AKADEMIA EKO OMICZ A IM.

KAROLA ADAMIECKIEGO W KATOWICACH WYDZIA FI A SW I UBEZPIECZE FINANSE I RACHUNKOWO

JAKUB DZIEMIDZIK

WPYW KRYZYSU FINANSOWEGO PIERWSZEJ DEKADY XXI WIEKU NA GOSPODARK WIATOW

Praca zaliczeniowa na przedmiot Wspczesna gospodarka wiatowa prowadzony przez dr L. Gabry

KATOWICE (Semestr zimowy 2008/2009)

Spis treci
1. 2. Wstp.................................................................................................................................. 3 Przyczyny kryzysu ............................................................................................................. 4 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 3. 4. Cykl koniunkturalny i produkt krajowy brutto .......................................................... 4 Model kryzysu finansowego Minskyego i skutki kryzysu ....................................... 6 Baka spekulacyjna na amerykaskim rynku nieruchomoci ................................... 7 Rozwj rynkw finansowych i rola agencji ratingowych........................................ 11

Przebieg kryzysu w sektorze finansowym ....................................................................... 14 Wpyw kryzysu na gospodark wiatow ........................................................................ 17 4.1. 4.2. Analiza wybranych krajw i USA ........................................................................... 17 Stany Zjednoczone ................................................................................................... 25

5. 6. 7. 8. 9.

Podsumowanie ................................................................................................................. 30 Bibliografia ...................................................................................................................... 31 Spis schematw................................................................................................................ 31 Spis tabel .......................................................................................................................... 31 Spis wykresw ................................................................................................................. 32

1. Wstp
Kryzys finansowy pierwszej dekady XXI wieku spowodowa, e sowo kryzys jest obecnie na ustach niemal wszystkich ludzi na caym wiecie. Serwisy finansowe w kadym kraju podaj aktualne informacje o jego przebiegu i powiciy mu oddzielne dziay, ktrych nagwek zatytuowany jest najczciej Globalny kryzys finansowy (ang. global financial crisis). Bez wtpienia jest on wydarzeniem gospodarczym, ktre zasuguje na uwag i dokadn analiz w celu zapobieenia podobnej sytuacji w przyszoci.

Celem niniejszej pracy jest kompleksowa analiza przyczyn wybuchu globalnego kryzysu finansowego pierwszej dekady XXI wieku oraz wskazanie skutkw, jakie pocign on za sob. Autor stara si udowodni, i obecna dekoniunktura gospodarcza nie jest efektem wycznie rozprzestrzenienia si kryzysu finansowego, ktry j niejako tylko wzmacnia, lecz rwnie wpyw na niego mia wczeniejszy standing gospodarki wiatowej, powizany z cyklem koniunkturalnym. Analiza zostaa przeprowadzona w oparciu o szereg wskanikw

makroekonomicznych, wsplnych dla gospodarek narodowych, a take indeksw i wskanikw charakterystycznych dla gospodarki Stanw Zjednoczonych kraju, w ktrym obecny kryzys mia swj pocztek i bdcego zarazem gwnym przedmiotem bada autora. W pracy ujte zostay rozwaania rwnie na temat innych krajw, bdcych najwikszymi potgami gospodarczymi na wiecie charakteryzujcych si najwikszym udziaem w globalnym PKB i handlu.

2. Przyczyny kryzysu
2.1. Cykl koniunkturalny i produkt krajowy brutto
Pojcie cyklu koniunkturalnego zostao zdefiniowane przez Arthura Burnsa i Wesleya Mitchella w roku 1946 jako pewien typ fluktuacji, obserwowanej w zagregowanej aktywnoci gospodarczej narodw, ktre organizuj prac gwnie w przedsibiorstwach: na cykl skada si obserwowana mniej wicej rwnoczenie w wielu sferach dziaalnoci gospodarczej faza rozkwitu (ekspansji), nastpujce po niej fazy spadkowe (regresywne) recesja i depresja, oraz faza oywienia, ktra prowadzi do fazy rozkwitu nastpnego cyklu1. Wspczenie cykl koniunkturalny jest bardzo czsto utosamiany z produktem krajowym brutto, sucym porwnaniom gospodarek wiatowych pomidzy sob, w ktrym wystpujce naprzemiennie fazy wzrostu i spadku PKB odzwierciedlaj odpowiednio ekspansj lub depresj. W rzeczywistoci cykl koniunkturalny jest wypadkow wielu wskanikw, odzwierciedlajcych rne aspekty gospodarki2. PKB jest wskanikiem, ktry w szeroki, wszechstronny sposb obrazuje kondycj caej gospodarki narodowej, tote czsto nazywany jest on barometrem oglnej sytuacji gospodarczej danego kraju. Zgodnie z definicj PKB to suma wartoci rynkowej dbr i usug finalnych, wytworzonych w danym kraju w okrelonym czasie przy wykorzystaniu wszystkich jego zasobw, nawet jeli ich wacicielami s podmioty zagraniczne3. Dane w raportach o PKB reprezentowane s w dwch kategoriach nominalnej i realnej. Ujcie nominalne wyraone jest w cenach biecych z okresu, w ktrym sporzdza si raport, natomiast ujcie realne wyraone jest w cenach bazowych obowizujcych w ustalonym roku bazowym. Upraszczajc, rnica pomidzy wartoci nominaln i realn wynika z inflacji.

Ekonomici korzystaj zazwyczaj z szeregu wskanikw, w celu uzyskania wyraniejszego obrazu gospodarki. Oprcz PKB, s to jego elementy skadowe i4: delatory przede wszystkim inflacja bazowa (ang. core inflation), z pominiciem cen ywnoci i energii; wikszo konsumpcji przypada na gospodarstwa domowe, a wskanik obejmuje wszystkie dobra i usugi,

1 2

R. Yamarone, Wskaniki ekonomiczne. Przewodnik dla inwestora, Helion, Gliwice 2006, s. 19 tame, s. 22 3 tamze, s 27 4 Zestawienie wasne na podstawie R. Yamarone, Wskaniki , s. 50-61

wydatki konsumpcyjne jaki poziom ycia obywateli, taka kondycja gospodarki, wydatki inwestycyjne wszystkie artykuu przemysowe i technologiczne, wykorzystywane do wytwarzania dbr i usug przeznaczonych do sprzeday, wydatki rzdowe warto raczej stabilna w czasie jako procent PKB; ronie w okresach zapaci gospodarczej (oywienie gospodarki poprzez wydatki rzdowe) lub konfliktu zbrojnego, eksport netto to rnica pomidzy wielkoci eksportu i importu; nadwyka eksportu nad importem nazywana jest nadwyk bilansu handlowego i zwiksza PKB, sytuacja odwrotna to deficyt bilansu handlowego, sprzeda ostateczna miara wartoci dbr wyprodukowanych i sprzedanych (czyli bez zapasw) na terenie danego kraju w okrelonym czasie; porwnywanie z PKB pozwala uzyska czciow odpowied na pytanie, czy miar wzrostu gospodarczego jest produkcja, czy konsumpcja zapasw, zyski przedsibiorstw cykl wzrostu gospodarczego rozpoczyna si od wzrostu zyskw przedsibiorstw.
Wykres 1. Percent Change from Preceding Period in Real Gross Domestic Product of the U.S. (q/q)
8

2 [%] 0 mar-00 mar-01 mar-02 mar-03 mar-04 mar-05 mar-06 mar-07 mar-08 lis-00 lis-01 lis-02 lis-03 lis-04 lis-05 lis-06 lis-07 lis-08 lip-00 lip-01 lip-02 lip-03 lip-04 lip-05 lip-06 lip-07 lip-08 -2 -4 -6 GDP

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Bureau of Economic Analysis.

Obecna dekoniunktura na rynkach wiatowych jest etapem nastpujcym po wzrocie, ktry jednak zosta wzmocniony przez pewne wydarzenia w sektorze finansowym, o czym mowa w dalszej czci pracy.

2.2.

Model kryzysu finansowego Minskyego i skutki kryzysu

Minsky jest autorem tradycyjnego modelu kryzysu finansowego, ktry obejmuj faz szybkiego wzrostu cen okrelonych aktyww i nastpujc po tym znaczc korekt ich wyceny oraz koncentruje si na epizodycznej naturze manii i pojawiajcych si w ich nastpstwie kryzysw5 - baniek (mania ma oznacza irracjonalno inwestorw, baka zapowiada moliwo jej pknicia). Autor podkrela rol kredytw, wykorzystywanych w celach spekulacyjnych do sfinansowania inwestycji, ktre miayby przynie stop zwrotu wysz od kosztu kredytu. Badania Haymana P. Minskyego dowodz rwnie, i pierwszym etapem mogcym da pocztek kryzysowi finansowemu jest wystpienie w systemie ekonomicznym pewnego rodzaju zewntrznego szoku, w wyniku ktrego rsby efektywny popyt na dobra i usugi, co po pewnym czasie doprowadzioby do zrwnania popytu z poda, wyczerpania faktycznych mocy produkcyjnych, a w efekcie dalej rosncego popytu do wzrostu cen. Rosnce ceny przycigaj nowe firmy, skonne zainwestowa w nowe moce produkcyjne, czego skutkiem jest z kolei ponadprzecitny wzrost gospodarczy. Jest to etap fazy ekspansji, w ktrej banki liberalizuj standardy kredytowe, przez co nadmiernie ronie zaduenie. Konsekwencj kryzysu finansowego s zakcenia w funkcjonowaniu rynkw finansowych, a w rezultacie rwnie w gospodarce. W efekcie kryzysu finansowego doj moe do sytuacji, w ktrej dunicy bd mieli problem z wywizywaniem si z zacignitych zobowiza, ktre doprowadzi mog do bankructwa, a w efekcie do zachwiania pynnoci na rynku finansowym.

Oglna sytuacja w gospodarce znajduje odzwierciedlenie w indeksach giedowych przy zaoeniu, e cz oszczdnoci gospodarstw domowych kierowana jest na rynek papierw wartociowych, w wyniku czego mwi mona o efekcie6: konsumpcyjnym zmiany cen papierw wartociowych wpywaj na zmian wartoci aktyww gospodarstw domowych, a tym samym na poziom konsumpcji, inwestycyjnym koniunktura na rynku papierw wartociowych powizana jest z poziomem inwestycji dokonywanych przez przedsibiorstwa,

W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 15 6 tame, s. 18-19

kredytowym wycena przedsibiorstw dokonywana przez rynek papierw wartociowych znajduje odzwierciedlenie w poziomie udzielanych kredytw.
Schemat 1. Efekty hossy i bessy giedowej

rdo: Opracowanie wasne na podstawie W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 18-19.

2.3.

Baka spekulacyjna na amerykaskim rynku nieruchomoci

Rynek nieruchomoci Stanw Zjednoczonych i baka spekulacyjna, ktra na nim powstaa podawane s jako przyczyna kryzysu finansowego pierwszej dekady XXI wieku niemal w kadym opracowaniu. W latach 1970-2007 cena sprzedanych nowych domw jednorodzinnych wzrosa niemal dziesiciokrotnie (959,40%), dajc tym samym rednioroczn stop zwrotu na poziomie 6,16%. Zaleno ta utrzymywaa si rwnie w okresie ostatnich dziesiciu lat i od roku 2000, co przedstawia Tabela 1.
Tabela 1. Average Sales Prices of New One-Family Houses Sold

redniorocznie [%] 1970-2007 10-lat 2000-2007 6,16 5,44 5,54

Zmiana w okresie [%] 959,40 62,56 46,69

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych U.S. Census Bureau.

Koniunktura na rynku nieruchomoci jest bardzo silnie powizana ze stopami procentowymi ustalanymi przez bank centralny, ktre wpywaj na koszt kredytu hipotecznego, bdcego gwnym rdem finansowania zakupu obiektw mieszkalnych (nie trzeba przy tym dodawa, i Amerykanie i bez tego postrzegani s jako nard yjcy na kredyt). W roku 2001 Federal Reserve (Fed) zacza obnia stopy procentowe, ktre wynosiy wwczas 6,50%. Tempo obniek stp procentowych byo wwczas relatywnie

due, a zostao ono dodatkowo przyspieszone w wyniku zamachw terrorystycznych, majcych miejsce 11 wrzenia 2001 roku. Ju w grudniu tego samego roku stopy procentowe byy na poziomie 1,75%, co oznaczao obnik o 4,75 punktu procentowego, a przy tym nie by to poziom najniszy, gdy kolejne obniki zbiy stop do poziomu 1% w czerwcu 2003 roku. Oczywicie obnika stp procentowych w tamtym czasie bya uzasadniona, gdy tempo wzrostu produktu krajowego brutto (PKB, ang. GDP) spado, a inflacja bazowa utrzymywaa si na niskim poziomie. Opisan sytuacj przedstawia Wykres 2. Niskie stopy procentowe stanowiy wwczas istotny bodziec w kierunku zacigania nowych kredytw hipotecznych. Dodatkowo w Stanach Zjednoczonych bardzo aktywnie dziaay kasy poyczkowe i brokerzy kredytowi, a liberalne wymagania kredytowe umoliwiy kupno domu niemale kademu kredyty byy przyznawane nawet osobom bez staych dochodw, pracy i odpowiedniego majtku, tzw. I JA7, a take osobom o sabszej historii kredytowej, tzw. subprime loan.

Cz kredytobiorcw to osoby, ktre kupoway domy w celach spekulacyjnych; czsto posiaday wicej ni jedn nieruchomo. Wraz ze wzrostem gospodarczym i rosncym poziomem wskanika cen koszyka dbr konsumpcyjnych (ang. CPI) System Rezerwy Federalnej zacz podwysza stopy procentowe do poziomu 5,25% w czerwcu 2006 roku.
Wykres 2. Interest rate, Core inflation and CPI (m/m)
7 6 5 4 3 [%] 2 1 0 wrz-00 wrz-01 wrz-02 wrz-03 wrz-04 wrz-05 wrz-06 wrz-07 maj-00 maj-01 maj-02 maj-03 maj-04 maj-05 maj-06 maj-07 -1 -2 -3 GFC Core inf lation M/M Core inf lation Y /Y CPI M/M CPI Y /Y Interest rate maj-08 sty-00 sty-01 sty-02 sty-03 sty-04 sty-05 sty-06 sty-07 sty-08 wrz-08

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Federal Reserve, OECD i Bureau of Labor Statistics.

NINJA No Income, No Job, No Assets

Pocztkowo stopy procentowe utrzymyway si na niskim poziomie, a koszty kredytu byy niskie, przez co sta na nie byo coraz wicej osb. Dodatkowym aspektem przemawiajcym za udzielaniem kredytw bya rwnie malejca warto wskanika LtV8, ktra wyraa stosunek zaduenia do zabezpieczenia kredytu czyli do wartoci domw (aktyww), ktrych cena rosa. Efektem opisywanej sytuacji by wzrost iloci domw wystawianych na sprzeda i sprzedawanych, przede wszystkim w fazie budowy (ang. under constrution), co obrazowo przedstawia wykres Wykres 3. Tabela 2 zawiera zestawienie zmian w iloci domw wystawianych na sprzeda i sprzedawanych w okresie od stycznia 2001 roku do czerwca 2006, w ktrym to miesicu skoczyy si podwyki stp procentowych.
Wykres 3. Houses Sold during period and Houses For Sale at the end of period (m/m)
60 360

40

240

30

180

20

120

10

60

0 wrz-00 wrz-01 wrz-02 wrz-03 wrz-04 wrz-05 wrz-06 wrz-07 maj-00 maj-01 maj-02 maj-03 maj-04 maj-05 maj-06 maj-07 maj-08 sty-00 sty-01 sty-02 sty-03 sty-04 sty-05 sty-06 sty-07 sty-08 wrz-08

GFC FS - Not Started

S - Under Construction FS - Under Construction

S - Completed FS - Completed

S - Not Started

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych U.S. Census Bureau.

Tabela 2. Dynamika zmian iloci domw sprzedawanych i wystawianych na sprzeda w okresie od stycznia 2001 do czerwca 2006

[%] Ogem Na sprzeda Sprzedane 182,11 148,48 Nie rozpoczte

Wg etapw budowy W fazie budowy 173,16 158,33 Zakoczone 168,75 176,47

246,51 120,00

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych U.S. Cenzus Bureau.

LtV Loan to Value

For Sale (FS) [ 1000 Units ]

50 Sold (S) [ 1000 Units ]

300

Tak dua dynamika wzrostu iloci domw wystawianych na sprzeda i sprzedawanych na amerykaskim rynku nieruchomoci wpyna rwnie na wzrost ich ceny. rednia cena sprzedawanych domw w okresie od stycznia 2001 do padziernika 2007 roku wzrosa o 43,81%9. W tym samym okresie wzrosy rwnie wskaniki iloci nowych zezwole wydawanych na budow obiektw mieszkalnych (ang. Building Permits) oraz iloci rozpocztych budw (ang. ew Housing Units Authorized by ew Housing Units Started), co

znalazo swoje odzwierciedlenie w omawianej ju iloci domw wystawionych na sprzeda w fazie przed rozpoczciem i w trakcie budowy.
Wykres 4. New Housing Units Authorized by Building Permits, New Housing Units Authorized But Not Started, New Housing Units Started and New Houses Sales Price (m/m)
300 360

250

300 Sales Price [ 1000 USD ]

[ 1000 Units ]

200

240

150

180

100

120

50

60

0 wrz-00 wrz-01 wrz-02 wrz-03 wrz-04 wrz-05 wrz-06 wrz-07 maj-00 maj-01 maj-02 maj-03 maj-04 maj-05 maj-06 maj-07 maj-08 sty-00 sty-01 sty-02 sty-03 sty-04 sty-05 sty-06 sty-07 sty-08 wrz-08

GFC New HU Started

New HU Permits New Houses' Sales Price

New HU Permits, But Not Started

rdo: Opracowanie i obliczenia wasne na podstawie danych U.S. Census Bureau.

Dopiero, gdy w roku 2006 stopy procentowe osigny swoje maksimum w badanym okresie, wartoci niemal wszystkich omawianych dotd wskanikw zaczy male relatywnie wysokie stopy procentowe (5,25% w porwnaniu z 1%) spowodoway podwyszenie kosztw kredytu, a tym samym sytuacj, w ktrej wielu kredytobiorcw nie byo sta na spat zacignitych wczeniej zobowiza, a take zmniejszenie liczby zaciganych nowych kredytw hipotecznych. Podwyka stp procentowych znalaza rwnie przeoenie na rynku wtrnym drastycznie spada liczba sprzedawanych domw w fazie budowy i przed jej rozpoczciem, rosa natomiast liczba domw wystawianych na sprzeda,

Obliczenia wasne na podstawie danych U.S. Cenzus Bureau

10

bdcych w fazie budowy. Jednoczesny wzrost poday domw (bdcy wynikiem wczeniej podjtych decyzji inwestycyjnych) i malejcy popyt (bdcy wynikiem podwyszenia stp procentowych), majce swj pocztek w roku 2005 spowodoway ustabilizowanie si cen na rynku nieruchomoci, ktre od tego czasu, a do padziernika 2007 roku zmieniay si w niewielkim stopniu, poruszajc si w trendzie horyzontalnym.

Obnika stp procentowych dokonywana ustawicznie do roku 2002 wpyna na popraw koniunktury gospodarczej, a tym samym na sytuacj gospodarstw domowych. Rosy dochody, konsumpcja i zaduenie, a wraz z iloci sprzedawanych domw, rwnie wydatki zwizane z ich wyposaeniem. Oglna poprawa sytuacji gospodarczej znalaza

odzwierciedlenie w wycenie spek giedowych. W okresie od pierwszego notowania giedowego w roku 2002 (2. stycznia) do 18 padziernika 2007 roku, kiedy indeksy giedowe osigny swoje maksima, indeks DJIA10 wzrs o 37,88%, podczas gdy 62,94%, co przedstawia wykres Wykres 5.
Wykres 5. DJIA, NYSE Composite and NYSE Financial Indices
15000

YSE Composite

12000

[ Points ]

9000

6000

3000

0 wrz 00 wrz 01 wrz 02 wrz 03 wrz 04 wrz 05 wrz 06 wrz 07 maj 00 maj 01 maj 02 maj 03 maj 04 maj 05 maj 06 maj 07 maj 08 sty 00 sty 01 sty 02 sty 03 sty 04 sty 05 sty 06 sty 07 sty 08 wrz 08

GFC

DJIA

NY SE Composite

NY SE Financial

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych http://stooq.pl/ i http://www.nyse.com/.

2.4.

Rozwj rynkw finansowych i rola agencji ratingowych

Jak w ogle doszo do tak dynamicznego rozwoju rynku nieruchomoci w Stanach Zjednoczonych? Skd banki posiaday rodki na udzielanie kredytw na tak du skal, nawet tych bardziej ryzykownych subprime loans?
10

DJIA Dow Jones Industrial Average

11

Postpujca globalizacja bardzo silnie dotkna rynki kredytowe. Obok podstawowych operacji bankowych, polegajcych midzy innymi na udzielaniu kredytw, rozwin si rynek derywatw, dziki ktremu kredyty byy pakowane w wizki, a nastpnie transferowane wraz z ryzykiem jako produkty strukturyzowane. Bank natomiast dostawa od ich nabywcw rodki finansowe, ktre umoliwiay mu dalsz dziaalno kredytow bez koniecznoci podnoszenia kapitau wasnego. To skonio je do udzielania kredytw nawet podmiotom o niskiej wiarygodnoci kredytowej. Tak to wygldao w Stanach Zjednoczonych, gdzie w samym tylko 2007 roku sprzeda papierw wartociowych zabezpieczonych kredytami hipotecznymi wyniosa prawie 600 mld USD11. W Europie natomiast banki tworzyy spki celowe (ang. SPV12), bdce najczciej spkami crkami bankw. Miay one za zadanie pozyskiwanie rodkw poprzez emisje nisko oprocentowanych papierw komercyjnych i ich sprzeda, a uzyskane w ten sposb pienidze przeznaczay na zakup wysokooprocentowanych kredytowych instrumentw pochodnych, dziki czemu osigay one wysokie dochody. Kreatorami kredytowych instrumentw pochodnych byy banki inwestycyjne, ktre ryzyka kredytowe wielu klientw czyy w jedn pul, a nastpnie dzieliy na mniejsze czci (pakiety) i sprzedaway inwestorom, poszukujcym wysokich stp zwrotu wyszych od tradycyjnych produktw finansowych13 (Schemat 2).
Tabela 3. Udzia wybranych instrumentw finansowych w globalnych rynku kredytowych instrumentw pochodnych

2006 Credit Default Swaps (CDS) Colateralized Debt Obligations (CDOs)

* Warto szacowana

2008* 32,9% 16,3%

51,0% 16,0%

rdo: Zestawienie wasne na podstawie British Bankers Association, Credit Derivatives Report 2006.

Instrumenty przedstawione w Tabela 3. oraz inne derywaty kredytowe sprzedawane byy na caym wiecie, wczajc w to nawet Chiny, std problemy nie tylko amerykaskiego systemu bankowego. Wrd ich nabywcw wyrni mona fundusze hedgingowe, fundusze private equity, banki uniwersalne, banki inwestycyjne, zakady ubezpiecze i bogatych inwestorw indywidualnych.

J. abiska, Globalizacja a dynamika zmian na rynkach finansowych na przykadzie kryzysu subprime, W: Gospodarka i finanse w warunkach globalizacji, Tom 2, WSB Toru, Toru 2008, s. 312 12 SPV Special Purpose Vehicle 13 tame, s. 308

11

12

Schemat 2. Sposoby transferu ryzyka kredytowego przez banki

ZAKAD UBEZPIECZE UBEZPIECZENIE

(Transfer ryzyka kredytowego) Wypata odszkodowa Polisa

SEKURYTYZACJA

Kredyt

Patnoci

Patnoci

KREDYTOBIORCY
Nabywca CDS Pakiet nalenoci (Transfer ryzyka kredytowego)

Raty + Odsetki Koszty polisy

BANK

POREDNIK (BANK INWEST.)

Sprzeda papierw wartociowych

NABYWCY

(Transfer ryzyka kredytowego) (Transfer ryzyka kredytowego) Wypata odszkodowa

Patnoci okresowe

(Zabezpieczenie kredytowe)

Przepywy pienine: UBEZPIECZYCIEL

Wystawca CDS

SWAP

Rzeczywiste Warunkowe

rdo: Opracowanie wasne na podstawie W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1, CeDeWu, Warszawa 2009,

s. 186-191.

13

3. Przebieg kryzysu w sektorze finansowym

Jednym z pierwszych sygnaw nadchodzcej dekoniunktury byo wyhamowanie amerykaskiego rynku nieruchomoci pod koniec 2005 roku. Wwczas nie mona byo jeszcze mwi o nadchodzcym kryzysie, gdy nieznana bya skala zaangaowania bankw w rynek instrumentw pochodnych zwizanych z subprime loans. Dopiero w lutym 2007 roku bank HSBC, jako pierwszy, ogosi nisze od oczekiwanych wyniki finansowe, ze wzgldu na wzrost udziau kredytw zagroonych, a zaraz za nim zrobi to rwnie gwny kredytodawca w segmencie kredytw zagroonych w Stanach Zjednoczonych ew

Centaury Financil. Niejako podsumowaniem tych wydarze okaza si raport opracowany przez Mortgage Bankers Association w marcu 2007 roku, wskazujcy na gwatowny wzrost zagroenia kryzysowego amerykaskiego rynku subprime mortgages. Informacja o coraz wikszej liczbie nieobsugiwanych kredytw hipotecznych typu subprime obiega wiat, utrudniajc tym samym sprzeda papierw komercyjnych przez SPV, ktrych zabezpieczeniem miay by derywaty kredytowe, a przez to spki te zaczy mie problemy z pynnoci i wywizywaniem si z zobowiza. Banki posiadajce nadwyki pynnoci nie chciay udziela im kredytw na rynku midzybankowym, gdy nie byy w stanie oceni ich wartoci i zwizanego z nimi ryzyka. W kolejnych miesicach w USA Bear Stearns, bdcy macierzystym bankiem funduszy hedgingowych inwestujcych w segmencie zagroonych kredytw hipotecznych, zdecydowa o udzieleniu jednemu z nich linii kredytowej, drugiemu natomiast pozwoli upa. Okazao si, e rwnie banki europejskie, nawet niemieckie, ktre do tej pory postrzegane byy jako konserwatywne14, zaangaoway due kwoty w rynek subprime, w wyniku czego musiay one tworzy wielomiliardowe rezerwy, a niemiecki regulator stwierdzi, i jego kraj zmierza w kierunku najpowaniejszego od przeszo 70 lat kryzysu bankowego. Stopy procentowe na rynku midzybankowym zaczy rosnc, zmalaa pynno i pojawiy si pierwsze interwencje bankw centralnych, polegajcy na wpompowaniu wielomiliardowych kwot w celu usprawnienia funkcjonowania systemu bankowego. Inaczej, w porwnaniu z Fed, czy EBC15 zachowa si Bank Anglii (ang. Bank of Englaand), ktry prowadzc konsekwentn polityk nie tylko nie przyczy si do akcji pozostaych bankw centralnych, lecz rwnie postanowi kara banki z nadmiern ekspozycj na segment subprime, podwyszajc im koszt kredytu na rynku midzybankowym. Efektem decyzji
14 15

W. Nawrot, Globalny op. cit., s. 28 EBC Europejski Bank Centralny

14

Banku Anglii bya pniejsza nacjonalizacja

orthern Rock, ktry uzaleniony by od

krtkoterminowego finansowania pyncego z rynku midzybankowego16. Wyniki bankw za trzeci kwarta 2007 roku okazay si znacznie gorsze od przewidywanych instytucje finansowe musiay dokona odpisw na czn kwot 150 mld dolarw amerykaskich i byo to pocztkiem spadkw na giedach na caym wiecie, dajcych pocztek obecnej bessie. Moment ten zaznaczyem na wykresach pionow pomaraczow lini, podpisujc GFC (ang. Global Financial Crisis). Ostatnie miesice 2007 i rok 2008 to cig zych informacji pyncych z rynkw finansowych na caym wiecie upadek banku inwestycyjnego Bear Stearns, przejcia dwch innych bankw inwestycyjnych i zmiana statutw dwch pozostaych przyjcie statutw bankw uniwersalnych, co oznaczao koniec ery bankw inwestycyjnych. Fed przej w tym czasie amerykaskie instytucje kredytowe utworzone jeszcze w pierwszej poowie XX wieku Fannie Mae i Freddie Mac oraz giganta ubezpieczeniowego AIG. Fala nacjonalizacji bankw dotara rwnie do Europy Islandii i krajw Beneluksu, ktre stay si wacicielami Fortis Bank.
Tabela 4. Kalendarium kryzysu finansowego

Data Luty 07

Wydarzenie HSBC ogasza nisze od oczekiwanych wyniki finansowe, ujawniajc wzrost stopy kredytw zagroonych w amerykaskim segmencie subprime mortgages

Marzec 07

Raport Mortgage Bankers Association, wskazujcy na gwatowny wzrost zagroenia pyncego z amerykaskiego rynku subprime mortgages

Sierpie 07

Zoenie przez Bear Stearns wniosku o ochron przed wierzycielami dla dwch swoich funduszy z nadmiern ekspozycj na rynek subprime mortgages Zawieszenie notowa trzech funduszy inwestycyjnych nalecych do BNP Paribas brak moliwoci ich wyceny

Wrzesie 07 Padziernik 07

Nacjonalizacja Northern Rock Pocztek tworzenia rezerw w instytucjach finansowych na zagroone papiery wartociowe, wystawione w oparciu o subprime mortgages

16

tame, s. 30

15

Tabela 4 Cd.

Data Marzec 07

Wydarzenie Bear Stearns na progu upadoci Przejcie Bear Stearns przez JP Morgan Chale

Wrzesie 08

Dokapitalizowanie Fannie Mae i Freddie Mac w kwocie 200 mld USD z funduszy rzdowych; przekazanie instytucji pod administracj rzdow Przejcie Merrill Lynch przez Bank of America Upadek Lehman Brothers jako pocztek globalnego kryzysu finansowego Fed przejmuje kontrol nad AIG poprzez rzdowy bail-out Goldman Sachs i Morgan Stanley przyjmuj status bankw uniwersalnych Upadek Washington Mutual najwikszego banku uniwersalnego w USA Nacjonalizacja bankw w Islandii Pocztek zwikszania gwarancji dla depozytw bankowych na wiecie

Padziernik 08

Przyjcie przez Kongres planu ratunkowego w USA Szczyt UE w sprawie kryzysu finansowego Zagroona bankructwem Islandia zwraca si o pomoc midzynarodow Ogoszenie planu ratunkowego w Wielkiej Brytanii; czciowa nacjonalizacja sektora finansowego MFW ogasza plan wsparcia finansowego krajw dotknitych kryzysem finansowym G7 ustala plan ratunkowy dla globalnego systemu finansowego Pocztek brytyjskiego bail-out w sektorze finansowym Pocztek amerykaskiego bail-out w sektorze finansowym Pocztek niemieckiego bail-out w sektorze finansowym Nadzwyczajny szczyt UE powiecony kryzysowi finansowemu Szczyt G20 powicony kryzysowi finansowemu

rdo: W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 39-40.

16

4. Wpyw kryzysu na gospodark wiatow

4.1. Analiza wybranych krajw i USA
Wydarzenia na wiatowym rynku finansowym nie ominy sfery realnej gospodarki. Wraz z coraz gorszymi danymi z rynku finansowego w wikszoci krajw zaczy pojawia si pierwsze oznaki spowolnienia gospodarczego negatywne oddziaywanie na PKB poprzez jego komponenty oraz inne wskaniki suce analizie standingu gospodarki. Najszybciej na niekorzystne wydarzania gospodarcze zareagowa amerykaski Fed, co jednak wynika z faktu, i kryzys rozpocz si wanie w Stanach Zjednoczonych. Zacz on zbija stopy procentowe ju we wrzeniu 2007 roku, ostatecznie sprowadzajc je do przedziau 0-0,25%, kierujc si przy tym chci zapobieenia recesji, a nie celem inflacyjnym. Obniajc stopy procentowe do tego poziomu wydawa by si mogo, i Fed ponownie daje impuls do tworzenia si nowej baki spekulacyjnej, jednak banki nie byy ju tak skonne do udzielania kredytw, a rynek nieruchomoci by rynkiem konsumenta, na ktrym przewaaa poda nad popytem. Europejskie banki centralne obniki stp rozpoczy dopiero w czwartym kwartale 2008 roku, a EBC w lipcu 2008 roku dokona nawet ich podwyki o 25 punktw bazowych Wykres 6. Kryzys finansowy dotar do Europy z pewnym opnieniem; banki nie podejmoway adnych dziaa w oczekiwaniu na dane makroekonomiczne. Dopiero od padziernika 2008 roku zaczy one obnia stopy procentowe i to bardzo dynamicznie nawet EBC, ktry jako priorytet traktuje cel inflacyjny, a nie wzrost gospodarczy, co byo bardzo czsto krytykowane, choby ze wzgldu na to, i Strefa Euro po raz pierwszy znalaza si w recesji trzeci kwarta 2008 roku okaza si drugim z rzdu o ujemnej dynamice PKB. Z kolei Bank Anglii w przecigu zaledwie trzech miesicy obniy stopy procentowe o 3 punkty procentowe, co byo efektem bardzo sabych danych makroekonomicznych w trzecim proczu 2008 roku, zmniejszeniem PKB i chci uniknicia recesji. Ostatecznie jednak okazao si, e rwnie Wielka Brytania znajduje si w fazie recesji, gdy PKB za czwarty kwarta byo drugi raz z rzdu ujemne. W tym samym czasie stopy procentowe zacz obnia take bank centralny w Japonii.

17

Wykres 6. Interest rates (m/m)

7 6

5 4
[%]

3 2

1 0 wrz-07 kwi-07 cze-07 cze-08 wrz-08 kwi-08 pa-07 mar-07 mar-08 pa-08 lis-07 lis-08 lis-08 gru-07 maj-07 maj-08 sty-07 sty-08 gru-08 lip-07 lip-08 sie-07 sie-08 lut-07 lut-08

GFC

EU

JP

UK

US

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych http://www.fxstreet.com/.

Oceniajc polityk bankw centralnych naley wzi pod uwag ksztatowanie si innych danych makroekonomicznych, w tym przede wszystkim inflacji. Szczeglnie trudne zadanie ma do wykonania EBC, gdy ustala on stopy procentowe nie dla jednego, lecz dla szesnastu krajw.
Wykres 7. CPI all item non-food, non-energy (y/y)
3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0,0 wrz-07 mar-07 mar-08 maj-07 maj-08 sty-07 sty-08 wrz-08 lis-07 lip-07 lip-08 US

-0,5

GFC

FR

DE

JP

UK

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych OECD.

18

Mimo utrudnionego zadania, Europejski Bank Centralny bardzo dobrze wywizuje si ze swojej roli, jednake gdyby do strefy euro mieli doczy nowi czonkowie, wwczas bardzo ciko byoby pogodzi polityk inflacyjn wszystkich krajw, gdy w czci z nich inflacja ksztatuje si poniej stopy procentowej ustalanej przez EBC, natomiast w innych jest ona zdecydowanie wysza, co oczywicie nie jest dobre. Taka sytuacja ma miejsce rwnie teraz, lecz rozbienoci pomidzy stop procentow ustalon przez EBC, a inflacj nie s tak due, jak wrd krajw ubiegajcych si o wejcie do Strefy Euro. Tylko Finlandia i Grecja miay w grudniu 2008 roku inflacj powyej stopy procentowej dla Strefy Euro. Analizujc Wykres 7 zauway mona, i wrd wybranych krajw inflacja bazowa ksztatuje si na niskim poziomie, co naley uzna za korzystne.

Dane o produkcji przemysowej wyranie wskazuj na sytuacj, w ktrej znajduj si gospodarki narodowe i Unia Europejska. W czci krajw produkcja w ujciu rocznym spada ju od poowy 2008 roku, co jest wynikiem zmniejszenia si konsumpcji, a w efekcie prowadzi do wzrostu bezrobocia. Wybrane kraje maj duy udzia w wiatowym eksporcie, tote ze wzgldu na zmniejszenie si importu w skali wiatowej, bd one odczuway zmniejszenie konsumpcji ze wzmoon si.
Wykres 8. Industrial Production (y/y)
10

0 wrz-07 maj-07 mar-07 mar-08 maj-08 wrz-08 lis-07 lip-07

Y/Y [ % ]

-5

-10

-15

-20 GFC DE EU27 FR JP UK US

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Eurostat.

Wraz ze spadkiem produkcji i konsumpcji, ju od trzeciego kwartau 2007 roku tempo wzrostu gospodarczego na wiecie ulego obnieniu i tendencja ta utrzymywaa si do koca 19

sty-07

sty-08

lis-08

lip-08

2008 roku. Cz analizowanych krajw znajduje si ju w recesji, inne dopiero to czeka. Oczywicie recesja nie jest zjawiskiem korzystnym, gdy zmniejszenie si gospodarki narodowej powizane jest z mniejsz skal produkcji, a tym samym ze zmniejszeniem bezrobocia i konsumpcji. By moe zmniejszenie PKB w UE i Stanach Zjednoczonych pozwoli Chinom, krajowi pretendujcemu do pozycji lidera gospodarki wiatowej, zmniejszy dystans rnicy te regiony obecnie, a dodatkowym czynnikiem wpywajcym na potwierdzenie tej tezy jest fakt, i zmniejsza si chiski import, na ktrym bazowa eksport wielu krajw, o czym w dalszej czci pracy.
Wykres 9. GDP (q/q)
2,0 1,5

1,0 0,5
[%]

0,0 wrz-07 cze-07 mar-07 mar-08 cze-08 wrz-08 gru-07 -0,5 gru-08

-1,0 -1,5 -2,0 DE FR JP UK US

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych OECD.

Stopa bezrobocia (ang. unemployment rate) jest niejako wypadkow produkcji; poprzez porwnanie wykresw doj mona do wniosku, i jest ona ujemnie skorelowana z jej poziomem. Dlatego te zmniejszajcy si poziom produkcji w analizowanych krajach skutkuje wzrostem stp bezrobocia. W Strefie Euro osigna ona najwyszy poziom (7,7%) od 15 lat17. Najbardziej dynamiczne zmiany w poziomie bezrobocia wida jednak w gospodarce amerykaskiej, ktra jest oddzielnie omawiana w dalszej czci pracy. Analizujc Wykres 10 zauway mona, i bezrobocie ronie we wszystkich krajach europejskich, osigajc najwyszy poziom we Francji 8,3%, podczas gdy w Wielkiej Brytanii wynis on 6,1% w padzierniku i tym samym wzrs o 1,1 punktu procentowego w porwnaniu z pocztkiem roku 2008.
17

tame, s. 115

20

Wykres 10. Unemployment rate (m/m)

10

6
[%]

0 wrz-07 cze-07 cze-08 pa-07 wrz-08 maj-07 mar-07 mar-08 maj-08 pa-08 kwi-07 kwi-08 sie-07 sie-08 lut-07 lut-08 lis-07 gru-07 sty-07 sty-08 lis-08 lip-07 lip-08

GFC

DE

EU27

FR

JP

UK

US

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Eurostat.

Pogarszajca si sytuacja na rynku pracy i brak perspektyw jej poprawy w najbliszym czasie s przyczyn zmniejszajcych si wydatkw gospodarstw domowych pracownicy obawiaj si utraty pracy, w zwizku z czym zmniejszaj swoje wydatki.

Wykres 11 przedstawia dynamik handlu detalicznego (ang. retail trade), czsto utosamianego ze wskanikiem zaufania konsumentw18. Malejca sprzeda detaliczna bdzie skutkowa rosncymi stanami zapasw, a tym samym zmniejszajcym si poziomem produkcji. Wartoci poniej poziomu zera oznaczaj zmniejszenie sprzeday w odniesieniu do tego samego okresu roku poprzedniego. Doda naley, i konsumpcja stanowi du cz produktu krajowego brutto, tote jej ujemna dynamika istotnie wpywa na warto PKB; na przykad w Stanach Zjednoczonych konsumpcja stanowia w 2007 roku 70,3%, a w 2008 roku byo to 70,4%19 i poziom ten byby z pewnoci wikszy, gdyby nie jej zmniejszenie w czwartym kwartale 2008 roku (-8,03% w listopadzie 2008).

18 19

http://www.investorwords.com/5768/retail_sales_index.html Obliczenia wasne na podstawie danych Bureau of Economic Analysis

21

Wykres 11. Retail trade (m/m)

10 8 6 4 2 0 wrz-07 mar-07 mar-08 wrz-08 lis-07 lip-07 maj-07 maj-08 lis-08 lip-08 -2 -4 -6 -8 -10 GFC DE FR JP UK US

Y/Y [ % ]

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych OECD.

Omwione dotd wskaniki i ich zachowanie wpywaj na poziom eksportu i importu, ktrych rnica wyraona jest jako eksport netto Wykres 13. Gospodarstwa domowe nie tylko zmniejszaj poziom konsumpcji dbr krajowych, lecz take zagranicznych, a wic poziom importu krajowego. Wpywa to ujemnie na poziom eksportu zagranicy, co wartociowo najbardziej przeoy si na Uni Europejsk, bdc najwikszym eksporterem na wiecie jej udzia w wiatowym eksporcie w roku 2007 wynosi 38,1%, podczas gdy chiski eksport osign poziom 8,7%, plasujc si na drugim miejscu i wyprzedzajc tym samym Stany Zjednoczone. Gdyby jednak kraje Unii Europejskiej rozlicza oddzielnie, to drugie miejsce przypadoby Niemcom z dziewicioprocentowym udziaem w eksporcie wiatowym, a kolejne miejsce ju wewntrz samej Unii zajyby ex aequo Francja i Holandia z czteroprocentowym udziaem. Mona wic wysun wnioski, i kryzys wiatowy okaza si najbardziej szkodliwy dla krajw uzalenionych w znacznym stopniu od eksportu.

Wykres 12 udowadnia wczeniej postawion tez spadku importu w krajach bdcych przedmiotem analizy, z wyczeniem Japonii, co wynika jednak z faktu, i tamtejsza waluta w tym okresie bardzo si umocnia, przez co import dbr z zagranicy jest obecnie dla Japoczykw bardzo korzystny. W ten wanie sposb Japonia w sierpniu 2008 roku miaa ujemne saldo eksportu netto, co oznacza przewag importu nad eksportem i zmniejsza produkt krajowy brutto.

sty-07

sty-08

22

Wykres 12. Exports and Imports in goods (m/m)

200 700

JP, US, CH [ Billions of USD ]

120

420

80

280

40

140

0 wrz-07 cze-07 pa-07 cze-08 kwi-07 maj-07 maj-08 mar-07 mar-08 gru-07 sty-07 sty-08 wrz-08 kwi-08 lis-07 sie-07 sie-08 lip-07 lut-07 lut-08 lip-08

GFC

CH Exp US Exp

CH Imp US Imp

JP Exp EU27 Exp

JP Imp EU27 Imp

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych OECD.

Wykres 13. Net Exports in goods (m/m)

45 0

15

-40

0 wrz-07 mar-07 mar-08 maj-07 maj-08 sty-07 sty-08 wrz-08 lis-07 lip-07 lip-08

-60

-15 GFC CH Net JP Net EU27 Net US Net

-80

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych OECD.

Nie naley zapomina o Chinach, ktrych gospodarka w znacznej mierze oparta jest na eksporcie, a jej udzia w handlu wiatowym z roku na rok ronie bardzo dynamicznie. Podczas, gdy rednioroczna dynamika eksportu Stanw Zjednoczonych i Unii Europejskiej, bdcej najwikszym eksporterem wiata, w okresie od 2002 do 2007 roku wyniosa

US, EU27 [ Billions of USD ]

JP, CH [ Billions of USD ]

30

-20

EU27 [ Billions of USD ]

160

560

23

odpowiednio 8,09% i 13,64%, o tyle dynamika chiskiego eksportu bya ponad dwukrotnie wysza od redniej unijnej, i wyniosa 28,85%20. W zwizku z wczeniej postawion tez, i kryzys uderzy w kraje oparte na eksporcie, naley spodziewa si zmian w eksporcie produktw motoryzacyjnych (ang. automotive products). Kryzys silnie uderzy w bran motoryzacyjn, najpierw poprzez wzrost cen ropy, ktra osigna rekordowy poziom 150 USD za baryk, a nastpnie spada do nieco ponad 40 USD, a nastpnie przez spadek eksportu i importu. Najbardziej widoczne zmiany dotyczy bd gospodarki amerykaskiej, w ktrej trzy wielkie kompanie motoryzacyjne najpierw domagay si subsydiw od rzdu, w celu ratowania brany motoryzacyjnej, co miao rwnie zapobiec fali zwolnie, a nastpnie (stycze 2009) z podobn prob do rzdu USA zwrciy si przedsibiorstwa powizane z t bran dostawcy czci samochodowych21. Z prob do Unii Europejskiej zwrciy si wczeniej rwnie europejskie koncerny motoryzacyjne, przede wszystkim niemieckie, gdy to wanie w Niemczech, zgodnie z danymi reprezentowanymi przez Wykres 14, produkowanych jest najwicej aut przeznaczonych na eksport spord krajw UE.
Wykres 14. Exports in Automotive Products (y/y)
250

200

[ Billions of USD ]

150

100

50

0 2005 CH DE 2006 FR JP UK US 2007

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych WTO.

20 21

Obliczenia wasne na podstawie danych WTO http://ft.onet.pl/11,20378,dostawcy_czesci_samochodowych_chca_10_miliardow_dolarow,artykul.html

24

Tabela 5. Chosen countries, flows and indicators of global trade. Volume, structure and yearly changes Reporter CH EU27 FR DE JP UK US CH EU27 JP US World CH EU27 JP US World CH EU27 JP US World CH EU27 JP US World Flow Exp Exp Exp Exp Exp Exp Exp Imp Imp Imp Imp Exp Imp Imp Imp Imp Exp Imp Imp Imp Imp Exp Exp Exp Exp Exp Exp Indicator AmP AmP AmP AmP AmP AmP AmP AmP AmP AmP AmP AmP F F F F F I&S I&S I&S I&S I&S Total Total Total Total Total mln USD 9957 493393 63368 171683 122903 37982 85993 13545 418041 13169 205445 919566 63947 499767 133069 298037 1461010 26341 130335 7229 30480 316046 761953 4065910 594905 904289 10485000 2005 [%] Y/Y mln USD 14411 538352 62630 185957 139161 38912 95344 18580 458969 13897 220221 1018619 89001 621858 161691 345059 1799441 21618 161841 6519 39611 374030 968935 4590870 647006 1036635 2006 [%] 1,4 52,9 6,1 18,3 13,7 3,8 9,4 1,8 45,1 1,4 21,6 100,0 4,9 34,6 9,0 19,2 100,0 5,8 43,3 1,7 10,6 100,0 8,0 37,9 5,3 8,6 100,0 Y/Y 44,7 9,1 -1,2 8,3 13,2 2,4 10,9 37,2 9,8 5,5 7,2 10,8 39,2 24,4 21,5 15,8 23,2 -17,9 24,2 -9,8 30,0 18,3 27,2 12,9 8,8 14,6 15,5 mln USD 23029 635537 68091 221577 158762 45744 108805 24029 543100 15358 220770 1182867 104930 661780 172785 372251 2038447 24144 217906 8352 38247 474228 1217776 5319660 712769 1162479 13950000 2007 [%] Y/Y

1,1 58,8 53,7 6,9 18,7 13,4 4,1 3,3 -3,1 1,8 6,2 7,3

1,9 59,8 53,7 18,1 5,8 8,7

18,7 19,2 13,4 14,1 3,9 17,6 9,2 14,1 2,0 29,3 45,9 18,3 1,3 10,5 18,7 0,2

9,4 12,5 1,5 45,5 1,4 22,3 100,0 -6,1 2,6 2,9 4,3 7,0

100,0 16,1 5,1 17,9 32,5 8,5 18,3 6,4 6,9 7,9

4,4 33,2 34,2 47,2 9,1 33,8 20,4 37,7 100,0 42,8 8,3 12,6 41,2 11,2 2,3 29,8 9,6 8,4

100,0 13,3 5,1 11,7 45,9 34,6 1,8 28,1 8,1 -3,4

100,0 17,0 7,3 28,4 38,8 5,7 8,1 5,2

100,0 26,8 8,7 25,7 38,1 15,9 5,1 10,2 8,3 12,1 100,0 15,2

8,6 10,5

100,0 13,7 12113000

CH China, EU27 European Union (27), FR France, DE Germany, JP Japan, UK United Kingdom, US United States; Exp Exports, Imp Imports, AmP Automotive products, I&S - Iron and steel, F Fuels. rdo: Zestawienie wasne na podstawie danych WTO.

4.2.

Stany Zjednoczone

Cz wskanikw ekonomicznych dla Stanw Zjednoczonych zostaa ju zaprezentowana w pracy, w rozdziale drugim i trzecim, w tej czci natomiast zostan one zinterpretowane wedug stanu obecnego wraz z innymi, wczeniej nie podejmowanymi danymi.

25

Analizujc pierwsze wykresy zauway mona, i inflacja bazowa w USA jest na niskim poziomie, nie wykazujc tendencji rosncej, co jest bardzo korzystne, zwaajc na fakt, i stopy procentowe s duo mniejsze rnica pomidzy nimi wynosi 1,75-2,00 punktw procentowych. Fed zdecydowa si na obnik stp procentowych do tego poziomu w celu ratowania gospodarki jak najszybszego odbicia PKB, podobnie jak uczynia to Wielka Brytania. Wszystkie wskaniki rynku nieruchomoci wykazuj tendencj malejc, co jest efektem braku popytu i rosncego bezrobocia; maleje sprzeda domw we wszystkich stadiach budowy, ale ceny pozostaj mniej wicej na tym samym poziomie, poruszajc si w trendzie horyzontalnym. Maleje rwnie liczba pozwole wydawanych na budow nowych domw. Oglny standing gospodarki Stanw Zjednoczonych ilustruj wykresy z indeksami giedowymi, na ktrych widoczne s potne spadki, zreszt jak na caym wiecie. Spadajce ceny akcji przedsibiorstw amerykaskich skutkuj wieloma przejciami i prowadz do pewnych absurdw, kiedy to polskie przedsibiorstwa sta na przejcie amerykaskich gigantw motoryzacyjnych, o czym wczeniej nikt nawet nie myla. Cena rynkowa akcji General Motors spada z poziomu 42,64 USD w szczycie hossy do 3,20 USD w ostatnim dniu grudnia 2008, co oznacza spadek o 92,50%22! W zwizku, e amerykaski rynek pracy charakteryzuje si du elastycznoci, warto powici chwil jego analizie, bez wgbiania si w rynki pracy krajw europejskich, ktre za wyjtkiem brytyjskiego, s duo mniej elastyczne. Amerykanie cechuj si du mobilnoci, nie tylko w odniesieniu do miejsc zamieszkania, lecz rwnie miejsc pracy, co by moe niejako wpywa na elastyczno rynku pracy. Naley jednak pamita, i to wanie w USA kryzys finansowy ma swj pocztek, a tamtejsze instytucje finansowe poniosy najwiksze straty. Nie dziwi wic fakt, e liczba osb traccych prac (ang. job losers), ktr przedstawia Wykres 15, ronie tak szybko. W przecigu ostatnich dwch miesicy praktycznie co tydzie podawane s nowe, coraz to gorsze dane o zapowiedziach zwolnie, przede wszystkim w brany finansowej i motoryzacyjnej. Tylko w grudniu w USA w sektorze pozarolniczym prac stracio 533 tysice Amerykanw23, a na przykad w czwartym tygodniu stycznia kolejne przedsibiorstwa zapowiedziay redukcj 70 tysicy miejsc pracy24 i nie byy to jedyne styczniowe redukcje. Fala zwolnie jest efektem midzy innymi malejcej konsumpcji i eksportu oraz przej przedsibiorstw. Wraz za spadajcymi przychodami, firmy staraj si ci w ten sposb koszty.

22 23

Obliczenia wasne na podstawie danych http://stooq.com/ http://ft.onet.pl/11,19441,na_recesji_traca_przede_wszystkim_ludzie,artykul.html 24 http://ft.onet.pl/11,20408,kryzys_sie_poglebia_redukcja_70_tysiecy_miejsc_pracy,artykul.html

26

Wykres 15. Unemployment Level Job Leavers, Job Losers (m/m)

1200 7200

1000
Job Leavers [ 1000 ]

6000

800

4800

600

3600

400

2400

200

1200

0 wrz-07 cze-07 cze-08 pa-07 wrz-08 maj-07 mar-07 mar-08 maj-08 pa-08 kwi-07 kwi-08 sie-07 sie-08 lut-07 lut-08 lis-07 gru-07 lis-08 sty-07 sty-08 gru-08 lip-07 lip-08

GFC

Job Leav ers

Job Losers

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Bureau of Labor Statistics.

Wzrastajce bezrobocie, ktre w grudniu 2008 roku wynioso 6,5%, nie wpywa korzystnie na poziom konsumpcji, a tym samym na ilo nowych zamwie w przemyle. Publikowany w USA indeks zaufania konsumentw (ang. consumer confidence) osign w grudniu swoje historyczne dno na poziomie 38,6%25. Ma on niesychanie due znaczenie, gdy skada si on z subindeksw okrelajcych ocen obecnej kondycji gospodarstw domowych oraz ich oczekiwania wzgldem przyszoci, co bezporednio mona przeoy na poziom konsumpcji, ktra w ujciu rocznym maleje. Ponadto, w grudniowym badaniu 45,8% spord piciu tysicy gospodarstw domowych stwierdzio, i warunki do prowadzenia biznesu s ze, natomiast przeciwne zdanie wyrazio zaledwie 7,7% uczestnikw ankiety. Rwnie pesymistyczne s oczekiwania wzgldem rynku pracy, gdy wrd ankietowanych a 41,5% uwaao w grudniu, e ciko jest znale prac.

Liczba nowych zamwie w przemyle (ang. new order sof manufacturing) jest wskanikiem wyprzedzajcym, na podstawie ktrego przewidywa mona sytuacj w gospodarce w przyszoci, przez co jest on wykorzystywany przez analitykw w celu tworzenia prognoz. Malejca liczba zamwie oznacza mniejsz produkcj w przyszoci, bdc efektem zmniejszenia konsumpcji, sprzeday, tote na tej podstawie (wczajc do analizy omwione wczeniej wskaniki) mona pokusi si o prognoz, i tempo wzrostu
25

http://www.conference-board.org/economics/ConsumerConfidence.cfm

Job Losers [ 1000 ]

27

gospodarczego Stanw Zjednoczonych w pierwszym kwartale 2009 roku osignie ponownie ujemn warto, bdc tym samym trzecim kwartaem z rzdu. Co wicej, Midzynarodowy Fundusz Walutowy przewiduje skurczenie si gospodarki amerykaskiej w 2009 roku o 1,6%26.
Wykres 16. Personal Consumption Expenditures and Total New Orders of Manufacturing (m/m)
4

0 wrz-07 cze-07 pa-07 cze-08 wrz-08 mar-07 mar-08 pa-08 kwi-07 kwi-08 lut-07 lut-08 lis-07 gru-07 lis-08 485 460 435 410 385 360 wrz-06 wrz-07 cze-06 cze-07 mar-06 mar-07 mar-08 cze-08 wrz-08 gru-06 gru-07 maj-07 maj-08 sty-07 sty-08 gru-08
Social benefits [ Billions of USD ]

lip-07

sie-07

lip-08

[%]

-2

-4

-6

-8 GFC Personal Consumption Expenditures Total New Orders of Manuf acturing

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych U.S. Census Bureau i Bureau of Economic Analysis.

Wykres 17. Government social benefit payments to persons and Subsidies (q/q)
25

Subsidies [ Billions of USD ]

20

15

10

GFC

Subsidies

Gov ernment social benef it pay ments to persons

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Bureau of Economic Analysis.

26

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/update/01/index.htm

sie-08

28

Rosnce bezrobocie i pogarszajca si sytuacja przedsibiorstw amerykaskich, to gwne przyczyny wzrostu subsydiw (ang. subsidies) i wydatkw rzdu na rzecz obywateli. Wydatki te bd w dalszym cigu rosy, gdy nieustannie zwiksza si liczba bezrobotnych, o czym mowa we wczeniejszej czci pracy, a kolejn przyczyn s proby amerykaskich przedsibiorstw o wsparcie finansowe ze strony rzdu. Czasami jest to korzystne rozwizanie, jeeli mamy do czynienia z firm to big to fall, czyli zbyt du by upa, jak to miao miejsce na przykad z AIG, gdy konsekwencje bankructwa mogyby okaza si kosztowniejsze ni sama pomoc. Ponadto, jeszcze w 2008 roku Kongres zaakceptowa plan wpompowania w gospodark 700 miliardw dolarw amerykaskich na walk z kryzysem.

29

5. Podsumowanie
W przecigu ostatnich lat instrumenty pochodne rozwijay si bardzo dynamicznie; rosa warto derywatw znajdujcych si w obrocie i powstaway coraz to nowsze rozwizania. Ch osignicia wyszej stopy zwrotu od tej, ktre daway tradycyjne instrumenty finansowe przysonia aspekty zwizane z ryzykiem w inwestowanie w nie. Dopki ceny domw w Stanach Zjednoczonych rosy, mona byo na nich bardzo dobrze zarobi, jednak z chwil zaamania si rynku nieruchomoci, nikt nie by w stanie oszacowa rzeczywistej wartoci tych papierw. W krtkim okresie doprowadzio to do zaamania si rynku finansowego i upadoci wielu instytucji dziaajcych na nim, przez tzw. efekt domina. Naley zaznaczy, i wielu spord inwestorw nie dysponowao wiedz niezbdn do prawidowej oceny ryzyka zwizanego z derywatami kredytowymi, przez co swoje oceny opierali na ratingach, ktrych aktualizacja nastpia bardzo pno organizacje je tworzce nie zareagoway na dane o rosncej liczbie nieobsugiwanych kredytw na rynkach nieruchomoci. Ponadto zarzuca si im, e wystawiay wysokie oceny ratingowe firmom, ktre w rzeczywistoci byy ich zleceniodawcami i paciy im wynagrodzenie konflikt interesw. W odpowiedzi na te zarzuty agencje wyday owiadczenia, w ktrych stwierdzaj, e przywizuj du wag do jakoci dokonywanych ratingw, gdy wiarygodno jest ich najwikszym kapitaem27. Zaamanie amerykaskiego rynku nieruchomoci i problemy tamtejszych instytucji finansowych byy pocztkowo traktowane jako kryzys lokalny, szybko jednak okazao si, i tak nie jest. Sie pocze kapitaowych na caym wiecie spowodowaa, i lokalny kryzys bankowy przerodzi si w wiatowy kryzys finansowy, ktry przeoy si na sfer realn gospodarki. Zastj na amerykaskim rynku nieruchomoci przeoyby si w wyniku efektu mnonikowego na pozostae gazie gospodarki i byoby to powodem zmniejszenia dynamiki wzrostu gospodarczego. Kryzys finansowy i wydarzenia z nim zwizane okazay si natomiast bodcem, ktry pchn gospodark amerykask w recesj, czynic to samo z innymi, omawianymi gospodarkami krajw rozwinitych. Wychodzenie z kryzysu bdzie trwao duej ni si tego pocztkowo spodziewano.

27

J. abiska, Globalizacja op. cit., s. 315

30

6. Bibliografia
Pozycje zwarte
1. Nawrot W., Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1, CeDeWu, Warszawa 2009 2. 3. Yamarone R., Wskaniki ekonomiczne. Przewodnik dla inwestora, Helion, Gliwice 2006 abiska J., Globalizacja a dynamika zmian na rynkach finansowych na przykadzie kryzysu subprime, W: Gospodarka i finanse w warunkach globalizacji, Tom 2, WSB Toru, Toru 2008

rda internetowe
1. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1090,30070682,1090_33076576&_dad=portal&_ schema=PORTAL 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. http://ft.onet.pl/11,19441,na_recesji_traca_przede_wszystkim_ludzie,artykul.html http://ft.onet.pl/11,20378,dostawcy_czesci_samochodowych_chca_10_miliardow_dolarow,artykul.html http://ft.onet.pl/11,20408,kryzys_sie_poglebia_redukcja_70_tysiecy_miejsc_pracy,artykul.html http://stooq.pl/ http://www.bba.org.uk/content/1/c4/76/71/Credit_derivative_report_2006_exec_summary.pdf http://www.bea.gov/index.htm http://www.bls.gov/ http://www.census.gov/

10. http://www.conference-board.org/economics/ConsumerConfidence.cfm 11. http://www.federalreserve.gov/ 12. http://www.fxstreet.com/ 13. http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/update/01/index.htm 14. http://www.investorwords.com/5768/retail_sales_index.html 15. http://www.nyse.com/ 16. http://www.oecd.org/home/0,3305,en_2649_201185_1_1_1_1_1,00.html 17. http://www.wto.org/index.htm

7. Spis schematw
Schemat 1. Efekty hossy i bessy giedowej............................................................................................................. 7 Schemat 2. Sposoby transferu ryzyka kredytowego przez banki .......................................................................... 13

8. Spis tabel
Tabela 1. Average Sales Prices of New One-Family Houses Sold ......................................................................... 7 Tabela 2. Dynamika zmian iloci domw sprzedawanych i wystawianych na sprzeda w okresie od stycznia 2001 do czerwca 2006 ................................................................................................................................... 9 Tabela 3. Udzia wybranych instrumentw finansowych w globalnych rynku kredytowych instrumentw pochodnych.................................................................................................................................................. 12 Tabela 4. Kalendarium kryzysu finansowego ....................................................................................................... 15 Tabela 5. Chosen countries, flows and indicators of global trade. Volume, structure and yearly changes ........... 25

31

9. Spis wykresw
Wykres 1. Percent Change from Preceding Period in Real Gross Domestic Product of the U.S. (q/q) .................. 5 Wykres 2. Interest rate, Core inflation and CPI (m/m) ........................................................................................... 8 Wykres 3. Houses Sold during period and Houses For Sale at the end of period (m/m) ........................................ 9 Wykres 4. New Housing Units Authorized by Building Permits, New Housing Units Authorized But Not Started, New Housing Units Started and New Houses Sales Price (m/m)............................................................... 10 Wykres 5. DJIA, NYSE Composite and NYSE Financial Indices........................................................................ 11 Wykres 6. Interest rates (m/m) .............................................................................................................................. 18 Wykres 7. CPI all item non-food, non-energy (y/y).............................................................................................. 18 Wykres 8. Industrial Production (y/y) ................................................................................................................... 19 Wykres 9. GDP (q/q)............................................................................................................................................. 20 Wykres 10. Unemployment rate (m/m)................................................................................................................. 21 Wykres 11. Retail trade (m/m) .............................................................................................................................. 22 Wykres 12. Exports and Imports in goods (m/m) ................................................................................................. 23 Wykres 13. Net Exports in goods (m/m)............................................................................................................... 23 Wykres 14. Exports in Automotive Products (y/y) ............................................................................................... 24 Wykres 15. Unemployment Level Job Leavers, Job Losers (m/m).................................................................... 27 Wykres 16. Personal Consumption Expenditures and Total New Orders of Manufacturing (m/m) ..................... 28 Wykres 17. Government social benefit payments to persons and Subsidies (q/q) ................................................ 28

32