B. Nowak, R.

Riedel, Europeizacja – teorie, mechanizmy, agenda badawcza,

[w:] E. Nowak, Riedel (red.), Polska i Europa Środkowa. Demokratyzacja.
Konsolidacja. Europeizacja, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010, ss. 213-223.

ROZDZIAŁ III. Europeizacja – synchronizacja Europy

Bartłomiej Nowak
Centrum Stosunków Międzynarodowych
Rafał Riedel
Uniwersytetu Opolski
ARENA University of Oslo

Europeizacja – teorie, mechanizmy, agenda badawcza

Klasyczne studia nad europeizacją analizują skuteczność polityk podejmowanych na poziomie

wspólnotowym (ich implementacji wewnątrzkrajowych systemów politycznych), jak równieŜ wpływ
na narodową politykę ponadnarodowego procesu integracyjnego w róŜnorodnych wymiarach.
Pierwsza generacja studiów europejskich skoncentrowana była wokół myślenia w kategoriach
stosunków międzynarodowych, w których Wspólnoty Europejskie i UE traktowane były jako
organizacje zewnętrzne w stosunku do państw członkowskich1. Druga generacja studiów europejskich
traktowała juŜ UE jako odrębny – sui generis – system polityczny (polity). ZauwaŜono przesunięcie
suwerenności państwowej ze zdecentralizowanego systemu, w którym główną rolę odgrywały
narodowe egzekutywy i ministerstwa oddziaływujące na UE w ramach relacji bilateralnych i
multilateralnych, w kierunku supra- i subnarodowej społeczności, która osiągnęła pewną zdolność
samoregulacji, co wiązało się ze wzrostem i instytucjonalizacją systemu podejmowania decyzji.
Pojawiło się w tym momencie pytanie: jak traktować UE? Czy dalej jak zewnętrzny system
polityczny? PrzecieŜ w wielu krajach polityka przestała być polityką wewnętrzną państwa, a stała się
częścią szerszego europejskiego systemu. Jak opisać te krzyŜujące się współzaleŜnie relacje
przebiegające od poziomu państwa do UE i odwrotnie? Odpowiedzią stały się właśnie studia nad
europeizacją. Ukierunkowanie debaty na ten problem stymulowane było przez cztery
2
makrodynamiki :
− instytucjonalizacja jednolitego rynku;
− pojawienie się Unii Gospodarczej i PienięŜnej;

1
Częścią tego nurtu było równieŜ traktowanie integracji europejskiej jako egzemplifikacji procesu regionalizacji
w stosunkach międzynarodowych.
2
S. J. Bulmer, C. M. Radaelli, The Europeanization of National Policy, w: The Member States of the European
Union, red. S. Bulmer, Ch. Lequesne, Oxford University Press, New York 2005, s. 339−340.
 − powstawanie modelu regulacyjnej konkurencji;
− zachodzący proces rozszerzania UE.
Badacze europeizacji zadają sobie pytanie, jaką róŜnicę dla społeczeństw i krajów
członkowskich, które inicjują proces integracji, czynią pierwsze dwa etapy, jaki wpływ ma UE na
państwa, które ją stworzyły? Zakładają konsensus: UE jest systemem wielopoziomowym. Badacze o
orientacji prawniczej skłaniali się ku definicjom takiego systemu jako federacji bądź konfederacji i
podkreślali podział kompetencji pomiędzy Wspólnotę i państwa członkowskie. Inni skupiali się raczej
na oddziaływaniach w ramach wielopoziomowego systemu aktorów unijnych, subnarodowych i
ponadnarodowych, co przedstawiało znacznie więcej moŜliwości co do uchwycenia dynamik zmian.
Europeizacja pozwala więc dostrzec skomplikowaną sieć powiązań i relacji wpływu funkcjonujących
pomiędzy aktorami krajowego Ŝycia politycznego oraz polityką ponadnarodową, jak równieŜ
subnarodową. Ta perspektywa analityczna koncentruje się na adaptacji do procesów integracyjnych,
mechanizmów, procesów i instytucji krajowej polityki, a więc kładzie nacisk na siłę i zakres penetracji
krajowych systemów politycznych przez tzw. presję integracyjną.
W najprostszym rozumieniu europeizacja to adaptacja wewnętrzna do procesu integracji
europejskiej. Jednej z pierwszych uznanych definicji dostarczył R. Ladrech3, który widział
europeizację jako inkrementalny proces reorientujący kierunki i kształt polityki w stopniu takim, Ŝe
polityczna i ekonomiczna dynamika UE staje się częścią organizacyjnej logiki polityki narodowej oraz
procesu decyzyjnego. Według niego ogromną rolę w tym procesie odgrywają poszczególni aktorzy,
którzy redefiniują swoje interesy i zachowania w sposób pozwalający im na zbliŜenie z normami,
imperatywami i logiką UE. Obecnie do najpowszechniej uŜywanych naleŜy definicja europeizacji
C. M. Radaelli. Twierdzi on, Ŝe europeizacja: „Składa się z procesów konstrukcji, dyfuzji oraz
instytucjonalizacji formalnych i nieformalnych zasad, procedur, paradygmatów, określonych polityk,
stylów, sposobów działania, podzielanych przekonań i norm, które najpierw są zdefiniowane i
skonsolidowane w procesie politycznym na poziomie UE, a następnie inkorporowane w logikę
krajowego dyskursu, toŜsamości, struktur politycznych i polityki publicznej”4. Warto takŜe podkreślić,
Ŝe europeizacja nie jest5:
− teorią rozszerzenia UE;
− integracją polityczną UE;
− harmonizacją;
− konwergencją.
Europeizację moŜna teŜ definiować przez pryzmat modelu zaproponowanego przez
J. Caporaso: postępujący proces integracji europejskiej wywołuje presję adaptacyjną na podmioty

3
R. Ladrech, The Europeanization of Domestic Politics and Institutions: The Case of France, „Journal of
Common Market Studies”, 1994, nr 32(1), s. 69.
4
C. M. Radaelli, Europeanization of Public Policy, w: The Politics of Europeanization, red. K. Featherstone,
C. M. Radaelli, Oxford University Press, New York 2003, s. 30−32.
5
TamŜe.
integracji (państwa członkowskie, ich obywateli, instytucje), która podlega następnie mediacji za
pośrednictwem czynników pośredniczących (istniejące instytucje, aktorzy krajowi, kultury polityczne
i organizacyjne na poziomie krajowym), a następnie przynosi konkretne efekty w postaci zmian (lub
ich braku) w polityce wewnętrznej6. Rezultaty te (jak równieŜ etap mediacji) poprzez mechanizm
sprzęŜenia zwrotnego wpływają równieŜ na sam proces integracji. J. P. Olsen7 dokonując przeglądu
literatury pod kątem sposobu rozumienia europeizacji, jakie procesy róŜni autorzy mają na myśli,
uŜywając tego terminu, identyfikuje następujące sposoby definiowania tej kategorii:
− zmiany generowane pod wpływem impulsów zewnętrznych (pochodzących z UE, np.
w krajach będących w trakcie akcesji);
− rozwój instytucji na poziomie europejskim (rosnąca zdolność do rządzenia UE – governance
capacity);
− penetracja systemów politycznych państw członkowskich przez procesy integracji
europejskiej (procesy dostosowawcze etc.);
− eksport logiki integracyjnej, sposobów funkcjonowania, wyznawanych wartości poza
granice UE (poprzez mechanizmy wspólnotowej polityki zagranicznej oraz aspiracje
członkowskie lub stowarzyszeniowe krajów trzecich);
− budowanie unii politycznej.

Z powyŜszego przeglądu sposobów definiowania europeizacji wynika, Ŝe nie pretenduje ona

do miana nowej teorii, jest raczej zjawiskiem, które jest wyjaśniane i do wyjaśniania którego badacze
stosują odmienną perspektywę. Posługują się jednakowoŜ wcześniej wypracowanymi teoriami,
metodami badawczymi, jak równieŜ siatką pojęciową. PoniewaŜ europeizacja staje się nowym
(i wydaje się, Ŝe coraz bardziej znaczącym) sposobem organizowania studiów europejskich, niezwykle
istotne jest ustrzeŜenie się − na poziomie badawczym − przed dwoma moŜliwymi do popełnienia
błędami:
a) badacz moŜe łatwo zbyt wcześnie przecenić wpływ UE na polityki krajowe. Ryzyko to
istnieje z dwóch powodów: po pierwsze, coraz większej ilości unijnego acquis decyzji
podejmowanych w Brukseli. Szacuje się, Ŝe obecnie więcej niŜ dwie trzecie prawa krajowego jest
wynikiem europejskiego procesu decyzyjnego. Słabe ogólne rozeznanie w przyporządkowaniu
szczebla decyzyjnego danej polityce i kompetencje wspólne dla UE i państw członkowskich
sprawiają, Ŝe procesowi europeizacji przypisuje się znacznie większy wpływ, niŜ ma to miejsce w
rzeczywistości. Po drugie, w dyskursie publicznym zarówno elity krajowe, jak i decydenci unijni mają
tendencję do przeszacowywania wpływu UE na krajowe dynamiki polityczne, a czynią tak dla swych

6
Europeizacja to proces, w którym zakodowane są równieŜ mechanizmy socjalizacyjne. Socjalizacja zachodzi w
związku z procesem permanentnych interakcji pomiędzy aktorami integracji, które niosą ze sobą rosnącą
współzaleŜność i w konsekwencji jeszcze bardziej intensywną socjalizację.
7
J. P. Olsen, The Many Faces of Europeanization, „Journal of Common Market Studies”, 2002, t. 40, nr 5,
s. 922.
własnych celów. Ci pierwsi, aby zyskać dodatkową legitymację dla procesu reform bądź – częściej –
wytłumaczyć niepowodzenie polityki krajowej przez odgórnie narzucone regulacje czy wcześniej
podjęte zobowiązania. Ci drudzy, aby pokazać europejskiej opinii publicznej, jak dobrze wykonują
swoją pracę. Zjawisko to było szczególnie wyraźnie zauwaŜalne w procesie przystępowania krajów
Europy Środkowo-Wschodniej do UE. Prawdopodobnie jedynym zabezpieczeniem przed takim
przeszacowaniem jest bardzo dokładne śledzenie przez badacza procesu formacji, podjęcia decyzji i
implementacji danej polityki, a takŜe zwiększenie nacisku na przeprowadzanie pogłębionych
wywiadów z elitami politycznymi na cele pracy badawczej. Wydaje się, Ŝe badania oddolne, oparte na
studiach przypadków (ang. case studies), wykazują większy potencjał w tym kierunku i są bardziej
wyczulone na moŜliwe przesądzenie wyników UE. Pokazują one indywidualne i instytucjonalne
wybory będące centrum problemu, towarzyszące im zasady, procedury, struktury oraz dostępne
instrumenty polityki. Na podstawie serii takich badań moŜna by dopiero później metodą indukcyjną
tworzyć pewne uogólnienia i dokonywać komparatystycznych, długoterminowych analiz, a takŜe
operacjonalizować wcześniejsze, teoretyczne konstrukcje. Równie łatwo moŜna załoŜyć, Ŝe jeśli
niektóre zmiany polityki krajowej wyglądają na podobne do tych proponowanych przez UE, to
wynikają one z procesu europeizacji. Jest to jeden z najtrudniejszych punktów do metodologicznej
separacji. Procesy europeizacji, globalizacji i transformacji działają równolegle, wzajemnie się
przenikają i często warunkują. Próby oddzielenia tych trzech procesów mogą potencjalnie być
dokonane na trzy sposoby:
− aby sprawdzić, co by się stało z politykami krajowymi, gdyby dany proces nie występował,
proponuje się tworzenie konkurencyjnych hipotez alternatywnych, czyli zakładanie kontrfaktyczności.
Oznacza to załoŜenie, Ŝe dane skutki nie pojawiłyby się, gdyby nie działała integracja europejska.
Zaletą kontrfaktyczności jest to, Ŝe badacz moŜe kontrolować waŜne zmienne. Powinien on jednak
minimalizować zmienianie historii oraz szczegółowo określić, które czynniki były zmienione w jego
eksperymencie myślowym, a które nie. M. Haverland sugeruje trzy strategie dla uczynienia metody
kontrfaktycznej bardziej bezpieczną8: klarowność, która wymaga, Ŝeby hipotetyczny poprzednik
(zmienna niezaleŜna) i następnik (zaleŜna zmienna) były wyraźnie określone i delimitowane;
historyczna spójność wymagająca, aby poprzednik był określony w sposób, który zakłada niewiele
zmian co do faktów historycznych; spójność z prawami teoretycznymi wymagająca, Ŝeby hipotetyczne
powiązania pomiędzy poprzednikiem a następnikiem były spójne z uznanymi teoretycznymi
generalizacjami. MoŜna zasugerować jednak pewien sceptycyzm co do uŜywania tej metody. Jeśli jest
ona do przyjęcia, to jedynie na podstawie oddolnego podejścia badawczego. Sceptycznie do takich
prób podchodzą S. Hix i K. H. Goetz, argumentując, Ŝe bardzo trudno jest oddzielić efekty netto

8
M. Haverland, Does the EU cause domestic developments? The problem of case selection in Europeanization
research, „European Integration online Papers”, 2005, t. 9, nr 2, s. 5−6.
integracji europejskiej, skoro wzajemnie uzupełniały się one z innymi procesami kształtującymi
krajowe demokracje. Twierdzą oni, Ŝe kontrfaktyczność moŜe być „nie więcej niŜ interesująca”9;
− drugim sposobem jest włączenie do badań przypadków o zerowej wartości, jeśli chodzi o
zmienną UE. Mogą to być porównania: krajów (ich polityk) niebędących członkami ani kandydatami
do UE z państwami członkowskimi (choć w tym przypadku trzeba zachować ostroŜność, powinny być
to kraje z szeroko pojętego „kręgu europejskiego”), wpływu polityk sektorowych, w których UE
posiada znaczące kompetencje z przynaleŜnymi wyłącznie państwom członkowskim, czy teŜ na
najniŜszym poziomie porównanie instytucji krajowych mających do czynienia z UE z tymi, które się
nią nie zajmują. Strategia ta, w przeciwieństwie do scenariusza kontrfaktycznego, proponuje faktyczne
przypadki, w których nie ma czynnika europejskiego, i porównanie ich z przypadkami, na które
wpływa UE;
− ostatnim i wydaje się najbardziej adekwatnym sposobem odróŜniania wpływu europeizacji
od innych działających procesów jest po prostu bardzo dokładne prześledzenie całego procesu i
obserwowalnych implikacji wynikających z teorii poziomu UE i teorii alternatywnych, a następnie
skonfrontowanie ich z wnioskami wynikającymi ze studiów przypadków. Techniki śledzenia procesu
związane są z nurtem historycznego instytucjonalizmu. Korzystanie z takich wzorców, jak podkreśla
K. Goetz, jest szczególnie waŜne, gdyŜ mogą one znacznie pomóc w rozróŜnieniu pomiędzy
momentem, w którym pojawia się dane zdarzenie, a sekwencją wydarzeń oraz ich tempem10.
W konsekwencji istotnego znaczenia nabierają precyzyjne sposoby operacjonalizacji badań z
zakresu europeizacji. Niemieccy badacze − M.W. Bauer, Ch. Knill i D. Pitschel określili trzy główne
mechanizmy sterujące europeizacji: adaptacja (uleganie, spolegliwość, ustępliwość, uwzględnianie
relacji wpływu – tłumacz. terminu complience), konkurencja i komunikacja. Konieczność adaptacji
(complience) zakłada istnienie formalnych reguł, które nakazują przyjęte na poziomie
ponadnarodowym rozwiązania implementować na pozostałych poziomach tego systemu. Wszędzie
tam, gdzie mamy do czynienia z tzw. pozytywną integracją, czyli kiedy Unia przejmuje funkcje
redystrybucyjne (np. polityka regionalna) bądź przejmuje w całości pewne kompetencje (np. polityka
rolna) i tworzy wspólne warunki dla wszystkich uczestników wspólnoty (np. Jednolity Rynek). We
wszystkich tych przypadkach mamy do czynienia z ochroną jednolitych standardów, które są istotne
dla sprawnego funkcjonowania Unii jako całości, jako spójnego podmiotu11. Drugi mechanizm −
konkurencji sprowadza się do integracji negatywnej, polegającej na deregulacji. O ile w dyskursie
publicznym trudno byłoby przeforsować opinię, iŜ Unia (funkcjonująca często w świadomości

9
S. Hix, K. Goetz, Introduction: European Integration and National Political Systems, „West European
Politics”, 2000, nr 23, s. 21.
10
K. Goetz, European Integration and National Executives: A Cause in Search of an Effect, „West European
Politics”, 2000, nr 23(4), s. 223.
11
Ten mechanizm oznacza daleko idące konsekwencje dla instytucji w krajach członkowskich, ich organizacji,
poszczególnych polityk itd. Aby działał, wspólnota musi być wyposaŜona w prawo do kontrolowania
i egzekwowania stosowalności regulacji uzgodnionych na poziomie wspólnotowym (Komisja Europejska
i Europejski Trybunał Sprawiedliwości).
zbiorowej jako brukselska biurokracja bądź zestaw przepisów, standardów itp.) to przede wszystkim
Ŝywioł ograniczający nadmierną regulację, w istocie rzeczy proces integracyjny w Europie w duŜym
stopniu sprowadza się do deregulacji (np. wspólny rynek) i reregulacji (odtwarzania pewnej części
regulacji z dotychczasowego poziomu – krajowego na poziomie ponadnarodowym). Trzeci
mechanizm – komunikacja nawiązuje do bogatego dyskursu nad teorią integracji międzynarodowej
rozpoczętego przez K. Deutscha, rozwiniętego przez J. Habermasa, a współcześnie kontynuowanego
głównie przez T. Risse, który w procesie komunikacji, wymiany informacji i innych zasobów
dopatruje się równieŜ procesów wspólnototwórczych. Sieć powiązań pomiędzy aktorami róŜnych
szczebli, wzajemne kontakty, procesy wspólnego uczenia się stymulują i promują innowacyjne
metody rozwiązywania problemów, które coraz częściej stają się metodami wspólnymi12.
Początkowo studia nad europeizacją koncentrowały się prawie wyłącznie na krajach
członkowskich13. Aktualnie zakres przedmiotowy tego nurtu badań obejmuje wiele innych obszarów.
Przede wszystkim adaptacja władzy wykonawczej znalazła swoje bogate miejsce w literaturze i
obejmuje kilka obszarów badawczych: analiza dostosowywania się władzy wykonawczej w jednym
konkretnym kraju – studia przypadków, analiza porównawcza – w jaki sposób dana presja
integracyjna oddziałuje na egzekutywy w kilku lub wszystkich krajach członkowskich, adaptacja
krajowych systemów administracyjnych, wpływ procesów integracyjnych na egzekutywy krajów
pozostających poza Unią Europejską, wpływ europeizacji na ministerstwa sektorowe, zachowania elit
rządowych, analizy transpozycji prawa wspólnotowo-unijnego do krajowych porządków prawnych.
Drugim, istotnym obszarem badań europeizacji jest analiza zachowań parlamentów krajów
członkowskich. Lokalne legislatury działają w kontekście integracyjnym i muszą go brać pod uwagę
w swojej działalności – przede wszystkim realizując swoją funkcję prawotwórczą14. Problematyka ta
znajduje równieŜ odzwierciedlenie w dyskursie na temat deficytu demokratycznego w Unii
Europejskiej. Integracja europejska to między innymi proces transferu władzy z poziomu krajowego –
gdzie podlega ona kontroli ze strony parlamentów, na poziom ponadpaństwowy, gdzie krajowe

12
Otwarta metoda koordynacji (OMC – Open Method of Coordination) jest, wydaje się, najlepszym przykładem
funkcjonowania tego mechanizmu europeizacji.
13
Zmieniło się to wraz z procesem negocjacyjnym zapoczątkowanym przez kraje Europy Środkowej
i Wschodniej, kiedy to ich dąŜenia członkowskie stały się istotnym stymulatorem zmian o charakterze
transformacyjnym i reformującym. Bogata literatura poświęcona tej problematyce zaowocowała m.in.
konceptualizacją kategorii „warunkowości” (conditionality), która określa zjawisko polegające na uzaleŜnieniu
pewnych korzyści (np. członkostwa lub pomocy finansowej) od spełnienia określonych warunków (kryteriów)
ustalonych np. przez organizację międzynarodową, jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Unia
Europejska. Polityka warunkowości przed rozszerzeniami w 2004 i 2007 r. okazała się na tyle skuteczna, Ŝe
kraje, które wówczas stawały się członkami UE, w duŜym stopniu były do tego przygotowane (np. poprzez
aplikację acquis communitaire) juŜ przed akcesją – często w stopniu większym niŜ niektóre („stare”) kraje
członkowskie.
14
Od samego początku procesu legislacyjnego wymagana jest zgodność danego projektu prawnego z prawem
europejskim – w Polsce np. w postaci obowiązkowego oświadczenia będącego integralną częścią uzasadnienia
do projektu ustawy lub ekspertyzy zamówionej przez Marszałka Sejmu przed rozpoczęciem procedury
legislacyjnej.
legislatury „tracą kontakt” z konkretnymi obszarami polityki. Jednocześnie polityki te nie trafiają pod
kontrolę parlamentarną na poziomie krajowym.
Brak europejskiego systemu partyjnego traktowany jest jako argument mający świadczyć o
rzekomym deficycie demokratycznym Unii Europejskiej. Jednak europeizacja partii i systemów
partyjnych w Europie obejmuje swym zasięgiem daleko bardziej zaawansowane korelacje. Badacze
zajmujący się tym zagadnieniem koncentrują się na następujących wymiarach: źródłach i rozwoju
ponadpaństwowych federacji partyjnych (jako potencjalnego zaląŜka systemu partyjnego UE),
sposobie funkcjonowania frakcji politycznych w Parlamencie Europejskim, miejscu i znaczeniu
problematyki integracyjnej w krajowych systemach partyjnych – w programach, ideologii i
działaniach partii w krajowym systemie politycznym.
Następnym − na gruncie literatury polskiej rzadko eksploatowanym, waŜnym obszarem studiów
nad europeizacją jest problematyka funkcjonowania grup interesów, które odgrywają istotną rolę w
procesie integracji, a jednocześnie same podlegają procesowi europeizacji. R. Eising wskazuje, Ŝe
grupy interesu stanowią istotny element mediacyjny pomiędzy europejskim społeczeństwem
obywatelskim a instytucjami wspólnotowymi. Spełniają one pewne funkcje reprezentacyjne i
artykulacyjne, poniewaŜ za ich pośrednictwem wyraŜane są potrzeby i interesy podmiotów
podlegających procesowi integracji, np. obywateli, samorządów, grup przedsiębiorstw. Ciągle jednak
przewaŜa tworzenie sieci pomiędzy krajowymi grupami interesu, które poszukują kontaktów i dostępu
do elit rządów narodowych i są uwarunkowane poprzez swoje podstawowe środowisko, czyli na
poziomie krajowym15. Tylko po utworzeniu sieci krajowych grupy interesu rozszerzają swoją
działalność na poziom europejski16.
Bardzo interesującym – z punktu widzenia analizy prawno-politologicznej – jest europeizacja
krajowych systemów prawnych, poprzez m.in. system sądownictwa europejskiego. Dzisiaj prawo
krajowe to zbiór, który ma ogromną i rosnącą część wspólną z systemem prawa europejskiego.
Szacuje się, Ŝe ponad dwie trzecie prawa krajowego ma swoje źródło w „Brukseli”. Unijna legislacja
bezpośrednio wpływa na krajowe systemy prawne poprzez decyzje i rozporządzenia, poprzez proces
unifikacji i harmonizacji (dyrektywy). Ratyfikowane traktaty stanowiące prawo pierwotne posiadają –
zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) – pierwszeństwo nad
prawodawstwem krajowym. Jednocześnie prawo pochodne staje się bezpośrednio bądź pośrednio
częścią prawa krajowego i stanowi punkt odniesienia w wykładni sądów krajowych17.

15
R. Ladrech, The Europeanization of Interest Groups and Political Parties, w: The Member States of the
European Union, red. S. Bulmer, Ch. Lequesne, Oxford University Press, New York 2005, s. 317.
16
J. Beyers, Gaining and seeking access. The European adaptation of domestic interest association, „European
Journal of Political Research”, 2002, nr 41(5), s. 601−603.
17
Oczywiście konkretne akty prawa unijnego i wspólnotowego dotyczące poszczególnych polityk sektorowych
stanowią osobne i potencjalnie najbogatsze pole badawcze europeizacji. I tak przedmiotem badań są
europeizacyjne wpływy wspólnotowej polityki rolnej, ochrony środowiska, migracyjnej i wszystkich innych
polityk znajdujących się w kompetencji Unii (w ramach kompetencji wyłącznych i dzielonych).
 NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe europeizacja to próba nowego zorganizowania waŜnego fragmentu
studiów europejskich, przy wykorzystaniu istniejących teorii, systemu pojęciowego, metod
badawczych. Teoria instytucjonalna (która nie jest oczywiście po raz pierwszy wykorzystywana w
studiach europejskich przy okazji badań europeizacji18) jest najczęściej wykorzystywaną w tym nurcie
perspektywą teoretyczną, odrodzoną dziś pod pojęciem nowego instytucjonalizmu. Podejście
instytucjonalne budowane jest wokół banalnego stwierdzenia, Ŝe instytucje „mają znaczenie”,
szczególnie w kontekście sposobów, w jakie róŜnorodne konfiguracje instytucjonalne wpływają na
polityczne rozstrzygnięcia (political outputs). Instytucje w klasycznym, spencerowskim rozumieniu
odnoszą się do trwałych elementów systemu społecznego, takich jak formalne reguły zachowań,
funkcjonujące procedury czy organizacje (takie jak np. rząd). Nowy instytucjonalizm, w ujęciu
J. Marcha i J. Olsena19, instytucje dostrzega równieŜ w nieformalnych zasadach, rutynach czy
konwencjach. W perspektywie racjonalistycznej aktorzy Ŝycia społecznego tworzą instytucje, aby
przez nie zrealizować swoje interesy, których bez nich nie byliby w stanie osiągnąć. Ale instytucje nie
są jedynie areną, na której „grają” polityczni aktorzy. Wkrótce stają się samodzielnymi aktorami
promującymi swoje interesy. Komisja Europejska czy Parlament Europejski nie są juŜ biernymi
podmiotami, ale aktywnymi graczami procesu politycznego.
RóŜne podejścia badawcze wobec procesu europeizacji moŜemy pogrupować według bazy
teoretycznej, wyróŜniając20:
− skoncentrowane na aktorach podejście instytucjonalne (racjonalnego wyboru). Wpływ UE
ocenia ono przez pryzmat racjonalnej działalności aktorów posiadających określone
preferencje i działających w róŜnych instytucjonalnych kontekstach, które mogą im ułatwiać
bądź ograniczać moŜliwości działania. Część studiów racjonalnego wyboru kładzie nacisk na
działającą z UE (w kierunku państwa) presję dostosowawczą wynikającą z niedopasowania
polityk. Jeśli aktorzy strategicznie dąŜą do realizacji swoich interesów, to presja napotyka na
instytucjonalne (formalne) i nieformalne punkty weta;
− podejście instytucjonalne (socjologiczne, historyczne, konstruktywistyczne) ocenia wpływ
UE w znaczeniu stopniowej adaptacji do zmieniających się norm i zasad instytucjonalnych
poprzez zastosowanie logiki stosowności (ang. logic of appropriateness). Nowe rozwiązania
w politykach krajowych będą zaadaptowane, jeśli mogą być stosunkowo łatwo włączone w
polityki juŜ istniejące, kierują się podobnymi zasadami i pomysłami. Państwa mogą wchodzić
na ścieŜkę zaleŜności (ang. path dependece). W przeciwnym razie dostosowanie jest trudne.
Jest to podejście skupiające się na wymiarze kognitywnym instytucji, który dostarcza pewnej
interpretacji zjawisk, przenosi idee i system przekonań (zakłada więc ich rezonans). Zmiana

18
Patrz: B. Rosamond, Theories of European Integration, New York 2000.
19
J. March, J. Olsen, Rediscovering Institutions. The organizational Basis of Politics, New York 1989.
20
A. Héritier, Differential Europe: The European Union Impact on National Policy Making, w: Differential
Europe: The European Union Impact on National Policy-making, red. A. Héritier, D. Kerwer, C. Knill,
D. Lehmkuhl, M. Teutsch, A. C. Douillet, Lanham Rowman&Littlefield, New York 2001, s. 4−5.
 polityk, polityczna bądź systemowa, moŜe stopniowo odbywać się poprzez dyskurs,
deliberację i identyfikację. Wydaje się Ŝe wymiar ten, będący centralnym obszarem
socjologicznego instytucjonalizmu, posiada znacznie większy potencjał, jeśli chodzi o
zrozumienie instytucji, niŜ instytucjonalizm racjonalnego wyboru (który nie uwzględnia tych
zmiennych, a wszystko motywuje interesem własnym). Z kolei ze względu na inkrementalne
podejście do zmiany bardzo uŜyteczny pod względem badawczym moŜe być takŜe historyczny
instytucjonalizm, który zajmuje się czasowym wymiarem procesu krajowego dostosowania do
UE (wprowadza podział czasu na dany moment w czasie, sekwencje czasową i tempo);
− ekologiczna teoria organizacji uwydatnia procesy koercji, mimetyzmu i normatywnego
wpływu jako mechanizmy, poprzez które państwa członkowskie przyjmują sprawdzone juŜ
„europejskie” rozwiązania. UE moŜe więc narzucać pewne rozwiązania, wytwarzać silną
presję normatywną (tam, gdzie nie ma moŜliwości narzucenia), a państwa mogą rywalizować
ze sobą we wcielaniu określonych praktyk (UE moŜe występować jako promotor takiego
mimetyzmu).
Jak na organizację międzynarodową, Unia Europejska reprezentuje niebywały wręcz poziom
instytucjonalizacji21. Obraz sieci powiązań, określanej w literaturze jako policy networks and actor-
based models, jest jedną z prób zilustrowania wysoce sfragmentaryzowanej (a raczej podzielonej na
róŜne segmenty) natury Wspólnot Europejskich i funkcjonujących w ich ramach polityk. Pomaga
równieŜ zrozumieć wielopodmiotowy sposób uprawiania sektorowych polityk przez róŜnorodne
zainteresowane strony pochodzące z róŜnych poziomów europejskiego systemu politycznego. Policy
community, czyli wspólnota polityczna (rozumiana jako wspólnota mająca na celu realizację pewnych
wspólnych interesów wyartykułowanych i skonceptualizowanych w formie polityk) stała się znakiem
rozpoznawczym takiej sieci powiązań, która bazuje na wspólnie rozpoznanych i uznanych
przesłankach dotyczących wspólnych potrzeb, interesów, jak równieŜ metod ich osiągania.
W literaturze anglojęzycznej uŜywa się kategorii policy community jako specyficznej formy
innej, szerszej kategorii network policy. Policy networks są definiowane na wiele sposobów i w
literaturze przedmiotu obserwujemy intensywną debatę – czym tak naprawdę są. Jedni definiują je
jako arenę mediacji interesów pomiędzy stroną rządową a grupami interesów. Jest ona równieŜ
czasami rozumiana jako przestrzeń, w której dokonywana jest wymiana informacji i zasobów. Sieci
owe są uŜyteczne, oferują bowiem ich uczestnikom dostęp do informacji i zasobów, których nie byliby
w stanie uzyskać w inny sposób. Policy community uznawana jest za najbardziej stabilną formę policy
network, poniewaŜ uczestnicy są w niej związani serią relacji zaleŜności i sieć taka pozostaje w duŜym
stopniu niedostępna dla aktorów zewnętrznych22.

21
T. Risse-Kappen, Explaining the Nature of the Beast: International Relations and Comparative Policy
Analysis Meet the EU, „Journal of Common Market Studies”, 1996, nr 1(34), s. 71.
22
B. Rosamond, dz. cyt., s. 124.
 Rozumienie procesów integracyjnych, jako rozwijających się sieci powiązań o charakterze
formalnym, jak równieŜ tych niesformalizowanych i niezinstytucjonalizowanych, stanowi odpowiedni
punkt wyjścia do pełnego zrozumienia procesów europeizacji. PoniewaŜ, jak juŜ zostało zauwaŜone
we wstępie, w najprostszym ujęciu europeizacja to adaptacja wewnętrzna do procesu integracji
europejskiej23, dlatego koncepcji tej uŜywa się do określenia skuteczności polityk podejmowanych na
poziomie wspólnotowym i ich implementacji wewnątrzkrajowych systemów politycznych, jak
równieŜ zbadania wpływu na narodową politykę ponadnarodowego procesu integracyjnego
w róŜnorodnych wymiarach. Postępujący proces integracji europejskiej wywołuje swego rodzaju
presję na podmioty integracji (państwa członkowskie, ich obywateli, instytucje), która podlega
następnie mediacji za pośrednictwem czynników i aktorów wewnątrzkrajowych, a następnie przynosi
konkretne efekty w postaci zmian w polityce wewnętrznej. Oznacza to, Ŝe tradycyjnie obszary
polityczne stają się (w rosnącym stopniu) przedmiotem procesu decyzyjnego na poziomie
ponadnarodowym. Staje się więc Unia – jako swego rodzaju „protofederalna” struktura − platformą
masowego transferu polityk. W konsekwencji wielu widzi w procesie europeizacji degradację
krajowych systemów politycznych i ubezwłasnowolnienie ich w realizacji wielu tradycyjnych funkcji
(np. funkcji regulacyjnej)24.

Literatura:

Bauer M. W., Knill C., Pitschel D., Differential Europeanization in Eastern Europe: The Impact of Diverse EU
Regulatory Governance Patterns, „Journal of European Integration”, 2007, t. 29, nr 4.
Beyers J., Gaining and seeking access. The European adaptation of domestic interest association, „European
Journal of Political Research”, 2002, nr 41(5), s. 585−612.
Börzel T., Risse T., When Europe hits home: Europeanization and domestic change, „European Integration
Online Papers”, 2000, nr 4(15).
The Member States of the European Union, red. S. Bulmer, Ch. Lequesne, Oxford University Press, New York
2005.
Caporaso J., Three Worlds of Regional Integration Theory, w: Europeanization. New Research Agendas,
red. P. Graziano, M. P. Vink, Palgrave, Macmillan, New York 2007.
Easing R., Multilevel Governance and Business Interests in the European Union. „Governance”, 2004, nr 17(2).
K. Eder, The Two Faces of Europeanization. Synchronizing a Europe moving at varying speeds, „Time and
Society”, 2004, t. 13, nr 1.
The Politics of Europeanisation, red. K. Featherstone, C. M. Radelli, Oxford University Press, Oxford 2003.
Goetz K., European Integration and National Executives: A Cause in Search of an Effect, „West European
Politics”, 2000, nr 23(4).
Grabbe H., How does Europeanization affect CEE governance?, „Conditionality, diffusion and diversity”, 2001,
nr 8(6).
Europeanisation. New Research Agendas, red. P. Graziano, M. P. Vink, Palgrave McMillan 2007.
Haverland M., Does the EU cause domestic developments? The problem of case selection in Europeanization
research, „European Integration online Papers”, 2005, t. 9, nr 2.
Hennis M., Europeanisation and Globalisation: The Missing Link, „Journal of Common Market Studies”, 2001,
t. 39, nr 5.

23
Europeanization. New Research Agendas, red. P. Graziono, M. P. Vink, New York 2007.
24
Przejście od bycia podmiotem polityki europejskiej do bycia przedmiotem polityki europejskiej, która
wymknęła się spod kontroli państwa narodowego.
Héritier A., Differential Europe: The European Union Impact on National Policy Making; w: Differential
Europe: The European Union Impact on National Policy-making, red. A. Héritier, D. Kerwer, C. Knill,
D. Lehmkuhl, M. Teutsch, A. C. Douillet, Lanham Rowman&Littlefield, New York 2001.
Hix S., Goetz K., Introduction: European Integration and National Political Systems, „West European Politics”,
2000, t. 23.
Howwel K. E., Europeanisation, policy transfer, convergence and lesson-drawing: Case studies of UK and
German financial services regulation, „Journal of Banking Regulation”, 2005, t. 6, nr 4.
Knill C., Lehmkuhl D., The national impact of European Union regulatory politics: Three Europeanization
mechanisms, „European Journal of Political Research”, 2002, nr 41.
Ladrech R., The Europeanization of Domestic Politics and Institutions: The Case of France, „Journal of
Common Market Studies”, 1994, nr 32(1).
Ladrech R., The Europeanization of Interest Groups and Political Parties, w: The Member States of the
European Union, red. S. Bulmer, Ch. Lequesne, Oxford University Press, New York 2005.
Laffan B., Core Executives, w: Europeanization. New Research Agendas, red. P. Graziono, M. P. Vink, Palgrave
Macmillan, New York 2007.
Mair P., Political Parties and Party Systems, w: Europeanization. New Research Agendas, red. P. Graziano,
M. P. Vink, Palgrave Macmillan, New York 2007.
Massey A., Modernisation as europeanisation. The impact of the European Union on public administration,
„Policy Studies”, 2004, t. 25, nr 1.
Olsen J. P., The Many Faces of Europeanization, „Journal of Common Market Studies”, 2002, t. 40, nr 5.
Pinelli C., Conditionality and Enlargement in Light of EU Constitutional Developments, „European Law
Journal”, 2004, t. 10, nr 3.
Risse T., A European Identity? Europeanization and Evolution of a Nation State Identities, w: Transforming
Europe, red. M. G. Cowles, J. Caporaso, T. Risse, Cornell University Press, New York, 2001.
Ruszkowski J., Wstęp do studiów europejskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.
Schimmelfennig F., Sedelmeier U., Governance by conditionality: EU rule transfer to the candidate countries of
Central and East Europe, „Journal of European Public Policy”, 2004, nr 11(4).
Tokarczyk R., Problemy harmonizacji polskiej kultury prawnej z kulturą prawną Unii Europejskiej, „Studia
Europejskie”, 2004, nr 3.