że jest to jabłko. Na jabłku jest brunatna plama, która ma niemiły
zapach, jest miękka, a smak jabłka w tym miejscu jest wstrętny. Łącząc takie obserwacje
i porównując je z moimi dotychczasowymi mogę stwierdzić, że jabłko jest nadgniłe.

Błędy w spostrzeganiu:
a) bodźce dochodzą do nas zdeformowane lub stłumione
Np. przez mgłę, przez niedostateczną ilość światła
b) bodźce są źle odebrane przez niesprawne receptory
Np. problemy ze wzrokiem, zmęczenie, alkohol
c) bodźce zostaną źle rozpoznane
Np. wydaje mi się, że barokowy kościół ma sklepienie, a rzeczywistości jest to
perspektywiczne malowidło na płaskim suficie
d) rozpoznane przedmioty fizykalne mylimy pod względem ich charakteru kulturowego
Np. nie-chrześcijanin widząc krzyż nie rozpoznał w nim symbolu Chrystusa

Obserwacja jest to dochodzenie na podstawie rozmyślnego spostrzegania sądów, które mają


być odpowiedzią na pewne, w danej chwili stawiane sobie pytanie.
Np. Czekam na tramwaj nr 5. Obserwuję nadjeżdżające tramwaje, aby sprawdzić czy nie
jedzie 5.

Pomiar jest to taka obserwacja, w której przedmiotom obserwowanym przyporządkowujemy


pewne liczby, w ten sposób, że ze stosunku między liczbami możemy wnioskować o stosunku
między przedmiotami zmierzonymi.
Np. Pomiar temperatury ciała termometrem.

Eksperyment jest to złożona czynność polegająca na tym, że staramy się wpłynąć na


określone zjawisko, zmieniając w sposób przez nas kontrolowany warunki, w których ono
przebiega, po to żeby zaobserwować zmiany, które wystąpią w tym zjawisku.
Np. Wywołujemy wybuch mniejszej czy większej ilości pyłu węglowego w kopalni
doświadczalnej, aby zaobserwować zmiany w sile wybuchu.

22
Rozdział XIV
WNIOSKOWANIE DEDUKCYJNE
I JEGO PODSTAWY LOGICZNE

Wnioskowanie to proces myślowy, polegający na tym, że ktoś przyjmując pewne zdanie lub
kilka zdań za prawdziwe dochodzi na tej podstawie do przeświadczenia o prawdziwości
innego zdania.

Przesłanki to zdania, na podstawie których uznajemy inne zdania za prawdziwe.

Wniosek to zdanie, które uznajemy za prawdziwe na drodze wnioskowania.


Np. Dziś jest sobota (przesłanka). Jutro jest niedziela (wniosek).

Przesłanka entymematyczna (od gr. en thymo – zatrzymane w umyśle) to domyślna


przesłanka czyjegoś wnioskowania.
Np. Skoro dziś jest sobota, to jutro musi być niedziela. (przemilczana przesłanka
poprzedniego przykładu).

Schemat inferencyjny wnioskowania:


a) niezawodny – zawsze od prawdziwych przesłanek prowadzą do prawdziwego wniosku.
Np. Dziś jest Wigilia. Za tydzień będzie Sylwester.
b) uprawdopodobniający – nie zawsze od prawdziwych przesłanek prowadzą do prawdziwego
wniosku. Np. Na dworze jest mokro. Prawdopodobnie padał deszcz.

Różnice pomiędzy procesem wnioskowania, a stosunkiem wynikania:


a) wynikanie – rację i następstwo łączy związek przyczyna-skutek, racja nie zawsze musi być
prawdziwa, np. Jeśli świeci się żarówka (następstwo) to w sieci jest prąd (racja)
b) wnioskowanie – przesłankę i wniosek nie musi łączyć związek przyczyna-skutek,
przesłanka, od której rozpoczynamy wnioskowanie, musi być prawdziwa.
Np. Jeśli świeci się żarówka (przesłanka) to w sieci jest prąd (wniosek)

Stałe logiczne to:


a) funktor ε
b) funktory prawdziwościowe
c) kwantyfikatory
d) wszelkie wyrażenia, które definiujemy przy użyciu a), b) i c)
Np. a, e, i, o – symbole zdań kwadratu logicznego, które definiujemy funktorem ε
i kwantyfikatorami

Funkcja logiczna to funkcja zdaniowa, zbudowana ze stałych logicznych oraz ze zmiennych.


Np. x ε P > x ε S, nie jest funkcją logiczną x ε student

Prawo logiczne (tautologia logiczna) to funkcja logiczna, która przy dokonaniu wszelkich
podstawień pod zmienne daje zdanie prawdziwe.
Np. p = ~ (~ p)

23
PRAWA LOGICZNE ZE ZMIENNYMI ZDANIOWYMI

Pierwsze prawo de Morgana dotyczy negowania koniunkcji.

~ (p * q) = (~ p ^ ~ q)

ponieważ: nie jest tak, że zarazem p i q


więc: nie jest tak, że p – lub – nie jest tak, że q

Np. Ponieważ nieprawda, że zarazem Jan i Piotr ukradł,


więc nieprawda, że Jan ukradł lub nieprawda, że Piotr ukradł.

Nie mylić z koniunkcją negacji: ~ p * ~ q


Np. Nieprawda, że Jan ukradł i nieprawda, że Piotr ukradł.

Drugie prawo de Morgana dotyczy negowania alternatywy.

~ (p ^ q) = (~ p * ~ q)

ponieważ: nie jest tak, że p lub q


więc: nie jest tak, że p – i – nie jest tak, że q

Np. Ponieważ nieprawda, że oskarżony był pracownikiem SS lub Gestapo,


więc nieprawda, że oskarżony był pracownikiem SS i nieprawda, że oskarżony był
pracownikiem Gestapo.

Nie mylić z alternatywą negacji: ~ p ^ ~ q


Np. Nieprawda, że oskarżony był pracownikiem SS lub nieprawda, że był pracownikiem
Gestapo.

Prawo negacji implikacji (jedno z kilku wersji)

~ (p > q) > (p > ~ q)

ponieważ: nie jest tak, że jeżeli p to q


więc: jeżeli p, to nie jest tak, że q („>” zamiast „=” – działa tylko w 1 stronę)

Np. Ponieważ nie jest tak, że jeśli dzisiaj jest piątek to jutro jest niedziela,
więc jeśli dzisiaj jest piątek, to nie jest tak, że jutro jest niedziela.

24
Prawo transpozycji

Transpozycja jakiegoś zdania warunkowego to zdanie warunkowe, które powstaje


z poprzedniego przez przestawienie poprzednika z następnikiem i zanegowanie każdego
z nich.

(p > q) = (~q > ~p)

ponieważ: jeżeli p to q
więc: jeżeli nie jest tak, że q, to nie jest tak, że p

Np. Ponieważ jeżeli Jan jest złodziejem to Jan jest przestępcą,


więc jeżeli Jan nie jest przestępcą, to Jan nie jest złodziejem.
(ale nie na odwrót, bo Jan, nie będąc złodziejem, może być np. gwałcicielem,
a więc wtedy będzie przestępcą)

Prawo sylogizmu hipotetycznego – w poprzedniku występują 2 zdania warunkowe,


czyli hipotetyczne.

Sylogizm to wypowiedź o postaci zdania warunkowego mającego w poprzedniku koniunkcję


dwóch zdań lub funkcji zdaniowych, w których powtarza się pewien składnik wspólny,
następnik jest zdaniem lub funkcją zdaniową, zbudowanych ze składników nie
powtarzających się w poprzedniku.

[(p > q) * (q > r)] > (p > r)

ponieważ: jeżeli p to q - i jeżeli q to r


więc: jeżeli p to r

Np. Ponieważ jeżeli Małgosia chodzi do przedszkola to Małgosia nie jest studentką prawa
i jeżeli Małgosia nie jest studentką prawa to Małgosia nie uczy się logiki,
więc jeżeli Małgosia chodzi do przedszkola to Małgosia nie uczy się logiki.

Prawa sylogizmu hipotetyczno – kategorycznego – w poprzedniku występuje zdanie


warunkowe (hipotetyczne) i zdanie proste (kategoryczne).

Modus ponendo ponens - tryb (modus) przez stwierdzenie (ponendo) stwierdzający (ponens),
stanowi schemat praktycznego wykorzystania przez nas wiedzy o tym, że z pewnego zdania
wynika inne.

[(p > q) * p] > q

ponieważ: jeżeli p, to q - i p
więc: q

Np. Ponieważ jeżeli Jan jest notariuszem to Jan jest prawnikiem


i (stwierdzamy, że) Jan jest notariuszem,
więc Jan jest prawnikiem.

25
Modus tollendo tollens – tryb (modus) przez zaprzeczenie (tollendo) zaprzeczający
(tollens), stanowi schemat praktycznego wykorzystania przez nas wiedzy o tym,
że fałszywość następstwa przesądza o fałszywości racji.

[(p > q) * ~q] > ~p

ponieważ: jeżeli p, to q - i nie jest tak, że q


więc: nie jest tak, że p

Np. Ponieważ jeżeli Jan zasztyletował kogoś to Jan był na miejscu zbrodni
i (stwierdzamy, że) nieprawda, że Jan był na miejscu zbrodni
więc nieprawda, że Jan zasztyletował kogoś.

Modus tollendo ponens – stwierdzając prawdziwość alternatywy złożonej z dwóch zdań,


stwierdzamy, że przynajmniej jedno jest prawdziwe.

[(p ^ q) * ~p] > q

ponieważ: p lub q – i nie jest tak, że p


więc: q

Ponieważ dane przestępstwo popełnił Jan lub Piotr


i (stwierdzamy że) nieprawda, że przestępstwo popełnił Jan,
więc przestępstwo popełnił Piotr.

Modus ponendo tollens – stwierdzając prawdziwość jednego ze zdań składowych dysjunkcji,


stwierdzamy, że drugie jest fałszywe.

[(p / q) * p] > ~q

ponieważ: bądź p, bądź q – i p


więc nie jest tak, że q

Np. Ponieważ Jaś bądź zjadł ciastko, bądź dał je Małgosi


i (stwierdzamy że) Jaś zjadł ciastko,
więc nieprawda, że Jaś dał ciastko Małgosi.

Prawo eksportacji i importacji – dwa warunki konieczne pewnego stanu rzeczy tworzą
łącznie warunek wystarczający

[(p * q) > r] = [p > (q > r)]

ponieważ: jeżeli zarazem p i q, to r (eksportacja)


więc: jeżeli p, to jeśli q, to r
ponieważ: jeżeli p, to jeśli q, to r (importacja)
więc: jeżeli zarazem p i q, to r

Np. Ponieważ jeżeli karabin jest gotowy do strzału i ktoś naciska spust to pada strzał,
więc jeżeli karabin jest gotowy do strzału to, jeżeli ktoś naciska spust, pada strzał.

26
Prawo dylematu konstrukcyjnego

Dylematy to wzory z wnioskowania „z założenia dwojakiego”, formułujemy je zwykle przy


użyciu alternatywy nierozłącznej.

Dylemat prosty

[(p > r) * (q > r) * (p ^ q)] > r

ponieważ: jeżeli p, to r – i jeżeli q, to r – i p lub q


więc: r

Np. Ponieważ jeżeli Małgosia kochała się z Jasiem to zdejmowała stanik


i jeżeli Małgosia kochała się z Piotrem to zdejmowała stanik
i (stwierdzamy, że) Małgosia kochała się z Jasiem lub Piotrem
więc Małgosia zdejmowała stanik.

Dylemat złożony

[(p > r) * (q > s) * (p ^ r)] > (q ^ s)

ponieważ: jeżeli p, to q – i jeżeli r, to s – i p lub r


więc: q lub s

Np. Ponieważ jeżeli pójdę do kawiarni to wypiję kawę


i jeżeli pójdę do pubu to wypiję piwo
i (stwierdzamy, że) pójdę do kawiarni lub pójdę do pubu,
więc wypiję kawę lub wypiję piwo.

UWAGA: Metoda sprawdzania, czy dana funkcja logiczna jest / nie jest tautologią jest
w Ziembińskim na stronach 164 – 166.

System dedukcyjny

Teoria w logice formalnej to ogół twierdzeń rachunku zdań, uporządkowany w pewien


sposób zbiór zdań. Od teorii wymaga się, aby nie zawierała zdań ze sobą sprzecznych.

Aksjomaty to składniki teorii w postaci systemu dedukcyjnego, które przyjmowane są bez


dowodu, w odróżnieniu od zdań przyjętych jako bezpośrednie lub pośrednie konsekwencje
tych aksjomatów.
Np. Dwie proste równoległe, to takie proste, które nie mają punków wspólnych.
(„prosta” jest tu aksjomatem)

System aksjomatyczny sformalizowany to najbardziej precyzyjna postać systemu


dedukcyjnego. Zdania takiego systemu zbudowane są z aksjomatów i wyrażeń,
zdefiniowanych przy użyciu aksjomatów.

27
PRAWA LOGICZNE ZE ZMIENNYMI NAZWOWYMI

Kwadrat logiczny:

Termin w zdaniach kwadratu logicznego to nazwa generalna, występująca odpowiednio jako


podmiot lub orzecznik zdania subsumpcyjnego.

Termin rozłożony w danym zdaniu subsumpcyjnym – jeśli z samej budowy zdania widać, że
mowa jest o wszystkich desygnatach tego terminu.
a) S a P – każde S jest P, rozłożony jest S, bo wszystkie S należą do P
b) S e P – żadne S nie jest P, rozłożony jest S i P, bo wszystkie S nie należą do całej klasy P
c) S i P – niektóre S są P, żaden z nich nie jest rozłożony, bo tylko niektóre S należą do P
d) S o P – niektóre S nie są P, rozłożony jest P, bo do całej klasy P nie należą tylko niektóre
S

SaP zdania przeciwne S e P (sprzeczne do S i P i vice versa)


(wykluczają się, nie dopełniają)
| |
w w
y y
n n
i <- zdania podporządkowane -> i
k k
a a
| |
V V

SiP zdania podprzeciwne S o P (sprzeczne do S a P i vice versa)


(dopełniają się, nie wykluczają)

Pary zdań ze sobą sprzecznych: (równoważność negacji)


Mogą być tylko oba prawdziwe lub oba fałszywe.
SaP=~SoP
SeP=~SiP
SiP=~SeP
SoP=~SaP
Np. Każdy kwiat jest rośliną (= Nie prawda, ze niektóre kwiaty nie są roślinami.
Np. Żaden kwiat nie jest rośliną = Nie prawda, że niektóre kwiaty są roślinami.

Para zdań ze sobą przeciwnych: (dysjunkcja)


SaP/SeP
Mogą być oba fałszywe, ale nie mogą być oba prawdziwe.
np. Każda roślina jest kwiatem / Żadna roślina nie jest kwiatem.
np. Każdy kwiat jest rośliną / Żaden kwiat nie jest rośliną.

28
Para zdań ze sobą podprzeciwncyh: (alternatywa nierozłączna)
SiP^SoP
Mogą być oba prawdziwe, ale nie mogą być oba fałszywe.
Np. Niektóre rośliny są kwiatami ^ Niektóre rośliny nie są kwiatami..
Np. Niektóre kwiaty są roślinami ^ Niektóre kwiaty nie są roślinami.
UWAGA: „Niektóre kwiaty są roślinami” jest zdaniem prawdziwym, bo chodzi o to,
że „Przynajmniej niektóre kwiaty są roślinami”. Jeśli nadal nie rozumiesz – patrz Ziembiński
strona 73 (małym druczkiem) 

Zdania podporządkowane:
SaP>SiP
SeP>SoP
Nie zachodzi tu klasyczna bezpośrednia implikacja, ale pośrednie zależności w kwadracie
logicznym (sic!).
(S a P / S e P) = ~S i P zatem jeśli S a P jest prawdziwe, to S i P też jest prawdziwe
(S e P / S a P ) = ~ S o P zatem jeśli S e P jest prawdziwe, to S o P też jest prawdziwe
Z prawdziwości S i P nie można stwierdzić prawdziwość S o P i vice versa, bo jest to
alternatywy nierozłączna, dlatego powyższa zależność nie zachodzi w drugą stronę.
Więc z S a P wynika S i P i z S e P wynika S o P, ale nie na odwrót.
UWAGA: Jeśli nadal nie rozumiesz – patrz Ziembiński strona 170. 

Konwersja, obwersja, kontrapozycja:

Konwersja zdania subsumpcyjnego to zdanie powstałe w ten sposób, że termin, który


poprzednio był orzecznikiem stawiamy na miejscu podmiotu – i odwrotnie. Konwersji nie
podlegają zdania S o P.
a) prosta – tylko dla zdań S e P oraz S i P.
SeP=PeS
SiP=PiS
Np. Żadna ryba nie jest ssakiem = Żaden ssak nie jest rybą.
Np. Niektóre samochody są czerwone = Niektóre czerwone przedmioty są samochodami.
b) ograniczona – dla zdań S a P
SaP>PiS
Np. Każdy adwokat jest prawnikiem > Niektórzy prawnicy są adwokatami.

Obwersja zdania subsumpcyjnego to zdanie powstałe przez podstawienie na miejsce


dotychczasowego orzecznika nazwy w stosunku do niego negatywnej przy jednoczesnej
zmianie jakości zdania.
S a P = S e nie-P
S e P = S a nie-P
S i P = S o nie-P
S o P = S i nie-P
Np. Każda komórka jest urządzeniem elektronicznym =
Żadna komórka nie jest urządzeniem nie-elektronicznym
Np. Żaden człowiek nie jest nieśmiertelny = Każdy człowiek jest nie-nieśmiertelny.
Np. Niektóre kobiety są piękne. = Niektóre kobiety nie są nie-piękne.
Np. Niektóre zdjęcia nie są udane = Niektóre zdjęcia są nie-udane.

29
Kontrapozycja zdania subsumpcyjnego to zdanie powstałe przez przestawienie
i zanegowanie obu jego terminów. Kontrapozycji nie podlegają zdania S i P.
a) prosta – tylko dla zdań S a P oraz S o P.
S a P = nie-P a nie-S
S o P = nie-P o nie-S
Np. Każdy żółw jest gadem = Każdy nie-gad jest nie-żółwiem.
Np. Niektóre żółwie nie są powolne = Niektóre nie-powolne zwierzęta nie są nie-żółwiami.
b) ograniczona – dla zdań S e P
S e P > nie-P o nie-S
Np. Żadna wiewiórka nie jest gadem > Niektóre nie-gady nie są nie-wiewiórkami.

Sylogizm kategoryczny:
a) w poprzedniku powtarza się termin wspólny M (terminus medius)
b) nie powtarzają się zmienne nazwowe, występujące jako podmiot (S) i orzecznik (P)
c) S oraz P tworzą następnik wzoru
d) nie wszystkie funkcje sylogizmu kategorycznego są prawami logicznymi

Termin mniejszy to termin, który występuje w następniku jako podmiot.

Termin większy to termin, który występuje w następniku jako orzecznik.

Przesłanka mniejsza zawiera termin mniejszy.

Przesłanka większa zawiera termin większy.

Np. (S a M * M a P) > S a P

przesłanka większa: M a P
przesłanka mniejsza: S a M
wniosek: SaP

Ponieważ każda wiewiórka jest ssakiem i każdy ssak jest zwierzęciem stałocieplnym,
więc każda wiewiórka jest zwierzęciem stałocieplnym.

Tryby sylogistyczne to 256 możliwych odmian sylogizmu kategorycznego, zważywszy na to,


że funkcje sylogizmu kategorycznego to zdanie subsumpcyjne a, e , i, o oraz istnieją 4 różne
układy terminu M w dwóch przesłankach (S a M * M a P, S a M * P a M itd.)
a) słuszne – będące prawami logicznymi, jest ich kilkadziesiąt.
b) niesłuszne – nie będące prawami logicznymi.

UWAGA: Metoda sprawdzania słuszności / niesłuszności sylogizmu kategorycznego jest


w Ziembińskim na stronach 174-176.

30
BŁĘDY WE WNIOSKOWANIACH DEDUKCYJNYCH

Błąd materialny popełniamy wtedy, gdy bierzemy we wnioskowaniu przesłanki fałszywe,


mylnie uważając je za prawdziwe.

Np. „Ponieważ każde zwierzę żyjące w morzu jest rybą i każdy wieloryb jest zwierzęciem
żyjącym w morzu, więc każdy wieloryb jest rybą.”
Jest to wnioskowanie z sylogizmu kategorycznego (M a P * S a M) > S a P,
ale mimo to jego wniosek jest fałszywy, bo „Każde zwierzę żyjące w morzu jest rybą”
jest przesłanką fałszywą.

Błąd formalny popełniamy wtedy, gdy uważamy swoje wnioskowanie za dedukcyjne,


a dany wniosek nie wynika z przesłanek, gdyż wzór wedle którego przebiega wnioskowanie,
nie jest prawem logicznym, a więc to wnioskowanie nie jest dedukcyjne.

Np. „Ponieważ każdy prokurator jest urzędnikiem, więc każdy urzędnik jest prokuratorem”.
Wnioskowanie S a P = P a S nie jest prawem logicznym, więc prawdziwa przesłanka nie
zawsze doprowadzi do prawdziwego wniosku.

Rozdział XV
WNIOSKOWANIE UPRAWDOPODOBNIAJĄCE

Wnioskowanie uprawdopodobniające to takie, w którym wychodząc od prawdziwych


przesłanek możemy dojść do fałszywego wniosku ( nie jest to wykluczone ), choć
spodziewamy się w sposób racjonalny, że wniosek będzie prawdziwy.

Wnioskowanie indukcyjne to takie, w którym na podstawie wielu przesłanek


jednostkowych, stwierdzających, iż poszczególne zbadane przedmioty pewnego rodzaju mają
pewną cechę, dochodzi się do wniosku ogólnego, że każdy przedmiot tego rodzaju daną cechę
posiada. Wykrycie, że któraś z przesłanek jednostkowych jest fałszywa zmusza do odrzucenia
wniosku.

schemat: S1 ε P przesłanki
S2 ε P
S3 ε P

Sn ε P
SaP wniosek

Indukcja może być:


a) zupełna- jeśli wiadomo nam, że nie ma innych przedmiotów danego rodzaju oprócz tych,
które zostały wymienione w przesłankach jednostkowych. Wnioskowanie niezawodne.
Np. Jaś dostał od świętego Mikołaja cukierka, Małgosia dostała od świętego Mikołaja
cukierka, Piotruś dostał od świętego Mikołaja cukierka i każde kolejne dziecko w klasie
dostało od świętego Mikołaja cukierka. Z tego wnioskujemy, że wszystkie dzieci w klasie
dostały od świętego Mikołaja po cukierku.

31
b) niezupełna– jeśli nie wiadomo nam, czy nie ma innych przedmiotów danego rodzaju
oprócz tych, które zostały wymienione w przesłankach jednostkowych. Wnioskowanie
zawodne. Prawdopodobieństwo prawdziwości wniosku rośnie wraz ze wzrostem liczby
zbadanych przypadków.
Np. Małgosia umie skakać na skakance, Zosia umie skakać na skakance, Krysia umie skakać
na skakance i każda kolejna dziewczynka w klasie umie skakać na skakance. Z tego możemy
wnioskować, że każda 7-letnia dziewczynka umie skakać na skakance.

Kanony indukcji eliminacyjnej to pewne ogólne wskazówki, jak wykrywać związek między
występowaniem zjawisk pewnego rodzaju a występowaniem zjawisk innego rodzaju.
a) kanon zgodności – jeżeli zjawisko Z występowało jednocześnie z różnymi innymi
zjawiskami podejrzanymi o związek z tym zjawiskiem, a wśród owych zjawisk stale
występowało zjawisko X, podczas gdy inne nie występowały stale - to prawdopodobnie
zjawisko X ma istotny związek ze zjawiskiem Z.
Np. Za każdym razem, kiedy w magazynie dochodziło do kradzieży, jednym z pracowników
obecnych był Jan. Więc on prawdopodobnie jest złodziejem, chociaż nie jest to pewne.
b) kanon jedynej różnicy - jeżeli zjawisko Z stale występowało, gdy wystąpiło zjawisko X
i stale nie występowało, gdy nie wystąpiło zjawisko X, choć inne poprzednio występujące
zjawiska zachodziły również i w tych przypadkach - to prawdopodobnie zjawisko X ma
istotny związek ze zjawiskiem Z.
Np. Ogień się pali, gdy ma dostęp do tlenu. Gdy odetniemy dopływ tlenu, ogień gaśnie.
Widocznie obecność tlenu jest konieczna do tego, aby ogień się palił.
c) kanon zmian towarzyszących - Jeśli zjawisko Z ulega zmianom odpowiednio do zmian,
jakie zachodzą w zjawisku X, podczas gdy inne towarzyszące zjawiska pozostają bez zmian,
to prawdopodobnie zjawisko X ma istotny związek ze zjawiskiem Z.
Np. Pali się jeden z 4 palników kuchenki gazowej. Jeśli przy przekręceniu któregoś z kurków
płomień rośnie / maleje, to znaczy, że przekręcenie tego kurka ma istotny wpływ na zmianę
wielkości płomienia.

Wnioskowanie redukcyjne to takie, w którym z wniosku wynika przesłanka,


choć z przesłanek tego wnioskowania nie wynika jego wniosek. W takim wnioskowaniu
opieramy się na założeniu prawdopodobieństwa, że ponieważ jeżeli p, to q, więc
prawdopodobnie jeżeli q, to p.

schemat: p przesłanka formułowana


jeżeli q, to p przesłanka entymematyczna
q wniosek

Np. „Jeśli w doniczce jest sucho, to kwiaty marnieją” to wnioskowanie dedukcyjne,


z prawdziwej racji otrzymujemy prawdziwe następstwo.
„Jeśli kwiaty marnieją, to w doniczce jest sucho” to wnioskowanie redukcyjne,
z prawdziwego następstwa nie zawsze otrzymujemy prawdziwą rację, bo w tym przypadku
kwiaty mogą marnieć też od nadmiaru wilgoci.

32
Wnioskowanie z analogii –między przesłankami a wnioskiem nie zachodzi stosunek
wynikania ani w jednym, ani w drugim kierunku. Odmiennie niż w przypadku indukcji nie
jesteśmy zobowiązani odrzucić wniosku, iż następny przedmiot badanego rodzaju będzie miał
daną cechę ze względu na to, iż któryś ze zbadanych dotąd przedmiotów tej cechy nie
posiadał. Typy wnioskowań z analogii:
a) każde następne S jest P - wiedząc, iż S1 jest P, S2 jest P, …, Sn jest P, skłaniamy się do
myśli, że następny przedmiot Sn+1 będzie też miał własność P. Wniosek ten nie wynika
z przesłanek i może być fałszywy.
Np. Skoro Małgosia jest blondynką, Zosia jest blondynką, Krysia jest blondynką,
to kolejna dziewczynka w klasie - Basia - też będzie blondynką. Wcale tak być nie musi,
bo Basia może być brunetką.
b) każde następne S ma cechy A, B, C, D, więc jest P - znając przedmiot S1, który ma cechy
A,B,C,D i jest P wnioskujemy, że przedmiot S2, który też ma cechy A,B,C,D przynależy do
klasy P.
Np. Skoro pierwsza dziewczynka z różową kokardą we włosach ma na imię Małgosia
i druga dziewczynka z różową kokardą we włosach ma na imię Małgosia, to kolejna
dziewczynka z różową kokardą we włosach też będzie miała na imię Małgosia. Wcale tak być
nie musi, bo może mieć na imię Basia.

Rozdział XVI
MYŚLENIE KIEROWANE Z GÓRY
POSTAWIONYMI ZASADAMI

Myślenie spontaniczne - dokonując wnioskowań nie stawiamy określonych celów do


osiągnięcia. np. Gdy spojrzałem przez okno przypadkiem zauważyłem, że duży czerwony
samochód jedzie bardzo szybko ulicą z głośnym dźwiękiem syreny. Wiadomo – wóz straży
pożarnej jedzie do pożaru. Wniosek ten nasunął mi się w sposób zupełnie niezamierzony.

Myślenie kierowane z góry wyznaczonymi zadaniami - ma ono z góry wyznaczony cel,


do którego ma zmierzać.
Np. Rozwiązuję zadanie matematyczne. Mam z góry postawiony cel, wykorzystuję
w praktyce twierdzenia i wzory matematyczne itd. Wszelkie moje wnioski i rozwiązania są
całkowicie zamierzone.
a) zadania do rozstrzygnięcia – czy prawdą jest, że p?
b) zadania do wyjaśnienia – dlaczego jest prawdą, że p?

Dowodzenie to rozumowanie polegające na tym, iż uważając jakieś zdanie za wątpliwe


szukamy dlań racji wśród zdań poprzednio uznanych za prawdziwe, by z prawdziwości racji
wnioskować o prawdziwości następstwa.
Np. Z mieszkania skradziono cenne przedmioty. Wiadomo, że jeśli znaleziono czyjeś odciski
palców, to dana osoba była w mieszkaniu. Podejrzanym jest Piotr. Skoro znaleziono odciski
Piotra, to znaczy, że Piotr był w mieszkaniu, więc udowodniliśmy, że Piotr może być
złodziejem.

33
Czynność dowodzenia może składać się z wielu członów:
- chcemy dowieść, że r jest prawdziwe
- wiemy, że q > r, nie wiemy czy q jest prawdziwe
- wiemy że p > q, wiemy że p jest prawdziwe
- więc p > q > r
- zatem dowiedliśmy, że r jest prawdziwe
Np. Chcemy dowieść, że w domu jest ciepło. Wiemy, że jeśli pali się w piecu, to w domu jest
ciepło, ale nie wiemy czy pali się w piecu. Wiemy, że jeśli Jan rozpalił ogień to pali się
w piecu i wiemy, że Jan rozpalił ogień. Więc jeśli Jan rozpalił ogień to pali się
w piecu i jeśli pali się w piecu, to w domu jest ciepło. Zatem dowiedliśmy, że w domu jest
ciepło.

Dowodzenie nie wprost (apagogiczne) ta takie, w którym wnioskujemy dedukcyjnie


o prawdziwości zdania dowodzonego odwołując się do dokonanego stwierdzenia, że negacja
dowodzonego zdania ma fałszywe następstwa.
Np. Chcę udowodnić, że kupiona płyta DVD jest oryginalna. Zakładam, że płyta jest
sfałszowana. Jeśli jest sfałszowana, to nie ma blokady zabezpieczającej przed kopiowaniem
i mogę ją skopiować za pomocą programu Nero. Próba skopiowania płyty programem Nero
zakończyła się fiaskiem, ponieważ płyta miała blokadę zabezpieczającej przed kopiowaniem,
więc płyta jest oryginalna. Skoro następstwo negacji dowodzonej tezy jest fałszywe,
to dowodzona teza jest prawdziwa.

Błąd petitio principii (żądanie zasady) polega na przyjmowaniu za przesłankę zdania


niepewnego, o niezbadanej jeszcze wartości logicznej, bezpodstawnie przyjętego za
prawdziwe. Wniosek wysnuty z takiej przesłanki nie musi być fałszywy, lecz jest niepewny.
Np. Podejrzewamy, że spaliła się nam żarówka, bo lampa nie chce świecić. Zakładamy,
że lampa jest sprawna, a spaliła się żarówka. Ale równie dobrze to lampa mogła się zepsuć,
a żarówka może być sprawna.

Błędne koło w dowodzeniu polega na przyjęciu za przesłankę tego, co dopiero ma być


wywnioskowane w danym dowodzeniu.
Np. Adwokat twierdzi wobec sądu, że jego klient nie popełnił morderstwa,
bo jest człowiekiem, który nigdy jeszcze nikogo nie zabił.

Błąd ignorantio elenchi (nieznajomość tezy dowodowej) polega na tym, że dowodzi się
czego innego niż to, co ma być dowodzone.
Np. Jeśli kogoś nie było na miejscu przestępstwa w trakcie jego popełnienia, to nie może być
on sprawcą. Adwokat stara się dowieść, że jeśli jego klient byłby na miejscu przestępstwa, to
zostawiłby odciski palców, a że nie znaleziono jego odcisków, to znaczy, że go tam nie było.
Nie popełnienie przestępstwa to jednak nie to samo, co nie zostawienie odcisków palców,
bo sprawca podczas dokonywania przestępstwa mógł nosić rękawiczki.

Sprawdzanie to rozumowanie, które polega na tym, iż uważając jakieś zdanie za wątpliwe,


szukamy jego następstw, by z ich prawdziwości wnosić o prawdopodobieństwie owego
wątpliwego zdania albo z fałszywości następstwa wnosić o fałszywości owego pierwszego
zdania.
a) znajdujemy następstwa prawdziwe dla wątpliwego sprawdzanego przez nas zdania i wtedy
redukcyjnie (a więc zawodnie) wnioskujemy o prawdziwości sprawdzanego przez zdania
z tym większym prawdopodobieństwem, im więcej i im bardziej różnorodnych znaleźliśmy
następstw sprawdzanego zdania.

34
b) znajdujemy jakieś następstwo fałszywe dla sprawdzanego zdania, a stąd dedukcyjnie
(według modus tollendo tollens) wnioskujemy o fałszywości sprawdzanego zdania jako racji.

Np. Według takiego modelu sprawdzana jest wiedza studenta na egzaminie ustnym.
Egzaminator chce sprawdzić, czy uczeń rzetelnie posiadł dany zasób wiedzy. Aby to zrobić
zadaje mu pytania. Jeśli okaże się, że student nie odpowiedział trafnie na pytanie,
egzaminator stwierdza, że nieprawdą jest, że student nauczył się rzetelnie (fałszywość
następstwa przesądza niezbicie o fałszywości racji). Jeśli okaże się, że student odpowiedział
trafnie na pytanie, to jeszcze nie oznacza, że student nauczył się rzetelnie, bo mógł akurat
mieć szczęście i „trafić w pytanie”. Jeśli jednak zadać mu kilka pytań i na każde odpowie
trafnie, to prawdopodobieństwo tego, że nauczył się rzetelnie jest bardzo duże (choć nie
pewne, bo wnioskujemy redukcyjnie, a nie dedukcyjnie).

Wyjaśnianie polega na wskazaniu racji dla zdania, które sprawdziliśmy.


Np. Małgosia przez cały dzień nie odzywa się do Jasia. Chcemy stwierdzić, dlaczego tak jest,
czyli znaleźć rację do tego następstwa. Znana jest nam zależność, że jeżeli ktoś komuś zrobi
jakąż przykrość, to druga osoba może czuć się z tego względu urażona. Wiemy też, że
wczoraj Jaś zjadł zarówno swoją kremówkę jak i tą, która była dla Małgosi. Zatem jest to
poszukiwana racja dla naszego następstwa. Przy czym i następstwo i racja była nam znane,
musieliśmy je jednak powiązań w stosunek wynikania.

Hipoteza wyjaśniająca stawiana na gruncie posiadanej wiedzy to takie zdanie o nie ustalonej
jeszcze wartości logicznej, które przyjmujemy tymczasowo za prawdziwe ze względu na to,
iż owo zdanie w koniunkcji ze zdaniami posiadanej wiedzy stanowi rację dla zdań o faktach
stwierdzonych w doświadczeniu:
a) stwierdzamy, iż prawdziwe jest zdanie Z o pewnym fakcie
b) mamy jakąś wiedzę W, tzn. ustaliliśmy, że pewne zdania są prawdziwe
c) chcemy znaleźć zdanie, które stanowiłoby rację dla zdania Z
d) z samych zdań tworzących naszą wiedzę W zdanie Z nie wynika
e) ale ze zdania H (hipoteza) i zdań W łącznie zdanie Z wynika.
Np. Wiemy, że Małgosia ma problemy z żołądkiem i ogólnie nie za dobrze się czuje
(jest to nasze następstwo). Wiemy również, że wczoraj wieczorem Małgosia była na imprezie
u Jasia (jest to nasza racja). Możemy postawić hipotezę wyjaśniającą, że Jaś poczęstował ją
alkoholem niewiadomego pochodzenia. Nasza hipoteza mogła okazać się trafna, ale mogło się
też okazać, że na imprezie u Jasia nie było alkoholu niewiadomego pochodzenia, a Małgosia
zatruła się przeterminowanymi chipsami.

Hipotezy konkurencyjne to niezgodne między sobą hipotezy, które mogłyby służyć jako
odmienne wyjaśnienia tych samych stwierdzonych przez nas faktów. Znalezienie jednego
chociażby fałszywego następstwa pewnej hipotezy świadczy o jej fałszywości
(z fałszywości następstwa wnosząc o fałszywości racji).

Experimentum crucis to taki eksperyment, który pozwoliłby potwierdzić jedną


z hipotez, a jednocześnie obalić pozostałe.
Np. Na przełomie Średniowiecza i Epoki Nowożytnej były 2 konkurencyjne hipotezy,
dotyczące kształtu świata: Ziemia jest płaska i Ziemia jest okrągła. Ferdynand Magellan,
opływając świat dookoła dokonał experimentum crucis, potwierdzając jedną hipotezę,
a jednocześnie obalając drugą.

35
Teoria naukowa to sformułowanie uporządkowanego w pewien sposób zbioru zdań
orzekających o badanej przez daną naukę dziedzinie rzeczywistości.
a) w naukach formalnych teoria tworzy system aksjomatyczny, który jest zbiorem zdań
wyprowadzonych w określony sposób z jakichś przyjętych na początku bez dowodów zdań –
aksjomatów, zmiana teorii może nastąpić przez zmianę dotychczasowych aksjomatów lub
reguł, dotyczących sposobu wyprowadzania twierdzeń danego systemu z aksjomatów
np. geometria (geometria nieeuklidesowa odrzuciła jeden z aksjomatów geometrii
euklidesowej)
b) w naukach empirycznych toczy się spór o rolę dwóch rodzajów zabiegów poznawczych:
uzasadniania teorii za pomocą wnioskowań redukcyjnych i wyjaśnianie zdań,
potwierdzonych doświadczalnie
- indukcjonizm:
- nagromadzenie odpowiedniego zasobu zdań jednostkowych
- opartych na odpowiednio krytycznych spostrzeżeniach
- formułowanie na tej podstawie, w drodze indukcji, praw rejestrujących ogólnych
- próby wyjaśnienia zdań, stwierdzających te prawidłowości przez stawianie
odpowiednich hipotez wyjaśniających
- wielostronne sprawdzanie tych hipotez
- jeśli próba obalenia hipotez nie udaje się, zalicza się je do twierdzeń, uznawanych
w danej nauce za prawdziwe
- twierdzenia te są obalane, jeśli pojawiły się nowe fakty, które mogłyby je podważyć
- antyindukcjonizm (hipotetyzm):
- stawianie takich hipotez wyjaśniających, które pozwoliłyby przedstawić spójny
obraz badanej rzeczywistości
- postęp dokonuje się nie przez uzyskiwanie wysokiego prawdopodobieństwa
formułowanych uogólnień, lecz przez stawianie i kolejne obalanie konkurencyjnych
hipotez, aż do znalezienia hipotezy przydatnej dla wyjaśnienia szerokiego kręgu
stwierdzonych faktów

Pełna budowa empirycznej teorii nauk (zakładając, że indukcjonizm bardzo ją spłycił


i uprościł):
a) nasze spostrzeżenia formułowane są nie tylko pod wpływem doznań zmysłowych,
ale też przez nasz wstępny stan wiedzy o zjawiskach danego rodzaju
Np. Wiemy, że materia dzieli się na atomy, chociaż nigdy ich nie widzieliśmy.
b) formułując twierdzenie nie tylko posługujemy się terminami obserwacyjnymi,
ale też terminami teoretycznymi.
Np. Woda jest bardzo gorąca. Woda ma 80 C.
c) w pewnych przypadkach formułujemy w ramach teorii twierdzenia uogólniające,
mimo że znamy wyjątki od tej prawidłowości, których na razie nie potrafimy wyjaśnić
Np. Grawitacja ziemi działa na wszystkie przedmiotu, ściągając je w dół. Ale przedmioty
o niewielkiej masie i dużej powierzchni, rozpędzone do odpowiedniej prędkości unoszą się do
góry (patrz konstrukcja skrzydła samolotu).
d) formułowane teorie mają często charakter teorii idealizujących, zbudowanych z twierdzeń,
odnoszących się nie do przedmiotów i sytuacji rzeczywisty, lecz posiadających określone
cechy w stopniu skrajnym
Np. Po nieudanych próbach dotyczących sformułowania teorii swobodnego spadku ciał
w powietrzu o normalnej gęstości, sformułowano taką teorię z założeniem, że spadek odbywa
się w próżni (zerowy opór powietrza).

36

You might also like