Wykład HYDRAULIKA I HYDROLOGIA

• Hydrologia (z greckiego: Yδωρ, hydōr, "woda"; i λόγος, logos, „nauka") - nauka o ruchu,
rozmieszczeniu i jakości wody na Ziemi.
• Hydrolog – praktycznie wykorzystuje wiedzę o wodzie pracując w zakresie nauk o
środowisku, geografii fizycznej, geologii oraz inżynierii lądowej i środowiska.
Gałęzie hydrologii
• Hydrologia
– hydrometeorologia,
– hydrologia wód powierzchniowych,
– hydrogeologia,
• Oceanograpfia i meteorologia nie zaliczają się do dziedzin hydrologii, gdyż
woda jest jednym z kilku ważnych czynników.
• Nauka o hydrologii jest niezbędna dla lepszego zrozumienia środowiska naturalnego.
Historia hydrologii
• Hydrologia była przedmiotem rozważań i analiz inżynierskich od tysiącleci.
– Regulacja Nilu w starożytnym Egipcie i zabudowa stopniami oraz system nawadniania
datuje się na 4000 p.n.e.
– Miasta starożytnej Mezopotamii były chronione przed powodzią za pomocą wałów
ziemnych.
– Akwedukty budowane przez starożytnych Greków i Rzymian.
– Systemy nawadniania i ochrony przeciwpowodziowej budowane w starożytnych
Chinach.
– Systemy nawadniania, na które składały się duże zbiorniki oraz kanały (wciąż
pracujące) budowane w starożytności przez mieszkańców Sri Lanki.
• I w n.e., Marcus Vitruvius, - twórca filozoficznej teorii cyklu hydrologicznego –
funkcjonującego do XVII w.
• XVII w – początki nowożynej hydrologii (Pierre Perrault, Edme Mariotte and Edmund Halley).
– Opad ma znaczący wpływ na przepływ rzeki
– Związek pomiędzy prędkością, przepływem a polem przekroju poprzecznego
– Parowanie
• XVIII w – piezometr i równanie Bernoulliego.
• XIX w – prawo Darcyego – rozwój hydrogeologii.
• XX w
– Badawcze programy hydrologiczne są jednymi z ważnych projektów rządowych
– Metody numeryczne
System Informacji Geograficznej (GIS).
Zasoby wody
• Wielkość zapotrzebowania na wodę?
• Wielkość dostępnych zasobów wodnych?
• Czy zasoby wystarczają na pokrycie potrzeb?
• Wykorzystanie wody retencjonowanej.
Zapotrzebowanie na wodę
• Zapotrzebowanie miast i osiedli
– Przewidywanie zmian demograficznych
– Ochrona przeciwpożarowa
• Zapotrzebowanie przemysłu
– Ochrona przeciwpożarowa
• Problem ścieków
• Nawadnianie
• Energetyka wodna
• Żegluga
Życie biologiczne

1
Szacowanie ilości wody
• Projektowanie obiektów związanych z wodą jest w istocie próbą skompensowania
zapotrzebowania na wodę z dostępnymi źródłami (wodami powierzchniowymi i
podziemnymi).
• W ramach wykładu:
– Obieg wody
– Pomiar poziomów wody i przepływów
– Obliczanie przepływów charakterystycznych
Obieg wody w przyrodzie
• Obieg wody w przyrodzie nazywany jest czasem cyklem hydrologicznym, obrazuje ciągły ruch
wody na, nad i pod powierzchnią ziemi.
• Cykl (obieg) – nie ma początku i końca.
• Woda zmienia stan skupienia – ciekły, gazowy i stały w różnych punktach cyklu wodnego.
• Ilość wody w cyklu jest stała.
• Słońce jest bezpośrednią przyczyną obiegu wody w przyrodzie.
• Słońce ogrzewa wodę w oceanach.
• Woda paruje i unosi się w formie pary w atmosferę
• Lód i śnieg w procesie sublimacji mogą przechodzić bezpośrednio w gaz.
• Transpiracja – parowanie wody z roślin i gruntu.
• Unosząca się para w atmosferze, ochładza się i kondensuje w formie chmur.
• Prądy powietrzne przemieszczają chmury dookoła globu, chmury rosną i w formie opadu
woda wraca na powierzchnię Ziemi.
• Część opadu jest w formie stałej (śnieg) i może być akumulowana w lodowcach i pokrywie
śnieżnej przez tysiąclecia.
• Większość opadu spada bezpośrednio do mórz i oceanów, mniejsza część spadająca na
powierzchnię ziemi odprowadzana jest powierzchniowo do oceanów.
• Część odpływu (spływu powierzchniowego) odprowadzana jest rzekami do oceanów.
• Spływ powierzchniowy i wody gruntowe stanowią magazyn słodkiej wody. Duża część opadu
infiltruje w gruncie.
• Część opadu infiltruje do niższych pokładów gruntów, stanowiąc retencje wód opadowych na
długie lata. Część wód inflitracyjnych zalega na tyle płytko, że jest bezpośrednio połączona z
wodami w zbiornikach otwartych. W sprzyjających warunkach geotechnicznych, wody
gruntowe mogą wypływać na powierzchnię w postaci źródeł.
• Obieg wody zamyka się, gdy wszystkie rodzaje wód spływają po wielu latach do oceanów,
gdzie jest początek całego cyklu.
Obieg wody w przyrodzie – definicje
• Opad
– Opad skondensowanej parz wodnej na powierzchnię ziemi. Deszcz śnieg, grad, mgła,
rosa, szadź, etc. Średni opad roczny to 505000 km3, z czego , 398000 km3 to opad
nad oceanami.
• Absorpcja wody przez roślinność
• Pokrywa śnieżna
• Odpływ
– Spływ powierzchniowy
– Odpływ korytami rzecznymi
• Infiltracja
– Wypełnianie przez wodę szczelin i porów gruntowych.
• Wody podskórne
– Wody znajdujące się pod powierzchnią ziemi
• Wody gruntowe
• Parowanie
• Sublimacja

2
 • Adwekcja
• Kondensacja
• Parowanie z roślinności (transpiracja)
Równanie bilansu wodnego
• Forma ogólna P + Q + Q − E − Q − Q − ∆R − n = 0
SI GI SO GO
P = opad
QSI, QGI = dopływ powierzchniowy i wód gruntowych
E = parowanie
QSO, QGO = odpływ powierzchniowy i odpływ wód gruntowych
ΔR = zmiana retencji
n = składnik odpowiedzialny za ewentualne różnice
• Równanie bilansu wodnego dla krótkiego przedziału czasowego P + Qi − E − QO − ∆R = 0
– Dopływ i odpływ ujęte jednym składnikiem
– Pominięcie składnika n
• Równanie bilansu wodnego na dużych zlewni dla długich przedziałów czasowych
– Długi przedział czasowy – minimum cykl roczny P + E − Q − ∆R = 0
– Wymiana wód gruntowych jest pomijana (QGI – QGO = 0)
– Brak dopływu powierzchniowego do zlewni spoza jej granic (QSI = 0)
– Pomijany składnik n
– Q = odpływ ze zlewni do rzeki
• Niepewności pomiarowe
Obieg wody w przyrodzie – czas zatrzymania wody
• Czas przebywania wody w zbiornikach jest mierzony jako średni wiek wody w danym
zbiorniku.
• Wody wgłębne zalegają poniżej powierzchni ziemi ponad 10 tys lat.
• Wody podskórne zalegają znacznie krócej, ze względu na parowanie i rozprzestrzenienia się
pod powierzchnią.
• Po wyparowaniu cząsteczki wody przebywają w atmosferze ok. 9 dni zanim rozpocznie się
proces kondensacji i ponownego opadu.
Zbiornik Średni czas zatrzymania

Morza i oceany 3 200 lat

Lodowce od 20 do 100 lat

Sezonowa pokrywa śnieżna Od 2 do 6 miesięcy

Woda gruntowa (wilgoć) Od 1 do 2 miesięcy

Płytkie wody gruntowe Od 100 do 200 lat

Głęboko zalegające wody gruntowe 10 000 lat

Jeziora Od 50 do 100 lat
Rzeki Od 2 do 6 miesięcy
Atmosfera 9 dni

3
Pomiary hydrometryczne i dane hydrologiczne
• Pomiary mają fundamentalne znaczenie dla szacowania zasobów wodnych i poprawnego
opisu procesów wchodzących w skład syklu hydrologicznego.
• W związku z tym że cykl hydrologiczny jest złożony, pomiary hydrometryczne związane są z
wieloma dyscyplinami – m. in. geologią, oceanografią, nauką o atmosferze, geofizyką
• Metody pomiarów hydrometrycznych podlegają poszczególnym dziedzinom hydrologii.
Szacowanie ilości wody. Obieg wody. Pomiary hydrometryczne.
Dane hydrologiczne.
Pomiar przepływu wód podziemnych
• Strefa przepływu wód gruntowych
– Kierunki przepływu
• Piezometr – ciśnienie wód gruntowych oraz poziom wó gruntowych
• Przewodność – metody geofizyczne
• Strefa aeracji
– Infiltracja
Woda związana
Pomiar ilości wód powierzchniowych
• Bezpośrednie i pośrednie metody pomiaru wydatku (przepływu)
– Przepływomierze i pomiar stanu – wodowskazy
– Transport związków chemicznych
– Transport cząstek zawieszonych i erozja
– Infiltracja wód gruntowych
Pomiar zjawisk hydrologicznych na obszarze kontaktu lądu z atmosferą
• Opad
– Pomiar deszczu
• Pluwiometr – określenie charakterystyki opadu
• Radar – właściwości chmur, szacowanie wielkości deszczu wykrywanie gradu
i śniegu
• Pomiar wielkości opadu
• Satelity – identyfikacja obszarów deszczowych, szacowanie wielkości
deszczu,
• Określanie wilgotności
– Śnieg, grad, lód
– Szron, szadź i mgła
• Parowanie
– Z powierzchni wody
– Parowanie z obszarów lądowych
– Z powierzchni roślin
• Transpiracja
– Naturalne ekosystemy
– Obszary użytków rolnych
Określanie ilości wód gruntowych – piezometr
• Piezometr – studnia obserwacyjna o małej średnicy służąca do pomiaru wysokości ciśnienia
wód gruntowych.
• Piezometr powinien posiadać stosunkowo małą (niewysoką) powierzchnię filtra, aby móc
reprezentować wysokość ciśnienia w punkcie warstwy wodonośnej
• Jeśli obszar filtra jest niewielki- piezometr punktowy, jeśli na całej wysokości, wtedy pomiar
jest uśredniany dla całej warstwy wodonośnej i niemożliwe jest zebranie informacji o
przepływach pionowych

4
Określanie ilości wód powierzchniowych
• Bezpośredni i zarazem automatyczny pomiar przepływu wód powierzchniowych na chwilę
obecną napotyka na szereg trudności. Z tego też względu stosuje się jeden lub kilka
pomiarów wielkości zastępczych, aby na ich podstawie określić wartości wydatku
• W większości przypadków, wodowskaz (pomiar rzędnej zwierciadła wody) jest
wykorzystywany jako surogat. Dla cieków o małych spadkach zwierciadła często występuje
silny wpływ warunków poniżej wodowskazu - stosuje się wtedy drugi wodowskaz w celu
wyznaczenia spadku podłużnego zwierciadła wody
• Ostatnio coraz częściej stosuje się urządzenia do ciągłego pomiary prędkości przepływu i na
tej podstawie wyznacza się przepływ cieku wodnego.
Określanie ilości wód powierzchniowych – krzywa konsumpcyjna
• W przypadkach, gdy dokonuje się jedynie pomiaru stanu zwierciadła wody, niezbędne jest
skonstruowanie krzywej przepływu – krzywej konsumcyjnej – jest to zależność pomiędzy
napełnieniem a wydatkiem.
• Wykonywany jest szereg pomiarów prędkości oraz napełnienia koryta rzecznego dla różnych
warunków przepływu. Niezależnie wykonywany jest pomiar geodezyjny przekroju
poprzecznego rzeki.
• Po sporządzeniu krzywej konsumcyjnej, stanowi ona na podstawie pomiaru napełnienia
„urządzenie do określania wielkości przepływu”.

5
6
7
Określanie wielkości opadu
• Deszczomierz (pluwiometr) – jest typem urządzenia używanego przez hydrologów i
meteorologów do określania ilości płynnego opadu w określonym przedziale czasu.
Określanie wielkości opadu. Metoda siecznych – poligonów - Thiessen’a (wielokątów równego
zadeszczenia)

• Pluwiometry nanoszone są na mapę przedmiotowego terenu w odpowiedniej skali.

• Sąsiednie pluwiometry połączone są przerywanymi liniami.
• Prostopadłe sieczne (ciągłe linie) dzielą każdą z linii na dwie połowy.
• W efekcie sieczne dzielą analizowany obszar na mniejsze sektory, z których każdy jest
reprezentowany przez jeden pluwiometr.
• Wielkość opadu określana jest na podstawie opadu zmierzonego przez każdy z
deszczomierzy.
• Suma opadów podzielona przez całkowitą powierzchnię daje średnią ważoną wielkości
opadu.
Określanie wielkości opadu. Metoda izohiet
• Pluwiometry nanoszone są na mapę przedmiotowego terenu w odpowiedniej skali.
• Linie jednakowego opadu są nanoszone na mapę – dokładność zależy od sposobu budowy
isohiet oraz skoku wartości.
• Obszary pomiędzy isohietami są dzielone na podstawie obliczania średniej z dwóch wartości.
• Suma opadów podzielona przez całkowitą powierzchnię daje średnią ważoną wielkości
opadu.

8
 n
Określanie wielkości opadu
• 30 lat ∑P ⋅A
i =1
i i

• Opad dla obszaru odpływowego (zlewni) Pa = n

– Pa = średni opad zlewi [mm] ∑A i =1
i
– Ai = obszar pomiędzy isohietami
– Pi = opad dla obszaru pomiędzy isohietami
• Natężenie deszczu P
I=
– P = opad [mm] t
– t = czas trwania opadu [min]
• Równanie Lambora a 17,164
I max = +c I max = − 1,44
– t = czas trwania opadu [min]
– a, b, c, n, = współczynniki
(t + b )n (t + 3,5)0,39

9
• Równanie Wołoszyna ap
Ip = + cp
– Ip = wielkość opadu [mm] t+4
– t = czas twania deszczu [min]
– ap, cp = współczynniki
• Dla prawdopodobieństwa p% = 1% I p = 45,36 + 0,0424
t+4

10
Odpływ
1 – Spływ powierzchniowy, 2 – wody gruntowe
3 – spływ podskórny (obszar aeracji) 4 – przepływ wtórny

Model Hortona

11
Spływ bezpośredni
• I – natężenie deszczu < pojemność warstwy wodonośnej
• II - natężenie deszczu > pojemność warstwy wodonośnej
• III – natężenie deszczu przekracza pojemność warstwy wodonośnej

Współczynniki spływu

1 – prawdopodobieństwo przewyższenia = 20%

2 – prawdopodobieństwo przewyższenia = 50%
3 – prawdopodobieństwo przewyższenia = 100%
4 – prawdopodobieństwo przewyższenia = 200%

12
 Szacowanie wielkości spływu
• Współczynnik spływu powierzchniowego wielkość spływu
– Rodzaj zabudowy ψ=
– Spadek dróg
wielkość opadu
– Nachylenie dachów
– Czas trwania deszczu
– Częstotliwość występowania
– Natężenie deszczu
• ψ= 0,7 ÷ 0,9 dla dużej gęstości zabudowy
• ψ = 0,5 ÷ 0,7 zabudowa zwarta
• ψ = 0,3 ÷ 0,5 zabudowa o niewielkiej gęstości
• ψ = 0,2 ÷ 0,3 obszary podmiejskie
• ψ = 0,1 ÷ 0,2 tereny sportowe
• ψ = 0,0 ÷ 0,1 parki i tereny zielone
ψ 1 ⋅ A1 +ψ 2 ⋅ A2 + ... + ψ n ⋅ An
ψ=
A1 + A2 + ... + Ai
• ψ = 0,95 dachy
• ψ = 0,50 ÷ 0,70 dachy płaskie
• ψ = 0,85 ÷ 0,90 dogi betonowe i asfaltowe
• ψ = 0,15 ÷ 0,30 drogi i ścieżki nieutwardzone (żwirowe)
• ψ = 0,00 ÷ 0,10 parki i tereny zielone
Odwodnienia dróg
• Polska Norma PN-S-02204:1997
• Metoda granicznego natężenia deszczu
– Czas miarodajny
– l – długość kanału [m] t m = 1,2 ⋅ l + t k
– v – prędkość przepływu [m/s] υ
– tk - czas koncentracji terenowej [s]
Minimalną wartością czasu miarodajnego jest 600 s
Czas koncentracji terenowej dla ulic
Rodzaj kanału Wartość prawdopodobieństwa deszczu Czas koncentracji
miarodajnego dla kanału [%] terenowej tk [s]
Kanał ziemny na terenie płaskim 100 600

Kolektor na ternie płaskim 50 300

Kolektor lub kanał ziemny na terenie o nachyleniu 20 1200

2% lub więcej

Kolektor lub kanał ziemny na terenie o nachyleniu 10 60

4% lub więcej

Autostrady (klasa I) Drogi szybkiego ruchu (klasa II) 10 120

Drogi krajowe (klasa III) 20 300

Drogi wojewódzkie (klasa IV i V) 50 600

inne 100 1000

13
 Odwodnienia dróg
• Natężenie deszczu miarodajnego A
q = 15,437 ⋅
– A – współczynnik (t m )0,667
– H – roczna wielkość opadu
p H ≤ 800 H ≤ 1000 H ≤ 1200 H ≤ 1400
% mm mm mm mm
5 1276 1290 1300 1378
10 1013 1083 1136 1202
20 804 920 980 1025
50 592 720 750 796
100 470 572 593 627

Odwodnienia dróg – obliczenia

• Wydatek kanału Q = F ⋅s⋅q
– F – Powierzchnia zlewni [ha]
– q – natężenie deszczu miarodajnego [l/s/ha]
– s – współczynniki spływu
• s = 0,90 – drogi
• s = 0,85 – nawierzchnie
• s = 0,70 – 0,90 – obszary drogowe
• s = 0,55 – 0,85 – poza obszarem drogowym
Odwodnienia dróg
• Oszacowanie wartości prędkości Sprawdzenie prędkości w kanale
• Czas miarodajny
• Natężenie deszczu
miarodajnego
• Wydatek kanału
• Prędkość w kanale

Krzywa konsumcyjna

14
Hydrogram

15
• Czas podstawy hydrogramu (T) – czas od rozpoczęcia do zakończenia hydrogramu.
• Czas przesunięcia (opóźnienie) (tp) – parametr charakteryzujący różnicę pomiędzy
maksimum opadu natężenia opadu a kulminacją wezbrania
• Czas koncentracji (tc) – czas niezbędny dla kropli wody do pokonania drogi do przekroju
odpływowego.

16
Krzywa czasów trwania

Krzywa częstości występowania

17
Przepływy ekstremalne

ni
p=
N
• p = prawdopodobieństwo wystąpienia przepływu wezbraniowego rzędu i
• ni = liczba wystąpień zdarzenia w rzędzie i
• N = całkowita liczba wystąpień zdarzenia w serii

18
Projektowy przepływ optymalny – przesłanki ekonomiczne

19
20
Przedmiot mechaniki płynów, własności fizyczne płynów, siły
działające w płynach. Podstawowe równania mechaniki płynów
Przedmiot mechaniki płynów
• Prawa rządzące ruchem i stanem spoczynku ciał płynnych.
• Dział mechaniki klasycznej, (wielkości masy i energii podlegają prawom zachowania).
• Problematyka
– liczne zagadnienia występujące powszechnie w przyrodzie i technice, od zjawisk
zachodzących w morzach i oceanach, rzekach, wodach gruntowych, atmosferze,
przewodach, naczyniach włoskowatych;
– w aspekcie technicznym głównie koncentruje się na zagadnieniach przesyłania i
magazynowania cieczy i gazów.
• Podział:
– Hydromechanika i aerodynamika, obejmuje zagadnienia statyki, kinematyki oraz
dynamiki w powiązaniu z termodynamiką.
– rozważania teoretyczne (hydromechanika) oraz praktyczne (hydraulika).
• Zaliczana do nauk podstawowych, oprócz wartości poznawczych jej osiągnięcia mogą
stanowić punkt wyjścia dla rozwiązań inżynierskich i technicznych.
Struktura płynów
• Struktura fizyczna - substancje występujące w przyrodzie składają się z cząsteczek (drobin,
molekuł), pozostających w nieustannym ruchu postępowym, obrotowym i drgającym.
• Miarą energii ruchu jest temperatura.
• Wraz ze wzrostem temperatury rośnie energia kinetyczna cząstek, a tym samym energia
wewnętrzna ciała.
• Siły spójności - kohezji – molekularne siły wzajemnego przyciągania (dla różnych substancji –
siły przyciągania lub adhezji), siły spójności odpowiadają za przyjmowanie kształtu.
Stany skupienia
• Stan ciała stałego – siły spójności są duże; ciało przyjmuje ściśle określony kształt, zmiana
kształtu jest możliwa w wyniku oddziaływania odpowiednio dużej siły.
• Stan ciekły – poszczególne molekuły łatwo zmieniają położenie względem siebie; ciecz
przyjmuje kształt naczynia, zmiana kształtu możliwa przy użyciu małej siły; bardzo mała
ściśliwość, zdolność do formowania swobodnej powierzchni – zwierciadła cieczy.
• Stan gazowy – prawie całkowity zanik sił molekularnych, cząsteczki samorzutnie rozpraszając
się wypełniają całą objętość naczynia; duże wolne przestrzenie międzycząsteczkowe –
ośrodek ściśliwy.
Charakterystyczne parametry płynów
• W ujęciu mikroskopowym
– Średnia droga swobodna cząstek (średnia długość drogi drobin między kolejnymi
zderzeniami)
– Średnia prędkość ruchu molekularnego
• W ujęciu makroskopowym
– Ciśnienie
– Gęstość
– Temperatura
• Mechanika płynów – opisuje płyny jako ośrodki ciągłe
– Najmniejsza objętość płynu musi być dużo większa od średniej drogi swobodnych
cząstek
– Najmniejsza objętość płynu musi zawierać odpowiednio dużą liczbę molekuł – do
opisu statystycznego

21
 – Warunek liczba Knudsea Kn < 0,1 (stosunek średniej drogi swobodnej do długości
charakterystycznej przedmiotu opływanego) – spełniony dla wszystkich cieczy i
większości gazów).
Własności fizyczne płynów ∆m
• Gęstość płynu [kg/m3] ρ = lim ∆V
∆V → 0

• Ciężar właściwy [N/m3] γ = g⋅ρ

1
• Objętość właściwa [m3/kg] w=
ρ
• Ściśliwość płynu (w danej temperaturze, współczynnik [1/Pa])
dV dρ
= − β p dp ⇒ = β p dp
V ρ
– Moduł sprężystości objętościowej dρ
Rozszerzalność cieplna (współczynnik [1/K]) dp = K
ρ
dV dρ
= βT dT ⇒ = − β T dT
V ρ

Zjawiska przenoszenia w płynach

• Płyny mają zdolność do transportu masy, pędu i energii
• Zjawiska przenoszenia:
– Wywołane nierównomiernym rozkładem gęstości, prędkości i temperatury.
– Są efektem molekularnego wyrównywania stężeń (gęstości), pędu i energii
• Dyfuzja molekularna
– Proces molekularnego wyrównania stężeń
– I prawo Ficka – szybkość procesu dyfuzji jest proporcjonalna do gradientu stężenia
dc • IA = natężenie strumienia dyfuzji składnika A
I A = − D ⋅ A • cA = masowe natężenie składnika A
dl
• l = odległość
• D = współczynnik proporcjonalności – współczynnik dyfuzji molekularnej
[m2/s]
• Lepkość
– Zdolność płynu do przenoszenia naprężeń stycznych, przy wzajemnym
przemieszczaniu jego elementów z różnymi prędkościami
– Powstające siły są styczne do kierunku ruchu = siły styczne = opory tarcia
– Stosunek siły stycznej T do powierzchni A jest równy naprężeniu stycznemu τ
T dυ
τ= = ±µ ⋅
A dn
– µ – dynamiczny współczynnik lepkości [kg/(ms)]
µ
– v – kinematyczny współczynnik lepkości [m2/s] ν=
• Przewodność cieplna płynów ρ
– Związana z transportem energii cieplnej wywołanym nierównomiernym rozkładem
temperatury
– Parametr opisujący – współczynnik przewodnictwa cieplnego L [W/(mK)]
– qc – gęstość strumienia ciepła dT
– T – temperatura qc = − Λ ⋅
– l - odległość dl

22
Napięcie powierzchniowe
• Efekt działania sił molekularnych (sił wzajemnego przyciągania) na granicy faz (np. cieczy i
gazu).
• Na powierzchni cieczy panuje taki stan napięć, jak w cienkiej, równomiernie napiętej błonie.
• Wypadkowa sił skierowana jest do wnętrza cieczy.
• Rozciągnięcie błony i wprowadzenie dodatkowych cząsteczek wymaga użycia pewnej siły – jej
miarą jest współczynnik napięcia powierzchniowego –napięcie powierzchniowe F
• F – siła napinająca, L – długość przekroju błony σ=
L
Włoskowatość
• Zjawisko powstające przy zetknięciu się cieczy z ciałem stałym
• Siły kohezji Fk (w cieczy) + siły adhezji Fa (pomiędzy cząsteczkami cieczy i ciała stałego)
– Siły adhezji są większe od sił kohezji – menisk wklęsły, ciecz zwilżająca, kąt graniczny
ϑ < 900
– Siły adhezji są mniejsze od sił kohezji – menisk wypukły, ciecz niezwilżająca, kąt
graniczny 900 < ϑ < 1800
• Zachodzi równowaga sił
– Ciężaru słupa cieczy
π ⋅d2
G= ⋅h⋅ ρ ⋅ g
4
– Pionowej składowej siły
napięcia
powierzchniowego
F ⋅ cos ϑ = π ⋅ d ⋅ σ ⋅ cos ϑ
– Wzniesienie (obniżenie)
włoskowate cieczy h
4 ⋅ σ ⋅ cos ϑ
h=
ρ ⋅ g ⋅d
Ciśnienie wrzenia
• Wrzenie cieczy – pokonanie sił spójności i uwolnienie się cząsteczek poza obszar cieczy.
– Podniesienie temperatury do temperatury, przy której prężność pary nasyconej pw
zrówna się z ciśnieniem na powierzchni cieczy.
– Obniżenie ciśnienia do ciśnienia wrzenia (pary nasyconej) w danej temperaturze.
• Wrzeniu towarzyszy zjawisko kawitacji
Modele płynów
• Płyn rzeczywisty
• Płyn nielepki – brak sił stycznych, µ = 0
• Płyn nieścisliwy – ρ = 0
• Ciecz doskonała – pomijane: lepkość (µ = 0), ścisliwość
(ρ= 0), rozszerzalność cieplna (βT = 0) i napięcie powierzchniowe (σ= 0)
• Gaz doskonały – pomijane: objętość molekuł, siły spójności, lepkość; Spełnia ściśle równanie
stanu gazu
• Gaz termodynamicznie doskonały – spełnia równanie Clapeyrona, jest lepki.
Siły działające w płynach
– Siły masowe
• Wynikają z oddziaływania zewnętrznego pola sił F = lim ∆Fm
jm
• Proporcjonalne do masy płynu ∆m → 0 ∆m

• Siły ciążenia, bezwładności i ośrodkowe

• Jednostkowa siła masowa [m/s2]
– Siły powierzchniowe
∆FA
• Działają na powierzchni wydzielonej masy płynu F = lim
jA
∆A→ 0 ∆A
23
 • Proporcjonalne do powierzchni (normalne i styczne)
• Siły tarcia, parcia i napięcia powierzchniowego
• Jednostkowa siła powierzchniowa [Pa]
Podstawowe równania mechaniki płynów
• Wynikają z zastosowania trzech podstawowych zasad mechaniki
– Zasady zachowania masy
– Zasady zachowania ruchu (pędu i popędu)
– Zasady zachowania energii
• Zasada zachowania masy – równanie ciągłości przepływu
dρ
+ ρ ⋅ divυ = 0 dρ
+ div (ρ ⋅υ ) = 0
dt Lub dt
r
• Dla ρ = const divυ = 0
• Dla przewodów υ ⋅ A = Q
• Zasada zachowania pędu i popędu – zasada zachowania ruchu
• Suma sił zewnętrznych działających na element płynu: sił masowych (ciążenia) i
powierzchniowych (stycznych i normalnych) jest równa sile bezwładności.
• Różniczkowe równanie ruchu dla płynu lepkiego zapisuje się w postaci równania Naviera-
Stokesa r
dυ r 1 r ν r
• Założenie – ruch ciągły, płyn newtonowski = F jm − gradp + ν∇ 2υ + grad divυ
dt ρ 3
• Dla płynu nielepkiego (v= 0) – równanie Eulera r
dυ r 1
= F jm − gradp
dt ρ
• Dla spoczynku względem układu współrzędnych (υ = 0) r 1
F jm = gradp
• Zasada zachowania energii ρ
Zmiana energii kinetycznej i wewnętrznej = pracy sił masowych, powierzchniowych oraz
dopływowi energii z zewnątrz układu

Statyka płynów: stany spoczynku, podstawowe równanie

równowagi płynu i jego zastosowanie, przyrządy cieczowe do
pomiaru ciśnienia. Prawo Pascala.
Statyka płynów
• Dział mechaniki płynów zajmujący się płynami w stanie spoczynku – hydrostatyka
• Określanie
– Warunków równowagi płynu
– Sił wywieranych przez płyn na ciała w nim zanurzone
Stany spoczynku
• Stan spoczynku – wszystkie elementy płynu pozostają względem siebie w stałym położeniu.
• Stan względnego spoczynku – spoczynek elementów płynu względem ścianek poruszającego
się naczynia.
• Stan bezwzględnego spoczynku – spoczynek elementów płynu względem ścianek
nieruchomego naczynia.
• Płyny w stanie spoczynku znajdują się w równowadze – suma wszystkich sił działających na
dowolną część płynu jest równa zeru.
24
Siły w stanie spoczynku
• Siły masowe – siła ciążenia oraz siły bezwładności (jako siły reakcji), wynikające z ruchu
naczynia.
• Siły powierzchniowe:
• Normalne (prostopadłe do powierzchni na którą działają) – Siła parcia P
• Styczne – siła tarcia T
• Siły powierzchniowe wywołują naprężenia w płynach:
• Siły parcia P – naprężenia ściskające (ciśnienie p) lub rozciągające (znikome ze
względu na własności płynów)
• Siły tarcia T – naprężenia styczne τ – w spoczynku siły tarcia są zerowe
Parcie i ciśnienie hydrostatyczne ∆P dP
• Ciśnienie hydrostatyczne [Pa] = [N/m2] p = lim =
∆A→0 ∆A dA
• W przestrzeni wypełnionej płynem, pozostającym w stanie bezwzględnego spoczynku,
ciśnienie w danym punkcie jest stałe i nie zależy od orientacji tej powierzchni oraz kierunku
siły wywołującej to ciśnienie.
pxx = pyy = pzz = p
• Ciśnienie w stanie spoczynku jest wielkością skalarną
Ciśnienie bezwzględne, nadciśnienie, podciśnienie
• Ciśnienie bezwględne p – ciśnienie mierzone względem próżni
• Nadciśnienie pn – różnica pomiędzy ciśnieniem bezwzględnym p a ciśnieniem
atmosferycznym pa
pn = p – pa
• Podciśnienie pp – różnica między ciśnieniem atmosferycznym pa a bezwzględnym p
pp = p – pa
Wysokość ciśnienia h – ciśnienie płynu wyrażone za pomocą wysokości słupa płynu o danej
gęstości ρ. p p
h= =
g⋅ρ γ
Ciśnienie bezwzględne, nadciśnienie, podciśnienie

25
Przyrządy cieczowe do pomiaru ciśnienia
• Piezometr pa + pn = pa + g ⋅ ρ ⋅ h
– Pomiar niewielkich nadciśnień pn = γ ⋅ h
– Równanie równowagi ciśnień dla przekroju α - α
PIEZOMETR MANOMETR

• Manometr
pa + pn + g ⋅ ρ ⋅ a = pa + g ⋅ ρ cm ⋅ h pn = g ⋅ (ρ cm ⋅ h − ρ ⋅ a )
– Pomiar nadciśnień
– Gęstość cieczy manometrycznej ρcm jest większa od gęstości płynu w zbiorniku ρ
– Równanie równowagi ciśnień dla przekroju α - α
• Wakumetr – próżniomierz pa − p p + g ⋅ ρ cm ⋅ h = pa p p = g ⋅ ρ cm ⋅ h
– Pomiar małych podciśnień (gazu)
– Gęstość cieczy manometrycznej ρcm jest większa od gęstości płynu w zbiorniku ρ
– Równanie równowagi ciśnień dla przekroju α - α
WAKUMETR MANOMETR RÓŻNICOWY

• Manometr różnicowy
– Pomiar różnicy ciśnień
– ρ< ρcm
p1 + g ⋅ ρ ⋅ (a + x + h ) = ∆p = p1 − p2 =
= p2 + g ⋅ ρ ⋅ x + g ⋅ ρ cm ⋅ h = g ⋅ (ρ cm − ρ ) ⋅ h − g ⋅ ρ ⋅ a

26
 MANOMETR RÓŻNICOWY

p1 − g ⋅ ρ ⋅ ( x + h ) =
= p2 − g ⋅ ρ ⋅ (a + x ) − g ⋅ ρ cm ⋅ h

∆p = p1 − p2 =
= g ⋅ (ρ − ρ cm ) ⋅ h − g ⋅ ρ ⋅ a

Prawo Pascala
• W zamkniętym naczyniu z płynem zmiana ciśnienia w dowolnym punkcie o pewną wartość
powoduje zmianę ciśnienia o tę samą wartość we wszystkich punktach obszaru płynu.
P1 P2
∆p = =
• Prasa hydrauliczna
A1 A2
• Praca (przy pominięciu oporów tarcia jest jednakowa
A1 ⋅ l1 = A2 ⋅ l2 stąd P1 ⋅ l1 = P2 ⋅ l2

Parcie hydrostatyczne na powierzchnie płaskie i krzywoliniowe.

Wykresy parcia. Wypór.
Parcie hydrostatyczne na powierzchnie płaskie
• Parcie hydrostatyczne jest siłą
działającą prostopadle do powierzchni
• Siłę parcia – tak jak każdy wektor
można rozłożyć na składowe

27
• Rozważania dotyczą parcia działającego na płaską powierzchnię A, usytuowaną na płaskiej
ścianie zbiornika, nachylonej do swobodnego zwierciadła cieczy pod kątem α
• Ponad swobodną powierzchnią cieczy panuje ciśnienie otoczenia pa.
• Przyjęty układ współrzędnych
– Początek układu – punkt styku powierzchni zwierciadła wody ze ścianą
– Oś x pozioma – wyznaczona przez krawędź styku zwierciadła wody i ściany zbiornika
– Oś y – prostopadła do Osi x w płaszczyźnie ściany
– Oś z skierowana pionowo do dołu

Elementarne parcie działające na powierzchnię dA

dP = p ⋅ dA = ( pa + γ ⋅ z ) ⋅ dA
•
• Całkowite parcie działające na pole A
P = ∫∫ pdA = pa ⋅ A + γ ⋅ ∫∫ zdA
A A
• Zależności między współrzędnymi z = y ⋅ sin α , z S = yS ⋅ sin α
• Parcie całkowite
P = pa ⋅ A + γ ⋅ ∫∫ sin α ⋅ ydA = pa ⋅ A + γ ⋅ sin α ⋅ ∫∫ ydA =
A A

= pa ⋅ A + γ ⋅ sin α ⋅ S x = pa ⋅ A + γ ⋅ sin α ⋅ yS ⋅ A = pa ⋅ A + γ ⋅ z S ⋅ A
• Po uwzględnieniu ciśnienia otoczenia działającego na zewnątrz ścianki

P = γ ⋅ ∫∫ zdA = γ ⋅ z S ⋅ A
A

• Określenie punktu przyłożenia siły parcia - współrzędna yN P ⋅ y N = γ ⋅ ∫∫ y ⋅ zdA

• Uwzględniając wartość parcia wypadkowego A
yN ⋅ yS ⋅ A = ∫∫ y dA
2
• Oznaczając moment bezwładności
A
J x = ∫∫ y dA 2

Jx J J x0
A yN = = x = yS +
• Współrzędna yN yS ⋅ A S x yS ⋅ A
P ⋅ x N = γ ⋅ ∫∫ x ⋅ zdA
• xN ⋅ yS ⋅xA
Określenie punktu przyłożenia siły parcia - współrzędna N
= ∫∫ xydA A
• Uwzględniając wartość parcia wypadkowego A

• Gdzie moment dewiacji pola (moment odśrodkowy pola A) J xy = ∫∫ xydA

A

28
 J xy J x0 y0
xN = = xS +
• Współrzędna xN
yS ⋅ A yS ⋅ A
• Współrzędna zN
J x0 J x0
z N = y N ⋅ sin α = y S ⋅ sin α + ⋅ sin α = z S + ⋅ sin 2 α
yS ⋅ A zS ⋅ A
Parcie hydrostatyczne na powierzchnie krzywoliniowe
• Korzystamy z możliwości rozłożenia wektora parcia na składowe

• Parcie elementarne jest równe dP = γ ⋅ z ⋅ dA

• Składowe parcia (elementarne) na kierunku x i z wynoszą
dPx = dP ⋅ cos α = γ ⋅ z ⋅ dA ⋅ cos α = γ ⋅ z ⋅ dAx
dPz = dP ⋅ sin α = γ ⋅ z ⋅ dA ⋅ sin α = γ ⋅ z ⋅ dAz

Px = γ ⋅ ∫∫ zdAx Pz = γ ⋅ ∫∫ zdAz
Ax Az
• Składowe parcia całkowitego
• gdzie
Vz = ∫∫ zdAz
Az

• Ostatecznie składowe parcia całkowitego wynoszą Px = γ ⋅ z S ⋅ Ax Pz = γ ⋅ Vz

• Parcie całkowite 2 2
P = Px + Pz
29
• Współrzędne punktu przyłożenia siły parcie wynoszą

∫∫ xdP ∫∫∫ xdV

z J x0
xN =
Az
= V z N = zS +
z S ⋅ Ax
Pz Vz

Wykresy parcia
• Wykres parcia pionowego:
– Od dołu ograniczony jest powierzchnią, dla której oblicza się parcie,
– Od góry ograniczony jest swobodnym zwierciadłem cieczy (lub jego przedłużeniem
– Powierzchnie boczne stanowią linie pionowe wyprowadzone z punktów skrajnych
powierzchni

• Wykres parcia poziomego:

– Należy zrzutować powierzchnię, dla której oblicza się parcie, na pionową rzutnię
– Ograniczony od góry poziomą linią wyprowadzoną z najwyższego punktu powierzchni
– Ograniczony od dołu poziomą linią wyprowadzoną z najniższego punktu powierzchni
– Z jednej strony ograniczony jest rzutnią
– Z drugiej strony linią poprowadzoną od punktu styku zwierciadła wody i rzutni do
dołu, pod kątem 450 do pionowej rzutni

30
Wypór.
Wypór i równowaga ciał zanurzonych w cieczy
• Na ciało zanurzone w cieczy działają siły:
– Parcia hydrostatycznego
– Siła ciężkości
• Siły parcia hydrostatycznego:
– Poziome składowe wzajemnie się znoszą
– Pionowa składowa – siła zaczepiona w środku geometrycznym części zanurzonej

31
• Siła wyporu jest równa
W = ρgVz = γVz

• Maksymalna siła wyporu jest równa

W = ρgV = γV
• Ciało pływa jeśli G > Wm
• Ciało tonie jeśli G < Wm
• Stany równowagi
• Równowaga trwała
• Równowaga chwiejna
• Równowaga obojętna

• Wysokość metacentryczna
ε = (m + a ) sin ∆ϕ =
= (m + a )∆ϕ

dW = γdAy∆ϕ

dWy = γdAy 2 ∆ϕ

γ∆ϕ ∫∫ y 2 dA = γ∆ϕJ
A

J – moment bezwładności pola A przekroju płaszczyzną pływania względem osi O

– Porównując momenty sił
(W i W’) J
Wε = γ∆ϕJ m= −a
Vz

32