FIZYKOCHEMICZNE WŁAŚCIWOŚCI GLEB

ODCZYN GLEB
Odczyn jest określany przez stosunek jonów wodorowych, H+, do
jonów wodorotlenowych OH-, na które dysocjuje woda:

H2O = H+ + OH-
W wodzie destylowanej [H+] = [OH-] = 10-7 mol/dm3. Odpowiada to
odczynowi obojętnemu. Wzrost stęŜenia jonów [H+] (spadek [OH-])
powoduje, Ŝe roztwór staje się kwaśny. Wzrost stęŜenia jonów
[OH-] (spadek [H+]) powoduje, Ŝe roztwór staje się zasadowy.

Odczyn gleby wyraŜa się wartością pH

pH = -log [H+]
roztwory kwaśne – pH < 7
roztwory obojętne – pH = 7
roztwory zasadowe – pH > 7
Zakres ph spotykany w większości gleb mineralnych
 ODCZYN GLEB – cd.
W Polsce przewaŜają gleby o odczynie kwaśnym; gleby
kwaśne i bardzo kwaśne zajmują 50% powierzchni kraju,
gleby słabo kwaśne – 30%, gleby obojętne i zasadowe – 20%.
 KWASOWOŚĆ I ZASADOWOŚĆ GLEB
Kwasowość – stan gleby, w którym jej odczyn jest kwaśny
1. Kwasowość czynna – pochodzi od jonów H+ roztworu glebowego
2. Kwasowość potencjalna – pochodzi od jonów H+ i Al3+
zaadsorbowanych przez koloidy glebowe

kwasowość wymienna – ujawnia się w glebach po potraktowaniu ich
roztworami soli obojętnych - KCl

kwasowość hydrolityczna - ujawnia się w glebach po potraktowaniu
ich roztworami soli hydrolizujących zasadowo – (CH3COO)2Ca
KWASOWOŚĆ I ZASADOWOŚĆ GLEB – cd.

K+
Al3+ +
K+
K
Al3+ K+
Gleba + 8KCl Gleba +2AlCl3 + 2HCl
H+ K+
K+
H+ K+
K+

H+

Gleba + (CH3COO)2Ca Ca2+ Gleba + 2CH3COOH

H+
 BUFOROWE WŁAŚCIWOŚCI GLEBY

Właściwości buforowe gleby - zdolność gleby

do przeciwstawiania się zmianie odczynu
 SORPCYJNE WŁAŚCIWOŚCI GLEB

Sorpcja – powierzchnia ciała stałego (gleby) przyciąga

i zatrzymuje warstwę jonów, atomów lub molekuł.

Za zdolności sorpcyjne gleby odpowiada kompleks

sorpcyjny zbudowany z koloidów glebowych:

minerały ilaste (smektyty, wermikulit, illit, kaolinit)

krystaliczne i amorficzne tlenki Ŝelaza i glinu

minerały bezpostaciowe

próchnica

kompleksy ilasto-próchnicze
Dzięki właściwościom sorpcyjnym gleby moŜliwe
jest:

regulacja w nich odczynu

magazynowanie dostarczanych w nawozach
składników pokarmowych roślin

neutralizacja szkodliwych dla organizmów
Ŝywych substancji, które dostają się do gleby
Rodzaje sorpcji w glebie:
Wymiana jonowa – jon z roztworu wymienia (zastępuje)
jon z powierzchni lub struktury ciała stałego

Sorpcja chemiczna – powstawanie na powierzchni

gleby trwałych wiązań chemicznych (kompleksów)
między sorbentem a sorbatem

Sorpcja fizyczna – zagęszczanie na powierzchni

cząstek gleby molekuł innych ciał (cieczy, gazów)
wskutek działania sił van der Waalsa

Sorpcja biologiczna – pobieranie i zatrzymywanie

jonów z roztworu przez organizmy Ŝywe
Przyczyną wymiany jonowej i sorpcji chemicznej
są nie skompensowane ładunki elektryczne występujące na
powierzchni koloidów glebowych. Źródłem tych ładunków są:

Niewysycone wiązania (wartościowości) występujące na

krawędziach i zewnętrznych płaszczyznach minerałów ilastych
(pakietów) oraz cząstkach próchnicy. Są to ładunki zmienne
poniewaŜ ich wielkość zmienia się wraz z odczynem gleby.

Wewnątrzwarstwowa wymiana w kryształach minerałów

ilastych. Są to ładunki trwałe poniewaŜ ich wielkość nie zaleŜy
od pH.

Zmienne pH roztworów glebowych (pHZPC) – w przypadku

koloidów glebowych z grupy wodorotlenków Fe i Al
Ładunki zmienne – minerały ilaste

Ładunki trwałe – minerały ilaste

Ładunki zmienne – próchnica
pHZPC
 Jednym z najwaŜniejszych rodzajów sorpcji na koloidach
glebowych jest wymiana jonowa.
jonowa Polega ona na tym, Ŝe jon
z roztworu glebowego wymienia (zastępuje) jon z powierz-
chni lub struktury koloidu glebowego.

Wymianie jonowej ulegają przede wszystkim kationy –

sorpcja wymienna kationów (cation exchange)
exchange
a zdecydowanie w mniejszym stopniu aniony –
sorpcja wymienna anionów (anion exchange).
exchange

Najczęściej spotykanymi kationami w glebach są:

Ca2+, Mg2+, K+, Na+, NH4+ - kationy o charakterze zasadowym
H+, Al3+ - kationy o charakterze kwasowym
 SORPCJA WYMIENNA KATIONÓW

Ca+2 Ca+2 Kationy wymienne

Ca+2
K+ - - Ca+2 Ca+2
- K - H+ H+
Ca+2 - O - Al+3
Mg+2
- L - Mg+2
Mg+2
Ca+2 - O - K+
K+ - - K+
H+
I
Mg+2 -
Ca+2 D - Al+3 Ca+2
Al+3 --- H+
Miarą pojemności wymiany kationów (CEC)
i anionów (AEC)

jest mM/kg

Inne, stosowane, jednostki pojemności wymiany jonów:

cmol(+)/kg = 0,01 M/kg = 10mM/kg

mval/kg = mM/kg××wartościowość pierwiastka
Rozmiary wymiany kationów w glebie zaleŜą od:

składu mineralnego sorbentu i wielkości jego

ziaren,

rodzaju sorbowanego kationu i jego stęŜenia,

rodzaju towarzyszącego anionu,

pH roztworu,

temperatury,
Wpływ składu mineralnego gleby na wielkość
jej pojemności sorpcyjnej

Pojemność sorpcyjna niektórych składników gleb [cmol(+)/kg]

Składnik CEC Składnik CEC

kaolinit 3-15 chloryt 10-40
haloizyt 5-10 alofan 100
montmorillonit 80-120 uwod. tl. Fe i Al 4
wermikulit 100-200
illit 20-50 próchnica 150-250
 Wpływ rodzaju kationu na sorpcję wymienną zaleŜy
od wartościowości, wielkości i stopnia uwodnienia
kationów
Wraz ze wzrostem wartościowości kationów wzrasta ich
zdolność wymienna. Generalnie zgodnie ze schematem:
Li+ < Na+ < NH4+ = K+ < Mg2+ < Ca2+ < Al3+ < Fe3+ < H+
Zdolność wymienna jonów o tej samej wartościowości
zaleŜy od wielkości ich średnic. Kation tym chętniej
wchodzi do kompleksu sorpcyjnego, im większa jest jego
średnica.
Im większa jest średnica jonów, tym słabsze jest pole
elektryczne przez nie wytwarzane - mniejszy stopień ich
uwodnienia.
uwodnienia Wraz ze wzrostem średnicy jonów uwodnionych
mniej chętnie wchodzą one do kompleksu sorpcyjnego gleby.
 Wpływ rodzaju towarzyszącego anionu na
wielkość wymiany kationu

Sorpcja niektórych kationów wielowartościowych moŜe

zaleŜeć od rodzaju towarzyszących anionów. Kationy te
zachowują się jak jednowartościowe, przy czym nad-
miar ładunku jest neutralizowany przez towarzyszące
aniony, takie jak: OH-, Cl- i NO3-. W ten sposób są
sorbowane kationy: CuCl+, ZnCl+, FeOH2+, Fe(OH)2 i
Al(OH2)2+.
 Wpływ pH na wielkość sorpcji Cr(III)
100

90

80
Sorpcja Cr(III) [%]

70

60

50

40 hydroliza Cr(III)
darniowa ruda Ŝelaza
30 torf
iłowiec smektytowy
20
iłowiec smektyt.-zeolitowy
10 kaolin szlamowany
popiół lotny
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
pH
Pojemność sorpcyjną gleby (CEC) oblicza się
wyznaczając sumę kationów metali o charakterze
zasadowym (Ca, Mg, Na, K) i jonów wodoru
znajdujących się w kompleksie sorpcyjnym gleby.
Dokonuje się tego poprzez potraktowanie próbki gleby
roztworem zawierającym 1M NH4+ i oznaczenie w
roztworze po reakcji zawartości Ca, Mg, Na i K oraz pH,
które jest miarą zawartości jonów H+.

Wyznaczona w ten sposób wartość CEC nazywana jest

pojemnością całkowitą.
całkowitą

Pojemność potencjalną wyznacza się traktując próbkę na

przykład roztworem zawierającym 1M Mg2+ w celu
wysycenia wszystkich potencjalnych pozycji wymiennych
a następnie desorbuje się magnez roztworem
zawierającym 1M Ba2+ lub 1M NH4+.
 Przykłady wartości CEC
Bielica Gleba brunatna Rędzina

50 mM / kg 120 mM / kg 240 mM / kg