PRZED STALINGRADZKIM STARCIEM

LUFTWAFFE WYCHODZI Z KRYZYSU ZIMOWEGO Mimo pocztkowego zaskoczenia i szyb kiego posuwania sic zagonw pancernych, armii niemieckiej nie udao si odnie by skawicznego zwycistwa na froncie wschod nim. Zima 1941 roku przyniosa jej cikie rozczarowanie. Powane straty ponioso midzy innymi niemieckie lotnictwo. Dow dztwo Luftwaffe zdecydowao si wic na wycofanie z frontu wielu jednostek dla uzu penienia sianw i zapewnienia pilotom od poczynku. Nowo powoany na szefa przemysu lot niczego feldmarszaek E.Milch rozpocz je go powan reorganizacj. Kosztem znacz nego zwikszenia zuycia materiaw, uru chomienia nowych wytwrni i zwikszenia zatrudnienia, ju w marcu 1942 r. Niemcom udao si osign ptora razy wikszy po ziom produkcji ni w styczniu lego roku. Luftwaffe otrzymaa wwczas rekordow li c/h nowych samolotw - 1400 egzemplarzy. Wraz z dostawami nowych samolotw w Luftwaffe rozpoczy si zmiany. Uywane na froncie wschodnim jednosilnikowe my liwce wiosn 1942 r. zostay cakowicie WA DI ie nio n e na naj nowsze Messcrsch m i t ty BI L09R By to samolot o znakomitej zwrotnoci i bardzo duej prdkoci wznoszenia, dziki mniejszej masie ni w poprzednich odmianach. Jego skuteczno zwikszyo te zainstalowanie w modelu Bf 109F-4, ktry pi)].iw ii si po raz pierwszy na 1 roncie wschodnim w sierpniu 1942 r., dziaka Mauser MG 151/20, Zim roku 1942 r. Niemcy przelormowali puk szybkich bombowcw SKG210 i puk cikich myliwcw Z G I . Dowodzi nim pilot dowiadczalny mjr U.Diesing. Drugi as latajcy na Bf 110 mjr R. von Rettberg sta na czele puku ZG2, ktr sfor mowano wiosn 1942 r. z myl o wykorzy staniu na froncie wschodnim. Obie jedno stki wyposaono w samoloty Bf 110, a take Bf 109E w wersji myliwsko-bombowcj. Eskadry bombowe na froncie wschod nim byy wyposaone tylko w dwa typy sa molotw: I ie 111 i Ju 8<S. Z jednostek bom bowcw nurkujcych Ju 87 utworzono za samodzielny rodzaj lotnictwa. Wtpliwoci do zachowania tych maszyn w uzbrojeniu Stukasy (od Sturzkampfflugzeug, tzn. nur kujcy samolot bojowy) w warunkach prze wagi w powietrzu niemieckiego lotnictwa potrafiy zada siom ldowym przeciwnika Ogromne straty, skutecznie niszczc bomba mi rwnie cele punktowe. Gdy w czasie pi kowania wczay wyjce syreny silnie od dziayway psychologicznie na onierzy przeciwnika. Jednak z drugiej strony Ju 87 nie miay efektywnego uzbrojenia obronne go i staway si atwym upem myliwcw, a sabe opancerzenie powodowao ma odpo rno na ostrza! / ziemi. Dugo nie znajdowaa w Niemczech po parcia idea stworzenia lotnictwa szturmowe go. Szef Luftwaffe H.Goering uwaa, e wykorzystywanie samolotw do walk ldo wych jest nieefektywne. Sceptycznie do mo liwoci lotnictwa szturmowego odnosia si rwnie wikszo wyszych urzdnikw Mi nisterstwa Lotnictwa RLM, uwaajcych e silnie opancerzone samoloty bd cikie i mao zwrotne. Ostatecznie jednak, w znacz nym stopniu pod wpywem analizy sukcesw lw-2, na pocztku 1942 r, sformowano pierwszy puk szturmowy SchGl dowodzony przez ppk. H.HitschhoIda, latajcego wczeniej na bombowcach nurkujcych. Jako samoloty szturmowe Niemcy po stanowili wykorzysta dopiero co opracowa ne samoloty Hs 129, ktre zastpiy przesta rzae lis 123 pamitajce jeszcze wojn w

Hiszpanii. Obok nich postanowiono zasto sowa te specjalnie opancerzone Messerschmitty BI" 109E. Lotnictwo rozpoznawcze dalekiego za sigu nie podlegao wikszym zmianom, e/e go nie da sic. powiedzie o samolotach roz poznawczych bliskiego zasigu. Podstawowy typ samolotu rozpoznawczego i korygujce go ogie artylerii Hs 126 przyjty do uzbro jenia w polowie lat trzydziestych, zaczto za stpowa bardziej nowoczesnym Fw 189. Sa moloty te znakomicie sprawdziy si na froncie, stajc si prawdziwymi "oczami ar mii". Zmienia si te struktura lotnictwa rozpoznawczego bliskiego zasigu. W lulym 1942 r. jednostki podlege dotd wojskom ldowym przekazano do dyspozycji dowdz twa lotnictwa. Niemcy liczyli na to. e takie rozwizanie, nie zmniejszajc skutecznoci rozpoznania i wsppracy z piechot, po zwoli na zapewnienie lepszej ochrony ze strony myliwcw, uatwiajc te obsug i zaopatrzenie jednostek. Ju pod koniec 1941 r. LuftwaiTc rozpo cza wzmacnianie lotnictwa transportowe go. Okazao si bowiem, e pi lotniczych grup transportowych w warunkach frontu wschodniego to za mao. Rozcignite linie zaopatrzenia, ze drogi i pocztki dziaa partyzanckich, powodoway bardzo duzc trudnoci z zaopatrzeniem wojsk ldowych. Take sama Luftwaffc potrzebowaa coraz wikszych iloci paliwa, czci zapasowych i amunicji. Planom wzmacniania lotnictwa transpo rtowego na Wschodzie znacznie przeszko dzi! "Kocio Demiaski", w ktry 1 lutego 1942 r. wpady wojska niemieckiego 2 Kor pusu armijnego. Praktycznie wszystkie zdol ne do akcji Ju 52 i inne posiadane samoloty transportowe zostay wwczas wykorzystane do niesienia pomocy okronym jedno stkom. I chocia dowdztwo Luftwaffc uz nao operacj za udan, to jednak utracono bardzo wiele z uytych maszyn. Po chwilowym wzrocie produkcji, z po wodu brakw materiaowych, liczba dostar czanych przez przemys samolotw zacza spada. W maju wyprodukowano ich ju. tyl ko 1315, a w czerwcu 1282. Byo to okoo ptora taz.a mniej ni wynosia lic/ba samo lotw bojowych wytwarzanych wwczas w ZSRR. W sprawozdaniu dowdztwa wojsk ldowych OK W z pocztku maja, ocena lot nictwa bya nastpujca: "Obecnie nic ma w Niemczech rezerw materialnych, a liczba go towych do uycia samolotw zmalaa do 5060% w stosunku do 1 maja 1941 r." Rw

nie. ocena oglna nie bya lepsza: "Poten cja si zbrojnych jest mniejszy tti wiosna L940 r.. a nie istnieje moliwo jego odtwo rzenia ze wzgldu na hrak ludzi i rodkw materialnych". Pogld dowdztwa Luftwaffc by har dziej optymistyczny. Nadziei poszukiwano w zachowanej kadrze dowdcw i dowiadcz nych pilotw, wyszkolonych jeszcze przed wojn. OKL uwaali), ze jako zatriumfuje nad iloci. SIY LOTNICZE ARMII CZERWONEJ LATEM 1942 R. ZSRR przechodzi jeszcze wikszy kry zys ni Niemcy. Przemyl przestawia MC dopiero na produkcje wojenn, a przedsi biorstwa lotnicze przeniesione we wschod nie rejony kraju bardzo wolno zwikszay produkcj. Jednak ju wiosn 1942 r., gw nie wysikiem kobiet i nastolatkw, osig nito poziom produkcji odpowiadaj okresowi przedwojennemu. Najwikszy udzia w produkcji samolotw miay wielkie przedsibiorstwa przedwojenne: Zakad Sa ratowski nr 292 (codziennie ekspediowano z niego po 10 Jakw-1), Zakad Ciokowski nr 21 (codziennie 7-.S LaGGw-3) i Zakad Kazaski nr 22 (codziennie po 5-6 bom bowcw Pe-2). W tym czasie kad\ z ewa kuowanych z Kujbyszewa zakadw, nr 1 i l<S. wytwarza po 10-12 lw-2. Niceo mniej samolotw pochodzio z zakadu nr 31 w Tbilisi i nr 126 w Komsomolsku nad Amu rem. Ju. wiosn 1942 r. udzia procentowy sa molotw starszych typw, takich jak 1-16, I153 i SB, w lotnictwie Armii Czerwonej znacznie si obniy. czna liczba samolo tw bojowych uywanych przeciwko Nie mcom przekroczya w maju 6500. Ponad 4000 z nich wchodzio w skad wojsk lotni czych frontw, marynarki, obrony powietrz nej i lotnictwa dalekiego zasigu. To ostat nie utworzono 5 marca ze struktury lotnic twa frontowego i podporzdkowano bezporednio Naczelnemu Dowdztwu. Cigle poszukiwano drg ulepszenia struktury lotnictwa frontowego. Jego roz proszenie w armiach oglnowojskowych nie pozwalao na z.erodkowanic wszystkich si na gwnych kierunkach dziaa wojsk ldo wych. Pierwszym krokiem do wprowadzenia zmian byo utworzenie 10 mieszanych lotni czych grup uderzeniowych, po 6-8 pukw kada, przeznaczonych do wspierania Lotnic twa frontowego w rejonach intensywnych walk.

Niezbyt udane samolot] myliwskie aGG-3 /podwieszonymi

/hidinik.mii paliwu

Grupy uderzeniowe speniy swoj rol, ale nic rozwizay wszystkich problemw. W kwietniu, mi bazie uzyskanych dowiadcze postanowiono w miejsce dotychczasowego lotnictwa frontw utworzy armie lotnicze. Gwnym twrc zmodyfikowanej struktury h\ nowj dowdca lotnictwa Armii Czerwo nej gen. A.ANowikow. Reorganizacje, roz poczto W maju 1942 r. Na froncie Zachod nim powstaa I Armia Powietrzna, a prawic rwnoczenie lotnictwo frontu Briariskicgo, Poudniowo-Zachodniego i Poudniowego przeksztacono w 2. 8 i 4 Armie. Powietrzn. W czerwcu na froncie Pnocno-Kaukaskim utworzono 5 AP. Armie powietrzne byy wielkimi jednostkami wyposaonymi w my liwce, bombowce i szturmowce, teoretycz nie zdolnymi do zdobycia zmasowanymi uder/eniami panowania w powietrzu i niszczenia wojsk ldowych przeciwnika. Z pot /alkiem roku 1942 w ZSRR zreor ganizowano take system szkolenia. Aby zwikszy liczb pilotw kierowanych na front znacznie skrcono czas szkolenia. Po wstaa wielka sie zapasowych pukw lotni czych, ktre umieszczono w wyspecjalizowa nych orodkach lotniczych, udzie formowa ni) / wyszkolonych pilotw puki bojowe. Odbywalc sie to. w miar intensyfikowania dostarczania przez przemys samolotw, co

raz szybciej. W pierwszym proczu 1942 r. powstao 336 pukw operacyjnych: 151 my liwskich. o7 szturmowych, 39 bombowych dziennych i 79 bombowych nocnych. 150 z nich wyposaono w najnowoczeniejsze sa moloty jakimi wtedy dysponowano: Jak-1. 11-2 i Pe-2. O przyspieszeniu formowania pukw moe wiadczy to. ze w styczniu powstay trzy nowe puki, w maju ju 44, a w czerwcu - 58 pukw. Jako szkolenia bya w tym czasie naj sabsz stron rosyjskiego lotnictwa. W pierwszym okresie walk zgino wielu do wiadczonych instruktorw i bya to strata trudna do odrobienia. W maju miesiczny nalot w pukach zapasowych wzrs w po rwnaniu z zim i wynosi 18-19 godzin, co wystarczao co prawda starszym pilotom podtrzymujcym nawyki, ale byo zupenie niewystarczajce dla modych pilotw. Nie byo praktycznie czasu na nauk wyszego pilotau i taktyki walk powietrznych nawet dla myliwcw. Nie uczono tez latania noc i w trudnych warunkach atmosferycznych, a piloci sabo orientowali si w korzystaniu z pi)mocy nawigacyjnych. W efekcie takich brakw szkoleniowych piloci przybywali na front le przygotowani i nie stanowili rwnorzdnych przeciwnikw dla dobrze wyszkolonych i zorganizownych Niemcw. Na froncie trudno byo uzupeni niedostatki w poziomie pilotau. Tak wic gdy Luftwaffe zwikszya aktywno, rosyjscy piloci znowu zaczli ponosi ogromne straty. PRZED BITW Wiosn 1942 r. zakoczya si mobiliza cja Armii Czerwonej, ktra wykorzystaa wczeniej wszystkie swoje rezerwy. Stalin bardzo przecenia wasne moliwoci, a nie docenia siy niemieckiej machiny wojennej. Efektem takiej bdnej oceny stay si nie udane prby operacji zaczepnych na Fron7

cic Pnocno-Zachodnim w rejonie Murmaska i cikie straty ponoszone przez Ar mie Czerwon na Krymie, pod Charkowem i w rejonie Lubania. Daway one jednoznacz ne pojecie o slosunku sil micdz\ przeciwni kami. Tymczasem Niemcy prowadzili inten sywne przygotowania do letniej ofensywy. 5 kwietnia Hitler podpisa dyrektyw Nr 41 / planami operacji nazwanej "Blau", ktrej celem byo "...rozbicie i zniszczenie rosyj skich wojsk w rejonie Woronea, na poud nie od niego, a take na zachodzie i pnocy od rzeki Don. W zwizku z tym, e niezbd ne do tego jednostki bd wprowadzane do waki Stopniowo, operacja musi skada si z szeregu oddzielnych ale powizanych i uzu peniajcych si uderze. Naley je rozdzie li w czasie z pnocy na poudnie w taki sposb, aby w kadym z uderze koncentro wa moliwie maksymalne siy ldowe, a take - w szczeglnoci - lotnictwo." Podstawowym celem planu byo prze rwanie si na Kaukaz, w rejony naftonone ZSRR. Dlatego na poudniowej Hance fron tu zerodkowano gwne siy niemieckiej ar mii i lotnictwa. Byo to konieczne ze wzgl du na utrat przez Luftwaffe przewagi ilo ciowej w skali caego ironlu wschodniego. W Luftwaffe Hitler pokada szczeglne nadzieje. W majowych walkach niemieckie lotnictwo wikszo swego wysiku powici o na wsparcie wojsk ldowych, powodujc cikie straty przeciwnika. Miao to wielkie znaczenie, poniewa w kocu czerwca 1942 r. wojska frontu Briaskiego. Poudnio wo-Zachodniego i Poudniowego miay dwu krotna przewag w liczbie onierzy i czo gw nad niemieck Grup Armii "Poudnie". Lotnictwo niemieckie byo wspierane 165 samolotami rumuskimi, 50 wgierski mi i 70 woskimi, a frontowe lotnictwo Ar

mii Czerwonej 54 bombowcami I-4 z 24 i 50 Dywizji Lotniczej Lotnictwa Dalekiego I Zasigu. 240 samolotami Floty Czarnomor-1 skiej i 243 myliwcami obrony powietrznej Woronea, Stalingradu i Rostowa. W sumie lotnictwo ZSRR przewyszao liczebnie si} przeciwnika o 15%, a uwzgldniajc jedynie samoloty sprawne, nawet o 20%. Przewaga Niemcw polegaa w tej sytu acji na sprawniejszym dowodzeniu, syste mie zarzdzania logistyk i tym samym mo liwoci stosunkowo atwego kierowania zmasowanych uderze w wybranych precy zyjnie kierunkach. Dowdztwo niemieckie
Trjsilnikowe samoloty transportowe Ju 52, od ktrych zaleao niemieckich w najbardziej krytycznych m o m e n t a c h bitwy

zaopatrzenie wojsk

wykorzystywao znakomicie te moliwoci. kiedy w maju i czerwcu 1942 r. kolejno kon centrowao siy 4 Floty Powietrznej przeciw ko wojskom frontu krymskiego, a pniej na kierunku poudniowo-zachodnim, w opera cji charkowskiej i przeciwko obrocom Se wastopola. Wiosenna aktywno utrudnia znacznie Luftwallc przygotowanie si. do gwnych operacji planowanych na lato. Prowadzono je dwutorowo. Przede ws/ystkim gromad/o no strategiczne re/erwy materiaw, amuni cji, paliwa i czci zapasowych. Nieustannie zapeniano magazyny od Taganrogu a do Kurska. a liczba Sprawnych samolotw zbli ya si do trzech czwartych ich oglnej ilo ci. Planowano zorganizowa w byej rosyj skiej fabryce w Kijowie remont samolotw, a na terenie fabryki w Zaporou remont sil nikw (to ostatnie udao sic zrealizowa). Drugim kierunkiem przygotowa byy dalsze wiczenia we wspdziaaniu z wojskami l dowymi. Szczeglne sukcesy w tym zakresie osiga X Korpus Lotniczy gen. W. von Richtholcna. Dowodzcy I I Armia gen. E. von Manstein pisa, e na Krymie w maju 1942 r. samoloty pojawiay si, nad polem walki nie pniej ni w cigu 20 minut od wezwania z ziemi. Wkrtce Richlhofen zosta dowdca. caej 4 Floty, a jego miejsce w korpusie zaj gen. M.Fibig. Szczegln uwag Niemcy przywizywali do zachowania bezpieczestwa i tajnoci przygotowa planowanych operacji. Sztab Gr.A. "Centrum" 29 maja zakoczy opraco wywanie planu "Natarcia na Moskw" ozna czonego kodem "Kreml" (Nr 4350/42d). Oprcz tego, zaczynajc od koca maja Junkersy ze 122 puku rozpoznawczego demon stracyjnie fotografoway umocnienia obron ne wok Moskwy. Dowdztwu rosyjskiemu plany przeciw nika stay si mimo wszystko do szybko znane, ale nie miao ono moliwoci wyko rzystania posiadanych informacji. Zcrodkowana w wielk pancern i zmechanizowan pi grupa barona von Weichsa, w skad ktrej wchodzia 2 armia polowa i 4 pancer na. a lake 2 armia wgierska, przy silnym wsparciu lotnictwa 8 Korpusu przerwaa 28 czerwca 1942 r. obron rosyjsk na czci frontu Briaskiego i skierowaa si w stron Woronea. Luftwaffe ju w pierwszym dniu natarcia zdobya panowanie w powietrzu w rejonie przerwania, a po kilku dniach na ca ym froncie poudniowo-zachodnim. W od rnieniu od lata 1941 r. lotnictwo Armii Czerwonej nie zostao zaskoczone na lotni-

N a p r a w a m y l i w c a BI' 109 w wars/.lacic p o l o w y m

skach i gwne straty ponosio w czasie walk w powietrzu. Nieustanny dopyw wieych rezerw pozwoli jego dowdztwu na ustabili zowanie sytuacji, jednak dopiero po dwch tygodniach walk - 10-12 lipca. Bezspornie pierwsze dni operacji "Blau" przyniosy Niemcom ogromny sukces. Do penego zwycistwa brakowao im jedynie odcicia zagonami pancernymi drg odwro tu wojsk rosyjskich w kierunku Donu. I tego wanie Niemcom nie udao si dokona, co miao zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju wydarze. Okazao si, e mimo przegrania walki o panowanie w powietrzu, rosyjskim pilotom udao si przez cay czas skutecznie rozpo znawa sytuacj na polu walki. W warun kach cigle zmieniajcej si sytuacji miao to olbrzymie znaczenie dla moliwie skute cznego dowodzenia. Rwnoczenie lotnic two zapewniao czno pomidzy poszcze glnymi ugrupowaniami i jednostkami. W duej mierze dziki temu dowdcy frontu S.K.Timoszencc udao si wycofa gwne siy swoich wojsk za Don. W czasie gdy gwne siy niemieckie dziaajce na poudniu frontu wschodniego i prawie caa 4 flota byy zajte w dolnym biegu Donu, prbujc przeszkodzi wycofa niu przeciwnika w kierunku Kaukazu, do wdztwo rosyjskie rozpoczo planowanie pierwszego kontruderzenia. Miao ono by skierowane przeciw oddziaom 6 armii nie mieckiej nad Donem.
'

BITWA W MIDZYRZECZU DONU I WOGI OFENSYWA NIEMIECKA 23 lipca 1942 r. Hitler wyda dyrektyw Nr 45 "O przedueniu operacji Braunschweig". Oceniaa ona, e "...w czasie doty chczasowej kampanii, mimo trzytygodniowe go opnienia, wykonano wikszo plano wanych zada. Tylko niewielkim siom przeciwnika udao si wyj z okrenia i uciec za Don". Gwn uwag dyrektywa koncentrowaa na Gr.A. "A", ktra miaa okry i zniszczy siy rosyjskie w rejonie Rostowa. W zwizku z tym Lu Uwali otrzy maa zadanie, aby "...duymi silami zabezpie czy przepraw wojsk przez Don". Dopiero potem gwne siy niemieckiego lotnictwa miay zosta uyte na pnocnym skrzydle frontu Stalingradzkiego. Dowdztwo Armii Czerwonej stano wobec moliwoci wykorzystania przewagi w sile ywej i uzbrojeniu, w tym rwnie w lot nictwie. 24 lipca 8 AP, wyposaona w 592 samoloty bojowe, dziaajca na rzecz 62 i 64 armii, rozpocza zmasowane ataki na nie mieckie kolumny pancerne, przede wszy stkim 14 Korpusu Pancernego. Jednak pilo ci nie odnieli znaczcych sukcesw. 25 lipca czoowe oddziay 6 armii niemieckiej prze rway front 62 armii, okryy cz jej si i wyszy nad Don w rejonie Kaacza. Powstaa zatem realna groba sforsowania przez Nie mcw rzeki i uderzenia bezporednio na Stalingrad. Naczelne dowdztwo Armii Czerwonej szybko przygotowao dwa silne przeciwuderzenia siami 62 armii, dopiero co sformo wanych 1 i 4 armii pancernej i 8 AP. Jednak Luftwaffe nie zamierzaa oddawa przewagi] w powietrzu i ju. 26 lipca jej samoloty hvv przebazowane na lotniska przyfrontowe. Tylko w rejonie Kaacza Niemcy wykonali w tym dniu, wedug niepenych danych, a 601) lotw. W czasie gdy Junkersy i Heinkle gru pami po 15-20 samolotw atakoway wojska naziemne przeciwnika, myliwce osaniay koncentracj swoich wojsk przygotowuj cych si do przeprawy. Messeisehmitiy lata y te/ gboko za lini frontu wymiatajc lotnictwo rosyjskie i uatwiajc dziaanie wasnych bombowcw. W dwch walkach powietrznych zestrzeliy 7 Pe-2 z 270 dywizji lotniczej. Oglnie 8 AP ustracia 22 samolo ty, niszczc - wedug wasnych danych - 48 maszyn nieprzyjacielskich. ie mniej zacite walki trway 'te nastpnego dnia, kiedy Luf twaffe zestrzelia 29 samolotw, tracc 13

wasnych.

Osobliwoci walk toczonych 27 lipca by atak bombowy i szturmowy grupy Mcsserschmittw na lotnisko Iarionowskie, do-1 piero co zajte przez 220 Dywizj Lotnie iwa Myliwskiego. Na lotnisku bazowao co naj mniej 70 samolotw, ktrych nie rozrodkowano, nie zlano paliwa z niesprawnych ma szyn, nie przygotowano te obrony przeciw lotniczej... Atak niemieckich Bf 109 oka/al si cakowitym zaskoczeniem wic, mimo m cz rosyjskich myliwcw bya w stanie po gotowia bojowego, aden z nich nie wznis si w powietrze. W rezultacie Niemcy znisz czyli 9 Jakw, 5 aGGw i 1 Douglasa, a 13 kolejnych samolotw powanie uszkodzili. Dowdztwo 8 AP odnotowao dobre wy niki osigane przez pilotw 434 plm dowo dzonego przez mjr. Klieszczewa. Ich upem stawaa si ponad poowa zestrzeliwanych samolotw niemieckich. Jednak oglna oce na dziaania wasnego lotnictwa bya nega tywna. Szczeglnie piechota narzekaa na brak osony z powietrza. W praktyce nie ist niaa adna synchronizacja midzy lotnic twem i wojskami naziemnymi. Od bomb wasnych samolotw, przede wszystkim w rejonie mostw nad Donem, zgino wielu wysokich oficerw 62 armii, w tym dowdca jej artylerii gen. J.I.Broud. Mimo niemieckiego panowania w po wietrzu, marsz na Stalingrad udao si jed nak Rosjanom powstrzyma. Niemcy, ener gicznie manewrujc wojskami zaczli wyWidok /. kabiny nurkujcego Ju 87 atakujcego M;icj kolejow. Jego poprzednik ju /.r/.uci bomby

czerpywa swoje rezerwy. 28 lipea gen. F.Halder zapisa w dzienniku: "W wyniku braku paliwa i amunieji wojska 6 armii nie mog dalej posuwa si do przodu. Przeciw nik, ktry nic jest zdolny do skutecznych kontratakw, wycofuje si za Don". Walki powietrzne trway nie tylko w re jonie Kaacza. W nocy z 22 na 23 lipca Nie mcy zbombardowali Stalingrad. 18 samolo tw zrzucio 40 bomb zapalajcych, a gw nym celem ataku bya fabryka traktorw. W czasie kolejnych dni naloty powtrzyy si. 24 lipca zarejestrowano w rejonie Stalingra du 208 lotw przeciwnika, 25 lipca - 343, 26 lipca - 312, a 27 lipca - 332. Bombardowania powanie utrudnia} przemieszczanie wojsk rosyjskich, praktycznie wszystkie drogi i li nie kolejowe byy nieustannie atakowane, a wikszo z nich skutecznie zniszczona. Do wdztwo rosyjskie prbowao wykorzystywa w celach transportowych Wog, ale ww czas niemieckie samoloty rozpoczy mino wanie rzeki. Tylko w dniach od 25 do 31 li pca zrzuciy do niej 231 min, tak e z ko cem miesica rzeka bya zaminowana od Kamyszina do Nikolkowo. Oczywicie, py nce Wog statki byy te nieustannie bom bardowane. Na przykad 26 lipca upem Nie

mcw pad statek pasaerski "Aleksandr Ne wski", trzy okrty transportowe, trzy barkicysterny i cztery barki innego rodzaju. W drugiej poowie lipca Luftwaffe po i raz pierwszy poniosa na poudniu odczu walne straty. O ile wczeniej w walkach gi-t nli przede wszystkim modsi piloci, to tym? razem przysza kolej rwnie na bardziej dowiadczonych asw. 22 lipca ciko ranny' zosta dowdca eskadry JG52 mjr H.Ihle-J feld, a zgin jeden z najbardziej dowiad czonych pilotw JG2 Udet, 34-letni kpt.* K.H.Greisert, ktry niewiele wczeniej zda] dowodzenie dywizjonem w JG2 na Zacho-1 dzie. Tego samego dnia nie wrci do swej' bazy w Charkowie dowdca dywizjom^ III/KG4 kpt. H.Kuhl - pilot oznaczony Ry-< cerskim Krzyem ju 25 listopada 1940 r.[ 25 lipca zosta ciko ranny i na dugo wy-| eliminowany z walki drugi na licie asw* G.Barkhorn (do koca wojny uzyska 301* zestrzele). Ostatniego dnia lipca w czasiel wykonywania dalekiego rozpoznania zginl zastpca dowdcy K.G51 ppk H.Koops. I Szczeglnie cikie straty ponieli w li-i pcu piloci bombowcw nurkujcych. W ci-! gu miesica z rnych przyczyn wyelimino wane zostay 193 samoloty Ju 87. Byo to*

i>

Ogon rozbitego Ra-4

dwa razy wicej ni w c i p dwch poprze dnich miesicy. Wikszo strai przypadaa na front poudniowy, gdzie gwnie koncen trowaa si aktywno lotnictwa nurkujce Dywizjon II/StG2, dowodzony przez E.Kupfera - przyszego gencraa-inspeklora Lotnictwa szturmowego, straci nad Donem wielu dowiadczonych pilotw. 13 lipca pod oficer R.Nossck. lecc na nowym Ju 87D3, zosta zestrzelony przez nieprzyjacielskie myliwce. Wykorzystujc pynno linii fron tu, potrafi jednak unikn czerwonoarmi stw i po piciu dniach wrci do swoich. Nossek wkrtce otrzyma Rycerski Krzy. Odznaczony wczeniej tym odznaczeniem ppor. A.Schmalz zosta miertelnie ranny rozbijajc si w pobliu lotniska Tacinskaja. 26 lipca ogie myliwcw rani por. M.Mobusa. a nastpnego dnia artyleria przeciw lotnicza zestrzelia jego koleg / jednostki por. E.Ficka. W krtkim czasie dywizjon II/S1G2 straci! kilku najbardziej dowiadczo nych pilotw, co bardzo le wpyno na je go zdolno operacyjn. Przewidujc ro/s/erzenie strefy walk i zwikszenie ich natenia, dowdztwo Lult wafle przenioso spod Leningradu nad Don 1 Korpus Lotniczy na czele z utalentowa nym gen. Kortenem. Zamierzano wykorzy sta dowiadczenie pilotw korpusu / walk pod Dunkierk. Wwczas starali si oni nie dopucie do ewakuacji brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego z Francji, a teraz. - po dwch lalach, mieli nie pozwoli na uciec/ k jednostek Armii Czerwonej za Wog i na Kaukaz. W obu przypadkach Luftwaffe poniosa jednak due straty. Wedug dokumentw niemieckich i ana lizy lic/by jecw, mona oceni, ze ka.dy z. 39 pukw lotniczych, ktrymi dysponowaa 4 Flota na pocztku letniego natarcia, stra ci 3-4 zaogi. Oznacza to zestrzelenie ok. 150 myliwcw, bombowcw i szturmowcw. a po uwzgldnieniu lotnictwa pomocniczego - cznie prawie 200 samolotw. Ponadto trzeba uwzgldni straty w wypadkach i sa moloty uszkodzone, tzn. w praktyce take wyeliminowane. Jeli 20 lipca 1942 r. 4 Flo ta posiadaa 1593 samoloty bojowe, z kt rych 1155 byo sprawnych, to miesic pniej odpowiednie liczby wynosiy 1359 i 763. Przy tym liczba pukw lotniczych zma laa do 32. Oznacza to, e ubytek samolo tw, po uwzgldnieniu dostaw z Niemiec, odpowiada zmniejszeniu liczby pukw.

Szybciej natomiast malaa liczba sprawnych samolotw - w trudnych warunkach polo wych Niemcy nie nadali / naprawami usz kodzonych maszyn. Wedug oficjalnych danych straty lotnic twa Armii Czerwonej w okresie od 28 czerwca do 24 lipca na poudniowym skrzyd le frontu wyniosy 7.S3 samoloty. O ile straty byy rozoone stosunkowo rwnomiernie na poszczeglne puki, to sukcesy odnosili przede wszystkim piloci kilku jednostek, w tym / 434 plm. 24 lipca kpt. W.P.Babkow zestrzeli w rejonie Ostrowa Ju 87, a nast pnego dnia obok Kaacza dwa kolejne. W tym samym czasie dwa Junkcrsy i jednego llcinka zestrzeli por. N.A.Karnaczienok. Sukcesy odnoszone na stosunkowo nowoc/esnych Jakach-7A nie byy niczym nadzwy czajnym, bowiem niemieckie bombowce la tay najczciej bez osony myliwcw. Jed nak z drugiej strony trzeba zwrci uwag na nadzwyczajn ywotno niemieckich sa molotw i znaczne umiejtnoci aktywnej obrony ich zag. Gdy 23 lipca pi Jakw-7 z 296 plm wyleciao na przechwycenie 6 Ju 88, leccy jako pierwszy ppor. M.I.Pominalnyj zaatakowa i uszkodzi jednego z Junkersw, ktry zacz odstawa od grupy. Aby go ostatecznie zestrzeli pilot musia wykona jeszcze IN(!) atakw i sam potem, w wyniku uszkodzenia chodnicy oleju, mu sia ldowa awaryjnie. Wobec nieskutecznoci uzbrojenia po kadowego piloci rosyjscy czsto decydowali si na taranowanie przeciwnika. 26 lipca lejtn. Riabow skrzydem swego samolotu uderzy i strci Bf 110 - by to pierwszy przypadek taranu w rejonie Stalingradu. Wczeniej propaganda doniosa o zniszcze li

Prace obsugowe przy samolotach Ile I I I jednej i eskadr bombowych na lotnisku w pobliu Stalingradu, lato 1942

SAMOLOTY STRON Latem 1942 r. WWS Armii Czerwonej uywafy jeszcze myliwcw 1-153 i 1-16, dysponowa y lei pewna iloci MiGw-3, ale podstawowymi myliwcami byty ju aGGi-3 i Jaki-1. W i\m czasie rozpoczo si te szerokie wprowadzanie do uzbrojenia uzyskanych w ramach operacji pomocy alianckiej samolotw Hurricane wyposaanych w rosyjskie karabiny, dziaka i ra kiety. 235 dlm dowodzona przez ppk. I.D. Podgrnego walczya na nich z powodzeniem w czerwcu i lipcu. Pomidzy I i 5 lipca piloci dywizji zestrzelili 20 niemieckie samoloty, mimo e 1 przecie Messerschmitty by} o 100 km/h szybsze. Rwnie porwnanie Bfl09F-4 ze stosunkowo nowoczesnymi aGGami-3 i .lakami-1 wy padao na korzy tych pierwszych. Miay one nieco lepsz munewrowo pionowa i mas se kundowej ui I wy. a w przedziale wysokoci 1000-4000 m. na ktrych najczciej prowadzone walki, byfy szybsze o 20-10 fan/h. Tak wynikao z wynikw bada, ale faktycznie przewaga Messerschmittw bya jeszcze wiksza. Seryjne aGGi i Jaki z powodu niedokadnoci wyko nania i szczelin, wystajcych czci itp.) rzadko bowiem osigay parametry katalogowe, a do datkowo w czasie eksploatacji pojawiao si wiele innych przyczyn obniajacyh OSigL Wobec obiyzgiwania kabiny przez olej z silnika i czstych przypadkw zacinania y/ oson przy prbie zrzutu w sytuacjach awaryjnych, piloci czsto latali bez nich. Z kolei z powodu przegrzewaniu si silnikw M-105PA przy niskich obrotach, konieczne byo pene otwieranie zason chodnic oleju i wody. Wszystkie te czynniki powanie zmniejszay prdko lotu. BflMF i Jak-1 byy samolotami stosunkowo prostymi i lekkimi, natomiast aGG-3 by! ciki i bezwadny. Wlocie z prdkociami przelotowymi na jego sterownicy pojawiay si bardzo due siy. przez co samolot by bardzo nielubiany przez pilotw, szczeglnie modych. O do istotnej rojnicy pomidzy Laddami a Jakami moe wiadczy 'Statystyka z sierpnia 1942 r. Pilo ci z 440 i 9pm latajcy na aGGach-3 stracili 58 z 69 samolotw, natomiast piloci z 273 i 51 f plm tej samej 268abn Utracili 41 z 71 Jakw-1. Take duo. jednak ok. 309t mniej. Porwnanie samolotw szturmowych stron jest trudniejsze. Luftwajfe szeroko uywaa ja ko szturmowcw wycofanych juz z produkcji samolotw Bf HftE, ktre przebudowywano opancerzajc 5-mm stalowymi pytami chronicymi ywotne podzespoy maszyny. Pod wzgl dem opancerzenia i uzbrojenia trudno byo jednak porwnywa je z lami-2. Istotn przewag miay natomiast w prdkoci lotu i zwromoci. co pozwalao im nawet na ucieczk przed my liwcan i i przeci wn ik a. Innym typem samolotw szturmowych uywanych jeszcze przez Niemcw by Hs 123, ktry swj pierwszy lot wykona siedem lat wczeniej. Stanowi on jedyny dwupat wrd podstawo wych samolotw Lufiwaffe. Henschel "jeden-dwa-trzy" walczy! nad Polsk i Francj, a teraz minio dawno zakoczonej produkcji, niele prezentowa si na niebie Stalingradu. Szturmowy II-2 stanowi! z kadym miesicem coraz bardziej masowy samolot w lotnictwie Armii Czerwonej. Opancerzony kadub zapewnia mu wysok odporno w warunkach silnego przeciwdziaania obrony przeciwlotniczej, l-2 mg z pomoc dziaek, k-mow, bomb i rakiet niPatowania pmdstartowe mylhrc BI L09 i SchGI v v * $**. cei% naziemne Sab stron samo lotu by brak uzbrojenia obronnego, co naraao jego zaogi na due straty. Messerschmitty wyko rzystujc przewag prdkoci i wysokoci, atako wa) Iy z tyu i boku strzelajc z 10-20 m w sil nik lub kabin. Rosyjskie myliwce nie potrafiy swym szturmowcom zapewni odpowiedniej osony, szczeglnie tui maych wysokociach, wic straty lfw-2 latem 1942 r. okazay si naj wiksze pord innych samolotw. Np. 277 dl dowodzona przez ppk. Plesziwcewa w walkach pod Woroneem w cigu 16 dni bezpowrotnie utracia 58 Iw-2 i 22 lotnikw. Na kady utra cony samolot przypaday 4.3 wyloty. Latem 1942 r. Lufiwaffe otrzymaa samolot podobny do l/a-2. tzn. Hs 129B. Jego pierw egzemplarze trafiy do 4 FP w maju. Trudny w pilotau i eksploatacji samolot dostarczy Nie mcom wielu kopotw. Bardzo kapryne okazay si francuski? silniki Gnom-Rh one, czue nie ty/ko na ostrza/ przeciwnika ale i zanieczyszcze nia. Dlatego do czasu pojawienia si efektyw nych filtrw liczba zdatnych do lotu Hs l'2B
16

Jaki-7B hitem 1942 r. byy jednymi z podstawowych myliwcw lotnictwa Armii Czerwonej

bya bardzo maa. Odpowiednikw jednosilnikowych Ju 87 w lotnictwie Armii Czerwonej nie byo. Piloci lubi li go ze wzgldu na atwy pilota, niezawodno, dobr widoczno z kabiny i wysoki} zwrotno, a dla niemieckich onierzy Ju 87 stanowi w latach 1941-42 prawdziwy symbol siy nie mieckiego lotnictwa. W kolejnych odmianach Ju 87 wzmacniano opancerzenie i uzbrojenie ob ronne. Samolot mg zabiera 1800 kg bomb. a standardowo przenosi jedn bomb 500 kg pod kadubem i dwie 250 kg pod skrzydami. Dla porwnania: standardowym uzbrojeniem bombowego Pe-2 w roku 194z byo 600-700 kg bomb. Rwnolegle z klasycznymi wersjami, wiosn 1042 r. do ubrojenia wprowadzono Ju 87D-3 ze szczeglnie silnie opancerzon kabina. i -o pozwolio na uycie go jako samolotu szturmowego. Jednak w porwnaniu z lem-2 by to samolot o mniejszej sile ognia i odpornoci na ostrza przeciwnika. Lotna iwo bombowe, podobnie jak w roku 1942, byo podstawow si uderzeniow Luftwaffe. Na wschodzie oywaa ona tylko dwa typy bombowcw: He 1 IW i Ju 88A. Oba samo loty przeszy modernizacj, otrzymajcie mocniejsze silniki i uzbrojenie, ale moliwoci He 111 okazay si niewystarczajce jak na zmieniajce si wymagania frontu. Jego zalet byo jedynie silne uzbrojenie strzeleckie, co pozwalao na efektywne uycie w cigu dnia. Zaogi lubiy He 111 ze wzgldu na atwo pilotau i dobr widoczno z kabiny mogli nim lata nawet piloci o niewielkich umiejtnockich. Ju 88A-4 by bardziej nowoczesny, nieco bardziej skomplikowany ni He 111, ale take lu biany przez zaogi - za du ywotno i wysok prdko przelotow. Prdko maksymalna lu 88A-4 przewyszaa moliwoci wikszoci bombowcw rosyjskich, a nawet niektrych my liwcw [1-16 i 1-153), ustpujc tylko Pe-2, aGG-3 i Jak-1. Powan wad Junkersa bya maa pojemno jego komor bombowych, ciasna kabina zaogi i niewielki kep) ostrzau broni strzeleckiej. Pod tym wzgldem przewyszay go zarwno He U TH jak i Pe-2. Bombowiec Pe-2 byl najbardziej rewolucyjn konstrukcj wprowadzon do produkcji seryj nej w ZSRR na pocztku lat 40. Szybki bombowiec nurkujcy o dobrej widocznoci z kabiny i wysokiej ywotnoci by jednak trudny w pilotau, szczeglnie w fazie startu. W eksploatacyjnym zakresie wywae mia te problemy ze statecznoci. Dawali sobie z nim rad piloci dowiadini, ale piloci z jednostek operacyjnych mieli powane trudnoci. Z tego powodu, a take wo bec tendencji do rozkrcania migie i' awarii mechanizmu chowania hamulcw aerodynamicz nych. samolotw Pe-2 stosunkowo rzadko uywano jako bombowca nurkujcego latem 1942 r. Dwie dywizje rosyjskie - 221 i 224, zostay wyposaone w amerykaskie bombowce A-20C,

niu taranem przez bombowiec Boston III cystern na lotnisku Mariewka zajtym przez Niemcw. Okazao si jednak wkrtce, e w rzeczywistoci samolot /ustal zniszczony od podmuchu po wybuchu cystern trafionych ostatni bomb;}. Zaoga, ktrej udao si uratowa powrcia w cigu kilku dni na stron, rosyjsk. W lotnictwie Armii Czerwonej najbar dziej ryzykowne byy loty samolotw sztur mowych. Piloci 812 pisz wykonali w lipcu 147 wylotw bojowych, niszczc 17 samolo tw przeciwnika na lotniskach i 2 w powie trzu. Ale ich podstawowymi celami byy ko lumny zmechanizowane wroga. W lipcu pi loci 812 pisz zniszczyli 185 czogw i 330 samochodw, tracc 6 Iw-2. Przy tym kpi W.M.Sierman by zestrzelony dwukrotnie i w obu przypadkach przebi si przez, lini frontu i wrci do jednostki. W ostatnich dniach lipca 1942 r. nie mieckie dowdztwo szybko przegrupowywao swoje wojska. 4 Armia Pancerna, wcze niej dziaajca na kierunku kaukaskim. otrzymaa rozkaz skierowania si na Stalin grad od poudnia. Ju 1 sierpnia armia po ruszaa si wzdu szlaku kolejowego Tiko21)

rieck - Kotielnikowo, napotykajc na swojej drodze jedynie sialu siy 51 armii. Obrona zostaa wic szybko przerwana i 3 sierpnia Niemcy znaleli si nad rzek Aksaj. Dowdztwo rosyjskie nakazao niezwo cznie skierowa na zagroony kierunek po siadane rezerwy. Trafiay one do boju pro sto z marszu, nie zawsze udanie. Przybywa jca czterema eszelonami 208 dywizja, wyadowujc sic 3 sierpnia na stacji Kotiel nikowo, dostaa sic pod silny ogie czogw i lotnictwa, ponoszc ogromne straty. Na pocztku sierpnia na kierunku stalingradzkim dziaao 9 niemieckich pukw bombowych, 3-4 puki bombowcw nurku jcych, 6-7 pukw myliwskich i 3 puki cikich myliwcw i samolotw szturmo wych. 8 Korpus Lotniczy by wyposaony w okoo 850 samolotw bojowych, w tym ok. 500 sprawnych. Stosunek si na kierunku stalingradzkim uleg wic pewnemu wyrw naniu. Poczynajc od 25 lipca do 8 AP trafia rednio jeden nowy puk dziennie. Do 1 sierpnia armia miaa ju 550 samolotw (w tym 374 sprawne), to znaczy wicej ni. kiedykolwiek wczeniej. Znacznie zwikszy

nazywane w ZSRR Boston III. Mimo braku wiciu in strukcji udao sic z powoiiicni wprowadzi je do uzbrojenia. Zaogi z zado woleniem stwierdziy, e Bostony s szybsze ni Pe-2 i bombowce niemieckie, a na jednym silniku mog la nie bez utraty wysokoci. Ich niedostatkiem by zbyt may udwig i sabe uzbro jenie strzeleckie - Brownin gi i Vickersy okazay si je szcze sabsze ni rosyjskie SzKASy. W warunkach nie mieckiego panowania w powietrzu powodowao to mniejsza efektywno Bo stonem ni teoretycznie mona byo si spodziewa. Niespodziewanie skute czne okazay si samoloty Su-2. ktre ju po zako czeniu produkcji w kocu 1941 r. wyposaono w sil niki gwiazdowe o duej mo cy M-82 i skierowano do 52 oraz czci 135 i 826 p/b. Speniajc rol samolotu rozpoznawczego, bombowego i.. swego zniszczenia, podczas grfj? Pe-2 jedynie 20. a Bostony III tylko 19. Porwnujc te dane trze ba jednak pamita, e puki wyposaone w Su-2 zachowa- stosunkowo wielu dowiadczonych pilotw, wyszkolonych jeszcze przed wojn, co miao zasadniczy wpyw na uzyskiwane przez nie wyniki. Samoloty bombowe He Uli .lit 88 uzupenione przez Do 215 i Do 217 stanowiy podsta w rozpoznania dalekiego zasigu. Powicajc rozpoznaniu wielk uwag, Niemcy starali si moliwie najlepiej wyposay samoloty rozpoznawcze w urzdzenia nawigacyjne, systemy tleno we i inne ukady pozwalajce na wykonywanie lotw na duych wysokociach w rnych wa runkach meteorologicznych. Uzbrojenie niemieckiego lotnictwa rozpo- \sy 189 Uhu byy znakomitymi samolotami rozpoznawczymi znawczego bliskiego zasigu stanowiy przesta rzae lis 126, nie modernizowane praktycznie od roku 1938, ale w 1942 r. zaczy je jii uzu penia i zastpowa bardzo nowoczesne Fw 189. Te ostatnie okazay si niezwykle przydat ne. dysponujcie znakomita widzialnoci z ka biny i nadzwyczajn zwrotnoci. W przypadku zagroenia atakiem ze strony myliwcw popu larne "ramy" potrafiy schroni si zniajc swj lot tu nad powierzchni ziemi, gdzie trudno byo je zauway. W lotnictwie Armii Czerwonej rol samo lotw bliskiego rozpoznania zwykle spelnnih nn/iwce i sziurmowce. a noc - lekkie U-2. Nie miay one specjalistycznego wyposaenia. a aparaty fotograficzne AFA-fzaczto monto wa na myliwcach dopiero pod koniec lata 1912 r. Tak wic powodzenie rozpoznania za leao prawie wycznie od dowiadczenia i umiejtnoci zag.

Jeden / podstawowych bombowcw Lufiwaffc - ju 88 w locie

si udzia samolotw W peni nowoczesnych: 90 Hw-2 (20 dni wczeniej byy tylko trzy niesprawne i jeden sprawny samolot s/turmowy), 38 Pc-2. 132 Jaki-1 i 91 LaGGw-3. Sztab frontu stalingradzkiego /dawa so bie spraw, e najwiksze zagroenie istnie|e na lewym skrzydle, wiec naley gwne si y skierowa przeciwko 4 Armii Pancernej. Dotyczyo to take lotnictwa, ktre tym sa mym musiao podzieli swj wysiek na dwa kierunki: na zachd i na poudniowy-zachd od Stalingradu. Dysponujc 350 sprawnymi samolotami. 8 AP wykonaa l sierpnia 400 lotw, 2 sierpnia - 544. 3 sierpnia - 581, 4 sierpnia - 360, a 5 - 570 lotw. Znac/nc rozproszenie si spowodowao, ze obrona nie bya skuteczna i 5 sierpnia pododdziay armii Gotna dotary do zewntrznej linii ob rotu Stalingradu. W lej sytuacji dowdztwo obrony roz dzielio front na dwie czci, tworzc na le wym skrzydle front Poudniowo-Wschodni, ktremu przydzielono 8 AP. W rejonie Sta lingradu na bazie dwch dywizji: 220 dlm i 228 dis/ komisarz armii, a pniejszy gene ra P.S.Stiepanow rozpocz formowanie 16 Armii Powietrznej. Reorganizacja spowodo waa znaczn strat drogocennego czasu i zatrudnio niepotrzebnie dowdcw i sztaby. Nie mino 5 dni. a dowdztwo przyznao si do bdu. 9 sierpnia ukaza si rozkaz 0 oddaniu obu frontw pod wsplne dowdz two gen. A.I.Jelremienko. Jednostki lotnicze przeznaczone dla 16 AP miay do koca sierpnia pozosta pod rozkazami dowdcy 8 AP gen. Chriukina. W dniach od 6 do 10 sierpnia 8 AP skoncentrowaa swoje dziaania na poudniowym-zachodzie od Stalingradu. Piloci

wykonywali po 400-600 lotw dziennie. Aby zwikszy moliwoci armii. gen. Chriukinowi podporzdkowano operacyjnie 102 dywi zjon myliwski z lotnictwa obrony przeciw lotniczej. Dywizjon w dniach od 3 do 10 sierpnia osania! wojska ldowe w rejonie Abganierowa wykonujc 744 wyloty. W pocztkowej fezie bitwy nad Stalin gradem lotnictwo Armii Czerwonej dziaao duymi grupami. Uderzenia bombowcw i szturmowcw wykonyway cztery grupy pod oglnym dowdztwem dowdcy 228 dis/ Stiepiczewa, ktremu podporzdkowano 776 pis/ / 206 dlsz. Z czasem zmniejszaa sic jednak liczba sprawnych samolotw i do wdztwo 8 AP zdecydowao si na utworze nie ponad dotychczasow struktur duych grup lotniczych, w tym jednej grupy sztur mowej i przebazowanie wszystkich posiada nych samolotw 11-2 na jedno lotnisko. Wy korzystujc te grupy 9 sierpnia samoloty 8 AP wykonay cztery due wyloty pomidz) godzinami 6:50 a 18:30. Wzio w nich udzia 356 samolotw, w tym 51 bombow cw i 74 szturmowce (pozostae to myliw ce). W atakach zniszczono okoo 50 samo chodw i ponad 20 czogw przeciwnika. Niemieckie lotnictwo myliwskie zapew niao aktywn oson dziaa 4 Armii Pan cernej. Na pocztku sierpnia codziennie do chodzio do 20 walk powietrznych, w kt rych uczestniczyo z kadej strony do 50 samolotw. Straty po obu stronach docho dziy do 20 samolotw, przy czym przewaa y jednak maszyny rosyjskie, mimo e zda rzay im take sukcesy. Tak byo. gdy 2 sierpnia w czasie walki czterech samolo tw z. 440 plm z szecioma BI' 109. kpi. T.A.Bojtanik staranowa czoowo jednego z
21

TAKTYKA Jednym z wnych powodw przewagi niemieckiego lotnictwa bya jego lepsza takty ka. W przypadku myliwcw, by/a ona cile zwizana Z wykonywanymi zadaniami. Liczba lotw grup myliwskich wzrastaa 3-4 razy w okresie koncentracji wojsk zmechanizowa nych i na pocztku silnych uderze. Sposb patrolowania nad wasnymi wojskami znacz nie rni Niemcw od Rosjan. ( 7 drudzy latali grupami po 6-8 samolotw, podczas gdy piloci Luftwaffe dziaali w duych grupach latajcych na zrnicowanych wysokociach. Najsilniejsza grupa znajdowaa si zazwyczaj na wysokoci 600-11)01) m i liczya nie mniej ni 10 samolotw Bf 109. Dodatkowo, mi ziemi czuway w gotowoci bojowej inne grupy, wchodzce do walki w przypadku koniecznoci. Byo to moliwe dziki sprawnej organiza cji dowodzenia charakterystycznej dla Luftwaffe. O ile rosyjscy piloci wchodzili do walki caymi grupami i atakowali nieprzyjacielskie myliwce osonowe, to Niemcy przy spotkaniu z lami-2 lub Pe-2 w pierwszej fazie starali si czci swych samolotw zwiza w walce osonowe Jaki i LaCiCH. Poniewa zazwy czaj si to udawao, pozostae myliwce mogy stosunkowo atwo atakw,ic samoloty ude rzeniowe. Niemcy uderzali na nie parami, starajc si zestrzeli w pierwszej kolejnoci sa molot prowadzcego grupCt co n' przypadku sukcesu uatwiao rozbicie pozostaych w gru pie samolotw. W pierwszej fazie walki najwaniejsze byo zaskoczenie, a wic niemieckie ataki odby way si ze strony soca lub zza chmur. Po atakach Niemcy starali si szybko ucieka z powrotem w soce lub przynajmniej wykorzysta nadmiar prdkoci dla nabrania maksy malnej wysokoci. Unikali przy tym walki manewrowej, wykorzystujcie swa przewag w fi gurach pionowych. W czasie walki, gdy zaangaowane byy prawie wszystkie myliwce, .< wsze nad nimi pozostawaa jedna para dowiadczonych asw. Obserwowali oni walk i przez radio informowali swych kolegw o niebezpieczestwach, a gdy zauwaali w pobliu uszkodzone samoloty przeciwnika, dobijali je kilkoma krtkimi salwami. Wychodzc z walki Niemcy starali si natychmiast wiza w pary. Pozwalao to nu wzajemne zabezpieczanie si pilotw, a tym samym zmniejszenie strat w chwili, gdy atwo

byo o dekoncentracj, U Rosjan, po niezorganizowanym wyjciu z boju. zdarzao su

straty przewyszay te poniesione W czasie waciwej walki. Przewaga prdkoci posiadana samoloty Bf 109 pozwalaa im na szybkie wyjcie z walki, albo - gdy przeciwnicy chcieli si oddali z rejonu boju. na dogonienie ich i zestrzelenie. Piloci bombowcw Luftwaffe potrafili zorganizowa grupow obron z wykorzysta niem uzbrojenia pokadowego. Piloci rosyjscy, wskutek gorszego wyszkolenia radzili sobie z tym znacznie gorzej. /. tego samego powodu nie umieli oni te wykorzysta znakomitych parametrw swego bombowca Pe-2 i nie wykonywali atakw nurkowych. W efekcie nie mogli skutecznie zwalcza celw punktowych, ktre przecie przewaay w walkach z uy ciem czogw na wielkich przestrzeniach.

nich. Wskutek tego Niemcy poszli w rozsyp k i utracili jeszcze trzy kolejne maszyny. Kpt. Bojtanik wyrzucony przypadkowo Z ka biny uratowa si z pomoc spadochronu. 7 sierpnia nastpio uderzenie 6 armii von Paulusa - Niemcy prbowali od pno cy i poudnia okry i zniszczy (ii armie, a tym samym zawadn prawym brzegiem Donu. Aktywny udzia w realizacji lego za dania bral korpus lotniczy. Hitler w dzien niku zapisa: "7 sierpnia 1942 r... Uderzenie Paulusa zakoczyo si powodzeniem w dru giej poowie dnia. Wedug dostpnych da22

Dych, zniszczono S dywizji piechoty i 10 bry gad pancernych". Ta ocena bya zbyt optymi styczna, poniewa w rzeczywistoci walki przeduy} si do 9 sierpnia, a gwnym si om 62 Armii udao si przedosta na lewy brzeg Donu. Cztery dywizje okrone w re jonie Kalae/a walczy) jeszcze nawet prze/ kilka dni. po czym czci pododdziaw uda o si poczy z gwnymi siami armii. Przypartym do Donu oddziaom z po moc przychodziy samoloty 8 AP. Poza wsparciem ogniowym, dostarczay one amu nicji i innych niezbdnych rodkw, /rzuca-

Niemcy w pierwszej Juzie natar lodowych wspierali je zmasowanymi bombardowania mi wojsk przeciwnika. Atakowali le wzy kolejowe, stacje, przeprawy rzeczne. Bombowce leciay nad cele w ugrupowaniach typu klin lub romb przejormowujc si przed samym atakiem. Jeli obrona przeciwlotnicza by/a saba, to czsto samoloty Luftwaffe dziaay po jedynczo. wielokrotnie zachodzc nad cel. W przeciwnym przypadku grupy bombowcw zrzucay swe bomby jednorazowo w locie nurkowym, po czym z maksymalna prdkoci odlatyway nad wasne terytorium. (idy panowanie w powietrzu Niemcw stao si bezdyskusyjne, zapewniali oni bezpo rednie/ oson swym bombowcom jedynie w krtkich niezbdnych okresach, co byo zupe nie wystarczajce. Luftwaffe bombardowao wwczas przede wszystkim przeprawy i woj ska zgromadzone w ich pobliu. Z kolei rosyjskie bombowce Pe-2 i Su-2zostay zmuszone do prb dziaania z bardzo duych wysokoci, rzdu 5000-7000 m. Taka taktyka okazaa si stosunkowo bezpieczna. Jednak dokadno prowadzonego przez nie bombardowania bya oczywicie niezbyt dua. W czasie bitwy stalingradzkiej stopniowo wzrastaa rola rosyjskiego lotnictwa szturmo wego. Ju w okresie walk obronnych wykonywa/o ono 9% wszystkich lotw, a pniej udzia ten znacznie si zwikszy - w przyblieniu dwukrotnie. Gwnym zadaniem jakie wykonyway Iy-2 na polu walki byo atakowanie obiektw przeciwnika we wsppracy z wasnymi wojskami naziemnymi. Pod tym wzgldem rola niemieckich samolotw szturmo wych bya podobna. Jeli w okresie czerwca i lipca 1942 T, lly-2 atakoway cele z bardzo maej wysokoci. to pniej zmieniy taktyk i lecc na redniej wysokoci przechodziy do do stromego lo tu i prawie nurkujcie strzelay do wybranych obiektw. Czsto stosoway te taktyk "krgu samolotw", z ktrego co chwil odryway si pojedyncze szturmowceprzechodzce do ata ku. Takie ugrupowanie by/o stosunkowo trudne do zuatakownia z zewntrz, a zapas wyso koci, rwny 1500-2000 m. pozwala! l/om na precyzyjne wybranie celu i dawa du moli wo wykonywania manewrw w czasie samego ataku. Taktyka lotnictwa rozpoznawczego nie wyrniaa si szczeglnie na tle innych walk. Podczas gdy dowdcami pukw myliwskich byli kapitanowie, a najwyej majorzy, to do wdcami jednostek rozpoznawczych byli zazwyczaj podpukownicy. Rozpoznanie prowadzi' A' nie tylko specjalne puki, ale take wydzielone czci rnych jednostek lotniczych. Np. w puku StG2 Immelmann istniaa eskadra rozpoznawcza skadajca si z 12 Bf"120 dowo dzona przez kpt. Kochnera, w ktrej atao wielu asw myliwskich. Rosjanie 10-12'' wszystkich lotw powicali rozpoznaniu. 60% lotw rozpoznaw czych w rejonie Stalingradu wykonywa/y samoloty myliwskie. Prowadziy one operacje w Strefie taktycznej wojsk niemieckic/i. Uycie jednomie\sc owych myliwcw jata/nie wpywa o jednak na jako prowadzonego rozpoznania, rzadko bowiem pilot mg jednoczenie zajmowa si nawigacj i obserwowa przemieszczajce si na ziemi wojska, zwracajc przy tym uwag na rne groce mu niebezpieczestwa. jc je na spadochronach lub ldujc z nimi na polowych lotniskach. Rwnie Luftwaffe zaangaowaa si w walki, usiujc zniszczy / powietrza okrone oddziay. Do atakw szturmowych wykorzystywano samoloty BI 109 i BI 110. Gwne siy Luftwaffe bazo way na lotniskach Millierowo, Starobielsk, Morozowskij, Olchowskij. Tacinskaja, Nowo-Caricinskij, ale w dziaaniach uczestni czyy te bombowce operujce z lotnisk od legych od linii frontu. Z kolei myliwce startoway przede wszystkim z lotnisk poo onych bezporednio za lini frontu. Rosyjskie samoloty rozpoznawcze stwierdzaj obecno ponad dwustu samolotw Lultwaffe na Ioiniskach W.Donszczinka, Olchowskij i Obliwskaja. W tej sytuacji dowdztwo rosyjskie posianowio uderzy na lotniska przyfronto we. Jeden z takich atakw zosta przeprowa dzony 12 sierpnia na lotniska Olchowskij i Podolchowskij, gdzie stacjonowao prawie 80 samolotw niemieckich. Osiem Iw-2 z. 686 pis/, ochranianych przez siedemnacie Jakw-1 i LaGGw-3 zniszczyo - wedug wasnej oceny - 32 samoloty przeciwnika na
23

czego. Wedug niego na lotnisku Olchowskij zniszczeniu ulego 5 samolotw, a mier ponioso 15 onierzy. Wedug danych dowd/lwa Armii Czer wonej w okresie od 20 lipca do 10 sierpnia w rejonie Stalingradu w powietrzu i na lot niskach Niemcy stracili 315 samolotw, z te go INO myliwcw. Samoloty 8 AP wykonay 9434 loty. w tym wikszo, bo 7190 - w ci gu dnia. 4189 lotw miao na celu atak na wojska ldowe, 926 byo lotami rozpoznaw czymi, a pozostae suyy osonie dziaa in nych samolotw. Wedug danych rosyjskich Niemcy utracili 450 czogw, 1500 samocho dw, 65 cystern i inne obiekty. Straty wasne lotnictwa wyniosy 230 samolotw, w tym 114 myliwcw, 33 bombowce dzienne i 13 nocnych oraz 70 samolotw szturmowych. Niemcy oceniali swoje straty znacznie niej. a Luftwalk wedug wasnych danych utracia w walkach, na lotniskach i w wyniku r nych awarii i wypadkw jedynie 150 samolo tw. Na pocztku sierpnia 8 AP nie otrzymy waa adnych posikw, wycofano te / niej wszystkie czasowo podporzdkowane puki. By wrd nich 621 pisz, ktry utraci wszy stkie samoloty. 2 i 43 plm Z lotnictwa obro ny przeciw lotniczej Stalingradu i inne. W rezultacie tych dziaa lic/ba samolotw b dcych na wyposaeniu 8 AP zmalaa z 577 w dniu 4 sierpnia, poprzez 458 - 9 sierpnia. do 386 w poowie sierpnia. Nieoczekiwanie, take Lultwalle zmniej szya swoj aktywno w rejonie Stalingra du. Niektre jednostki niemieckie opuciy front wschodni - czasowo lub na zawsze. Midzy innymi dywizjony I/KG77 i I1I/KG53 skierowano do odpierania prby alianckiego desantu pod Dieppe. Jeszcze wiksze siy przeznaczono do zwalczania brytyjskich konwojw na Morzu rdzie mnym i wsparcia DAK. W ostatnich dniach lipca dowdztwo Armii Czerwonej zaplanowao wykonanie silnego uderzenia na rodkowym odcinku frontu. Wojska dwch frontw: Kalininskiego i Zachodniego, wspierane przez 3 i 1 AP miay zaatakowa wystp ryski zajty zi m 1941-42 przez niemiecka 9 armi. Po midzy 7 a 10 sierpnia nad rzekami Wazuza i Grzat doszo do cikich walk z udziaem prawie 1500 czogw po obu stronach. Ro sjanom nie udao si odnie sukcesu, ale zmusili Niemcw do zaangaowania w wal kach duych si Grupy Armii "Centrum" z lotnictwem wcznie, i przerzucenia na za groony odcinek 12 dywizji i innych duych

lotnisku Olchowskij i 12 na lotnisku Podoichowskij. Atakujcy stracili wszystkie Iy-2 i wikszo myliwcw, zgino dziesiciu pi lotw, a ciko ranny zosta dowdca puku mjr P.I.Zotow - bardzo dowiadczony pilot, uczestnik wojny z Hiszpanii. Niemiecka ob rona okazaa si bardzo skuteczna i Iy mo gy - wykorzystujc zaskoczenie, wykona tylko jeden atak. Na drugi nie mieli adnych szans. W powietrzu Niemcy stracili tylko je den Bf 109. Wyniki nalotu /ostay potwier dzone czciowo przez zestrzelonego po kil ku dniach niemieckiego pilota rozpoznaw24

ONI BYLI NAJLEPSI W czasie wielkiej bitwy toczon na przedpolach Sialingrtuiu i nad samym miastem wyrnik) si wielu pilotw obu stron Przewaga Niemcw w powietrzu powodowaa, e to oni odnosili najwicej zwycistw, ale i wrd Rosjan zdarzali si piloci zasugujcy na miano asa. Wrd niemieckich myliwcw najwikszy rozgos zdoby por. H.Grafz UILIG51 Przez okres bitny nie wychodzi on praktycznie caymi dniami z kabiny swego Messerschmitta. Do 14 stopnia na jego koncie widniao ju 120 zwycistw, 24 - ju 125, a 10 wrzenia 162 Wikszo sukcesw Graf odnosi w czasie "swo bodnych poowa". Zdarzay MC mu te niepowodzenia, gdy tak jak 19 wrzenia prawic cudem powrcM na uszko dzonym samolocie zza Wogi na lotnisko Pitomnik. Jednak ju trzy dni pniej osign swj najwikszy sukces: 10 //In.. zestrzeleti w cigu dnia pod \s nr I Luftwaffc nad Stalingradem por. H.Graf czas 6 wylotw. 2 padziemi-

ka 1942 r. Graj'osign 202 zwycistwo powietrzne i zosta/ rekordzist Lujiwajfe. Za swe sukcesy otrzyma wszystkie najwaniejsze odznaczenia niemieckie, w tym Krzy Rycerski z Dbowymi Limi. Mieczami i Bry lantami. H.Graf sta si symbolem niemieckich zwycistw i w obawie O jego ycie niemieckie dowdztwo nakaza/) mu opuci front wschodni. W odrnieniu od Grafa, ktry znany stal sic dopiero w Rosji, W.D.Wilcke by znany jeszcze z kampa nii nad Polsk. Do czasu najazdu na ZSRR mia on ju na swoim koncie 13 zwycistw i dowodzi dywizjo nem IIPIG53. Pniej waczy nad Rosj. Afryk Pnocn i S\xy/i... Najwikszy rozgos Wilcke zdoby jednak nad Stalingradem Na pocztku bitwy by kapitanem i dowodzi kluczem sztabowym puku JG3 Udet. 6 wrzenia przekroczy panice stu zestrzele, a 12 tego miesica zosta dowdc JG3, zmieniajc zna nego pilota GLutzowa Jednostka Wilckego korzystaa praktycznie wycznie z lotnisk polowych przy sa mym/roncie. co uatwiao szybkie znajdowanie przeciwnikw. 17grudnia 1942 r. na koncie Wi/ckego byo wic ju 150 zwycistw powietrznych Za swe sukcesy nie Inny wielki as K.Gall miecki as otrzyma/ Rycerski Krzy z Mieczami. Dowiadczeniem bojowym z pocztku wojny RGall niewiele ustpowa Wilckemu, walczy bowiem nad Francj i Wielk Brytani oraz udanie roz[xxzz kampani wschod ni. Ale 2 listopada 1941 r. zosta ranny po zestrzeleniu i le karze uznali go za niezdolnego do dalszego latania. Gall wrci jednak do swej 8JJG52 w sierpniu 1942 r., w okresie najbardziej zacitych walk nad Stalingradem. Do 3 wrzenia jego konto powikszyo si z 36 do 65 zwycistw, za co otrzy ma Rycerski Krzy Dbowe Licie doczy do niego 26 padziernika, po przekroczeniu setki zwycistw. Jego Bf Hf-) z numerem burtowym "13" czsto uczestniczy w grupo wych walkach nad Stalingrade/n - tym Gall odrnia si od wikszoci innych asw niemieckich. Na Ju 87, przede wszystkim w wersji D ciya opinia.
25

e jest to samolot nieodporny na ataki wrogich myliwcw. Jednak statystyki pokazuj, e przypadki zetim hv .lu 87 w porwnaniu do innych samolotw, w tym wszystkich popularnych myliwcw i bombow cw. Iryy znacznie rzadsze. Bya to przede wszystkim zasuga znakomitych pilotw i dowdcw jednostek latajcych na tych samolotach. Potrafili oni tak je prowadzi, by zmyli obron przeciwlotnicz i atako wa z zaskoczenia. Za jednego z najlepszych dowdcw znad Stalingradu by uznawany J.Zemsky, kuny nieprzerwanie od sierpnia 1941 r. przewodzi grupie bombowcw nurkujcych Ju w lipcu 1942 r. Zemsk wykona/ swj pisetny lot. 28 sierpnia po stanie z lotniska Obliwnaja. wykonujc swj 601 lot Zemsky uil trafiony pociskiem artylerii przeciwlotniczej. Obserwacyjny Fi 156 Storch wywiz ciao pilota zza nii frontu. Pochowano go obok lotniska. Pomiertnie otrzyma Dbowe Licie do Krzya Rycerskiego. Mody sierant A.Hubsch ju w czerwcu 1942 r. znalaz sic w dywizjonie l/StG2 pod Kioskiem. Po miesicu jego zaoga wyrnia si zestrzeUwigc rosyjski samolot. Wspieraj: natarcie na Stalingrad Hiihsch wykona/140 lotw, mszczc czogi T-34 i KW. Prawie cala wojna bya zwizana dla Hubscha z IISt(<2 Immelmam cznie wykona on 1060 lotw bojowych, niszczc 120 czogw, 2 transporty woj skowe i zestrzeli S samolotw przeciwnika. Wrd pilotw latajcyh na Bf 110 wyrnia si ppor. KSchejfel z I/ZG1 i por. H.l-ledebuntt z I1/ZG1. W rejonie I lic/porodu, Idganrogu, Rostowa, Annawini. Krusnodum i przedgrz Kaukazu, Scheffeli Vtedebantt wykonali po ponad sto lotw kady, wyrniajc sic w czasie rozpoznania, szturmowania i walce z rosyjskimi samok >tami. Najbardziej znanym wrd dowdcw niemieckiego lotnictwu bombowego byt ppk. KBonnann dowalca KG76 Bonnann nie tylko dowodzi jednostka, ale i sam wielokrotnie lata ze swymi jxxlkomendnymi. za co 4 wrzenia otizymal Dbowe Licie do Krzya Rycerskiego. Wielu znanych pilotw latao w puku KG55 Greifen. Tylko w jednym 4 dywizjonie za walki w rejo nie Stalingradu Rycerskie Krzye otrzymao -Ipilotw. Byli wrd nich dwaj kolejni dowdcy: por. A.Kolle i por. EBarth. Szturman por. LLuksenberger mia w ksice lotw zapis o wykonaniu 425 lotw (w tym 89 nad Stalingradem), a pilot st. siert KLipp jeszcze wikszej liczby, bo ponad 500. Lipp nie wrci/ z lotu w stron Wog, 20 listopada 1942 r. Mniej wiadomo o pilotach lotnictwa roz/HJznawaego. Ponad 200 lotw zaliczy dowdca 3(F)I121 kpt. EPutzka w zimie 1942-43 r. Wrd nich byy dalekie loty na rozpoznanie portw, ruchu okrtw na Wodze i pracy wonych wzw komunikacyjnych na tylach frontu Staingradzkiego. Myliwcy rosyjscy odnosili znacznie mniejsze liczby zwycistw ni niemieckie asy. W 290 plm byo jedynie trzech pilotw, ktrzy zestrzelili po ponad 10 zwycistw: kpi. A.W.Martynow i l.l.Zapragujcw oraz por. A.F.Solomamin. Wyrnia si te sier Jeden /. rosyjskich asw Stalingradu W.D.Lawnienko z 4 plm (pniej 9 pinu. ktry mia pod por. M.D.Baranow koniec padziernika 1942 r. 13 zwycistw indywidualnych i II grupowych. Najlepszy wynik osign por. M.D.Baranow -18 wycistw indywidualnych i 6 gnipowydu O wrzenia w czasie osaniania samolotw szturmowych Baranw zestrzeli 4 samoloty wroga: najpierw Bf Hf), po lem uszkodzi Ju 87, ktry wyldowa na tcrenac/i zajtych przez Armi Czerwonci Nastpny by znowu Bf 109, [K> kt rym wyczerpaa si amunicja Mcsserschmitiy zorientowa wszy si w sytuacji, otoczyy Jaka-1 Baranowa i usioway go doprowadzi na wasne lotnisko. Baranowowi udao si jed nak uderzy skrzydem swego Jaka w ustetzenie najbliszego Bf 109, ktry wpad w korkocig i rozbi si o ziemi. Przy zderzeniu Baranw- zrani si w nog, ale udao mu si wy skoczy na spadochronie. Na ziemi osania go przyszy as ppor. IJ.Sierantow.
K.

12 wrzenia 1942 r. pierwszych szeciu pSotw otrzymao Zote Gwiazdy za .swe osignicia nad Stalingradem. Byli wrd nich: por. M.D.Baranow, AW.Martynow i ppor. WJ.Alkidow z 434 p/m, por. W.M.Gohibiew z 285pisz, a take AJJPuszkm i ppor. W.Uakkow z 52plb. 7. dobrymi wynikami walczy w rejonie Stalingradu ppor. I.N.Stiepanienko z 4 phn. Szybko zestrzeli samodzielnie jednego hi 87 i dwa Bf Hf) grupowa Wedug ksiki lotw, przyszy synny as wykona 49 lotw i uzyska 7indywidu alnych i 5 grupowych zwycistw. Rwnie myliwa- obron powietrznej, mi mo e latali na przestarzaych 1-153 i I-I O odno sili zwycistwa -lako pierwszy z 102 dlm zestrze lenie nad samym Stalingradem uzyska W.Smirnow. IX> koca bitwy 19 zwycistw indywidual nych i zespoowych odnis ppor. (i. K. Fiodorw z 7HSplni 16 -mjr W.C.Kamienszczikowz 788 pm, a 13 -por. F.F.Fiodorow z 629plm. Wszy scy trzej otrzymali tytuy Bohaterw Zwkjzku Radzieckiego. Pitoci lotnictwa Armii Czerwonej wiele razy decydowali si na ataki samobjcze. 7 wrzenia zgin dowdca 022 pisz mjr W.W.Ziemkmskij. kierujc swego uszkodzonego lla-2 na zgrupo wanie nienueckich czogw. Pniej tak samo uczynili stert W.A.Po'^al\kij z 073 pisz, sier G.W.Wasatta z 156 pm, jx>r. I.S.Bogaczow z 688 pisz, kpi. l.P.Zazidinski z 686 pisz oraz ppor. l.S.Tierechin i A. T.Stiepanienko z 8p/r.
Dowdca X AP gen. ( liriukiu

jednostek, w tym rwnie z frontu poudnio wego. Niemcy znacznie wzmocnili tak/e sity lotnictwa. 13 sierpnia Grup Armii "Cen trum" wspierao 17 pukw lotniczych, a 17 sierpnia ju ponad 20. Wykorzystywano take 4 Flot. Obnienie aktywnoci Luftwaifc nad Stalingradem nie oznaczao jed nak utraty przez ni panowania w powie trzu. Jak dawniej, grupy kilkudziesiciu sa molotw atakoway wojska ldowe przeciwnika, pary lub czwrki samolotw kontroloway drogi wiodce do przepraw i atakoway rejony koncentracji wojsk. Nie mieckie asy kontynuoway polowanie tu za lini frontu. Najbardziej dowiadczeni pilo ci z puku JG52, ktrzy przesiedli si na nowe BI I09G-2, razem z asami puku JG3 Udet dokonywali prawdziwych spustosze swoj now taktyk. Najwiksze sukcesy osigali w tvm czasie mjr G.Gollob, por. H.Graf i mjr W.D.Wilcke, ktrych liczba zwycistw przekroczya znacznie setk i zbliaa si do 150. Wszyscy oni atakowali przede wszystkim samoloty, ktre odczyy si od swych grup. powracajce z akcji w pobliu lotnisk, a nawet przy samym podej ciu do ldowania. Czsto blokowali lotni ska nie dopuszczajc do startw z nich sa molotw rosyjskich, a gdy te mimo wszy stko prboway wznie si w powieli ze. dosownie je rozstrzeliwali. Niemcy stoso wali te bardziej wyrafinowane podstpy. Np., gdy 20 sierpnia dwadziecia bombow cw z 270 dlb, po otrzymaniu zadania, wy leciao na spotkanie majcych je osania myliwcw, zamiast nich napotkao samolo ty niemieckie. Prowadzcy drug dziesitk Pe-2 dowdca 797 plb ppk Bystrow, wzi je za wasne i prbujc przyj wsplny kurs, wystawi swoje samoloty na atak. Nie mcy wykorzystali okazje i zestrzelili wszysikie z nich. Nie by to odosobniony przy padek, bowiem niemieccy piloci dobrze orientowali si w przyzwyczajeniach prze ciwnikw, znali typowe trasy ich przelotw i potrafili to bezlitonie wykorzystywa. Wedug danych sztabu 8 AP, pomidzy 11 a 22 sierpnia jej piloci wykonali 3412 lo tw, z tego 2200 w cigu dnia. Zniszczyli lub uszkodzili 74 niemieckie czogi i 240 cia rwek. zestrzelili i zniszczyli na lotniskach 98 samoloty przeciwnika, w tym 24 bom bowce (fakt zestrzcliwania niewielkiej liczb\ bombowcw by bardzo niepokojcy dla do wdztwa armii). Straty wasne oceniano na 152 samoloty, w tym 52 myliwce, 25 dzien nych, 25 nocnych bombowcw i 47 Iw-2. n

Podwieszanie homb pod Ju 88 przed kolejnym

wylotem

23 SIERPNIA 1942 R. 8 AP w dniach 20-22 sierpnia oir/.ymaa posiki w postaci 287 dlm na najnowszych La-5 i 288 dlm na Jakach-7B. Jednoczenie Da podstawie /.dobytych dowiadcze przy stpiono do zmiany systemu dowodzenia i metodyki prowadzenia walk powietrznych. Jej zaoenia, przygotowane przez sztab gen. T.T.Chriukina, przewidyway zwikszenie inicjatywy, natychmiastowe atakowanie na potkanego przeciwnika i stosowanie atakw czoowych. Dla przeciwdziaania pionowym manewrom Stosowanym przez pilotw nie mieckich. myliwce rosyjskie miay dziaa parami leccymi na zrnicowanej wysoko ci. W dziaaniach osonowych myliwce miay tworzy az trzy pitra i wydziela gru py lecce przed bombowcami, oczyszczajce przestrze. Samoloty bombowe i szturmowe prowadziy intensywne wiczenia dla zwi kszenia celnoci ognia i polepszenia wsp pracy z wasnymi myliwcami oraz artyleria przeciwlotnicza. W tym czasie Niemcy jeszcze raz prze grupowali swoje siy i przygotowywali do 11 IZM rzygajcych walk. 19 sierpnia dowodz cy 6 armi marsz. Paulus wyda rozkaz "O natarciu na Stalingrad". Natychmiast przy stpiono do gromadzenia rezerw i przygoto wywania do przeprawy przez. Don. Lotnic two 8 korpusu przemiecio si na lotniska lece luz przy linii frontu: Pobieda Oktiabria, Ni. Czirskaja i Picrieguznyj. 23 sierpnia wojska niemieckie uderzyy na Styk 4 Armii Pancernej i 62 Armii, przerway obron i wyszy nad Wog. Samoloty L.uliwalle skutecznie zapewniy swym wojskom 23.pitrow oson. Doszo wwczas do cieka wego incydentu. Artylerii przeciwlotniczej udao sie zestrzeli samolot Ju < 8 dowdcy dy S

wizjonu I1I/KG51 mjr. E. von Bibera, ktry znalaz si za lini frontu. Natychmiast obok niego wyldowa inny Ju 88 z grupy. Na jego pokadzie von Biber i pozostali czonkowie zaogi zestrzelonego Junkersa wrcili na macierzyste lotnisko. Dziki temu. ju po piciu i p godzinie tul zestrzelenia nie mieccy piloci znaleli si ponownie w bom bowcu leccym nad Stalingrad. W sprawozdaniu dowdca 4 Floty gen. Richtholen napisa: "Atak Lotnictwa cakowi cie sparaliowa Rosjan i pozwoli 14 Korpu sowi Pancernemu pokona 50 km praktycznie bez przeszkd. O 16:00 jednostki zmotoryzo wane znalazy si nad Wog. Utworzyy one bardzo wski korytarz, ktry ze wszystkich Stron by atakowany przez wojska przeciwni ka. Tylko dziki wsparciu naszego lotnictwa udao si ^.o utrzyma. 8 Korpus wykona 1600 lotw, zestrzeli 91 samolotw wroga, przy stracie 3 wasnych..." Wrd wielu innych niemieckich pilotw byl kpt. F.Lang, wykonu jcy swj pisetny lot bojowy. Jeszcze powaniejsze wydarzenia miay miejsca wieczorem: Luftwalfc otrzymaa rozkaz zadania nokautujcego uderzenia na Stalingrad. Wykonany wwczas nalot byl najprawdopodobniej najbardziej zmasowa nym i najwikszym od 22 czerwca 1941 r. Wziy w nim udzia nie tylko 143 bombow ce 1,4-18 Korpusu Lotniczego podlegajce go dowdztwu lotnictwa "Poudnie", ale tak e bombowce dalekiego zasigu startujce z lotnisk w Orle i Briasku. Bomby na Stalin grad zrzucaj take transportowe Ju 52. Wielu z niemieckich pilotw wykonao 23 sierpnia po trzy loty. Ponad poowa zrzuconych na Stalingrad bomb bya bombami zapalajcymi. Prawie wszystkie drewniane domy w miecie i ota-

czajcych je wsiach spony, a poar trwa cala noc. W jego blasku mo/na byo czyta gazet 70 km od miasta. Totalny atak, podo bny do bombardowania Warszawy, Rotter damu i Belgradu by nastawiony na dokona nie maksymalnych zniszcze, wzbudzeie paniki wrd ludnoci cywilnej i zamanie ducha oporu wrd onierzy. Wedug danych dowdztwa rosyjskiego w czasie nalotu myliwcy zestrzelili 90, a artyle ria przeciwlotnicza 30 atakujcych samolo tw. S to jednak lic/by znacznie przesadzo ne. Analiza dokumentw niemieckich wska zuje na to. e straty Luflwaffc wynis} ok. 20-30 samolotw. Natomiast straty rosyjskie b\K znacznie wysze. Przyczynia sic do tego dyrektywa operacyjna z 22 sierpnia, zwraca jca gwn uwag na obron Stalingradu na kierunku poudniowym, a pomijajca zagro enie z pnocy, gdzie droga do miasta bya krtsza. Samoloty rosyjskie byy niszczone nie tylko w powietrzu. Grupa niemieckich czogw niespodziewanie przebia si na lot nisko 596 pnb w miejscowoci Rynok. Piloci puku. / dowdc A.A.Owodowem odpoczy wali w tym c/asie po nocnych lotach. Po za uwaeniu Niemcw prbowali dosta si do swoich samolotw, ale gdy czogi zagrodziy im drog, musieli ucieka w kierunku wyso kiego brzegu Wogi. Tylko nielicznym udao si mimo wszystko przedrze do samolotw i wystartowa pod ogniem czogw. By wrd

nich... mechanik sier. W.P.Zawarzm, ktry nie bdc wyszkolonym pilotem, potrafi jednak na samolocie U-2 dolecie na drugi brzeg Wogi. A 19 innych U-2 dostao sie w rce Niemcw. Naczelne dowdztwo rosyjskie z przera eniem ledzio wydarzenia w rejonie Stalin gradu, ale starao si na swj sposb wspie ra obrocw miasta. 23 sierpnia nowy do wdca frontu gen. A.I.Jefrcmienko otrzyma telegram: "Przeciwnik przerwa nasz front niewielkimi siami. Zbierzcie lotnictwo obu frontw i uderzcie wszystkimi silami na jego wojska... Najwaniejsze - nie ulegajcie pani ce, nie bjcie si wroga i zachowajcie wiar w ostateczny sukces. Suilin". Lotnictwo frontowe cakowicie nastawi o si na dziaanie przeciwko przedzieraj cym si w kierunku Wogi niemieckim czo gom i oddziaom zmotoryzowanym. Ale je go siy szybko topniay. O ile Luftwalk wykonywao SOO-IOOO lotw dziennie, to pi loci rosyjscy co najmniej dwa razy mniej. W krytycznym dniu 23 sierpnia samoloty 8 AP wzbiy si w powietrze 51 I razy, a nast pnego dnia tylko 265 razy. W kolejnych dniach liczba lotw nieco wzrosa - 25 sierp nia do 270. a 26 - nawet do 397. Osabienie lotnictwa Armii Czerwonej wynikao nie tyl ko z duych strat, ale i zmniejszenia skute cznoci dowodzenia w zwizku z. przeniesie niem sztabu 8 AP za Wog.
Niemieckie zdjcie rozpoznawcze /.nad Stalingradu. Oznaczenia: 1. Zakadj produkcyjne, Czogi, 3. Obszary zniszczone, 4. Skad] drewna, 5. i 10. Stanowiska artylerii przeciwlotniczej, d. Czciowo zniszczony most,
7. Z a a d u n e k CZOgOW, X. Ilarki. 9. I .i-ji- po b o m b a c h

29

BITWA NAD STALINGRADEM NAD MIASTEM Wraz z wyjciem niemieckich wojsk na pnoc od Stalingradu nad brzeg Wogi roz pocz sic nowy etap bitwy - bezporednia walka o miasto. Rosjanie stale kontratakowa li. udao im si nawet na kilka dni izolowa od 6 Armii i otoczy 14 Korpus Pancerny, ktrj jedyn pomoc otrzymywa wwczas drog lot nicz. Tymczasem Niemcy przegrupowali swo je MK i z poudnia przesza do natarcia na Stalingrad 4 Armia Pancerna. Wedug stw gen. A.I.Jel"remienki Niemcy "przebombardowali" rosyjsk obron, a dopiero potem ruszy y do ataku ich czogi. 19 sierpnia Niemcom udao sic przerwa front na plnocny-zachd od Abganierowa. Niemiecki oficer R.Grams zanotowa, e "w pierwszej kolejnoci, wsppracujce z. 24 Dywizj Pancern bombowce nurkujce po zwoliy na obezwadnienie sil przeciwnika i zajcie stacji Tinguta". Pod koniec sierpnia rosyjskie wojska podchodziy bezporednio pod Stalingrad. Od 23 do 29 sierpnia bom bardowanie miasta trwao nieprzerwanie. Celami dwusilnikowych He 111 i Ju 88 byy dzielnice mieszkaniowe, tory kolejowe, prze praw) na Wodze i fabryki. Silny wiatr po wodowa szybkie rozprzestrzenianie sic poarw. Najmocniej zniszczona zostaa dzielnica Woroszyowska - ponad tysic jej budynkw zostao zburzonych lub spalo nych. Cae centrum miasta przestao istnie. Bombowce niemieckie miay o tyle uatwio ne zadanie, e cze dzia przeciwlotniczych obrocy skierowali do strzelania ogniem na wprost do nacierajcych czogw. W rezultacie bombardowania przestay funkcjonowa Sieci wodocigowe, elektrycz ne i telefoniczne. Tak wic ju 24 sierpnia podjto decyzj o ewakuacji mieszkacw Stalingradu. Kierowano ich nad Wog, gdzie w cigu dnia ukrywali si w przygoto wanych i naturalnych ukryciacn, a noc ku trami i barkami przeprawiano ich na lewy brzeg rzeki. 29 sierpnia do Stalingradu przylecia G.K.ukow, ktrego Stalin mianowa swo im zastpc. Zadaniem ukowa byo przy gotowanie kontrnatarcia na pnocne skrzydo ugrupowania niemieckiego. Zapla nowano, e uderzenie wykona 1 Gwardyjska Armia generaa K.S.Moskalenko, wspierana przez 24 i 66 armi. Gdy 3 wrzenia atak si rozpocz, okazao si jednak, ze czerwono armici niewiele mog zdziaa. Jedynie na kilku odcinkach frontu udao im si wedrze na gboko kilku kilometrw w niemieck obron. Okoo trzysta niemieckich bom bowcw wczesnym rankiem zbombardowao Rosjan jeszcze na pozycjach wyjciowych. Brak interwencji lotnictwa Armii Czerwonej i odkrya przestrze, utrudniajca maskowa nie. przyczyniy si do zadania kontratakuj cym olbrzymich strat. Bombowiec Ile lll.Ml przed startem do

kolejnego lotu

NA NOCNYM NIEBIE Stalingradzka bitwa charakteryzowaa si szerokim uyciem lotnictwa nocnego. Wobec
braku moliwoci zapewnienia osony myliwskiej bombowcom dziennym i nieustannego zmniejszania ich liczby, dla lotnictwa Armii Czerwonej byo to jedyne rozwizanie. Zgodnie z dokumentami sztabowymi, od 12 lipca 1924 r. do 2 lutego 1943 r. noc lotnictwo Armii < wonej wykonao 49145 lotw, tzn. 43% cakowitej ich liczby. Ani przed bitw stalingradzka. ani po niej nie byo adnej duej operacji z tak duym udziaem dziaa nocnych lotnictwa. Prawie dwie trzecie wszystkich nocnych lotw wykonyway lekkie samoloty U-2, przystosowane do wykonywania zada bombowych. Dziaania bojowe samolotw U-2 byy wysoko oceniane przez wspierane wojska ldowe. io wykonyway one po 3-4 loty dziennie. Do ich naprowadzaniu na cele suyfy ogniska. rakiety sygnalizacyjne i wiata elektryczne. Z czasem udoskonalano system wskazywania ce lw i nawigacji, zmieniano te taktyk uycia lotnictwa. W czasie samych walk w miecie U-2 zrzuciy okoo 300 tysicy rnego rodzaju bomb. Nocne naloty oddziayway na Niemcw przede wszystkim psychologiczne, nic dajc im spokoju w czasie przeznaczonym na odpoczynek, yly ciemnoci dawa}' poczucie bezpicc.cn siwa. Podoficer z 79 DP I.Schajiein pisa/ w dzienniku: "Noc silny nalot. Mylelimy, e z na mi ju koniec... W cigu dnia nacieramy znowu bez sukcesu, przeciwnicy strzelaj ze M stkich stron, lepiej si nie wychyla. Noc nie daj spokoju bombowce, artyleria i katiusze. Znowu due straty". Due znaczenie mia nocny transport zaopatrzenia d/a wojsk okronych nad Wog, U-2 Zniay lot do minimalnej wysokoci i zrzuca} czekolad, chleb, konserwy, amunicj i inne niezbdne towary. Obok U-2 uywano w nocnych lotach take samolotw R-5, R-Z, SB i in nych. Taktyka dziaania nocnych bombowcw bya prosta. Wieczorem samoloty przylatyway na lotnisko operacyjne z baz pozostajcych w bezpiecznej odlegoci od linii frontu. Do wiju startoway pojedynczo lub parami, kierujc si na cel wedug wskaza kompasu i wykorzysta jc charakterystyczne obiekty terenowe widoczne W nocy. Przy lotach parami, jeden samolot owietla! cel bombami owietlajcymi, a drugi atakowa go. Najczciej naloty odbyway si z wysokoci 300-1000 m. z silnikami pracujcymi na wolnych obrotach, co pozwalao na sto sunkowo skryte dziaanie. rednio jeden U-2 zabiera na pokad 130-200 kg bomb. Po wypo saeniu samolotw w karabiny maszynowe, strzelcy pokadowi niekiedy ostrzeliwali przeciwni ka ze swoich SzKASw. Jak odpowiedziao na dziaaniii nocnyeli bombowcw dowdztwo Lujiwajjc'.' Przez cay okres bitwy nie ustawao w prbach znalezienia skutecznych sposobw ich zwalczania. W powietrzu dyuroway nocne myliwce Hf 110. Aby uatwi im {'oszukiwanie ce lw. masowo uywano bomb owietlajcych. Jednak szybkim myliwcom trudno byo atako wa powolne ale zwrotne U-2. Due sukcesy osigaa specjalna nocna jednostka 4 Floty Powietrznej. Pilot 9/KG27 st. sier. E.Heiner. weteran Legionu Kondor, wykonywa przechwycenia na... He III. Za sw skuteczno - 11 nocnych zestrzele, w grudniu 1942 r. zosta odznaczony Krzyem Rycerskim. Wedug danych rosyjskich, a wic zapewne zanionych, oglne straty wrd nocnych bombow cw wynosiy 109 samolotw, tzn. jeden utracony samolot przypada na 227 wylotw. Dla po rwnania. samoloty dzienne wykonywa}- do zestrzelenia 30-40 lotw. Luftwaffe z wynikw nocnych dziaa wycigno wniosek o koniecznoci stworzenia was nego lekkiego lotnictwa. W tym przypadku, wyjtkowo, w roli nauczycieli wystpili piloci Ar mii Czerwonej. Niemcy ostatecznie, po roku zbierania dowiadcze, utworzyli specjalne jedno stki - Storkampjsiajfeln (nkajce eskadry bombowe), wyposaone w szkolne samoloty Arado i Heinkel. czciowo z personelem estoskim i oiew.skim. wzorowane na pukach rosyjskich Jednak nie zdyy one wzi udziau w bitwie sialingradzkiej.

 SOJUSZNICY Przygotowujc si do kolejnej kampanii, zarwno Rosjanie jak i Niemcy liczyli na swoich sojusznikw. Jednak ich pomoc przejawiaa sic w zupenie rny sposb. Kraje koalicji antyhitlerowskiej, gwnie USA i Wielka Brytania, przesyay do ZSRR ma teriay eksploatacyjne, wyposaenie i ~ przede wszystkim uzhrojenie. Wan rol odgryway W dostawach samoloty bojowe. Byy wrd nich brytyjskie Hurricane, amerykaskie Boston i Aircobra. Pod koniec sierpnia 1942 r. z PWO Moskwy do frontowego lotnictwa 8 AP przyby i 26 plm na samolotach Kittyhawk. Oglny procent importowanego uzbrojenia w \VWS Armii < 'zerwanej do zimy 1942 r. byl jednak niewielki, tak wic jego udzia w bitwie stakngradzkiej nic mia wikszego wpywu na przebieg dziaa. Jeli l lipca 1942 r. samoloty angielskie i amerykaskie stanowiy 11,591 caego lotnictwa frontowego, to przed rosyjskim kontruderzeniem tylko 6,5%. 1599 Hurricane i 247 Tomahawkw, ktre wysano do ZSRR do koca 1942 /'., stanowiy wikszo wrd importowanych samolotw. Rosyjscy piloci mieli do nich wiele pretensji. ale przywdcy pastwowi me zamierzali re nowa dostaw nowoczesnego sprztu w sytu acji gdy brakowao go w armii, a mgJL tez sta nowi wzr dla wasnych konstrukcji. Uczestnictwo sojusznikw Niemiec w dzia aniach na froncie wschodnim miao zupenie inny charakter. Wgry, Rumunia. Chorwacja. Sowacja i Wiochy wysay znaczne kontyngen ty wojskowe na poudniowy odcinek frontu. .... ..... . . . . . , Na pnocy Niemcw wspierali Hiszpanie i I:i(,rup;i n i s y i s k u h specjalistw o d luhrojiMiui |>r/id

przebudowanym Hurricane

nowie. Formalnie sojusznicy Niemiec byli nie zaleni. ale faktycznie zaleeli od wielu czynni

'

. ' , , . .

kw. w tym od niemieckiego zaopatrzenia. Jako pierwsi weszli do walki Wgrzy, ktrzy nie zdyli nawet zakoczy koncentracji przed rozpoczciem operacji Blau. Ich lotnictwo bazujce W rejonie Karska. od 2 lipca 1942 r. wczyo si do walk nad Woroneem. Piloci wgierscy stali .si widoczni pod koniec lipca, gdy 8 korpus rozpocz dziaania na szerszym froncie. Najwiksze obcienie Wgrw pojawio si w czasie walk nad Donem, w rejonie Korotojaka. Starego Oskola i Ostrogoska w sierpniu 1942 r. Dobrze wyszkoleni wgierscy piloci walczyli przede wszystkim na przestarzaych Caproni Ca-135bis, Reggiane Re.2000 I leja i Heinke He 46. W niewielkich ilociach uywali te Do 215. .lu 86, He 111P i in. Samolotw He lIIP Wgrzy uywali do rozpoznania, a zaoga jednego z nich dowodzona przez L.Hcchsta. po zestrzeleniu piciu przeciwnikw wpisaa si na list asw. Sami Wgrzy te ponosili niemae straty. 20 sierpniu w zestrzelonym Re.2000 zgui l.llorthy - syn regenta Wgier. Na pocztku 1943 r. pozostajce na froncie wschodnim lotnictwo wgierskie zostao przeformowane w 2 Brygad Lotnicz. Niemcy wzmocnili je bezporednio na froncie samolotami Bf 109F-4, .lu 88 i innych nowszych typw. Jednak gdy nastpi rosyjski kontratak na Don i rozpocza ucieczka, Wgrzy znaleli si w bardzo trudnej sytuacji. W czasie zaartych walk w krtkim czasie stracili 36 samolotw (czz nich zostao zniszczonych na lotniskach). Nieliczni Chorwaci byli przez Niemcw uznawani za bardzo dobrych pilotw. Dlatego ju w lipcu 1942 r. ich jednostka Dal - nazwana od nazwiska dowdcy, zostaa przezbrojona . Bf 109E-7 na najnowsze Bf 100(1-2. Dal walczya pocztkowo w rejonie Rostowa, a w pniej nad Kaukazem. Na pocztku sierpnia jednostka osigna swe setne zwycistwo, a 15 listopada Chorwaci zostali skierowani na odpoczynek, po ktrym wczono ich do skadu nie mieckiego puku jako !5lkrat):.IG52. Oficjalna statystyka podaje, e Chorwaci w bitwie nad

Stalingradem odnieli 164 zwycistwa, tracc 30 swoich Messersckmittw i <> pilotw. Najteps \ wynik wrd Chorwatw osign por C.GaMc - do dnia mierci, O kwietniu 1944 r. w Chorwacji zestrzelU on 38 samolotw przeciwnika Sowaccy piloci do padziernika 1942 r. wykonywali loty patrolowe na przestana tych dwupatach Aria B-534. Niemcy nie dowierzali im, poniewu znane byty przypadki dezercji i nie podejmowania walki przez Sowakw. Dopiero jesieni w Danii Niemcy przezbroili so wacku eskadr nu Bj 109E-Ilb - EI7trop. Jednak nie zdya ona wzi aktywnego udziau w walkach nad Stalingradem. Na pocztku kampanii letniej downlztwo woskie zmienio 22 grup myliwsk nu 21. W sk/ud tej ostatniej wchodzi/y 4 cskudiy nu samolotach Mucchi MC200. Ich parametry lotne byty zblione do Re.2000 i rosyjskich 1-16 osnunich serii. Ponadto 71 grupa lotnicza latajca tui samolotach Fiut Br.20zmienia (>1. wyposaon w bombowce Caproni Ca.311. li' lipcu li>42 /'. Wosi weszli do walki nad Donem. Szczeglnie cikie walki miay miej sce 20 i 27 lipcu, gdy Wosi utracili 5 MC200. Dwie w/oskie cskudiy osaniay wwczas nic mieckie nurkowce Ju 87, dziaajc pod komend mjr. P.W.Hozzelu - dowdcy StG2. Czste waki woskich myliwcw z rosyjskimi Jakami i aGGami dowiody, e MC200 ustpuj im pod wzgldem waciwoci lotnych, u dwu wiekokulibrowe karabiny maszynowe kul. 12,7 mm nic wystarczaj do zestrzeleniu szturmowych llw-2. Pod koniec lutu woscy lotnicy walczyli nad Kaukazem. We wrzeniu ich jednostka otrzynui/u wreszcie nowe myliwce Mucchi MC202. Wedug oficjalnej statystyki w cigu 17 miesi cy kampanii rosyjskiej piloci woskich grup myliwskich zestrzelili 86 samolotw przeciwnika, tracc 17 wasnych. Najskuteczniejszy by kpi. Ci. Lu Fenu z 362 dywizjonu z 13 zestrzeleniami uzyskanymi w czasie 30 lotw bojowych. Ostami wylot bojowy na froncie wschodnim piloto wany przez Wochu Mucchi wykonu! 21 styczniu 1943r. Woskie transportowe SM.SI i Ca.133, razem z bombowymi Br. 20 uczestniczyy w dowo zie zaopatrzenia d/u okr onej o armii niemieckiej. Wosi ponieli wwczas ogromne struty i niewielu z nich wrcio do ojczy zny... Na pocztku 1042 r. rumuski 1 Korpus Lottu czy pozostawa w cieniu w rejonie Zaporou. gdzie piloci odpoczywa li po cikich walkach nad Krymem. Dopiero pod koniec lata 1942 r. rumuski korpus liczcy okoo 400 Piloci woscy n:i Pronck Wschodnim latem 1942 r. samolotw rozpocz osanianie wojsk 3 i 4 armii rumuskiej nacierajcych na Stalingrad, Uzbrojenie rumuskiego lotnictwa byo bardzo zrnicowane - byy to myliwce He 112, Bf IW, 1AR-80, bombowce SM.79B, PZL-23 Kara. PZL-37os. B/enheim 1. He 111 oraz rozpoznawcze 1AR-38, 1AR39. Potez 633 i inne. Powodowao to ogromne trudnoci z zaopatrzeniem w czci zamienne i obsug samolotw. Dopiero nu pocztku wrzenia Rumuni zaczli przezbraja si na rmsliwsko-bombowe JAR-81. Szybko te podporzdkowano ich niemieckiej 4 jlocie. Na pocztku listopada cztery rumuskie lotnicze grupy myliwskie i 3 grupy bombowe dziaay nad Stalin gradem startujc z lotnisk 1'acinskaja. Obliwskaja, Morozowsk, Surowikino i innych. W okresie padziernika i listopada Rumuni ponieli cikie straty. Po rozpoczciu rosyj skiej kontrofensywy stay si one wrcz katastrofalne. Po 58, 61 i 62 eskadrze z 6 Grupy Myli wskiej walczcych na samo/otuch IAR-80A w styczniu 1943 r. pozostay tylko nazwy.
33

3 wrzenia rozpoczo sic uderzenie 51 korpusu armijnego 6 armii niemieckiej aa Stalingrad. Ju wczeniej myliwce, samoloty szturmowe i bombowce Luftwaffe zajy lot niska pooone tu za linia frontu. Niemcy przerzucali swe siy lotnicze na rne kie runki: jednoczenie kontynuowali naloty na miasto, odpierali kontratak i wspierali was ne nacierajce wojska. Wykonywali przj tym okoo 700 lotw dziennie. Luftwaffe przyja taktyk dziaania niewielkimi grupami po 36 samolotw, nadlatujcymi nad cele co 2-5 minut. W ten sposb udawao sic utrzymy wanie obrocw w cigym napiciu, bez chwili wytchnienia. Nad cele atakujce sa moloty nadlatywa) skrycie, wykorzystujc chmury i dymy poarw. Bombowce Ju 87 i Ju 88 latay grupami po 3 do 30 samolotw i pojedynczo nurkoway z wysokoci 10002000 m. Sytuacja, szczeglnie w powietrzu, bya wyjtkowo niekorzystna dla Armii Czerwo nej. Stalin telegrafowa do ukowa: "Cae lotnictwo rzucie na pomoc Stalingradowi. W miecie pozostao ju bardzo niewiele sa molotw". Ju nastpnego dnia, 4 wrzenia

li po 3-5 samolotw przeciwnika. 14 wrzenia 1942 r. Sztab WWS Armii Czerwonej wyda dyrekuwe powiconom dziaaniom rosyjskich "pilotw myliwych". Powinni by oni "wybrani spord najlcpszych lotnikw, dobrych strzelcw, wie rcych w siebie i swj samolot". Dziaania "myliwych" zaczy z czasem przybiera znaczne rozmiary i 9 plm sial si specjal nym pukiem, do ktrego kierowano branych asw. Bya to sytuacja wyjtkowa i zupenie rona od sposobu funkcjonowa nia Luftwaffe, nie tworzcej - wbrew pro pagandzie specjalnych elitarnych jednostek. Dowdztwo rosyjskie przystpio do tworzenia radiowej sieci naprowadzania sa molotw 8 AP. Lepsza technicznie czno okazaa si bardzo wana w czasie walk ulicznycb o miasto. W warunkach walk o po szczeglne budynki i ulice lotnictwo, otrzymujc precyzyjne informacje, mogo skutecznie uderza na przeciwnika, nie po wodujc strat wrd wasnych onierzy. JESIE MA SWOJE PRAWA Mimo silnego wsparcia lotnictwa walki o Stalingrad przeistoczy} si w pojedynki pozycyjne. O dziaaniach Luftwaffe w tym czasie tak pisa ppk Grefrat: "Praktycznie nie natrafiajc na przeciwdziaanie ze suony artylerii przeciwlotniczej i myliwcw, sa moloty He 111 i Ju 88 w dzie i w nocy wi siay nad miastem, stopniowo zamieniajc je w morze gruzw. Zrzuca) tysice bomb za palajcych i burzcych o najwikszych wagomiarach. Kby dymu, przypominajce wielkie tysicmetrowc grzyby, wznosiy MI \\ wielu punktach miasta. Bombowce osania ne przez samoloty myliwskie nadlatyway lalami na wysokoci 2000-4000 m. a po /rzuceniu bomb wracay na lotniska po no wy adunek uzbrojenia. W przerwach mi dzy ich atakami nadlatyway bombowce nurkujce, ktre atakoway mniejsze pun ktowe cele". Wkrtce Niemcy podjli jednak decyzje, ktre zasadniczo zmieniy sytuacj. Wojska ldowe nadal po/ostay skoncentrowane na gwnych kierunkach nalacia. ale - mimo protestw gen. Richlholcna. c/esc sil Luf twaffe przerzucono z poudnia nad Lenin grad, dla wsparcia szturmu tego miasta. Tak wic 4 Flota rozpocza intensywne dziaa nia na bardzo szerokim obszarze, co niezwy kle utrudniao zarwno dowodzenie jak i zaopatrywanie w paliwo i amunicj. Ogro mnych wysikw wymagao utrzymywanie na

do skadu s AP wczono siedem pukw lotniczych, w rym 2 myliwskie. cznie

przybyo 128 nowych samolotw bojowych. General Chriukin rozkaza im niezwoczne wejcie do walki. Niewiele lo jednak pomogo. Niektre puki przybywajce pod Stalingrad juz po 35 dniach kierowano do uzupenienia, po utracie prawie wszystkich samolotw. Ob serwujcy /wysunitego punktu dowodzenia dziaania lotnictwa. Chriukin z gorycz za uwaa, ze "jeli nasi myliwcy maj tak wale/y jak di) tej pory to lepiej, zby zostali w domach i nie pozorowali lotnictwa Armii Czerwonej". Nawet najlepsi rosyjscy' piloci zachowywali si pasywnie, unikali walki, do /wizania walk ich duych grup wystarczaa para BI 109, a w tym czasie niemieckie bom bowce bezkarnie bombardoway wojska i miasto. Chriukow postanowi zatem zmieni ta ktyk i zaangaowa hardziej dowiadczo nych pilotw. Ju 5 wrzenia dua grupa Jakw-7B z 288 dlm dowodzona przez ppk. S.F.Konow iowa przeprowadzia walk z niemieckimi samolotami. /esli/eliwujc 3 BI' 109 i 2 Ju 88 bez strat wasnych. Nie ktrzy rosyjscy piloci zaczli odnosi na po cztku wrzenia pewne sukcesy. Byli wrd nich por. A.F.Kowac/ewicz z. 9 plm. mjr A.W.Isajew - dowdca 237 plm, por. E.P.Draniszczew z 739 plm. ktrzy zestrzeli
M

poziomie 6095 liczby samolotw /dolnych do walki. Trudne warunki klimatyczne - pyl i piasek, oraz konieczno cigego przebazowywania powodoway zwikszenie /uy ci;! czci zamiennych, ktrych zapas w duym stopniu zmniejszy si. przecie ju wczeniej. W tej sytuacji zacza zwiksza sic liczba samolotw niezdolnych do lotu z powodu braku czci. 20 wrzenia / 2376 samolotw Luftwaffe zgromadzonych aa froncie wschodnim, tylko 905 znajdowao si w skadzie 4 Floty Po wietrznej. Na poudniu frontu samoloty zdolne do walki stanowiy jedynie 5 7 ' ; . a na pozostaych odcinkach -72%. W takich dy wizjonach jak I/JG53, 1I/KG55 i III/KG55 w kotku wrzenia 1942 r. w powietrze mogo wznosi sic jedynie 35-40% posiadanych sa molotw. Niemieckie straty w walkach byy minimalne. W ostatniej dekadzie wrzenia eskadra JG52 stracia 5 pilotw, z. ktrych jeden dosta sic do niewoli. Gwne straty ponosia nad Kaukazem. W sumie do koca wrzenia liczba myliwcw zmniejszya si z 134 do 95. a sprawnych samolotw / 108 do 55, t/n. a dwukrotnie! Podobnie przedsta wiaa si sytuacja w SchGl i Z G I . I tylko liczba samolotw szturmowych i cikich myliwcw zmniejszya si jedynie z 133 do 116. Lotnictwo Armii Czerwonej, nie mogc pokona przeciwnika w dzie zintensyfiko wao loty nocne. Zwrcono te uwag na maskowanie samolotw na lotniskach. Byy one rozmieszczane luniej ni do tej pory i lepiej ukrywane. Na jednym lotnisku nie stacjonowao nigdy wicej ni 20-30'< samo lotw dywizji. Wszystkie powaniej uszko dzone samoloty niezwocznie transporto wano do zakadw remontowych. Aby utrudni dziaania niemieckich "myliwych" wzmocniono obron przeciwlotnicz, wyko rzystujc lotnicze karabiny maszynowe i wzmacniajc system obserwacji, ostrzegania i cznoci. Dla zmniejszenia strat zabronio no wszelkich lotw transportowych w odle goci mniejszej ni 50 km od frontu w cigu dnia. Zakazano tez jakichkolwiek lotw bez osony myliwskiej. Rosyjskie myliwce roz poczy na pocztku padziernika stae pa trolowanie obszaru Wicrchnic-Podgromnoje, Wierchnaja Achtuba i Lenisk. Wobec decyzji o przetransportowaniu znacznych rodkw materialnych w rejon Stalingradu szlakami kolejowymi i rzeczny mi. lotnictwo Armii Czerwonej zostao zo bowizane do zapewnienia skutecznej osony z powietrza tych transportw. Pilo 36

tom / 2S7 dlm udao si skutecznie chroni port we Wadimirowce, wylatujc na wszy stkie sygna; o prbach atakw ze stron) Luftwaffe. Hyla to zupena nowo w taktyce rosyjskiego lotnictwa. 16 padziernika du/y sukces odnieli piloci z 437 plm. kti/\ na swoich La-5 zaatakowali grup Ju 88 z pu ku KG76 lecca be/ osiom. Dwaj piloci, kpi. W.F.Mistiuk i ml.lejtn. N.A.Smirnow zestrzelili 4 Junkcrsy. a pitego uszkodzili i zmusili do ldowania. Oczywicie takie po jedyncze przypadki nie zmieniaj jeszcze za sadniczo sytuacji, ale byy sygnaem o powoli zwikszajcych si moliwociach lotnictwa rosyjskiego. W tym czasie na frontach zachodziy wane wydarzenia, ktre miay zasadniczy wpyw na przysze rezultat) wojny. Po po niesieniu wielkich strat na wszystkich fron tach, w tym take pod Stalingradem. Niemcy utraciy moliwo kontynuowania ofensywy. Jesion zastaa niemieckie wojska na Wschodzie w niekorzystnym pooeniu, z rozcignitymi liniami komunikacyjnymi. wyczerpanymi rezerwami ludzkimi i mate riaowymi ora/ ze skrzydami chronionymi jedynie przez niezbyt wiarygodnych sojusz nikw. W tej sytuacji. 14 padziernika I''42 r. Miller wyda dyrektyw Nr 55 o przejciu do obrony strategicznej. Ofensyw letni, z niewielkimi wyjtkami, zawieszono. Niemiecki Sztab Generalny przewidy wa, ze wskutek prawdopodobnej ofensywy, Armii Czerwonej konieczna bdzie uporczy wa obrona - "do ostatniego naboju". Spo dziewajc si. e kierunkiem rosyjskiego uderzenia bdzie centralny odcinek frontu. tam wanie Niemcy zaczli kierowa swoje rezerwy pod koniec padziernika. Natarcie <S armii brytyjskiej, rozpoczte 23 padziernika pod El Alamein. spowodo wao przerwanie linii obrony wojsk niemiec kich i woskich. Niemcy musieli wspiera zagroony front lotnictwem - w krtkim czasie, bo do koca padziernika w rejonie Morza rdziemnego pojawio si 400 do datkowych samolotw Luftwaffe. w tym ponad 300 bombowcw wycofanych z liontu wschodniego. Liczba samolotw bojowych zmniejszya si zatem na Wschodzie do 21 OS, a 17 listopada spadla nawet poniej 2000 sztuk. Z 4 Floty Powietrznej wycofano midzv innymi dywizjony I/JG53, I. II, III/KG76, H'l/KG4'i II1/KG6. Przegrapowujc swe jednostki, Niemcy mieli nadzieje, e w warunkach jesiennej niepogod) dziaania lotnicze ze strony rosyjskiego lotnictwa po zostan nadal ograniczone.

NADCHODZI ZIMA KONTROFENSYWA Zasadnicz decyzj o kontrofensywie w rejonie Stalingradu wadze ZSRR podjy 13 wrzenia 1942 r. Bya ona utrzymywana v> tajemnicy, ale padzierniku rozpoczto intensywne przygotowania wojsk, w tym lotnictwa do decydujcego uderzenia. Dostarczano nowe samoloty, polepszano ich jako, reorganizowano system dowodzenia. Na poligonach trwa) wiczenia w wielkiej skali. pilotw uczono wspdziaanie duych grup bombowcw, szturmowcw i myl iwcw. Najwaniejsze zadania bojowe siay w tym okresie przed lotnictwem rozpoznawczym. Miao ono precyzyjnie ustali poo nie niemieckich oddziaw, punkty dowodzenia i cznoci oraz drogi dostaw z.aopa(renia. Poniewa w caej 8 AP byo <S sprawnych samolotw rozpoznawczych, poStanowiono wydzieli 54 zaogi na samololach Pe-2, Su-2, a-5, Jak-1 i U-2. W 16 AP kad) puk dysponowa 2-3 zaogami, z. klrych kada okresowo prowadzia rozpoznanie. W okresie przygotowa do kontrofensywy ok. II)'' wszystkich lotw stanowiy loty rozpoznawcze. W okresie padziernika i listopada 1942 r. rosyjskie lotnictwo wykonalo 32 tysice zdj ronego rodzaju obiekw niemieckich. Pod koniec padziernika jednostki bombowe, w tym przede wszystkim nocne, z 8 AP i Lotnictwa Dalekiego Zasigu odbyway seryjne naloty na niemieckie lotniska. Wykonano w tym celu 502 loty, w wyniku klrych przeciwnik straci prawie 20 samololAv. a czasowo wyczono z uycia pasy starlowe lotnisk w Karpowce, Wos Rossoszko, Ninym Kumskim dlainnych. Chocia bczpo\\_\liiiimirk amunicji i
oblonego Stalingradu

rednie wyniki nalotw nic byy imponujce, to jednak w konsekwencji spowodoway one wycofanie widu niemieckich jednostek nu lotniska odlege od frontu. Wskutek tego intensywno lotw Luftwaffe spadla / 1400 w dniu 27 padziernika do 2()() po trzeci] dniach! Dopiero po zakoczeniu przebazowania lic/ba lotw wzrosa znowu do 600 dziennie. Mimo duego wysiku terminy konceniracji na lotniskach w pobliu Stalingradu wyznaczone przez Naczelne Dowdztwo nie b\l\ dotrzymywane. Zawodziy dostawy paliwa i amunicji. Poniewa Stalin uzalenia termin kontrofensywy od moliwoci skutecznego uycia lotnictwa, wiadomo byo. e bez jego gotowoci nie dojdzie do ataku. Niemieckie wojska, mimo coraz wyraniejsze go sabnicia, cigle otrzymyway rozkazy Hitlera o koniecznoci kontynuowania natarcia z narastajc sil. Gen. Pau lus zdawa sobie jednak spraw z rosyjskich przygotowa. Pisa: "Od pocztku padziernika 1942 r. naziemne i lotnicze rozpoznanie donosi o przyspieszonym ruchu wojsk rosyjskich w kierunku rejonu koneentracji na wschd od KUietskoj i Sicralimowicz, naprzeciw 3 armii rumuskiej... Jednoczenie Rosjanie koncentruj si na wschd od Stalingradu naprzeciw 4 Armii Pancernej. Oceniamy to jako przygotowanie do wielkiej kontrofensywy majcej na celu okrenie sil niemieckich prowadzcych walki nad Donem i w rejonie Stalingradu". Mimo trafnej oceny sytuacji Paulus nie mg skutecznie przeciwdziaa rosyjskim przygotowaniom ze wzgldu na brak rezerw. Wydaje si te. e Niemcy nie docenili skali planowanego przedsiwzicia.

37

Czonkowie personelu latajcego (z lewej plutonowy) jednej z eskadr myliwskich przymierzaj kouchy niezbdne w obliczu nadchodzcych mrozw, pna jesie 1942 r.

Pilot myliwca Bf 109 maluje na sterze symbol kolejnego zestrzelonego samolotu Armii Czerwonej, lalo 1942 r.

39

.III 87 lduje na j e d n y m

/ lotnisk pod Stalingradem. Na pierwszym planie rozpoznawcz) Hs l 2^>. %* oddali Ile III

Siy Luftwaffe na Wschodzie saby z dnia na dzie, tak e 10 listopada 4 korpus mia na sianie jedynie 848 sprawnych samo lotw. Mimo trudnej sytuacji i szerokiego t ront u dziaania, dowdztwu korpusu uda wao si jednak bardzo sprawnie manewro wa posiadanymi silami i koncentrowa je zawsze na najwaniejszych odcinkach. 11 li stopada niemieckie dowdztwo kolejny raz przegrupowao wojska ldowe, planujc atak w kierunku Wogi w rejonie fabryki "Bary kady". I 'dao im si rozbi obron 62 armii na tr/\ izolowane grupy. Rwnie ten lokal ny sukces Niemej osignli dziki cigemu wsparciu bombowemu Luftwaffe. Samoloty Ju 87 dziaay nie tak jak dawniej grupami

W tabeli nie uwzgldniono prawie 500 samolotw rumuskich, wgierskich i woskich, a take dziaajcych na Kaukazie w ramach 4 i 5 AP. WWS PWO i Lotnictwa Dalekiego Zasigu, ktre z czasem zaczy uczestniczy w walkach.

Typy samolotw stron na pocztku kontrofensywy

po 30-50 samolotw, a jedynie kilkusamolotowymi kluczami, ale zadawane przez nie straty byy nie niniejsze ni zwykle. Oglne osabienie aktywnoci Armii Czerwonej i zmczenie pojawiajce si w szeregach Luftwaffe dao si zauway w wy nikach dziaa. Wedug danych niemieckich, pomidzy 12 a 18 listopada jej piloci streili jedynie 58 samolotw przeciwnika, a 6 zni szczyli na ziemi. W poprzednim okresie osigane przez nich wyniki byy wielokrot nie wysze. Do 18/19 listopada, kiedy rozpo cza si kontrofensywa, w 4 Rocie pozosta o okoo 730 samolotw bojowych. Ponie wa byo wrd nich tylko 5 pukw samolotw nurkujcych i bombowych, jako bojowe wykorzystywano IV (szkolne) puki StG2 i 77. Jednak 30-35 Ju < 7 nie mogo zaS sadniczo zmieni stosunku si w powietrzu. Aby Uzyska wiksze zaskoczenie Armia Czerwona rozpocza kontrofensyw mimo zej jesiennej pogody. I1' listopada po sil nym przygotowaniu artyleryjskim do ataku ruszyy wojska frontu Poudniowo-Zachod niego. Nastpnego dnia natarcie rozpoczo sie na froncie Slalingradzkim. Na pnoc nym skrzydle na miejsce przerwania obron) wybrano odcinek broniony przez rumuski 4 korpus armijny. We mgle. przy sabej wi dzialnoci Rumuni i wspierajce ich oddzia ty niemieckie zostali zmieceni. a natarcie nabierao przyspieszenia. Wprowadzone do walki korpusy konne i zmechanizowane za daway due straty nie tylko Wehrmachtowi ale i lotnictwu. 3 Gwardyjski Korpus Kawa lei ii wdar si na lotnisko Jcwampicjskie i przechwyci tam 1 S sprawnych i uszkodzo < nych samolotw. Szczeglnie due straty ponioso lotnictwo bliskiego rozpoznania. ktrego samoloty bazoway tu za lini fron tu. Niemcy zostali zmuszeni do szybkiej ewakuacji samolotw take z odleglejszych lotnisk - rosyjskie kleszcze ju 23 listopada

4(1

zamkny si w pobliu Kaa cza. W okrzcniu znalazo si okoo 330 tysicy onierz) / 6 armii niemieckiej. Pierwszego dnia kontrofensywy lotnic two 8 AP wykonao jedynie 34 loty. Latay jedynie pojedyncze, najlepiej przygotowane zaogi, prowadzce rozpoznanie i ataki na wybrane punkty oporu niemieckiego. Przez kolejne 5 dni piloci 17, 16 i <S AP wykonali w sumie 922 loty. Luftwafie odpowiedziaa ivlko okoo szeciuset lotami. Dopiero 24 li stopada pogoda poprawia si i przeciwnicy mogli zaktywizowa swoje d/iatania. Lotnic two 16 i 8 AP wspierao wojska ldowe wzmacniajce piercie okrenia, a 2 i 17 AP dziaay na froncie zewntrznym. W t\m czasie Luftwafie przebazowao samolot) na lotniska Tacinskaja, Morozowsk, Kotielnikowo i Salsk. po czym podjo prb zaha mowania natarcia Armii Czerwonej. Szcze glnym Sukcesem zakoczy Si atak na 8 Korpus Kawalerii. Dowdca Korpusu zapi sa, ze "samoldty przeciwnika latajc aa wysokosei 50 m i niej, metodycznie obrzucay

bombami ronej wielkoci nasze pododdzia y, strzelajc te intensywnie z broni poka dowej. Polowali dosownie na pojedynczych ludzi, pojazdy i konie..." Przypadek 8 Korpusu by jednak tylko epizodem. Od 19 do 30 listopada rosyjskie lotnictwo wykonao ^741 lotw, na co Nie mcy odpowiedzieli jedynie 1381 wylotami. Nawet biorc pod uwag proporcje spraw nych samolotw, aktywno lotnictwa Armii Czerwonej przewyszaa dziaania Luftwafie. A przecie bazowao ono cigle za Wog, w odlegoci 100-150 km od linii frontu, wic tracio duo czasu na doloty do miejsca walk. Zmienione proporcje intensywnoci lo tem spowodoway, e w krtkim czasie- sytu acja w powietrzu zmienia si na korzy Armii Czerwonej. NA FRONCIE ZEWNTRZNYM Mino kilka dni od pocztku kontr ofensywy, zanim Hitler i jego generaowie mogli oceni sytuacj. Byo dla nich jasne.

e niezalenie od tego czym zakoczy si okrenie 6 armii, sytuacja na froncie jest powana. Postanowiono wice o prbie od blokowania okronych wojsk z zewntrz, a gen. Paulus otrzyma! rozkaz utrzymania dotychczasowych pozycji. Utworzono Grup Armii "Don" pod dowdztwem gen. Mainsteina. Pospiesznie zbiera on resztki roz gromionych wojsk rumuskich i wieo przybyych rezerw w grup uderzeniow. Ze wschodu do kontrataku przeszy jednostki 57 Korpusu Pancernego z Gr.A. Gotha, a ze wschodu 48 Korpus Pancerny. Niemieckie dowdztwo szybko przegru powao lotnictwo. Zdecydowano, e X Kor pus Lotniczy bdzie odpowiada /a pomoc dla okronych wojsk, a 4 Korpus /a wspie ranie atakujcych wojsk nicmiecko-rumuskich. Utworzono go z StG2, StG77, SchGl, ZG1 i II/JG52. Okresowo do wsparcia na tarcia mia by le uywany puk KG27. W sumie 4 Korpus dysponowa na pocztku li stopada 250-300 samolotami, / c/ego jedy nie okoo polow sprawnych. Sztab Korpusu przemieszczono z Jesientuki do Majkopu, a potniej do Batajska. W pierwszym etapie walki na froncie zewntrznym lotnictwo Armii Czerwonej prowadzio przede wszystkim rozpoznanie dalekiego zasigu. Ju 24 listopada wykryo ono siy niemieckie zdolne do przeprowa dzenia kontrataku. Najbardziej dowiadcze ni piloci S AP starali si, ustali zamiary przeciwnika. Ze warunki atmosferyczne nic pozwoliy na prowadzenie cigego rozpo znania i atakowanie wojsk niemieckich. Mi mo dostatecznej liczby samoioiw. wynosz cej na pocztku grudnia 763 samoloty, w tym 442 sprawnych, Rosjanie nie potrafili wykorzysia swej przewagi (w liczbie my liwcw bya ona miadca: 191 przeciwko 25). Dziaajc / cra/ dalszej odlegoci od frontu tracili coraz wicej czasu na doloty, a przehazowujc sic na lotniska za Wog po zostawali c/sto bez paliwa i amunicji. Na Wodze dziaaa tylko jedna przeprawa! Jednym z. gwnych zada 8 AP pod ko niec listopada i na pocztku grudnia byo nkanie otoczonych wojsk niemieckich. Od 10 do 12 grudnia piloci rosyjscy wykonali w tym celu 1752 loty. Okazao sic jednak, ze organizacja dowodzenia lotnictwem nadal jest w Armii Czerwonej bardzo saba i dzia ania o wikszej skali s wyjtkowo niesku teczne. 12 grudnia 1942 r. pomalowane na biao czogi i transportery niemieckiej 6 dywizji pancernej ruszyy z przedmie Kotielniko42

wa i Stalingradu. Wkrtce w rejonie Wierchnie-Kumsko rozgorzaa bezpardonowa walka. 19 grudnia do boju ruszya 17 dywi zja pancerna, wspierana skutecznie przez lotnictwo. Niemcy opanowali obszar, na ktry nacierali i dotarli do przeprawy na rzece Myszkowa. Do okronych wojsk po zostao im tylko 40 km. Sytuacja rozwijaa si korzystnie dla Niemcw, ale w rodkowym biegu Donu, 200 km na pnocny-zachd od nacieraj cych wojsk Mainsieina. czekaa na nich ko lejna katastrofa. If> grudnia przechodzce do ataku wojska rosyjskie rozgromiy X ar mi wosk. Wprowadzone w wyom korpu sy pancerne szyhko przemieszczay si w kierunku Morozowska, wychodzc na tyy caej grupy "Don". Bya to lokalna operacja - cz strategicznego planu rosyjskiego ma jcego na celu odzyskanie Rostowa i odci cie niemieckich wojsk przebywajcych na Kaukazie, ale ze skutkami wanymi dla cae go frontu. 22 grudnia Mainstein przesa do szefa Sztabu Generalnego gen. K.Zeitzlera tele gram. w ktrym informowa, e rozbicie 8 armii woskiej wymaga natychmiastowego przegrupowania jego wojsk dla wzmocnie nia osabionego odcinka. W imieniu Millera Zeitzler wyraz.il na to zgod, jednak pod wa runkiem utrzymania za wszelk cen lotnisk Tacinskaja i Morozowskoje. z. ktrych wspierano okrone wojska. 16 grudnia siy 2 AP liczyy 144 samolo ty (w tym 102 sprawne), a 17 AP - 331 (w tym 21l sprawnych). Pocztkowo przeciw stawiao im si niewiele niemieckich i w gierskich samolotw. Ib grudnia wykonay one 61 lotw, a ju nastpnego dnia 517 wobec 676 rosyjskich. Walka o panowanie w powietrzu szybko si zaostrzya. Po raz pierwszy Rosjanom udawao si skutecznie wsppracowa z wojskami ldo wymi. Tak wic szybko posuway si one za cofajcym si przeciwnikiem i w efekcie za jy lotniska Tacinskaja, Kaniemirowk i Millerowo. W walkach o Tacinskaja czogi stom - wedug ich meldunku - udao sic zni szczy transport kolejowy z 50 samolotami, a na samym lotnisku a ponad 300 innych samolotw, 3 due magazyny ywnociowe. 5 skadw amunicji i ponad 300 ton benzyny i oleju. Wedug danych niemieckich straty byy znacznie mniejsze, ale jednak bardzo po wane. 23 grudnia, przebywajcy w Tacinskoj gen. M.Fibig chcia ewakuowa lotni sko, jednak otrzyma zakaz Goeringa. Na-

stpnego dnia odpowiedni rozkaz zosta] wy dany, lecz inio ju za pno. Gd\ rosyjskie czogi pojawiy sic w ssiedztwie lotniska pozostae na nim niemieckie samoloty transportowe Ju 52 w panice staray sic za wszelk cen wystartowa, taranujc sic na wzajem. Na ziemi rozbio sic 56 Ju 52, tak potrzebnych do pomagania okronym woj skom. Ponad dwa ra/y wicej - 124 (wedug innych danych L09) Ju 52 udao si urato wa. Niemieckie straty materialne byyby jeszcze wiksze, ale Mainsicin szybko wydzieli! cz swoich wojsk przeznaczonych do od blokowania 6 armii, kierujc je z rejonu Tormosin na Tacinskaj. Przy aktywnej wsppracy lotnictwa, Niemcom udao sic odbi lotnisko. Rosyjscy czogici, ktrzy oderwali si od wasnych wojsk i lotnictwa o 200-25(1 km. nie majc wsparcia lotniczego byli stosunkowo atwi do pokimania. Na po moc wasnych samolotw nic mogli liczy rwnie ze wzgldu na ze warunki atmosfe ryczne. Dopiero w trakcie rozwijania si kontr ofensywy, dowodzenie rosyjskim lotnictwem zdecentralizowano. Cz jednostek podpo rzdkowano armiom oglnowojskowym i w ten sposb zostay one rwnomiernie roz mieszczone wzdu linii frontu. Przez to jed nak niemoliwe siao sic znowu, nawet teo retycznie, stosowanie zmasowanych uderze lotniczych. 17 AP nie udao si rozwin sie ci cznoci i dowodzenia na polu walki. Tak wice jej piloci zostali skazania na wasne do wiadczenie i umiejtnoci nabywane w cza sie kolejnych walk. Cige zwikszanie Sfly przeciwdziaania Luftwaffe wobec trwajcego natarcia zwi zane byo z przegrupowaniem czci jednosick niemieckiego lotnictwa na zagroone kierunki. Jeli na pocztku kontrofensywy z 1919 niemieckich samolotw latajcych na Wschodzie, w dyspozycji 4 Floty pozostawa o jedynie 736, to na pocztku grudnia 1942 r. z I7.S0 samolotw w rejonie Donu znajdowao si 700 samolotw, a jeszcze 330 bazowao na Kaukazie i Krymie. W poowic stycznia 1943 r. oglna liczba samolotw spada do 1715. ale w rejonie "kota stalingradzkiego" znajdowao si won / nich. a na Krymie 240 dalszych. Latem l c U2 r. taka koncentracja samolotw pozwolia Nie mcom dokona przeomu w walkach na Wschodzie, ale p roku pniej wystarczaa zaledwie na zmniejszanie tempa rosyjskiego natarcia. Rwnie ponoszone straty byy

szych stan- dardw. Wikszo z nich wyni kaa z nietypowego zastosowania Luftwaffe - organizacji i utrzymywania tzw. "mostu po wietrznego". MOST POWIETRZNY Okoo pnocy 22 listopada 1942 r. Hit ler skierowa do Paulusa okronego juz w "kotle stalingradzkim" radiogram: "6 Armia zosiala czasowo okrona. Wiem, e jej do wdca bdzie twardo si broni. 6 Armia musi wiedzie, ze robi wszystko eby jej pomc..." W naczelnym dowdztwie podjo decyzj o organizacji wsparcia okronej ar mii drog powietrzn. Ale zarwno Richthofen jak i dowdca S AP gen. Fibig Stwierdzili, ze zaopatrzenie w ten sposb ca ej armii w warunkach zimowych bdzie nie moliwe. Decyzj o tworzeniu mostu powie trznego podjto jednak ju 23 listopada ra no, gdy gwnodowodzca Luftwaffe Goering wzi na siebie odpowiedzialno za wsparcie lotnicze 6 armii. Goering zakada, ze dziennie mona b dzie dostarcza 500 ton adunkw. Do tego trzeba bdzie wykorzysta wszystkie dost pne samoloty transportowe, w nm lakze Ju 90. Jednak eitzler uzna, ze 500 ton nie wystarczy, a trzeba byo te uwzgldni to, ze w zych warunkach pogodowych dziaanie lotnictwa bdzie utrudnione. Goering za pewni jednak, e jego samoloty bd latay W kadych warunkach. Pokazay* to ju nad Demianskiem i w innych miejscach, cho odbywao si to na mniejsz skal. Mimo nie podzielania pogldu Goeringa przez wielu jego oficerw, ju 24 listopa da 42 Ju 52 po raz. pierwszy polecia) w re jon Stalingradu przewoc 84 tony adun kw. W operacji od pocztku bray dywizjony transportowe KGzbV5, 9, 50, 172 i 900, a take sztab KGzbVl dowodzony przez pik. Forstera. Szczegln uwag nie mieckie dowdztwo powicio na utworze nie dwch duych lotnisk lotnictwa transpo rtowego Tacinskaj i Morozowsk, pooo nych korzystnie w pobliu linii kolejowych i w pobliu rejonu okrenia. Dowdca lot nictwa transportowego gen. F.Morzik wspo mina: "Z gorczkowym popiechem przy gotowywano dwa due lotniska - Tacinskaj i Morozowsk, 180 km na poudniowy-za chd na drodze kolejowej Zwicriewo-Stalingrad, dla powietrznego wsparcia wojsk okr onych w 'kotle'. Lotnisko w Tacinskoj byo przygotowane na przyjcie 600 samolotw transportowych (II pukw maszyn typu

NOWE

UZBROJENIE

W Czasie walk nad Stalingradem dowdztwo lotnictwa Armii Czerwonej wprowadzio do swych jednostek nowe myliwie a-5. Ca/a 287 dlm pik. Dani/owa od koca sierpnia 1942 r. ymaa nowe samoloty. Zabudowanie w kadubie samolotu aGG-3 silnika M-82 o duej mocy miao znacznie polepszy jego parametry. Jednak okazao si. te nowy samolot ma wieh wad konstrukcyjnych, a jego charakterystyki lotne nie przewyszaj dotychczas uywanych Ja kw- 1 i Jakw-7B. Samoloty Jakowlewa take modernizowano, cho cia nie tak radykalnie jak aGGL Otrzymay one toenione silniki M-105PF, CO spowodowao WZTOSt prdkoci i manewrw, na wysokociach do 30004000 m. na ktrych najcz ciej toczono walki powietrz ne. Nadal jednak ustpoway one Messerschmittom Bf 109F-4. Poza gorszymi Jeden z pierwszych myliwcw a-S, klon, znalaz sit- pod Stalingradem parametrami lotnymi, walki nad Wog wykazay, e rosyjskie myliwce napdzane silnikami chodzonymi woda. po trafieniu przez przeciwnika atwo si zapalay. 90% wszystkich zestrzelonych Jakw-1 i Jakw-7B zostao 'niszczonych w wyniku uszkodzenia systemu paliwowego i chodzenia silnika. Przegrody przeciwpo arw i okazay si mao efektywne, a saba hermetyzacja kabiny i loty z otwarta osona p i zyniay si do szybkiego rozprzestrzeniania si poaru. W lipcu l'M2 r. Niemcy rozpoczli wymian Bf 109F-4 na nowsze Bf 109G-2 z silnikami DB()05A zamiast DB601E, o mocy zwikszonej o okoo 150 KM. co dodatkowo zwikszao ich przewag. Pierwsze Bf 109G-2 weszy do walki z dziakami MG-151 20 co zwikszyo mas sal wy sekundowej ok. 2.7 razu. Przeciony myliwiec okaza si jednak trudny w pilotau i latali na nich tylko najlepsi piloci, ale i oni szybko zaczli narzeka na zawodni prac nowych silni kw. Jednak do koca 1042 r. wikszo defektw usunito, a Bf 109G-2 weszy do uzbrojenia H szystkich eskadr myliwskich 4 Floty. Oprcz myliwcw uywanych masowo, nad Stalingradem latay te mniej znane samoloty. 201 plm by wyposaony w aGGi-3 uzbrojone w dziaka kul. 37 mm. Mogy one skutecznie zwalcza nieprzyjacielskie bombowce, ale z powodu duej masy nie mogy nawiza waki z nie mieckimi myliwcami. Odwrotnie byo z Jakami-1 o specjalnie zmniejszonej masie - dorwny way one Messerschmittom w manewrach pionowych, ale nic ponadto. W niemieckim lotnictwie szturmowym w kocu 1942 r. uywano przestarzaych Hs 120, a w mniejszym stopniu odpowiednio uzbrojonych Fw 100A. Niezadowolony z sytuacji gen. Richthofen zwrci si nawei do Ministerstwa Lotnictwa o wznowienie produkcji starych lis 123. Nowe rosyjskie czogi, takie jak T-34 i KW okazay si bardzo odporne, i mona byo je zniszczy tylko winno bazowa na lotnisku Morozowsk. W wielkich skadach zgromadzono wszystkie potrzebne materiay, paliwo, amunicj, od zie/. lekarstwa, niezbdne na kilka miesic) 6 Armii." W pierwszej polowie grudnia 1942 r. niemieckie dowdztwo wzmocnio lotnic two transportowe, przerzucajc dodatkowe 13 grup transportowych na samolotach Ju 52, Ju 86 i starszych odmianach He 111. Rozmieszczono je m.in. na lotniskach Ko44

tielnikowo, Zimowniki, Salskie i tyowych lotniskach Stalino. Nbwoczerkask, Rostw i innych. Jednoczenie przygotowywano si do sprawnego odbioru pomocy w rejonie okrenia. Niemcom udao si w peni wy posay lotnisko Pitomnik do lotw noc nych i dziennych, a mniejsze lotniska Bassartino, Gumrak, Kaprowka i Slalingradcentralnyj mogy przyjmowa samoloty jedynie w cigu dnia. W taktyce dziaania niemieckiego lotnic-

bezporednim trafieniem bomby. Postanowiono wic wyposay niektre typy samolotw w dzia ka przeciwlotnicze o wysokiej prdkoci pocztkowej pocisku. W ten sposb powsta -ht S7D-J z dziakami kal. .U mm. nie zdy on jednak wzi udziau w walkach nad Stalingradem. Rosjanie rwnie pracowali nad ulepszeniem swoich Iw-2. Aby zwikszy ich odporno na ataki myliwcw, rozwaano rne warianty uzbrojenia strzelajcego do tyu z obsugujcym je daugjim czonkiem zaogi Do produkcji seryjnej wprowadzono wersj wymagajc najmniej zmian konstrukcyjnych w patOWCU. Zostaa ona uyta na froncie ttatingradzldm w listopadzie 1942 r. W pierwszym okresie nowym Iom-2 udao si zestrzeli wielu zaskoczonych nagym ostrzaem pilotw niemieckich Bj 109. Wysokiej oceny dwum.iejscowych Uw-2 nie pogarszaa nawet obniona z 400 do 300 kg masa zabieranych bomb i zmniejszona z 8 do 4 liczba poci skw rakietowych. Rozwijajcie lotnictwo bombowe, obaj przeciwnicy zwraca/i uwag na zwikszenie masy prze noszonego przez samoloty uzbrojenia i wzmocnienie opancerzenia. Niektre Ju 88A-4 otrzymay czciowo ruchome dziaka Oerlikon do strzelania w dl-do przodu. Dywizjon TU/KG6poza ty powymi Ju 88A-4 uywa kilka Ju 88C-6 w wariancie myliwca dalekiego zasigu i szturmowca. Dywizjony IJKG55 i IIKCIOO jako pierwsze otrzymay He I UH-10 z ulepszon aerodynamik. wewntrznym podwieszeniem bomb, nowym schematem instalacji uzbrojenia obronnego i opan cerzeniem o masie 360 kg. Analogicznie rosyjski Pe-2. ju pod koniec lata 1942 r. by wytwarzany z dodatkowymi pata mi pancernymi chronicymi kabin pilota i strzelca oraz z nowa wieyczka z wielkokalibrowym karabinem maszynowym. Jednak w produkcji seryjnej Pe-2 utraciy wiele ze swej prdkoci ma ksymalnej. ktra w prbach fabrycznych wynosia 494 km/h na wysokoci 4250 m. Po zainstalo waniu belek bombowych Pe-2 okaza si nieco wolniejszy ni Ju 88A-4. Ponadto Pe-2 i ii-2 ze wzgldu na braki materiaowe nie by/y ju cakowicie metalowe jak dawniej. Pe-2 mia drewnia ne zakoczenie kaduba, a 11-2 - skrzyda. Konieczno maksymalnego wysiku w zakresie transportu spowodowaa, e nad Frontem Wschodnim pojawio si wiele prototypw cikich samolotw niemieckich. Byy to m.in. Ju 90, Ju 252 i Ju 290. Dwa Ju 290 trafiy do jednostki LTS-2'MI. Wydawao si, e 4 mocne silniki BMWSl i silne uzbrojenie obronne daj gwarancje bezpieczestwa pilotom i zaodze, ale jeden Z Ju 290 rozbi si wkrtce z SO pasaerami i tylko jeden z nich przey), a drugi zosta silnie usz kodzony w wyniku ataku La-5 i nic powrci do suby. Jeszcze gorsze okazay si wielkie czterosilnikowe He 177 przydzielone do I/KG 150. Montowane w ich skrzydach silniki DB600 (pod cowane i bardzo zawodne. Z 20przybyych w styczniu 1943 r. na Zaporoe He 177, w cigu 13 lotw 7 ulego zniszczeniu z powodu poarw silnikw. Ponadto ogromny samolot okaza si me bardziej przydat ny ni He 111. ktry mg za biera prawie tylu pasaerw co He 177.
Wjne DB001) byy niedopraW drugiej fazie walk nad Stalingradem pojawiy sie Bfl09G

twa transportowego wspierajcego okron armi zachodziy / czasem zmiany wynikaj ce / uzyskiwanych dowiadcze i pojawialii;i si nowych metod przeciwdziaania ze strony rosyjskiego lotnictwa i obrony przeciwlotni czej, a take zmiany warunkw pogodowych. Pod koniec listopada loty wykonyway poje dyncze samoloty, a ju na pocztku grudnia pojawiy sic wiksze grupy, nawet po 40 sa molotw. ochraniane przez myliwce. Dzia ay one w warunkach lepszej pogody, a trasy

przelotw planowano lak. by jak najkrcej przebywa nad terenami zajtymi przez Ar mi Czerwon. Loty odbyway sie na wyso koci L500-2000 m w dzie, a do 1000 m w nocy. Szczeglnie w lotach nocnych starano si unika stref ognia artylerii przeciwlotni czej i dziaania jednostek myliwskich. Bar dzo czsto dla zdezorganizowania systemu obrony powietrznej kierunki dolotw i po dejcia do ldowania planowano znad zawoaskieh stepw. W warunkach dobrej
45

widocznoci jedna grupa samolotw trans portowych Staraa si zwrci uwag patro lujcych samolotw rosyjskich, a druga, za sadnicza, skrycie adowaa. Do osony rejo nw ldowania wykorzystywano patrole myliwcw BI 109. Dowdztwo rosyjskie niezwocznie pod jo dziaania przeciwko niemieckim trans portowcom. Wok obszaru okrenia zor ganizowano zasadzki. Ju 30 listopada 1942 r. gen. A.A.Nowikow przekaza dowd cy 16 AP decyzje o wydzieleniu jednego pu ku myliwskiego i jednego szturmowego do walki z lotnictwem transportowym przeciw nika. Mimo duej przewagi w powietrzu, Rosjanie nie potrafili powstrzyma Nie mcw, postanowiono zatem zniszczy Luftwaffe na lotniskach. Zdarzay si niekiedy wyjtki. Na po cztku grudnia grupa 20 Ju 52 osaniana przez myliwce Bf 109 zesza z kursu i nie spodziewanie znalaza si w rejonie lotniska Bolszije Czapurniki. gdzie bazoway jedno czenie trzy rosyjskie puki myliwskie. W tym czasie z zadania wracay 4 Jaki-1, ktre otrzymay rozkaz zwizania walk osony myliwskiej. Sytuacja bya niezwyka, bo wiem Ju 52, fala za fal, przelatyway na wy sokoci 10 m na lotniskiem uniemoliwiajc start dyurnym a-5. Gdy Niemcy przelecie li, a-5 natychmiast jednak weszy do walki, ktra przerodzia si w rze. W krtkim cza sie Rosjanie zestrzelili 15 transportowcw, a dwa uszkodzone zmusili do ldowania. Ko lejne zestrzelia artyleria przeciwlotnicza. Niemieckie lotniska byy nieustannie pod ostrzaem artylerii, a noc nkay je U-2. Sytuacja Niemcw pogorszya si w drugiej poowie grudnia. Sukcesy Armii Czerwonej spowodoway oddalenie zewn trznego frontu od obszaru "kota" i zajcia wielu lotnisk, z ktrych dotychczas korzysta li Niema, w tym podstawowych: Tacinskoj, Kotielnikowa i Morozowska. Tak wic Lufiwaffe musiaa si wycofa na odleglejsze lotniska i trasy dolotw z. zaopatrzeniem dla armii Paulusa wyduyy si do ponad 200 km, co uniemoliwio zapewnienie staej osony myliwskiej ze strony Bf 109, ze wzgldu na zbyt may zasig operacyjny tych samolotw. Dowdztwo Luft wafle zostao zmuszone do zmiany taktyki. Ju. pod koniec listopada utworzono 2 dowdztwo lotnictwa transpo rtowego na czele z pk. E.Kuhlem, ktremu podporzdkowano puki KG27, KG55 i dy wizjon I/KG 100 uzbrojone w samoloty He 111. W styczniu 1943 r. doczono do

nich Iw 200 z puku KGzbV200 mjr. H.J.Willicrsa, oraz. jednostk transportow 290 (LTZ290) na czlcrosilnikowvch Ju 290 i He 177 z FKGr2. Niemcy latali przede ws/ystkim w zych warunkach atmosferycz nych, gdy lotnictwo rosyjskie ograniczao swoj dziaalno. Wzroso natenie lotw nocnych, z 15% wszystkich lotw na poczt ku grudnia do 539? w ostatnich dniach ro ku. Zrezygnowano z. lotw duych grup, a pojedyncze samoloty do atwo przedosta wa) si do okronych wojsk tras na po udnie od Stalingradu, gdzie rosyjska artyle ria przeciwlotnicza bya stosunkowo saba. po czym zawracay na pnoc i ldoway na funkcjonujcych jeszcze lotniskach. Dopiero od stycznia Armii Czerwonej udao si utworzy bardziej rwnomierna blokad wo k "kota". Oczywicie, wobec sprzyjajcych okolicz noci natenie lotw rosyjskiego lotnictwa zaczo wzrasta. W nocy z 6 na 7 Stycznia, od zestrzelonego pilota Ju 52 uzyskano in formacj o znacznej koncentracji na lotni sku Salsk niemieckich samolotw transpo rtowych, ktre poza dostarczaniem zaopa trzenia rozpoczy wywoenie dowdztwa 6 Armii. Wysana na rozpoznanie para my liwcw z 201 plm z wysokoci 6000 m zaob serwowaa wielkie zgromadzenie samolo tw. ciarwek i innych pojazdw. Nie zwocznie wysano grup szturmowcw / 214 pisz, ktra - wedug wasnego sprawoz dania - zniszczya a. 74 Ju 52 i okoo stu sa mochodw. W powietrzu zniszczono ponad to 3 Bf 109. Straty wasne wyniosy jedynie 2 Iy-2 i 2 Jaki-1, trzej piloci zginli, a trzech dalszych zostao rannych. Gdy Niemcy zintensyfikowali loty nocne. odpowiedzi byy wzmoone dziaania n kajce / wykorzystaniem samolotw U-2. ledziy one trasy Ju 52 i miejsca ich ldo wania, nad ktre nadlatyway pniej i zrzu cay w niewielkich odstpach czasu po 1-2 bomby. Niemcy starali si zatem przyspies/Y wyadunek swoich samolotw, ktre nie wyczay nawet silnikw. Wobec bardzo konsekwentego dziaania samolotw U-2 przynosio to jednak tylko czciowe rezul taty. W styczniu 1943 r. Niemcy zdecydowali si na zrzucanie adunkw na spadochro nach. Ten sposb wspierania okronych wojsk okaza si mao efektywny, gdy wiele ze zrzutw trafiao w rce przeciwnika. Nie byo jednak innego wyjcia wobec zajcia przez nacierajce wojska Frontu Doskiego lotniska Pitomnik i uniemoliwienia regu47

Zmieniona sytuacja strategiczna po okreniu wojsk gen. Paulusa spowodowaa, te piloci .Innu Czerwonej zaczli odnosi wiksze ni dotd sukcesy. 220 dis:, dowodzona przez M.I.Gor/aczenko za nieustanne ataki na wojska niemieckie w dniach 20-23 grudnia 1942 r. otrzymaa nazw Gwardyjskiej. Kpi. l.I.Pstych, ktry wg oficjalnych danych zniszczy 2 samolo ty przeciwnika, 22 czogi i 70 samochodw, jako jeden z wielu pilotw dywizji uzyska tytu Bo hatera Zwizku Radzieckiego. Piloci 220 dlm dowodzone; przez AW.Utina, ktra po zwycistwie nad Wog otrzymaa ty tu Gwardyjskiej, w 370 walkach zestrzelili 334 samoloty przeciwnika. Z jej pukw. 512. 237 i 581 wywodzio si wielu Bohaterw ZR, m.in. dowdcy ppk \S.Gicrasimow. E.P.Mielnikow i W.l.Sziszkin. Ale take straty dywizji byy due, Utracia ono 10] samolotw i IM pilotw. Bogaty lotniczy yciorys mia 31-letni genera T.T.Chriukin. Walczy w Hiszpanii, a za udzia w wojnie z Japonia otrzyma pierwsz Zot Gwiazd. 22 czerwca 1941 r. zosta dowd c WWS Okrgu Kijowskiego, a pniej WWS frontu karelskiego i poudmowo-zaehodniego. Wielu rosyjskich pilotw latao nad Stalingradem na samolotach noszcych imiona, fundowanyeh prze. aogi fabryk, kopal itp. Np. Jaka-1 mjr. B.I.Jeremina z 20<> p/m ufundowa je den czowiek - F.P.Goowatow. Widnia na nim napis: "Pilotowi frontu Stalingradzkiego mjr. Jereminowi od kochonika z kochozu 'Stachanowiec' tOW. Golowmowa". Utrata panowania w powietrzu i szybkie zmiany sianu wojny nie wywoay paniki w szere gach Luftwaffe i nadal wielu luemieekich pilotw wyrniao si w walkach. 2-1 wrzenia G. ['.Rude/, pilot szturmowy z lUlStG2 wykona! swj pisetny oi. Pocztek kontrofensywy za sta go w szpitalu, z ktrego szybko wroni I na front. Lata prawu bez przerwy, a 23 wrzenia w obronie swojego lotniska sianowa/ a 17 razy - by! to chyba rekord wojny. Po kilku miesi cach, 10 lutego w ksice lotw Rudela znalaz si zapis o tysicznym locie bojowym... Za/oy samolotw transportowych, ktre latay nad "kocio" traktowane by/y przez kolegw jak samobjcy. Byli wrd nich jednak tacy. ktrym udawao si wielokrotnie wyldowa i wy startowa w deszczu i mgle wrd okronych woj.sk. Za takie loty Krzye Rycerskie otrzymali m.in. dowdcy grup transportowych: pk .L.Forster i T.Bcsmann, mjr E.ahr i F.Fath, kpt. E.Mersmann. Najwicej lotw z pomoc dla wojsk gen. Paulusa - 41. wykona siert W.Pilz. W okresie od enia do grudnia ten pilot KG33 wykona w sumie 178 lotw bojowych, a do czasu odzna czenia Rycerskim Krzyem. 24 marca 1943 r.. liczba jego wylotw wzrosa do 370. Dla porw nania. cala eskadra KG55 Greifen od 2 listopada 1942 r. do 16 Stycznia 1943 r. wykonaa 1706 lotw z pomoc, tracc 33 samoloty He III. Na 33 loty przypadaa wic jedna strata, tzn. ok. 3 razy wicej ni kilka miesicy wczeniej. Wrd pilotw, ktrzy Zginli w- grudniu 1942 r. by/o wie/u asw. m.in. mjr H..f.( iabriel. ppor. F.BIiesener i st. siert KLipp. Dla zapewnienia osony sianw i ldowa samolotw transportowych grupa ochotnikw z dywizjonu III/JG3 Udet pozostaa u- "kotle" bazujc na lotniskach Piiomnik i Gumiak. Piloci ok. 20 Bf 109 odnieli ponad 130 zwycistw powietrznych, latajc do czasu utraty wszystkich posiadanych samolotw. Najlepszym z nich okaza si siert K.Ehcncr z 33 zestrzeleniami - we teran walk nad Malt. Udao mu si przey okrenie i uciec transportowym Ju 52. larnych ldowa n;i obszarze "kolia". W ten Sposb Niemej ZOStali po/bawieni moliwo ci ewakuowania rannych i oficerw / down d/twa. wedug dowdztwa Armii Czerwonej utraci li oni w powietrzu 593 samoloty, a na ziemi 571. Z oglnej liczbj 775 stanowiy samolo ty Ju 52, 94 - Ile i II. a 200 - myliwce i szturmowce rnych typw. Tak czy owak realna cena. ktra Luftwaffe zapacia /a po moc okronym wojskom bya ogromna. Trzeba przecie pamita take o samolo4X

ASY STALINGRADU

Niemcy oficjalnie potwierdzili utrat w c/asie blokady 495 samolotw. Natomiasi

lach przechwyconych przez Rosjan na zdo bytych loi niskach. Liczba lotw z pomoc nigdy nie zbliy a sic nawet do planowanych 500 dziennie. nie mwic ju o oczekiwanych przez. Pau lusa lono lotw. Pocztkowo wynosia jedy nie 50-70 dziennie, a z czasem zmniejszya sie nawet do 15-25. W tej sytuacji okro nym wojskom brakowao wszystkiego: chle ba, amunicji, a przede wszyslkim paliwa. Po grom wojsk Paulusa by zatem nieuniknio ny. Co gorsze dla Niemcw - rwnie wielki by pogrom wrd najbardziej dowiadczo nych zag Lu (twa lic.

PODSUMOWANIE I WNIOSKI
[9 listopada 1942 r. nie tylko /mieni przebieg walk nad Wog, ale i na frontach caej drugiej wojny wiatowej. Dokonany przez Annie Czerwon wyom spowodowa w efekcie okrenie jednej / najsilniejszych na Wschodzie - niemieckiej 6 Armii gen. Paulusa. A dla lotnictwa niemieckiego o/na c/al zasadnicz zmian: od skutecznego wspierania atakujcych wojsk do prb ich zaopatrywania gdj znalaz) si v, "stalingrad/kim kotle". Luftwaffe, ktra zachowaa wikszo kadry zdobywajcej dowiadczenie w latach L939-40, nic- miaa adnych problemw z wy walczeniem panowania w powietrzu na fron cie wschodnim. Kolejni, wchodzcy do walki piloci, majc- si od kogo uczy, sami szybko stawali si penowartociowymi pilotami bo jowymi. Rwnie kadra dowdcza Luftwaffe wywodzia sic z. najbardziej dowiadczonych generaw. Takimi byli W.Richthofen, M.Fibig i H.Korten. Oni to nieustannie zmieniali taktyk dziaa lotnictwa, dostosowujc j do nowych okolicznoci, dziki czemu osia gao ono znakomite rezultaty i efektywnie wsppracowao z innymi rodzajami wojsk. Wedug danych sztabu Luftwaffe w okre sie od 2 lipca do 30 grudnia lcM2 r. piloci niemieccy odnieli na Wschodzie SI20 zwy cistw powietrznych, a okoo poowa z nich znalaza si na koncie 4 Floty Powietrznej. Dwa tygodnie - od 20 do 26 sierpnia i od 3 do 9 wrzenia, przeszy do historii jako okresy najbardziej efektywnych dziaa my liwcw w historii lotnictwa. Dla pilotw lotnictwa Armii Czerwonej pocztkowy okres walk nad Stalingradem by wyjtkowo ciki. Brak dowiadczenia. gorszj sprzt i sabe wyszkolenie powodowa y, e mimo duego wysiku nie mogli oni stawi czoa LuftwalTe. Lotnictwo, jak cala Armia Czerwona dziaao w warunkach sil nego oddziaywania ideologicznego stalino wskiego pastwa. Stalingrad by traktowany przez wadze ZSRR jako szczeglne miejsce i walczce w jego rejonie wojska byy pod specjaln "opiek". Wojska w rejonie Stalin gradu w pierwszej kolejnoci otrzymywa}' sprzt i uzupenienia. Mona powiedzie wiec/, e bitw powietrzn na froncie wschodnim wygra rosyjski przemys lotniczy, ktry okaza si zdolny do niezwykle szybkiego wzrostu produkcji samolotw. Lotnictwo Armii Czerwonej nieustannie wspierane nowymi dostawami, podpatrywa o Lu fi wafle i polepszao taktyk swego dziaania: ulepszao dowodzenie, czno i sposoby walki. Myliwcy nauczyli si prowa dzi dziaania wzajemnie ubezpieczajcymi si parami, walk z wykorzystaniem manew rw pionowych, a z czasem nawet latania na "swobodne polowania". W lotnictwie s/turmowym pojawi si nowy sposb atakowania celw z wykorzystaniem lotu nurkowego i przy osonie zapewnianej przez inne szturmowce. Specyficzn rosyjsk specjalnoci byy nocne nkajce bombardowania wyko nywane /. lekkich samolotw U-2. Gdy rozpocza si kontrofensywa, lot nictwo Armii Czerwonej prbowao na wzr Luftwaffe wspiera wasne, szybko przemieszczajce si do przodu jednostki pancerne. Jednak udawao si to tylko w pierwszej fazie ataku. Pniej znowu za brako sprawnoci organizacyjnej i dowiad czenia. Dopiero gdy bazy LuftwalTe z. powo du przesuwania si frontu na zachd oddali y si od rejonu Stalingradu, Rosjanom udao si uzyska panowanie w powietrzu.

Wgierskie

Stalingradem

samoloty

ro/hile

na

lotnisku

pod

Porzucony uszkodzony lis 126

Kujhys/ewie w i d a Ogrom produkcji l u l i i k / j Z S R R U lalach wojny

W h.ii i montaowej sztormowych Bw-Zw

Po prostu coraz rzadziej natrafiali na prze ciwnikw, a ich gwnym celem byo lotnic two i ran spor l owe wspierajce okrone wojska. Luftwaffe, dziaajc w bardzo niesprzyja jcych warunkach, zacza ponosi cikie Miaty. Douczyo to szczeglnie samolotw transportowych. Od 30 listopada 1942 r. do 31 stycznia 1943 r. ich liczba zmalaa z. 1025 do 676. byy wrd nich przede wszystkim Ju-52. Rwnie samoloty szturmowe i bom bowce nurkujce ponosiy due straty, a sa moloty rozpoznawcze - bazujce na polo wych ldowiskach w pobliu linii frontu, czsto wpaday w rce nacierajcych jedno stek konnych i zmechanizowanych. 4, 6, 7, 12 i 16 dywizjony rozpoznawcze zostay zu penie zniszczone, a w wyniku lego dwa z nich: 7 i 16 nigdy ju. nie zostay odtworzo ne. Obiektywami ocena strat poniesionych przez strony w rejonie Stalingradu nic jesi w peni moliwa. Ocenia si. e w pierwszym etapie bitwy 8 i 16 AP utraciy 1505 samolo tw, a w czasie kontrofensywy 512 dalszych utraciy wszystkie jednostki lotnicze Armii Czerwonej uczestniczce w walkach. Uwz gldniajc straty 2, 4 i 5 AP i 1 Armii Lot nictwa Myliwskiego w czasie ofensywy nie mieckiej cakowite straty strony rosyjskiej

mona oceni na okoo 3000 samolotw bo jowych. Straty niemieckie s jeszcze trudniejsze do oceny. Niemiecka ewidencja nie uwz gldnia bowiem midzy innymi samolotw uszkodzonych, ktrym udao si wyldowa na wasnym terytorium - przewidywano bo wiem, e s one zdatne do naprawy. W okresie od czerwca do padziernika Luftwaffe utracia w walkach na froncie wschodnim 1406 samolotw, a 550 z nich ze skadu 4 Floty Powietrznej. Kolejne irzy miesice zwikszyy straty o okoo 800 ko lejnych maszyn. Mona wic oceni, e cz nie w okresie od lipca 1942 r. do stycznia L943 r. w rejonie Stalingradu Luftwaffe utracia bezpowrotnie 1800-1850 samolo tw. Byy to najwiksze straty w historii nie mieckiego lotnictwa od czasu Bitwy o An gli. Wedug danych Sztabu Generalnego Luftwaffe, w cigu wspomnianych 7 miesi cy walk utracia ona na wszystkich frontach 11289 samolotw wszystkich typw. W tym czasie liczba samolotw bojowych, ktrymi dysponowaa Luftwaffe stale spadaa. 30 czerwca 1942 r. miaa ich 5976, 30 wrzenia - 5852, na koniec 1942 r. - 526N. a 31 stycz nia - jedynie 5044. Dziao si tak, mimo okresu staego wzrostu produkcji samolo tw przez niemiecki przemys. W grudniu 1942 r. niemieckie fabryki pobiy rekord produkcji miesicznej - przekazay Luftwaf fe 1548 samolotw. Zwycizcy piloci Armii Czerwonej mogli witowa zakoczenie bitwy. W wyniku walk nad Stalingradem otrzymali oni a 74 tytuy Bohatera Zwizku Radzieckiego. Na zw Gwardyjskieh uzyskay 226, 228 i 267 dlsz, 220 i 268 dlm, 3 i 17 dl DD, 272 dnb, 102 dlm PWO - w sumie 29 pukw. Spe cjaln nazw "Stalingradzkiej" przyznano 220 dlm, 226 tlisz. 272 dnb. 1 i 53 dl DD i caemu 2 Korpusowi Lotniczemu.

4.S

Opisy wspczesnych bitew i kampanii obecnego stulecia, to historyczne, przebieg dziaa, gwni bohaterowie, charakterystyki stron, opis uywanego sprztu, ciekawostki historyczne i techniczne. Wszystkie pozycje bogato ilustrowane, kilkadziesit zdj, kolorowe i czarno-biae plansze przedstawiajce samoloty, czogi, okrty i bro strzeleck uywan w walkach. Okoo pidziesiciu stron formatu B5. Dotychczas ukazay si:

Tomiki serii NBXXW mona zamawia w kompletach po 3 lub 6 dowolnych egzemplarzy, podajc ich numery katalogowe. Ceny kompletw: 3 tomy - 14 z/140 tys. z, 6 tomw - 26 z/260 tys. z. Mona zamawia take pojedyncze egzemplarze w cenie po 4,80 z/48 tys. z. A G E N C J A L O T N I C Z A A L T A I R prowadzi take sprzeda wysykow innych wydawnictw wasnych i obcych. Ich ceny podawane s w poszczeglnych numerach PKL i ML SP oraz w siedzibie Agencji. Zamwie mona dokonywa wpacajc odpowiednie kwoty na konto Agencji, podajc tytuy, numery katalogowe i liczb zamawianych egzemplarzy, a w przypadku prenumerat - pierwszych numerw zamawianych czasopism. Zamwienia realizujemy w kolejnoci wpat, niezalenie od wzrostu cen biecych. W przypadku korzystania z przekazw Agencji naley uzupeni je danymi zamawiajcego oraz zakreli odpowiednie pozycje na blankiecie i wpisa pozostae informacje. Wszelkich wpat mona dokonywa take na zwykych blankietach pocztowych lub bankowych oraz bezporednio w siedzibie Agencji.

Agencja Lotnicza "Altair" 00-034 Warszawa, ul. Warecka 11/36, tel. 27 28 80 Nasze konto: PKO BP O. III w Warszawie r-k nr 1531 -118125-136