Problemy spoeczno-gospodarcze Syberii

UNIWERSYTET DZKI Zakad Azji Wschodniej Interdyscyplinarny Zesp Bada Syberyjskich

PROBLEMY SPOECZNO-GOSPODARCZE SYBERII

pod redakcj naukow Magorzaty Pietrasiak i Magorzaty Staczyk

d 2011

 Copyright by Zakad Azji Wschodniej U, 2011

RECENZENCI prof. Adam W. Jelonek, prof. Edward Winiewski

REDAKTOR Boena Walicka

PROJEKT OKADKI Marta Grabowska

SKAD I AMANIE Wydawnictwo Naukowe Ibidem ul. Krtka 6, 95-006 Kurowice koo odzi tel. (042) 214 00 04; 665 126 997 e-mail: alopatka@ibidem.com.pl www.ibidem.com.pl

Zakad Azji Wschodniej U ul. Narutowicza 59a, 90-131 d e-mail: kbwism@uni.lodz.pl www.wsmip.uni.lodz.pl/jednostki/strona_zakladu_azji/index.html

ISBN 978-83-62332-00-7

SPIS tRECI

Od Redakcji .............................................................................................7 PROBLEMY POLItYCZNE Przemysaw Furgacz, Czy Chiny stanowi militarne zagroenie dla Rosji? ................................................................................................11 Robert Jakimowicz, Szanghajska Organizacja Wsppracy wymiar gospodarczy................................................................................23 Rafa Kwieciski, Serce wiata czy Arteria Wschodu? Geopolityczna i geoekonomiczna pozycja Syberii...........................................................39 Katarzyna Matusiak, Naturalny przedmiot podania, czyli, czym Syberia bogata, tym Chiczycy radzi? ............................................49 Piotr Osiewacz, Znaczenie korporacji syberyjskichw stosunkach zagranicznych Federacji Rosyjskiej ..........................................................57 Jakub Potulski, Geopolityczny potencja Syberii i problemy jego wykorzystania .................................................................................65 Mariusz Ruszel, Znaczenie syberyjskich zasobw gazu ziemnego dla Federacji Rosyjskiej ............................................................................81 Magorzata Staczyk, Dyplomacja publiczna Japonii wobec Rosyjskiego Dalekiego Wschodu ............................................................93

POLItYKA NARODOWOCIOWA Katarzyna Golik, Zagadnienia narodowociowe i jzykowe regionu Hln Buir ..............................................................................105 Albert Jawowski, Polska diaspora w Republice Buriacji szkic wybranych problemw badawczych ..............................................119 Bartosz Kaczorowski, Syberyjskie losy narodu hiszpaskiego w latach czterdziestych XX wieku .........................................................129 Ivan Peshkov, Lokalne wymiary projektu syberyjskiego w regionach przygranicznych. Pami, tosamo i status miejscowych Rosjan w Mongolii Wewntrznej.. ...................................139 Anna Szymczak, Syberia we wspomnieniach mieszkacw wojewdztwa zachodniopomorskiego ...................................................151 Kornelia Szymczak, Polityka Federacji Rosyjskiej i Chiskiej Republiki Ludowej wobec mniejszoci narodowych na przykadzie mniejszoci nanajskiej (Hezhe) .............................................................165 KULtURA Szymon Bursewicz, Manduria i Syberia w pimiennictwie Konstantego Symonolewicza ................................................................179 ukasz M. Sadowski, Architektura miast Kolei Poudniowo-Mandurskiej w latach 18981945 .............................................................................189

OD REDAKCjI
Najczciej na Syberi patrzymy oczyma polskich historykw. Badania dotyczce losw polskich zesacw prowadzone byy ju w okresie II Rzeczypospolitej. Obecnie ze wzgldu na dostpno archiww syberyjskich i przede wszystkim dziki zmianie klimatu politycznego midzy Rosj i Polsk stao si moliwe podjcie na nowo bada nad polsk diaspor na Syberii, wkadu cywilizacyjnego owej diaspory, jak rwnie innych tematw spoecznych dotyczcych Syberii i rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Problematyka syberyjska przeywa swoisty renesans w polskim pimiennictwie naukowym. Autorzy pracy zbiorowej Problemy spoeczno-gospodarcze Syberii rwnie maj aspiracje przybliy niektre historyczne i wspczesne aspekty syberyjskiej rzeczywistoci. Ksika zostaa podzielona na trzy czci. Cz pierwsza dotyczy problemw politycznych. W ostatnich latach Syberia zaczyna kojarzy si z potencjaem geopolitycznym. Znaczenie obszaru dla wewntrznej i zagranicznej polityki Rosji ronie. Jest to zwizane ze znajdujcymi si na terenie Syberii bogatymi zasobami surowcw energetycznych. Rosja nadaa im szczeglne znaczenie w Strategii Energetycznej z 2003 r. Otwarcie uznaje ona wykorzystanie surowcw za najwaniejsze narzdzie polityki w regionie Azji i Pacyfiku, w ktrym ma aspiracje odgrywa wan rol. W zwizku z potrzebami energetycznymi ssiadujcych z Rosj Japonii i Chin zasoby Syberii daj temu pastwu moliwo odgrywania takiej roli. Ropa i gaz maj ogromne znaczenie dla stosunkw dwustronnych Federacji Rosyjskiej z tymi krajami, a tym samym potencja Syberii nabiera midzynarodowego znaczenia. Wikszo badaczy zwraca uwag zarwno na potencja gospodarczy, gwnie surowcowy, Syberii, jak i na problemy militarne oraz integracyjne regionu. Syberia to obszar interesujcy badawczo nie tylko ze wzgldu na potencja surowcowy, ale rwnie problemy spoeczne i narodowociowe. Od pocztku

swojej historii obszar ten by zamieszkiwany przez rne narody, grupy etniczne. cieray si tu wpywy Rosji i Chin, z czasem zmieniaa si struktura narodowociowa ludnoci. Nie mniej jednak Syberia pozostaje mozaik etniczn, religijn i kulturow. Ludno napywowa zastaa pradawne zwyczaje i tradycje, a tolerancja musiaa by wyznacznikiem wspycia spoecznego, co czyni histori Syberii szczeglnie interesujc, a wspczesn Rosj stawia przed problemem polityki wobec mniejszoci narodowych. Obszar jest sabo zaludniony i nadal sabo rozwinity. Rosyjski Daleki Wschd (przez niektrych polskich badaczy utosamiany z Syberi), w szczeglnoci Kraj Nadmorski i Chabarowski, zamieszkuje liczna migracja Chiczykw, ktrych liczba wzrasta, co jest szczeglnie niepokojce dla Rosji wobec spadku jej ludnoci na tym obszarze. Wadze Rosji s wiadome zagroe. Byy prezydent Wadimir Putin i obecny Dmitrij Miedwiediew wypowiadali si wielokrotnie, e Rosja musi podj dziaania na rzecz rozwoju Syberii i Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Ten wany aspekt rozwoju Syberii, zwizany z polityk narodowociow i spoeczn, stanowi tre drugiej czci ksiki. Wreszcie trzecia, najkrtsza cz omawia elementy specyfiki kulturowej Syberii w kontekcie jej zwizkw z Polsk. Szeroka i rnorodna problematyka przedoonej Czytelnikowi ksiki wiadczy o tym, e w opisie Syberii wci jeszcze pozostaje wiele obszarw wymagajcych szczegowej analizy. Dobrze, e owe badania wykraczaj poza obszar stereotypowego spojrzenia na Syberi.

PROBLEMY POLItYCZNE

Przemysaw Furgacz Uniwersytet Jagielloski w Krakowie

CZY ChINY StANOWI MILItARNE ZAGROENIE DLA ROSjI?

Chiny i Rosja to dwa giganty wiatowej polityki i gospodarki. Chiska Republika Ludowa to olbrzym ludnociowy liczy a 1339 mln mieszkacw. Federacja Rosyjska to olbrzym terytorialny zajmuje obszar okoo 17 098 tys. km2. Oba pastwa wiele czy, m.in. wsplna, wynoszca 3645 km granica. W przeszoci jej przebieg stanowi bardzo powan kwesti sporn, ktra prawie doprowadzia do wybuchu wojny midzy dwoma mocarstwami. Pod koniec lat 60. XX w. czsto dochodzio do incydentw zbrojnych czy te wrcz do otwartych star onierzy nad rozgraniczajc oba kraje rzek Amur. Po mierci Mao Zedonga i dojciu do wadzy w Zwizku Radzieckim Michaia Gorbaczowa stosunki midzy Moskw i Pekinem ociepliy si, jednak dopiero po rozpadzie Zwizku Radzieckiego udao si uregulowa przebieg spornej granicy w sposb kompromisowy. W 2004 r. Rosja i Chiny podpisay porozumienie demarkacyjne ustanawiajce ostateczny przebieg granicy wzdu rzek Amur, Ussuri i Argun1. W myl umowy Rosja zrzekaa si na rzecz ssiada wyspy Tarabarow i czci wyspy Wielikij Ussurijskij, a zatem porozumienie to uznaje si za bardziej korzystne dla Chin ni dla Rosji2. Mimo e obecne wadze Chin zaniechay agresywnej i wojowniczej polityki Mao Zedonga, stale podkrelajc pokojowy charakter wzrostu Chin, na Kremlu wci jednak nieufnie podchodzi si do dziaa Pekinu. Coraz czciej rni rosyjscy politycy, uczeni i analitycy z nieskrywanym niepokojem spogldaj na rosnce w si pod kadym wzgldem Pastwo rodka. Rosyjski niepokj odnonie do potgi i intencji Chiskiej Republiki Ludowej ma przyczyny obiektywne i subiektywne. Cz Rosjan jest przekonana, e ze strony Chin ich ojczynie grozi niebezpieczestwo. Szczeglnym przedmiotem obaw jest przyhttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rs.html [dostp 30.03.2010 r.]. M. Kaczmarski, Azjatycka alternatywa? Rosyjskie perspektywy uczynienia z Azji alternatywy dla stosunkw z Zachodem, Warszawa 2008, s. 9.
1 2

12

szo rosyjskiego Dalekiego Wschodu ziemi, ktra niegdy bya we wadaniu cesarstwa chiskiego. Czy obawy te s uzasadnione? Wydaje si, e tak. Decyduje o tym kilka obiektywnie istniejcych czynnikw, ktre w zasadzie sprowadzaj si do naruszenia rwnowagi istniejcej midzy Rosj i Chinami. Owe czynniki to: a) Nierwnowaga demograficzna, ktra przejawia si na kilka sposobw. Po pierwsze, Chiny s pastwem o wiele bardziej ludnym od Rosji; wraz z Hongkongiem i Makao zamieszkuje je a 1347 tys. ludzi. Z kolei ponad dwukrotnie wiksza Rosja liczy zaledwie 140 mln mieszkacw3. Innymi sowy, populacja Chin jest niemal dziesiciokrotnie wiksza od populacji ssiada. Tylko w czterech bezporednio graniczcych z Federacj Rosyjsk prowincjach chiskich (Jilin, Heilongjiang, Mongolia Wewntrzna, Xinjiang) mieszka wicej ludnoci ni w caej Rosji. W dodatku trendy demograficzne dziaaj na niekorzy Rosji, ktra od kilkunastu lat przeywa okres jednej z najwikszych zapaci demograficznych w swojej historii. W 1991 r. roku rozpadu ZSRR na terytorium Federacji Rosyjskiej mieszkao 147 mln osb4. W cigu dwch dekad populacja tego kraju zmniejszya si o 7 mln mieszkacw, i to pomimo znacznego napywu etnicznych Rosjan z poradzieckich republik Azji rodkowej i Zakaukazia. Podczas gdy w Chinach co roku przybywa ponad milion nowych obywateli, w Rosji w tym samym czasie ubywa ponad p miliona mieszkacw. Co gorsza, bardzo wiele wskazuje na to, e zapa demograficzna Rosji w najbliszych latach wcale nie ulegnie zahamowaniu, nie mwic ju o odwrceniu trendu, ale wrcz przeciwnie jeszcze bardziej si pogbi. Wynika to przede wszystkim z faktu, e obecnie w okres dorosoci wchodzi pokolenie niu demograficznego mowa o Rosjanach urodzonych na przeomie lat 80. i 90. XX w. Wadze rosyjskie prbuj przeciwdziaa tej negatywnej tendencji, jednak przypomina to nieco walk z wiatrakami. Dotychczasowe dziaania nie przyniosy wystarczajco dobrych rezultatw. Mimo uchwalenia rzeczywicie wysokiego becikowego Rosjanki nadal rodz niewiele dzieci. W cigu najbliszych 20 lat liczba obywateli Rosji moe co roku zmniejsza si nawet o ponad milion rocznie. Jak na najwikszy terytorialnie kraj na wiecie, 140 mln mieszkacw to niewiele, a tym bardziej 130 czy 120 mln. Z punktu widzenia stabilnoci i integralnoci terytorialnej Rosji sytuacja demograficzna tego pastwa jest jeszcze gorsza. Trzeba bowiem pamita, e etniczni Rosjanie stanowi niecae 80% populacji Rosji. Zapa demograficzna dotyczy przede wszystkim wanie etnicznych Rosjan. Narody muzumaskie szczeglnie pnocnokaukaskie przeywaj w Rosji wrcz boom demograficzny. W konsekwencji, odsetek narodowoci nierosyjskich w ogle populacji Federacji Rosyjskiej stopniowo ronie.
3 4

Ibidem. L. Szerepka, Sytuacja demograficzna w Rosji, Warszawa 2006, s. 7.

13

Co wicej, rwnie rozkad populacji wewntrz poszczeglnych regionw Rosji jest wielce niekorzystny. Od czasu upadku ZSRR mamy tu do czynienia z intensywnymi procesami migracji wewntrznych. W cigu ostatnich dwch dekad wielu Rosjan przeprowadzio si z niegocinnych terenw Syberii i Dalekiego Wschodu do europejskiej czci pastwa. Przykadowo, w latach 1989 2002 liczba mieszkacw Dalekowschodniego Okrgu Federalnego spada o 1,2 mln osb, gwnie z powodu migracji. Obwd magadaski w cigu 13 lat straci poow mieszkacw5. Ju i tak niezwykle rzadko zaludnione tereny staj si jeszcze bardziej bezludne. W Syberyjskim Okrgu Federalnym rednia gsto zaludnienia wynosi 4 osoby/km2, a w Dalekowschodnim Okrgu Federalnym wskanik ten jest jeszcze mniejszy zaledwie 1 osoba/km2. Dla kontrastu, w chiskiej prowincji Heilongjaing gsto zaludnienia wynosi 83 osoby/km2, przy czym klimat panujcy w tej prowincji oraz w obwodzie amurskim, Kraju Chabarowskim i Kraju Nadmorskim jest zbliony. Nierwnowaga demograficzna przejawia si nie tylko przy porwnaniu potencjaw i dynamiki demograficznej Rosji i Chin, ale rwnie przy rozpatrywaniu samych Chin. Jednym z najbardziej frapujcych problemw spoecznych, z ktrymi zmagaj si wspczesne Chiny, jest dysproporcja w rozkadzie pci w Pastwie rodka wystpuje znaczna nadwyka mczyzn nad kobietami. Dotyczy to szczeglnie najmodszego pokolenia, a wic osb urodzonych w ostatnim trzydziestoleciu. Powodem tego problemu jest polityka jednego dziecka, ktra wprawdzie do pewnego stopnia odniosa sukces, zmniejszajc przyrost ludnoci w tym pastwie, ale, po pierwsze, stao si to z naruszeniem podstawowych praw czowieka (przymusowe aborcje nawet w kocowych stadiach ciy i sterylizacje kobiet), a po drugie, doprowadzio do braku rwnowagi w rozkadzie pci w populacji. Ubodzy Chiczycy, a takich wci jest wikszo, preferuj posiadanie potomka pci mskiej. Mczyni rwnie w Chinach zarabiaj wicej ni kobiety, atwiej robi karier i stanowi lepsz gwarancj tego, e na staro bd w stanie utrzyma finansowo swoich rodzicw. W Chinach ma to szczeglne znaczenie, bo tamtejszy system emerytalny i opieki spoecznej ma charakter zalkowy. W dodatku posiadajc crk, trzeba si liczy z koniecznoci wyoenia czasem pokanego posagu na wypadek lubu, a w bardziej tradycyjnych rodzinach chiskich zwyczaj ten wci funkcjonuje. To wszystko powoduje, e ubodzy Chiczycy nader czsto dokonuj aborcji, gdy tylko dowiaduj si, e spodziewane dziecko jest pci eskiej. W rezultacie chybionej polityki i opacznie rozumianej tradycji obecnie w Chinach nadwyka mczyzn nad kobietami osigna taki poziom, e staa si powanym problemem spoecznym. Dziesitki milionw Chiczykw umrze jako kawalerowie. Sza5

Ibidem, s. 24.

14

cuje si, e w Chinach yje a o 38 mln wicej mczyzn ni kobiet, wziwszy pod uwag osoby urodzone po 1980 r. W ostatnich latach na jedn urodzon dziewczynk przypadao a 119120 chopcw6. Nie jest to problem tylko i wycznie Chin, ale rwnie wszystkich ich ssiadw. Historia pokazuje bowiem, e nadwyki mczyzn nad kobietami s czynnikiem sprzyjajcym wybuchom wojen i konfliktw zbrojnych. Wadze w Pekinie, w obliczu perspektywy zmagania si z buntami i niepokojami wzniecanymi przez 38 mln niezadowolonych Chiczykw, mog skania si do zagospodarowania owych nadwyek w charakterze misa armatniego, jak to ju nieraz bywao w historii7. b) Nierwnowaga ekonomiczna. Dysproporcja gospodarcza midzy Rosj i Chinami z roku na rok jest coraz wiksza. Dla Rosji Chiny to jeden z gwnych partnerw handlowych. Dla Chin Rosja to tylko jeden z wielu partnerw handlowych, interesujcy wycznie dlatego, e ma do zaoferowania surowce i zaawansowan technicznie bro. W 2008 r. Chiny odpowiaday za 4,3% rosyjskiego eksportu i a za 13,2% rosyjskiego importu. Rosja kupia wicej towarw i usug w tym czasie tylko w Niemczech. Z kolei w 2008 r. Chiny jedynie 2,2% eksportu kieroway do Rosji i zaledwie 2,1% chiskiego importu pochodzio z Rosji8. Dynamiczny rozwj gospodarki chiskiej, trwajcy ju trzy dekady, wysforowa to pastwo na jedno z czoowych orodkw wiatowej ekonomii. Gospodarka chiska opiera si przede wszystkich na przemyle przetwrczym i jest bardziej zrnicowana (branowo i geograficznie), w odrnieniu od gospodarki rosyjskiej, ktra opiera si gwnie na eksploatacji i eksporcie ropy naftowej, gazu ziemnego i innych surowcw. Ekonomici s zgodni, e pierwszy model rozwoju gospodarczego jest bardziej korzystny od drugiego, ktry w duszym okresie jest zgubny. wiadczy o tym chociaby przykad Argentyny czy Urugwaju pastw, ktre w pierwszej poowie XX w. byy jednymi z najbogatszych na wiecie, ale ktrych gospodarki opieray si przede wszystkim na eksporcie surowcw i produktw rolnych, a nie na wytwarzaniu i eksporcie zaawansowanych dbr przemysowych. Gdy tylko dobra koniunktura staa si przeszoci, zote czasy dla gospodarek tych krajw skoczyy si rwnie szybko, jak si zaczy. Zdaniem wikszoci ekonomistw, wspczesna Rosja jest zbyt uzaleniona i skupiona na rozwoju sektora wydobywczego, a za mao na rozwoju innych gazi przemysu by moe nie tak dochodowych w krtkim czasie, ale bardziej obiecujcych na przyszo.
6 J. Macartney, Miliony Chiczykw bd bez on, Polska the Times, http://www.polskatimes.pl/ fakty/swiat/208747,miliony-chinczykow-beda-bez-zon,id,t.html#material_1 [dostp 31.03.2010 r.]. 7 Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu zgrabnie uj dziejowe dowiadczenia Polakw, wkadajc w usta Gerwazego Rbajy sowa: Syn bdzie, bo wojny nadchodz, a w czasie wojny zawsze synowie si rodz. 8 Foreign Trade Relations, Russian Analytical Digest, No. 79, 23.02.2010, s. 1214.

15
Schemat przebiegu ropocigu WSTO z odgazieniem do Chin

rdo: W. Konoczuk, Rosja uruchomia ropocig do Azji, Tydzie na Wschodzie 2010, nr 1, s. 5.

Chinom z kolei coraz czciej doskwiera brak surowcw. Rozwijajcy si w byskawicznym tempie kraj konsumuje coraz wiksze iloci wszelkich moliwych surowcw z paliwami na czele. Przywdcy ChRL coraz czciej gowi si nad tym, jak zapewni Chinom stae, stabilne i odpowiednio wielkie dostawy strategicznych surowcw. Import ropy naftowej, skroplonego gazu ziemnego czy rzadkich metali drog morsk jest podatny na zerwanie w razie konfliktu ze Stanami Zjednoczonymi. W oczach strategw chiskich blokada morska ChRL przeprowadzona przez dysponujc przytaczajc przewag na wiatowych oceanach US Navy w razie chociaby wojny o Tajwan jest istnym koszmarem. W tej sytuacji Chiny przykadaj coraz wiksz wag do dostaw strategicznych surowcw drog ldow. Szczeglnie obiecujcy pod tym wzgldem jawi si dla Pekinu region Azji Centralnej. W ostatnich latach chiskie korporacje aktywnie inwestuj w pastwach regionu. Zainteresowanie Pekinu tym regionem wiata wyranie ronie. Moskwa z kolei uwaa posowieckie republiki Azji rodkowej za swoj stref uprzywilejowanych interesw i niezbyt przychylnym okiem patrzy na chiskie zabiegi. Tymczasem ChRL w ostatnich latach rozwija stosunki z pastwami Azji rodkowej (szczeglnie z Kazachstanem i Turkmenistanem) w wielu dziedzinach, zwaszcza w sferze energetycznej, ale take w dziedzinie finansw, wsppracy kulturalnej i edukacyjnej. Najbardziej doniosym objawem rosncej roli Chin w Azji rodkowej jest otwarcie

16

w grudniu 2009 r.9 nowego gazocigu z Turkmenistanu do Chin, o przepustowoci pocztkowej 13 mld m3, a docelowo w 2012 r. nawet 40 mld m3. Fakt ten godzi w interesy Rosji, gdy dotychczas to ona miaa monopol na eksport turkmeskiego gazu. Federacji Rosyjskiej coraz bardziej grozi rola zaplecza surowcowego dla przemysu chiskiego, a w dugim okresie jest to zjawisko niekorzystne. Przejawem tego procesu jest trwajca od kwietnia 2009 r. budowa odgazienia ropocigu WSTO od miejscowoci Skorowodino do chiskiego Daqingu. Poczwszy od 2011 r. odgazieniem tym rocznie ma by przesyane do Chin 15 mln ton ropy naftowej, a w duszej perspektywie czasowej nawet 30 mln ton czarnego zota10. Rosja dziki temu rurocigowi wprawdzie dywersyfikuje eksport ropy naftowej, ale z drugiej strony czciowo uzalenia si od Chin. c) Narastajcy nacjonalizm. W miar jak ideologia komunistyczna odchodzia do lamusa historii, w Chinach coraz wiksz popularno zyskiway i nadal zyskuj idee nacjonalistyczne. Odchodzenie od komunizmu w stron nacjonalizmu nie jest bynajmniej fenomenem charakterystycznym tylko dla Chin. Wrcz przeciwnie, wiele innych pastw i narodw, ktre w przeszoci dowiadczyy rzdw komunistycznych, w chwili bankructwa tej ideologii pod koniec lat 80. XX w. przechodzio przez okres wzmoonego nacjonalizmu, ktry w niektrych przypadkach doprowadzi do krwawych wojen. Najbardziej symptomatyczny jest tu przykad byej Jugosawii i do pewnego stopnia ZSRR (szczeglnie kaukaskich republik poradzieckich). Socjolodzy, psychologowie spoeczni i politolodzy najczciej tumacz t prawidowo dwojako. Po pierwsze, wskazuje si na to, e w pastwach komunistycznych nacjonalizmy tak naprawd nigdy do koca nie wygasy, zostay jedynie zduszone bd przytumione przez aparat pastwowo-partyjny i dominujc doktryn polityczn. Dlatego te w chwili, gdy wadze centralne saby, a dominujca ideologia wypalaa si ostatecznie, nacjonalizmy odrodziy si i zajy pustk pozosta po myli komunistycznej. Po drugie, czasem zwraca si uwag na to, e w chwili upadku bloku wschodniego nacjonalizmy byy celowo i wiadomie wzniecane, podsycane przez cz dotychczasowego establishmentu politycznego. To zachowanie suyo wielu celom, ale prawdopodobnie za najwaniejszy naley uzna ch utrzymania si przy wadzy co sprytniejszych aparatczykw komunistycznych, ktrzy w por wyczuli to, co niekiedy zwie si wiatrem historii bd duchem czasw, i zamiast walczy z nieuchronnym, przyczyli si do nurtu zyskujcego popularno. Ponadto zgbiajc dzieje polityczne wiata,
A. Jarosiewicz, Chin i Iran a nie Rosja gwnymi odbiorcami turkmeskiego gazu, Tydzie na Wschodzie 2010, nr 2, s. 67. 10 W. Konoczuk, Rosja uruchomia ropocig do Azji, Tydzie na Wschodzie 2010, nr 1, s. 4.
9

17

daje si zauway prawidowo, e wzrost nacjonalizmw czstokro jest poprzedzany trudnociami gospodarczymi. Wydaje si, e wspczesne Chiny nie s wolne od tej prawidowoci. W przyszoci partia komunistyczna, chcc utrzyma si u wadzy, moe przej na pozycje bardziej nacjonalistyczne. Do pewnego stopnia ju dzi mona zaobserwowa tego rodzaju transformacj. Taki rozwj wypadkw jest szczeglnie prawdopodobny z nastaniem kryzysu gospodarczego i groby niezadowolenia spoeczestwa. O wzrocie popularnoci rozmaitych idei nacjonalistycznych w Pastwie rodka wiadczy coraz wiksza liczba publikacji nacjonalistycznych. Ta swoista moda na nacjonalizm w Chinach budzi zaniepokojenie wrd wielu Rosjan, przy czym oglna prawidowo jest taka, e im kto bliej mieszka granicy rosyjskiej, tym bardziej jest zaniepokojony Chinami. W 2009 r. gonym echem w Rosji odbia si ksika Nieszczliwe Chiny, bdca zbiorem esejw piciu czoowych ideologw chiskiego nacjonalizmu. Jest to swoiste wyznanie wiary nowoczesnego chiskiego nacjonalisty. Pierwszy nakad ksiki rozszed si bardzo szybko i konieczny by dodruk. Rosjan zaniepokoiy liczne stwierdzenia wyraone przez autorw. By wymieni tylko niektre: Jeli spojrze na histori cywilizacji, to my, Chiczycy, najlepiej ze wszystkich nadajemy si do roli wiatowego lidera; Przeznaczeniem Chin jest by wielkim krajem. Z rosyjskiego punktu widzenia szczeglnie interesujcy jest z pewnoci esej niejakiego Wang Xiaodonga, ktrego rozwaania w duej mierze koncentruj si na kwestii tzw. przestrzeni yciowej dla Chiczykw. O tym pierwszym sformuowaniu Wang Xiaodong pisze nie bez racji: Ten bardzo wany i potrzebny termin przez dugi czas nie by uywany z powodu poprawnoci politycznej zachodnich naukowcw, byo to podyktowane zwizkami tego terminu z ideologi nazistowskich Niemiec. Konkluzja autora jest nadzwyczaj szczera, ale te i niepokojca: Trzewo mylcy Chiczycy powinni odrzuci wszelkie wtpliwoci i zaj si poszukiwaniem Lebensraumu. Wprawdzie otwarcie Wang Xiaodong nie wymienia adnego obszaru, ktry miaby si sta tak przestrzeni yciow dla trzewo mylcych Chiczykw, ale w innym miejscu ksiki ten sam autor opisuje swoje wraenia z podry po Rosji tymi sowy: Jake oni marnuj te ogromne bezludne obszary, te bezkresne czarnoziemy. Jakie to niesprawiedliwe! A nam jest tak ciasno11. Mona wic wywnioskowa, e wedug niego obszarem przyszej ekspansji chiskiej powinna by Rosja, zwaszcza jej wschodnia cz. d) Zmniejszajca si luka technologiczna midzy przemysem zbrojeniowym Chin i Rosji. Jest to zjawisko wysoce niepokojce z punktu widzenia Moskwy,
Wszystkie cytaty w tym akapicie za: A Gabujew, Na podbj czarnoziemu, Forum, 1415.01.2010, s. 1617.
11

18

bo dopki Rosja ma w przemyle zbrojeniowym przewag technologiczn nad Chinami, dopty moe czu si wzgldnie bezpieczna na kierunku wschodnim. Od pocztku istnienia Chiskiej Republiki Ludowej Zwizek Sowiecki posiada znaczn przewag naukowo-techniczn nad Pastwem rodka. Wikszo broni i uzbrojenia Chiczycy importowali z Kraju Rad. Co wicej, olbrzymia wikszo chiskiego przemysu zbrojeniowego powstaa dziki wsppracy z ZSRR, ktry przez cae lata 50. szkoli inynierw chiskich i dostarcza wyposaenie do nowo powstajcych chiskich fabryk broni. W latach 50. Chiny zrobiy duy postp w tej dziedzinie, ale jak si pniej okazao by to postp moliwy tylko i wycznie dziki wsparciu sowieckiemu. Kiedy na pocztku lat 60. stosunki midzy dwoma najwikszymi krajami obozu socjalistycznego drastycznie si pogorszyy, Moskwa zaprzestaa eksportu broni do Chin. Ustay rwnie dostawy specjalistycznych maszyn i urzdze produkcyjnych, a ponadto wymiana myli midzy naukowcami i inynierami obu krajw. Miao to opakane skutki dla chiskiego przemysu obronnego. Lata 60. i 70. to (z nielicznymi wyjtkami) okres zastoju w chiskim przemyle zbrojeniowym i rozwoju naukowo-technicznym. Podczas gdy Zwizek Sowiecki, Japonia, Europa Zachodnia i Stany Zjednoczone projektoway i wytwarzay coraz bardziej awangardowe systemy broni, Chiczycy nie bez trudnoci produkowali na licencji bro pochodzenia sowieckiego zaprojektowan jeszcze w latach 50. XX w. Pekin, doskonale wiadomy swego zacofania w tej dziedzinie, stara si nielegalnie, przy pomocy wywiadu, pozyska wiedz i projekty techniczne z zagranicy. Skupiono si gwnie na pozyskiwaniu nowej broni sowieckiej za porednictwem pastw trzecich. W ten sposb ChRL sklonowaa m.in. czog T-72, bojowy wz piechoty BMP-1, wyrzutnie rakietowe typu BM-21 Grad, przeciwpancerne kierowane pociski rakietowe Malutka czy przenone przeciwlotnicze zestawy rakietowe typu Striea-2. W latach 80. dziki odpreniu z Zachodem Pastwu rodka udao si pozyska legaln drog kilkanacie w miar nowoczesnych wwczas systemw broni, jak np. migowce Super Frelon i Dauphine (produkowane na licencji francuskiej w Chinach jako odpowiednio Z-8 i Z-9) czy woskie zestawy przeciwlotnicze Aspide. Jednak wydarzenia na placu Tiananmen z 1989 r. oraz rozpad ZSRR w 1991 r. spowodoway, e Zachd przesta by zainteresowany podnoszeniem poziomu technicznego chiskiego przemysu obronnego. Po 1989 r. pastwa szeroko pojtego Zachodu wprowadziy obowizujce do dzi embargo na dostawy broni i uzbrojenia do Chin. Prby jego zniesienia, podjte gwnie przez Francj na pocztku XXI w., ktra naciskaa Uni Europejsk na rozlunienie embarga, skoczyy si niepowodzeniem, rwnie ze wzgldu na bardzo stanowczy sprzeciw Biaego Domu. Na szczcie dla Chin pieriestrojka i rozpad ZSRR otworzyy now kart w sto-

19

sunkach radziecko-chiskich. Wieloletni kryzys gospodarczy, jaki ogarn Federacj Rosyjsk w latach 90. XX w., rwnie odbi si mocno na rozbudowanym ponad miar przemyle zbrojeniowym. Zamwienia wojska rosyjskiego spady drastycznie. Rosyjskie zakady zbrojeniowe, eby przetrwa, zmuszone byy eksportowa za granic. Tymczasem ostatni dekad XX w. charakteryzowao zmniejszenie zamwie wojskowych w skali oglnowiatowej, co byo spowodowane kocem zimnej wojny i ciciami budetowymi. Jednym z nielicznych pastw, ktre byo ywo zainteresowane importem rosyjskiej broni, byy wanie Chiny. By to ukad oboplnie korzystny. Zakady przemysu zbrojeniowego Federacji Rosyjskiej przeyy gbok zapa lat 90. w duym stopniu wanie dziki eksportowi produkowanych przez siebie wyrobw do Chin. Pekin rwnie na tym skorzysta, podnoszc poziom zaawansowania technicznego swoich si zbrojnych i zakadw przemysu zbrojeniowego12. W latach 90. Chiny nabyy w Rosji wiele dosy nowoczesnych systemw broni, jak np. samoloty bojowe Su-27 i Su-30 MKK (tylko do 2005 r. zakupiono a 178 egzemplarzy owych samolotw), okrty podwodne o napdzie konwencjonalnym typu 626 i 877 (w sumie 12 sztuk), systemy obrony przeciwlotniczej S-300 (przynajmniej 15 baterii)13 i wiele innych awangardowych broni. Co wicej, Chiczycy zakupili rwnie wiele licencji na produkcj broni zaprojektowanej w Rosji, co, podobnie jak w latach 50., znacznie podnioso poziom zaawansowania technicznego chiskiego przemysu obronnego. Przykadowo, oprcz zakupu systemw S-300 w Rosji, Chiczycy zakupili licencj na ich produkcj u siebie. Obecnie Chiny wasnymi siami produkuj zmodyfikowane zestawy S-300 pod nazwami HQ-10 i HQ-18. Pekin zakupi te licencj na produkcj samolotw Su-27, wytwarzanych w Chinach pod nazw J-11. Nawet rodzime chiskie projekty systemw broni nierzadko korzystaj z importowanych urzdze i podzespow z Rosji. Tak dzieje si z rosyjskimi silnikami AL-31FN i RD-93, w ktre wyposaone s nowe i stosunkowo nowoczesne chiskie samoloty bojowe J-10 i FC-1. Bez wsppracy ze strony Rosji i rosyjskich konstruktorw Chiczycy nie osignliby znaczcych sukcesw w opracowywaniu i wytwarzaniu zaawansowanych technologicznie broni speniajcych wymagania wspczesnego pola walki. Wsppraca ta dobrze ukadaa si przez caa lata 90. XX w. i przez pierwsze lata wieku nastpnego. Jednak ostatnio sytuacja pod tym wzgldem zmienia si drastycznie. Eksport rosyjskiej broni i uzbrojenia do Pastwa rodka od kilku lat wyranie si zmniejsza. Punktem przeomowym by 2007 r., kiedy wynosi on zaledwie okoo 1250 mln dolarw, podczas gdy rok wczeniej osign warto niemal 3500 mln dolarw14.
12 M. Barabanov, Chinas Military Modernization: The Russian Factor, Moscow Defense Brief 2009, no. 4, http://mdb.cast.ru/subscribe/info/ [dostp 25.04.2010 r.]. 13 Rosja zakoczya dostawy S-300 do Chin, http://www.altair.com.pl/start-4365 [dostp 25.04.2010 r.]. 14 China, Russia: Closing the Technology Gap, www. stratfor.com [dostp 25.04.2010 r.].

20

Jakie s przyczyny tego zjawiska? Najkrcej mwic, mona wyrni dwa gwne powody zmniejszajcego si eksportu rosyjskiego uzbrojenia do Chin: Moskwa nie jest ju tak zainteresowana sprzeda wyrobw swojego przemysu zbrojeniowego do Chin jak dawniej. Rosyjski sektor przemysu obronnego najgorszy okres ma za sob. Od pocztku XXI w. zamwienia ze strony rodzimych si zbrojnych rosn w stabilnym, kilkunastoprocentowym tempie rocznie. Oczywicie, wci sytuacja jest daleka od optymalnej, ale niewtpliwie rosyjskie zakady przemysu obronnego nie znajduj si ju pod cian, tak jak to miao miejsce w ostatniej dekadzie ubiegego stulecia. Ronie rwnie eksport rosyjskiej broni i uzbrojenia do innych pastw. Szczeglnie obiecujce pod tym wzgldem s Indie, Iran i Wenezuela z wszystkimi tymi pastwami Rosja w ostatnich latach zawara liczne lukratywne umowy na eksport rozmaitych systemw broni. Rynek chiski nie jest ju wic tak wany dla rosyjskich koncernw zbrojeniowych. Chiczycy nie s zainteresowani zakupem rosyjskiej broni tak jak dawniej. Jeszcze przed dziesiciu laty byli skonni kupi prawie kad rosyjsk bro, obecnie wyraaj zainteresowanie zakupem tylko najbardziej nowoczesnych i awangardowych systemw broni. Na to z kolei nie chce zgodzi si Moskwa, co nie moe dziwi, bo sprzedajc najnowoczeniejsze uzbrojenie, Rosja szybko utraciaby przewag militarn nad Chinami, co nie ley w interesie byego supermocarstwa. Rosjanie, owszem, godz si na sprzeda naprawd nowoczesnej broni, ale tylko Indiom, ktre w aden sposb nie zagraaj Federacji Rosyjskiej i stanowi wrcz przeciwwag dla Chin. Zreszt take eksport zaawansowanego technicznie rosyjskiego uzbrojenia do Indii nie jest pozbawiony restrykcji, obostrze i wyjtkw. Spore niezadowolenie na Kremlu wywoao nielegalne skopiowanie niektrych rosyjskich broni zakupionych wczeniej przez Chiny. W 2009 r. doszo do konfliktu midzy Moskw a Pekinem w sprawie samolotu J-11B. Rosjanie zarzucili Chiczykom kradzie wasnoci intelektualnej poprzez nielegalne skopiowanie i produkowanie rosyjskiego samolotu Su-27SK pod chisk nazw J-11B. Ten czyn, zdaniem strony rosyjskiej, godzi w prawa koncernu Suchoj producenta samolotw Su-27. Wprawdzie konflikt zosta zaagodzony, Chiny zobowizay si nie kopiowa nielegalnie broni produkcji rosyjskiej15, ale w dziaaniach strony rosyjskiej wci mona dostrzec du nieufno w stosunku do Pekinu16.
15 16

ChRL nie bdzie kopiowa rosyjskiego uzbrojenia, http://www.altair.com.pl/start-2229 [dostp 25.04.2010 r.]. Zob.: Rosyjsko-chiskie rozmowy o Su-33, http://www.altair.com.pl/start-2654 [dostp 25.04.2010 r.].

21

Nie powinno to nikogo dziwi. Kreml obawia si wzrostu potencjau bojowego chiskich si zbrojnych. Jest to proces, ktremu bardzo trudno zapobiec. 20 lat temu rnica midzy zaawansowaniem technologicznym broni produkcji radzieckiej/rosyjskiej nad broni produkcji chiskiej bya bardzo dua; 10 lat temu bya dua. Obecnie mona mwi o pewnej przewadze Rosji w tej materii nad Chinami. Wszystko wskazuje na to, e za 10 lat technologiczna przewaga Federacji Rosyjskiej nad ChRL bdzie niewielka, a za 20 lat zupenie zaniknie. W 2030 r. trudno bdzie powiedzie, ktre siy zbrojne, rosyjskie czy chiskie, s bardziej awangardowe i lepiej wyposaone. Wielce symptomatyczne s w tym kontekcie sowa Davida Szadyego, byego szefa kontrwywiadu USA, ktry mwic o chiskim postpie technicznym (dokonywanym czciowo w oparciu o wykradanie technologii zagranicznych), stwierdzi, e w dwa, trzy lata Chiny dokonuj czego, na co normalnie potrzeba dekady17. Nawet jeeli troch przesadzi, to niewiele. Chiskie siy zbrojne i przemys obronny nadal ustpuj nowoczesnoci i zaawansowaniem technicznym Rosji i szeroko rozumianemu Zachodowi, ale owa luka z roku na rok jest coraz mniejsza i nic nie wskazuje na to, eby trend ten mia ulec odwrceniu. Rozpatrujc ca kwesti z historycznego punktu widzenia, nasuwa si przypuszczenie, e integralnoci terytorialnej i niezawisoci Rosji bardziej zagraaj Chiny ni jakiekolwiek inne pastwo z zachodniego czy islamskiego krgu kulturowego. Tymczasem wydaje si, e obecne wadze rosyjskie czciej strasz spoeczestwo przed niebezpieczestwem pyncym z Zachodu (zwaszcza ze strony USA) czy z poudnia, ze strony tzw. wojujcego islamu. W przeszoci za wszelkie prby podbicia czy podporzdkowania sobie Rosji wychodzce z kierunku zachodniego koczyy si spektakularnymi klskami. Tak byo w 1612 r., w 1812 r. oraz w czasie I i II wojny wiatowej. W przeszoci jedynie Mongoom, ktrzy najechali na Ru w XIII w. ze wschodu, udao si podporzdkowa wikszo ksistw ruskich, i to na wiele dziesicioleci. W przeszoci Rosji udawao si odeprze wielkie najazdy na swoje terytorium gwnie dlatego, e dysponowaa dwoma wielkimi przewagami nad swoimi adwersarzami: olbrzymim terytorium i olbrzymimi zasobami ludnociowymi. Olbrzymie terytorium dawao Rosji rwnie olbrzymi gbi operacyjn, co bardzo pomogo Rosjanom odeprze wojska Napoleona i Hitlera. Przewaga ludnociowa umoliwia Rosji wystawianie coraz to nowych wojsk, czemu nie mogli sprosta napoleoska Francja, kajzerowskie Niemcy czy hitlerowska III Rzesza. W jakimkolwiek ewentualnym przyszym konflikcie z Chinami Rosja bdzie dysponowaa ju tylko przewag wynikajc z gbi operacyjnej. Dlatego z punktu
K. Godlewski, Czas cyberwywiadu, Dziennik. Polska, wiat, Europa, http://dziennik.pl/swiat/ article135478/Czas_cyberwywiadu.html [dostp 25.04.2010 r.].
17

22

widzenia Kremla tak istotne jest utrzymanie przewagi technicznej i jakociowej rosyjskiej armii nad jej chiskim odpowiednikiem, bo przewag w zasobach ludzkich, i to gigantyczn, dysponuj Chiny.

Robert Jakimowicz Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

SZANGhAjSKA ORGANIZACjA WSPPRACY WYMIAR GOSPODARCZY

Szanghajska Organizacja Wsppracy (SOW) jest organizacj regionaln, grupujc obecnie takie pastwa, jak: Rosja, Chiny, Kazachstan, Uzbekistan, Tadykistan i Kirgistan. Na prawach obserwatorw w jej pracach uczestnicz: Iran, Indie, Pakistan i Mongolia (Mongolia uzyskaa status obserwatora ju w 2004 r., natomiast pozostae wymienione pastwa w 2005 r.1). Ponadto dwa pastwa posiadaj status partnerw dialogu z SOW Biaoru i Sri Lanka, a cztery podmioty status goci: Afganistan, Stowarzyszenie Narodw Azji Poudniowo-Wschodniej (ASEAN), Wsplnota Niepodlegych Pastw (WNP) i Turkmenistan. Szanghajska Organizacja Wsppracy zostaa utworzona na spotkaniu w Szanghaju w dniach 1415 czerwca 2001 r. z przeksztacenia organizacji piciu pastw, tzw. Szanghajskiej Pitki Chin, Rosji, Kazachstanu, Tadykistanu i Kirgistanu, do ktrej doczy Uzbekistan, a ktra zostaa powoana pi lat wczeniej, tj. w 1996 r., z myl o uregulowaniu wielu problemw, m.in. granicznych pomidzy uczestnikami forum, w tym demilitaryzacji granicy pomidzy Chinami i Federacj Rosyjsk2. W roku powstania SOW oprcz gwnego obszaru dziaa organizacji, wyraajcego dugoterminowe interesy jej dwch najwaniejszych pastw czonkowskich, tj. Rosji i Chin, dotyczce wsppracy z krajami regionu w kwestiach granicznych, bezpieczestwa wojskowego i zwalczania wsplnych zagroe: midzynarodowego terroryzmu, separatyzmu, islamskiego radykalizmu i handlu narkotykami okrelone zostay paszczyzny wsppracy w zakresie energetyki, ekonomii oraz przemysu i handlu. Te paszczyzny z kolei, w odrnieniu od Federacji Rosyjskiej, zaczy stawa si priorytetowe dla Chin, o czym
A. Scheineson, The Shanghai Cooperation Organization Council on Foreign Relations, http://www. cfr.org/publication/10883/shanghai_cooperaion_organization.html [dostp 25.06.2010 r.]. 2 L. Swiridow, Prezydent Rosji zbiera liderw krajw SzOW i BRIC, RIA Nowosti, 15.06.2009, http://leonidswiridow.blog.onet.pl/Prezydent-Rosji-zbiera-liderow,2.ID380811825,n [dostp 1.04.2010 r.]; A. Scheineson, op. cit.
1

24

wiadczya wysunita przez nie propozycja dotyczca regularnych spotka ministrw gospodarki pastw czonkowskich i stworzenia udogodnie we wzajemnym handlu na lata 200120103. Ta zasadnicza zmiana strategii Pekinu zostaa w duym stopniu spowodowana zmian sytuacji w regionie Azji Centralnej, zwaszcza po 11 wrzenia 2001 r., kiedy jej peryferyjny status przeksztaci si w status o znaczeniu strategicznym4. Dominujcymi pastwami w SOW od pocztku jej istnienia s, niewtpliwie, Rosja i Chiny, o czym decyduj w zasadzie trzy czynniki: obszar terytorialny, liczba ludnoci i PKB. Powierzchnia Federacji Rosyjskiej wynosi 17 980 242 km2, a Chiskiej Republiki Ludowej 9 640 821 km2. Natomiast powierzchnia pozostaych pastw czonkowskich przedstawia si nastpujco: Kazachstan 2 724 900 km2, Uzbekistan 447 400 km2, Kirgistan 199 951 km2, Tadykistan 143 100 km2. Liczba ludnoci ChRL osigna w 2008 r. 1 mld 321 mln. Federacja Rosyjska na pocztku 2010 r. liczya 141 mln 927 tys. obywateli. W pozostaych krajach czonkowskich sytuacja wyglda nastpujco: Uzbekistan 27 mln 606 tys. (pocztek 2010 r.), Kazachstan 16 mln 196 tys. (2010 r.), Tadykistan 7 mln 100 tys. (2007 r.), Kirgistan 5 mln 357 tys. (2008 r.). PKB Chin za 2009 r. wedug wartoci nominalnej i parytetu siy nabywczej wynioso 4 bln 908 mld 982 mln USD (8 bln 765 mld 240 mln USD), a Federacji Rosyjskiej 1 bln 229 mld 227 mln USD (2 bln 109 mld 551 mln USD). O wiele skromniejsze jest PKB pozostaych pastw czonkowskich SOW: Kazachstanu 109 mld 273 mln USD (177 mld 545 mln USD), Azerbejdanu 43 mld 111 mln USD (74 mld 734 mln USD), Uzbekistanu brak danych wedug wartoci nominalnej (71 mld 501 mln USD), Tadykistanu 4 mld 982 mln USD (brak danych wedug parytetu siy nabywczej), Kirgistanu 4 mld 570 mln USD (brak danych wedug parytetu siy nabywczej)5. Federacja Rosyjska i Chiska Republika Ludowa jako pastwa dominujce kieruj si odmiennymi motywami wobec SOW. Dla Rosji stanowi ona przede wszystkim istotn platform dla koordynacji interesw rosyjsko-chiskich. SOW jako organizacja midzynarodowa nie obejmuje krajw zachodnich i jest niezwykle wana jako podstawa dla szerszej wsppracy z innymi niezachodnimi aktorami sceny midzynarodowej, szczeglnie z Indiami, ktre, jak zostao
3 Szanghajska Organizacja Wsppracy. Regionalizm rodkowoazjatycki, http://www.mierzejewski.or.pl/ teksty/sow.pdf [dostp 1.04.2010 r.]. 4 V. Paramonow, A. Strokom, O. Stolpovsky, Stages of Chinas Economic Policy in Central Asia, Central Asia and the Cucasus 2010, vol. 11, issue 1, s. 112. 5 Lista Midzynarodowego Funduszu Walutowego. Kraje w PKB (PPP parytet siy nabywczej) i PKB (warto nominalna), Wikipedia, wolna encyklopedia, s. 18, za: Report for Selected Countries and Subjects Gross Domestic Product Based on Purchasing-Power-Parity; Gross Domestic Product (2009), The World Bank: World Development Indicator Database [on line], www.imf.org/external/pubs/ft/ weo/2010/01/weodata/index/aspx.

25

wspomniane na pocztku, maj status obserwatora6. Naley take podkreli, e powstanie Szanghajskiej Pitki, przeksztaconej nastpnie w SOW, peni niezwykle wan rol amortyzatora tar rosyjsko-chiskich, z czego doskonale zdaj sobie spraw obie strony. Politycy rosyjscy maj wiadomo, e nie s w stanie powstrzyma rozwoju stosunkw bilateralnych Chin z Kazachstanem, Azerbejdanem, Uzbekistanem i Tadykistanem, byymi republikami radzieckimi. Ich rozwj, take na paszczynie multilateralnej, przy akceptacji rosyjskiego partnera, przynosi obu stronom wymiernie o wiele mniejsze straty ni w kontekcie bezpardonowej rywalizacji, w ktrej Moskwa poniosaby ogromne koszty, na ktre jej po prostu nie sta. Ponadto Rosja postrzega SOW jako rozwijajcy si sojusz polityczno-militarny w przeciwiestwie do ChRL, ktra widzi j raczej jako stref wsppracy gospodarczej7. Dziki Organizacji Chiny o wiele atwiej mog wchodzi ze swoimi towarami na rynki Kazachstanu, Azerbejdanu, Uzbekistanu i Tadykistanu, a znaczenie zasobw energetycznych i innych wanych bogactw posiadanych przez te kraje ronie z roku na rok dla dynamicznie rozwijajcej si gospodarki chiskiej, co z kolei jest rdem walki konkurencyjnej zwizanej z wydobyciem i transportem owych bogactw8. Przy tym, co naley podkreli, gospodarka chiska, rozwijajca si dynamicznie od 1979 r. po dzie dzisiejszy, jest o wiele atrakcyjniejszym partnerem dla pozostaych azjatyckich pastw czonkowskich SOW ni Federacja Rosyjska. W tym miejscu trzeba zaznaczy, e obecny etap stosunkw ChRL z pastwami czonkowskimi SOW oraz Turkmenistanem, poza Federacj Rosyjsk, po upadku Zwizku Radzieckiego jest trzecim etapem. Pierwszy obejmowa pocztek lat 90. i charakteryzowa si nadzwyczaj ostronym zachowaniem Chin wobec pastw Azji Centralnej i nawizywaniem z nimi pierwszych kontaktw handlowych. W tym czasie Azja Centralna nie zajmowaa wanego miejsca w strategii zagranicznej Chin, poniewa dugoterminowe interesy Pekinu w regionie nie miay ani sprecyzowanego ksztatu, ani moliwoci ekonomicznych, polityczno-dyplomatycznych czy innych dla zyskania dostpu do tego regionu. Poza tym Chiny w dalszym cigu traktoway Azj Centraln jako stref wycznych interesw Moskwy i nie chciay blokowa normalizacji stosunkw chisko-rosyjskich9. W tym czasie handlowe kontakty Chin z regionem rozwijay si spontaniczne. Drugi etap stosunkw ChRL z krajami Azji
D. Kerr, Central Asian and Russian Perspectives on Chinas Strategic Emergence, International Affairs January 2010, vol. 86, no. 1, s. 148. 7 S. Turner, Russia, China and a Multipolar World Order: The Danger in the Undefined, Asian Perspective 2009, vol. 33, no. 1, s. 174. 8 D. Kerr, op. cit., s. 133. 9 V. Paramonow, A. Strokom, O. Stolpovsky, op. cit., s. 107.
6

26

Centralnej obejmowa okres od poowy lat 90. do powstania w 2001 r. SOW. W tym czasie Chiny byy coraz bardziej zainteresowane dostpem do surowcw energetycznych w Azji Centralnej, szczeglnie w Kazachstanie, oraz paceniem za nie chiskimi produktami na tamtejszych rynkach, ktrych populacja liczya w przyblieniu 55 mln osb. To zwikszone zainteresowanie zwizane byo z realizowanym przez Pekin programem przyspieszonego rozwoju centralnych i zachodnich regionw ChRL, szczeglnie Autonomicznego Regionu Xinjang-Uighur10. I wreszcie trzeci etap, ktry, jak zostao wspomniane, rozpocz si w roku powstania SOW i trwa po dzie dzisiejszy, mona uwaa za pocztek agodnej ekspansji gospodarczej Chin w krajach Azji Centralnej. Pekin jest szczeglnie zainteresowany uzyskaniem dostpu do bogatych rde surowcw regionu oraz jego moliwociami tranzytowymi11. Gospodarczy wymiar SOW zacz rozwija si od momentu utworzenia Organizacji. W dniach 1314 wrzenia 2001 r. w Ama-Acie doszo do pierwszego spotkania szefw rzdw pastw czonkowskich, na ktrym zostay omwione kwestie regionalnej wsppracy handlowo-gospodarczej oraz podpisano Memorandum na temat podstawowych celw i kierunkw regionalnej wsppracy gospodarczej i uruchomiono proces zwizany ze stworzeniem sprzyjajcych warunkw w dziedzinie handlu i inwestycji. W maju 2002 r. odbyo si pierwsze posiedzenie ministrw gospodarki i handlu pastw czonkowskich SOW, a w listopadzie tego roku pierwsze posiedzenie ministrw transportu, na ktrym zostay omwione problemy i perspektywy rozwoju transgranicznych przewozw na obszarze terytorialnym SOW12. Opracowanie i praktyczn realizacj decyzji powierzono wielu fachowym grupom roboczym, m.in. do spraw: rozwoju potencjau tranzytowego, nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, dostosowania technicznych regulaminw, standardw i procedur oceny zgodnoci, kompleksu paliwowo-energetycznego, wsppracy celnej, handlu elektronicznego, wspomagania inwestycji, przygotowania propozycji dotyczcych porzdku ksztatowania i funkcjonowania Funduszu Rozwoju SOW, turystyki, gospodarki wiejskiej13.
Ibidem, s. 108. Ibidem. 12 . . , : , Mo 2009, s. 113114. 13 Ibidem.
10 11

27

W dniu 23 wrzenia 2003 r., na posiedzeniu rady szefw rzdw pastw czonkowskich SOW w Pekinie, zosta zatwierdzony Program wielostronnej wsppracy handlowo-gospodarczej. W dokumencie tym odnotowano cele, zadania i metody ich realizacji w dugoterminowej perspektywie, bo a do 2020 r. Na podobnym, wrzeniowym posiedzeniu w 2004 r. w Biszkeku, stolicy Kirgistanu, zosta zatwierdzony Plan przedsiwzi w realizacji programu wielostronnej wsppracy handlowo-gospodarczej pastw czonkowskich SOW, ktry obj spis 127 konkretnych projektw wsppracy w 11 rnych dziedzinach. Natomiast w padzierniku 2005 r. rzdy pastw czonkowskich zatwierdziy mechanizm realizacji powyszego planu. Wwczas zostaa podkrelona konieczno zorganizowania wsppracy w dziedzinie zagospodarowania pokadw ropy naftowej i gazu, budowy ropocigw i gazocigw, a take rozwoju wspdziaania w dziedzinie wysokich technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych14. W latach 20022004 warto obrotw handlowych ChRL z azjatyckimi czonkami SOW i Turkmenistanem sukcesywnie wzrastaa i bya o wiele wysza ni w poprzednim okresie, tj. w latach 19922001. W omawianym okresie w przypadku Kazachstanu, wedug chiskich danych statystycznych, warto wzajemnych obrotw handlowych wzrosa z 369 mln USD w 1992 r. do najwyszego poziomu 1 mld 557 mln USD w 2000 r., przy dodatnim saldzie po stronie Kazachstanu. W tym czasie warto obrotw handlowych z Uzbekistanem wzrosa z 40 do 200 mln USD, z Kirgistanem ze 100 do 200 mln USD, z Tadykistanem i Turkmenistanem zazwyczaj nie przewyszaa poziomu od 10 do 20 mln USD15. Natomiast warto obrotw chisko-kazachskich wyniosa w 2002 r. 1 mld 954 mln USD, w 2003 r. 3 mld 291 mln USD, a w 2004 r. 4 mld 980 mln USD. Natomiast z Uzbekistanem w 2002 r. bya nisza ni w 2000 r., osigajc poziom 131 mln USD, w 2003 r. osigna poziom 347 mln USD, a w 2004 r. 575 mln USD. W przypadku obrotw chiskokirgiskich bya ona wysza w 2004 r., gdy osigna 602 mln USD. O wiele skromniej wygldaa warto obrotw handlowych Chin z Tadykistanem i Turkmenistanem. Wyniosa ona w 2004 r. odpowiednio prawie 69 mln USD i okoo 99 mln USD16. Dane te wyranie wskazuj na radykaln zmian sytuacji w dynamice obrotw handlowych ChRL z azjatyckimi czonkami SOW i Turkmenistanem. W kolejnych latach zwikszaa si rwnie warto obrotw handlowych Chin z krajami Azji Centralnej. O ile w 2001 r., jak wynika z poIbidem. . . , [w:] , . . . . , Moa 2006, s. 93. 16 Ibidem.
14 15

28

niszej tabeli, ich warto wyniosa 1 mld 478 mln USD, o tyle w 2008 r. osigna 20 mld 170 mln USD. Zatem warto obrotw wzrosa 13,6 razy.
handel ChRL z krajami Azji Centralnej (20012008) Rok 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Obroty handlowe w mln USD 1478 2798 3305 (4100) 4337 (5848) 8297 (10 294) 10 796 (13 350) 16 038 (20 576) 20 170 (27 845) Eksport Chin do AC w mln USD 856 1569 1911 2545 4713 6338 9571 11 553 Import Chin z AC w mln USD 622 1229 1394 1792 3584 4458 6467 8617

rdo: V. Paramonow, A. Strokom, O. Stolpovsky, Stages of Chinas Economic Policy in Central Asia, Central Asia and the Cucasus 2010, vol. 11, issue 1, s. 115. [Liczby dotyczce obrotw handlowych za lata 20032008 s danymi Ministerstwa Handlu ChRL. Mniejsze kwoty s ujte w statystycznych tablicach wolumenu krajw regionu, tzw. handlu wahadowego.]

Zdecydowanie korzystniej w pierwszej poowie obecnej dekady XXI w., w porwnaniu z ChRL, wygldaa warto obrotw Federacji Rosyjskiej z pastwami Azji Centralnej, czonkami SOW i Turkmenistanem. Warto obrotw handlowych rosyjsko-kazachskich wyniosa w 2002 r. 4 mld 349 mln USD, w 2003 r. 5 mld 754 mln USD, a w 2004 r. 8 mld 124 mln USD. Na drugim miejscu w 2004 r. znalazy si obroty handlowe Rosji z Uzbekistanem 1 mld 379 mln USD, nastpnie z Kirgizj 416 mln USD, Turkmenistanem 285 mln USD i Tadykistanem 258 mln USD17. Wiksza warto obrotw handlowych Rosji z czonkami SOW, w porwnaniu z ChRL, wynikaa prawdopodobnie z wczeniejszych powiza gospodarczych tych pastw w okresie istnienia Zwizku Radzieckiego, w skad ktrego wchodziy one jako republiki przez kilkadziesit lat, oraz intensywnej polityki wadz rosyjskich, realizowanej w ramach koncepcji tzw. bliskiej zagranicy, do ktrej Federacja Rosyjska zalicza wszystkie niepodlege pastwa wyonione z ZSRR. Naley w tym miejscu take zaakcentowa obawy zarwno krajw Azji Centralnej, jak i Federacji Rosyjskiej zwizane z przysz chisk ekspansj gospodarcz. Wyrazem tych obaw stao si odwlekanie terminu stworzenia Strefy Wolnego Handlu, ktry zosta uwzgldniony w Programie wielostronnej wsppracy handlowo-gospodarczej do 2020 roku. Chiny, nie mogc przeama wspomnianych obaw, zawary dwustronne porozumienia o stworzeniu
17

Ibidem, s. 96.

29

takich stref przynajmniej w skromnych rozmiarach. Na przykad na granicy Kazachstanu z Chinami stworzono kilka nieduych stref wolnego handlu18. Niemniej jednak strona chiska konsekwentnie podkrelaa, e swobodny ruch kapitaw, towarw i ludzi jest konieczny na obszarze SOW dla polepszenia spoeczno-gospodarczych warunkw ycia. Faktycznie, potok tanich towarw, jak podkrela tadycki ekonomista Ch. Umarow, pomg Tadykistanowi w walce z bied. Wedug danych za lata 20052006 dziki dostpnoci wspomnianych towarw procent biedniejszej ludnoci w oglnej strukturze demograficznej Tadykistanu obniy si z 83,4% do 64%. Jak dalej zaznacza Umarow, rezultat ten moe okaza si pozytywny tylko w krtkiej perspektywie, a w dugoterminowej chiska ekspansja handlowa prawdopodobnie doprowadzi do dalszego obnienia produkcji przemysowej, co oznacza utrwalenie statusu krajw Azji Centralnej jako surowcowych dodatkw dla Chin19. Niemniej jednak w warunkach opracowania i realizacji midzynarodowych programw integracji produkcyjnej i naukowo-technicznej oraz tworzenia wsplnych przedsiwzi (joint ventures) oraz organizacji pojawi si oglne interesy gospodarcze SOW. Zatem realna integracja gospodarcza SOW musi wyj daleko poza ramy samej strefy wolnego handlu20. W 2007 r. rozpoczto praktyczn faz realizacji dwch pilotaowych projektw w dziedzinie transportu: Synchroniczna realizacja budowy drg samochodowych Wogograd Astracha Atyran Bejneu Kungrad i Aktau Bejneu Kungrad w skadzie midzynarodowej trasy transportowej z budow mostu przez rzek Kigacz, Rozwj transportowej trasy samochodowej Osz Sarytasz Irkesztam Kaszgar, Bratstwo Duszanbe Karamyk Irkesztam Kaszgar z budow w miecie Kaszgar terminalu przeadunkowego dla multimodalnych przewozw. W dziedzinie nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych przystpiono do realizacji pilotaowego projektu Organizacja wspdziaania transgranicznego z wykorzystaniem elektronicznego podpisu cyfrowego pastw czonkowskich SOW. Oprcz tego kraje przystpiy do uzgodnienia projektu Szybkiej magistrali informacyjnej Szanghajskiej Organizacji Wsppracy21. Istotn rol w realizacji pilotaowych projektw miay odegra powoane przy SOW struktury nierzdowe, takie jak: Rada Handlowa i Zjednoczenie Midzybankowe. Ich zadanie miaa stanowi mobilizacja zasobw inwesty. . , op. cit., s. 117. Ibidem, s. 117118. 20 . A. , [w:] , s. 100. 21 . . , op. cit., s. 114115.
18 19

30

cyjnych. Rozpoczto take prace nad stworzeniem Funduszu Rozwoju SOW. Na realizacj serii projektw infrastrukturalnych w krajach Azji rodkowej Chiny wydzieliy w 2004 r. niskooprocentowane rodki kredytowe w wysokoci 900 mln USD22. Ponadto w wymianie pogldw midzy rzdami, krgami przedsibiorcw i finansistw pastw czonkowskich SOW istotn rol odgrywaj takie platformy, jak: Euroazjatyckie Forum Gospodarcze, organizowane przez Sekretariat SOW, ESKATO i Bank Rozwoju Chin, otwarty w Spijanie w listopadzie 2005 r., Handlowo-Przemysowe Forum SOW w Szanghaju (czerwiec 2006 r.), Bajkalskie Forum Gospodarcze, przeprowadzane corocznie od 2003 r., Targi w Urumczi23. Uruchomiony zosta take portal internetowy Regionalna Wsppraca Gospodarcza Szanghajskiej Organizacji Wsppracy (http://www.sco-ec.gov.cn/ crweb/index_scoec.jsp), ktry dostarcza informacji zwizanych z klimatem inwestycyjnym i baz norm prawnych pastw czonkowskich SOW. Niewtpliwie pomaga on w rozszerzaniu kontaktw midzy handlowymi krgami samych krajw czonkowskich. Rozpoczto te opracowanie Porozumienia o poszerzeniu i wsplnej ochronie inwestycji SOW24. Do wanych kierunkw wsppracy, zarwno dla pastw czonkowskich SOW, jak i dla pastw obserwatorw, naley wsppraca paliwowo-energetyczna. Jej celem jest zapewnienie bezpieczestwa energetycznego nabywcw i dostawcw. W 2006 r. strona rosyjska wysuna inicjatyw stworzenia Klubu Energetycznego Pastw Czonkowskich SOW. Propozycja zostaa przyjta, a regulamin Klubu Energetycznego zosta podpisany w 2007 r. Peni on charakter organu doradczego, skupiajcego przedstawicieli biznesu, krgw pastwowych i ekspertw do prowadzenia rozszerzonego dialogu w kwestiach bezpieczestwa energetycznego. W tym samym roku Kazachstan opracowa azjatyck strategi energetyczn, ktrej cel sprowadza si do poszukiwania rwnowagi interesw midzy producentami, konsumentami i osobami zajmujcymi si przesyem energii25. Pastwa obserwatorzy: Iran, Indie, Pakistan i Mongolia wyraziy najwiksze zainteresowanie pracami wyspecjalizowanych struktur SOW i realizacji oglnoregionalnych projektw w dziedzinie gospodarczej. W zwizku z wyraonym zainteresowaniem na szczycie SOW w 2007 r. podkrelono, e Organizacja wystpi z propozycj nawizania wsppracy z tymi krajami nie tylko w dziedzinie politycznej, ale take gospodarczej26.
Ibidem. Ibidem. 24 Ibidem, s. 116. 25 Ibidem. 26 Ibidem, s. 117.
22 23

31

Wsppraca paliwowo-energetyczna jest szczeglnie wana dla dynamicznie rozwijajcej si gospodarki chiskiej. Odkd Azja, w tym pastwa czonkowskie SOW, staa si wan baz importu ropy naftowej dla Chin, problemy bezpieczestwa pastwa chiskiego objy take, poza kwesti terroryzmu, bezpieczestwo chiskich inwestycji i dostaw surowcw energetycznych27. Do najwaniejszych sukcesw Chin na polu wspomnianej wsppracy naley zaliczy podpisanie dwustronnych porozumie energetycznych z Kazachstanem, Uzbekistanem i Turkmenistanem. Podobnie porozumienia dotyczce pomocy finansowej byy dwustronne. Prezydent Hu Jintao zoy ofert dotyczc poyczek dla czonkw SOW na szczycie 15 czerwca 2006 r. w Szanghaju, ale porozumienia zapewniajce Tadykistanowi 600 mln USD i Kirgistanowi 300 mln USD w kredytach zostay podpisane obustronnie. Brak porozumie multilateralnych wynika z niechci tych krajw do poczenia przestrzeni gospodarczej z Chinami, a ponadto oparte byy one na gospodarczej i suwerennej korzyci28. Poza niechci wzrastaa take wiadomo krajw Azji Centralnej w kategorii interesw gospodarczych, znaczenia posiadanych zasobw energetycznych i innych wanych bogactw naturalnych, co pozwalao na umiejtne wykorzystywanie konkurencyjnej walki o nie29. Na szczycie pastw czonkowskich SOW w Biszkeku, stolicy Kirgistanu, 16 sierpnia 2007 r. zgodzono si na powstanie zjednoczonego rynku energetycznego dla eksportu ropy naftowej i gazu, z ktrym rwnolegle ma mie take miejsce promocja regionalnego rozwoju poprzez preferencyjne porozumienia energetyczne30. Naley jednak podkreli w tym miejscu, e wsppraca energetyczna Azji Centralnej jest zazwyczaj prowadzona poza auspicjami SOW. Na przykad Rosja zapewnia sobie ostatnio porozumienia z kilkoma swoimi ssiadami z Azji Centralnej dotyczce zbudowania dwch rurocigw gazowych. Natomiast Chiny buduj obecnie rurocig ropy naftowej z Morza Kaspijskiego do zachodnich Chin przez Kazachstan, a w 2006 r. inny rurocig rozpocz przesyanie ropy naftowej pomidzy obu krajami31. Sytuacja ta, oczywicie, nie sprzyjaa wielostronnej wsppracy energetycznej SOW. Niemniej jednak w 2008 r. kazachski premier Karim Massimow, czynic aluzj do zbliajcego si spotkania ministrw energetyki SOW, zapewni, e istniejcy system rurocigw w przestrzeni SOW, czcy Rosj, pastwa Azji Centralnej i Chiny, jest powan podstaw dla powstania zjednoczonej przestrzeni energetycznej SOW. Nastpnie wyrazi nadziej, e projekty dotyczce powstania zjednoD. Kerr, op. cit., s. 139. Ibidem, s. 147. 29 Ibidem, s. 133. 30 A. Scheineson, op. cit. 31 Ibidem.
27 28

32

czonego rynku energetycznego i wsplnego korytarza transportowego SOW mogyby si sta wyranymi przykadami globalnego zblienia w zdefiniowaniu form i mechanizmw wsppracy32. W 2007 r. SOW zainicjowaa ponad 20 projektw na du skal, zwizanych z transportem, energi i telekomunikacj, a ponadto prowadzia regularne spotkania na temat m.in. gospodarki i bankowoci33. W Biszkeku zostao za podpisane Dugoterminowe porozumienie na temat stosunkw ssiedzkich34. Prezydent Wadimir Putin tu przed rozpoczciem szczytu obieca, e jego kraj zainwestuje 2 mld USD w Kirgistanie, dodajc, e Rosja sfinansuje tylko dobre projekty35. W tym samym roku Moskwa podpisaa umowy z Turkmenistanem i Kazachstanem, zobowizujce te pastwa do budowy gazocigu przez Morze Kaspijskie, ktrego celem jest dostarczanie gazu do Europy przez terytorium Rosji36. We wspomnianym okresie zostao podpisanych take wiele dwustronnych porozumie midzy Federacj Rosyjsk i Chinami. Na przykad w rosyjskochiskiej wsppracy inwestycyjnej osignito porozumienie w kwestii wielu duych i rednich projektw inwestycyjnych. Przewidywana warto chiskich inwestycji w Rosji do 2020 r. ma wynie do 12 mld USD37. W 2005 r. prezydenci Wadimir Putin i Hu Jintao podpisali dwustronne porozumienie o wsppracy w dziedzinie ropy naftowej i gazu oraz elektroenergetyki. Zdecydowano take o udzieleniu sobie pomocy w realizacji rosyjsko-chiskich projektw w dziedzinie ropy naftowej i gazu, wliczajc w to projekt budowy rurocigw ropy naftowej z Rosji do Chin, i projekty wsplnego zagospodarowania z ropy naftowej i gazu na terytorium obu krajw38. W 2006 r. warto rosyjsko-chiskich obrotw handlowych wyniosa wedug danych rosyjskich 33 mld USD, natomiast wedug danych chiskich 33 mld 386 mln USD39. By to zatem wyrany wzrost wartoci obrotw
Ibidem. Ibidem. 34 Spotkania na szczycie SOW odbywaj si raz w roku: 1415 czerwca 2001 r. Szanghaj (Chiny), powstanie SOW; 7 czerwca 2002 r. Sankt Petersburg (Rosja); 29 maja 2003 r. Moskwa (Rosja); 17 czerwca 2004 r. Taszkient (Uzbekistan); 5 lipca 2005 r. Astana (Kazachstan); 15 czerwca 2006 r. Szanghaj (Chiny); 16 sierpnia 2007 r. Biszkek (Kirgistan); 28 sierpnia 2008 r. Duszanbe (Tadykistan); 2009 r. Jekatierinburg (Rosja) Backrounder: Brief History of Shanghai Cooperation Organization News China View, http: news.xinuanet.com/english/2009-06/16/centent_11550837 [dostp 6.04.2010 r.]; Russia 15-16 JUN 2009 Shanghai Cooperation Organization Leaders Convene, http://www.newsahead. com/preview/2009/06/15/russia-15-16-jun-2009-shanghai.cooperation-organization [dostp 6.04.2010 r.]. Nastpny szczyt, w 2010 r., przewidziano w Taszkiencie (Uzbekistan). 35 Central Asia: SCO Leaders Focus on Energy, Security, Cooperation, http://www.rferl.org/content/ article/1078178.html [dostp 6.04.2010 r.]. 36 http://www.naleniucha.pl/books/182614-nowa-zimna-wojna-cz-ii/ [dostp 1.04.2010 r.]. 37 . , - 2005 , 2005, nr 78, s. 39. 38 Ibidem. 39 - - (17.09.2007), http://www.mid. ru/nsrasia.nsf/1083b7937ae580ae432569e7004100c2/7be547fca. Wedug Direction of Trade Statistics Yearbook 2007 warto rosyjsko-chiskich obrotw handlowych za 2006 r. wyniosa 28 622 mld USD.
32 33

33

wzajemnych w stosunku do 2001 r., czyli roku powstania SOW, w ktrym wyniosa ona 5 mld 632 mln USD40. W 2001 r. populacja w Rosji spada nieznacznie, do 142 mln, majc imigracj netto z innych czci WNP, ale przewidziany jest spadek do 123 mln w 2025 r. i by moe do 102 mln do 2050 r., co oznacza znaczce wyludnienie Syberii i Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. W tym czasie w zachodnich i centralnych Chinach mia miejsce odmienny trend. Aby zniwelowa parcie ku wschodniemu wybrzeu, wadze Chin podjy powany wysiek odwrcenia migracji ku zachodnim prowincjom wedug planu Wielkiego Zachodniego Rozwoju i Otwartej Strategii (Xibu Da Kaifa Zhanlue), ktrego wdraanie w ycie rozpoczto w 2000 r. Analitycy z Kazachstanu oceniali wwczas, e populacja zachodnich Chin pomidzy 2000 a 2005 r. wzronie o 15 mln lub okoo 4%, co stanowi redni narodow. Jednak w Xinjiangu, ktry ssiaduje z Azj Centraln, Afganistanem i Pakistanem, w tym samym czasie populacja wzrosa o 9%, co miao wynika z migracji sponsorowanej przez pastwo. Ruch ten, idcy w kierunku zachodniej granicy, jest odczuwany poza tym jako nowa strategia gospodarcza Chin i pomoc dyplomatyczna dla Azji Centralnej, prowadzca do wzrostu obecnoci planistw i robotnikw, co wynika z projektw handlowych i eksploatacyjnych41. Z chiskiego punktu widzenia najwaniejsze s te projekty, ktre otwieraj korytarze Zachd Wschd dla ruchu towarw, ludzi i zasobw. Korytarze kolejowe, drogowe, powietrzne i energetyczne, powstae albo planowane, sprzyjaj tworzeniu korzystnych warunkw politycznych i zwizanych z bezpieczestwem. Z perspektywy rodkowoazjatyckiej realizacja tych projektw, uwzgldniajcych liczebno i mobilno chiskiej populacji, wie si ze strategicznymi celami pastwa chiskiego42. Gospodarka chiska, w porwnaniu z pozostaymi gospodarkami pastw czonkowskich SOW, jest najbardziej nowoczesna, co ma odzwierciedlenie, na przykad, w strukturze obrotw handlowych. I tak w 2007 r. 52% chiskiego transportu z Rosji stanowiy mineray, wliczajc w to mineray energetyczne, i 19% produkty drzewne, podczas gdy 40% chiskiego eksportu to tekstylia (wyroby wkiennicze) i obuwie, a 30% maszyny i elektronika. Nadwyka handlowa Chin w 2007 r. wyniosa 8,8 mld USD przy obrotach towarowych 48,1 mld USD. W 2006 r. Chiny miay nadwyk handlow 3,4 mld USD przy obrotach o wartoci 12 mld USD z picioma pastwami Azji Centralnej, z ktrych Kazachstan mia udzia 8,3 mld USD i Kirgistan 2,2 mld USD.
Direction of Trade Statistics Yearbook 2007, International Monetary Found. D. Kerr, op. cit., s. 138. 42 Ibidem.
40 41

34

W Kazachstanie na struktur eksportu skadaj si zasoby surowcowe, obliczane na 37%, i metale na 43%. Jeli chodzi o struktur importu, to tekstylia i obuwie osigny 38%, a maszyny i plastyk 20%43. Dynamika obrotw handlowych z pastwami czonkowskimi SOW i Turkmenistanem niewtpliwie wie si z intensyfikacj dziaalnoci ChRL i chiskich firm w projektach inwestycyjnych. W Kazachstanie wolumen chiskich inwestycji i poyczek jest oceniany w przyblieniu na 8,5 mld USD, z czego 8 mld USD to inwestycje, a w przyblieniu 550 mln USD to poyczki. W latach 20092010 liczba chiskich poyczek moe wzrosn o kolejne 10 mld USD, wliczajc w to 5 mld USD dla KazMunaiGaz Company. To ostatnie porozumienie zostao osignite podczas wizyty prezydenta Kazachstanu w Chinach w kwietniu 2009 r. Ponadto Chiny wykupiy udziay w Kazachstanie, przede wszystkim w przemyle ropy naftowej i gazu, na ogln sum co najmniej 6,2 mld USD. W Kirgistanie wolumen chiskich poyczek i inwestycji oblicza si pomidzy 175 mln USD a 182 mln USD, z czego od 116 od 118 mln USD to poyczki, a w przyblieniu 4150 mln USD to inwestycje. Poza tym Chiny zakupiy udziay w Kirgistanie na 10 mln USD w przemyle grniczym (pole Kuru-Tegerek, rudy metalu). W Tadykistanie wolumen chiskich poyczek i inwestycji jest oceniany w przyblieniu na 640 mln USD. Oprcz tego Chiny wykupiy udziay na cakowit sum 81,6 mln USD. Na mocy umowy udzia poyczek chiskich w tadyckiej gospodarce obejmuje poyczki na sum 604 mln USD. Bezporednie inwestycje chiskie w tadyckiej gospodarce s jeszcze mae i licz od 36 do 50 mln USD. W Turkmenistanie wolumen wszystkich chiskich poyczek i inwestycji w tamtejsz gospodark liczy troch wicej ni 1,1 mld USD, obejmujc w przyblieniu 700 mln USD w poyczkach i w przyblieniu 450 mln USD w inwestycjach. Niektre rda finansowe ChRL w Turkmenistanie (w przyblieniu 200 mln USD, tj. okoo 1,5 mld juanw) s podawane w narodowej walucie Chin. W czerwcu 2009 r. turkmeski prezydent Berdymukhammedov i wicepremier ChRL Li Kejiang podpisali komplet porozumie, zgodnie z ktrymi Pekin udzieli Ashghabadowi dodatkowych poyczek celowych na kwot 3 mld USD na rzecz zagospodarowania najwikszego pola gazowego w kraju Poudniowego Iolotanu. W Uzbekistanie wolumen chiskich inwestycji i poyczek wynosi w przyblieniu 365 mln USD, okoo 170 mln USD w poyczkach i w przyblieniu 195 mln USD w inwestycjach44.
43 44

Ibidem, s. 139. V. Paramonow, A. Strokom, O. Stolpovsky, op. cit., s. 113114.

35

Jak wida z powyszego, wiatowy kryzys finansowy, ktry wybuch w drugiej poowie 2008 r. w Stanach Zjednoczonych, nie wpyn na chiski system finansowy, ktry zosta przed nim skutecznie ochroniony. Oczywicie celowe poyczki i inwestycje, cho bilateralne, byy realizowane, jak to podkrelano w Chinach, w ramach funkcjonowania Szanghajskiej Organizacji Wsppracy. Jednak zwikszone inwestycje w infrastruktur pastw SOW s realizowane wzdu granicy z ChRL, co ma zapewni trwae poczenie terytoriw tych krajw z zachodnimi Chinami. Niewtpliwie istotnym elementem jest tu istniejca ju strefa wolnego handlu midzy Chinami i Kazachstanem, obejmujca chisk prowincj Xinjiang i kazachski rejon Khorgos. Ponadto Pekin jednostronnie utworzy antykryzysowy fundusz stabilizacyjny w wysokoci 10 mld USD w obrbie SOW, oferujcy w jego ramach tanie, krtkoterminowe finansowanie dla takich priorytetowych sektorw jak energetyczny i infrastrukturalny. Moskwa odmwia wspfinansowania funduszu pomimo wielu prb skierowanych pod jej adresem, m.in. z powodu braku dostatecznej kontroli nad nim45. Realizacja jednego z zasadniczych celw SOW, tj. jej rozwoju gospodarczego, przyczynia si do powstania coraz bardziej widocznej luki pomidzy rosyjskimi i chiskimi interesami. Ostrona przewaga gospodarcza Pekinu, i w ten sposb jego zdolno do uycia SOW dla wasnych gospodarczych celw, powoduje, e Rosja blokuje wiele wysikw zwizanych z pogbieniem integracji. Moskwa sprzeciwia si propozycji chiskiego premiera Wen Jiabao stworzenia strefy wolnego handlu SOW. Opowiedziaa si natomiast za rozwiniciem kontrolowanego przez ni funduszu EurAsEC, ktry obejmuje Rosj, Kazachstan, Kirgistan, Tadykistan i Biaoru, ale wyranie pomija Chiny46. Globalny kryzys finansowy powikszy rnice w rosyjskim i chiskim potencjale gospodarczym, jak rwnie w aspiracjach. Moskwa, twardo dotknita przez wiatowy kryzys finansowy, zostaa zmuszona do ograniczenia wielu swoich projektw w Azji Centralnej. Musiaa renegocjowa warunki nierentownych regionalnych umw energetycznych. Ponadto wiele projektw, ktre mimo to nie zostay porzucone takich jak hydroelektrownia Kambarata w Kirgistanie zostao bardziej opartych na wzgldach politycznych ni handlowych47. Nowa sytuacja staa si irytujca dla Moskwy, gdy w ostatnich latach Rosja naleaa do krajw odnotowujcych do wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Jednak w 2009 r. w gospodarce rosyjskiej nastpio spowolnienie wzro45 A. Cooley, Cooperation Gets Shanghaied. China, Russia, and the SCP, Foreing Affairs, http://www. foreignaffairs.com/articles/65724/alexander-cooley/cooperation-gets [dostp 4.06.2010 r.]. 46 Ibidem. 47 Ibidem.

36

stu, za ktre odpowiedzialne s wspomniany wiatowy kryzys finansowy oraz spadek cen ropy naftowej. W 2009 r. PKB Federacji Rosyjskiej spado o 7,9%, produkcja przemysowa o 10,8%, inwestycje w kapita podstawowy o 17%. Natomiast obroty handlowe z zagranic wyniosy w 2009 r. 469 mln USD, tzn. zmniejszyy si w porwnaniu z analogicznym okresem 2008 r. o 36,2%. Eksport wynis 301,7 mld USD, co oznaczao spadek rzdu 35,5%48. W styczniu 2010 r. Muratbek Sansyzbayewich Imanalew z Kirgistanu zosta trzecim sekretarzem generalnym SOW49. Podczas swojej pierwszej konferencji prasowej w Pekiskim Centrum Informacji Rosyjskiej Agencji Informacyjnej Novosti RIA, 3 lutego, Imanalew zobowiza si do pooenia nacisku na bezpieczestwo regionalne, umacnianie wsppracy gospodarczej pomidzy pastwami czonkowskimi i cige podnoszenie midzynarodowego wpywu SOW50. W swoich odpowiedziach nawiza do szczytu w Jekaterinburgu, uwieczonego ratyfikacj Deklaracji Jekaterinburskiej w 2009 r. W dokumencie tym liderzy krajw czonkowskich wyjanili gwne zadania SOW na lata 2010 2012. Imanalev podkreli, e przez nastpne trzy lata bdzie stara si wdroy w ycie cele przedstawione w wymienionej deklaracji. Wymieni trzy zadania, ktre stoj przed nim, a wrd nich umocnienie wsppracy gospodarczej w obrbie SOW51. Koczc analiz wymiaru gospodarczego SOW, mona wysun kilka wnioskw. Po pierwsze, SOW jest wynikiem zasadniczych zmian dokonujcych si na arenie midzynarodowej, szczeglnie zwizanych z procesem globalizacji, ktry wymusza powstawanie organizacji multilateralnych, zwaszcza o charakterze politycznym, gospodarczym i militarnym. Po drugie, zarwno Rosji, jak i Chinom SOW umoliwia, poza wspprac mikk, rywalizacj w paszczynie gospodarczej. Po trzecie, SOW stanowi wan platform dla budowy pozycji Rosji i Chin w tym regionie, a pozostae kraje czonkowskie nie s dziki niej zmuszane do wyboru pomidzy obu mocarstwami regionalnymi, czyli znika dylemat balansowania midzy Moskw a Pekinem. Po czwarte, dziki SOW pastwa czonkowskie Azji Centralnej maj niepowtarzaln okazj na permanentne podnoszenie poziomu gospodarczego swoich krajw, tym samym majc szans pojawi si na trwae na szerszym forum politycznym, nie tylko regionalnym.
Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu FR, Pastwowy Komitet Statystyki FR. Wczeniej funkcj sekretarza generalnego SOW sprawowali Zhang Deguang i Bolat Nurgalijew. 50 An Advancing Alliance, Beijing Review, 18.02.2010. 51 Ibidem.
48 49

37

Ponadto Szanghajska Organizacja Wsppracy stanowi wany element obecnego wiata wielobiegunowego. Nie naley zapomina, e w najbliszej przyszoci kraje uczestniczce w pracach SOW na prawach obserwatorw Iran, Indie, Pakistan i Mongolia stan si jej penoprawnymi czonkami, co zasadniczo zmieni wag tej organizacji nie tylko w wymiarze azjatyckim, ale take globalnym. Przy tym naley pamita o tym, e adne z pastw zachodnich nie jest i nie bdzie czonkiem tej organizacji.

Rafa Kwieciski Wysza Szkoa Administracji w Bielsku-Biaej

SERCE WIAtA CZY ARtERIA WSChODU? GEOPOLITYCZNA I GEOEKONOMICZNA POZYCJA SYBERII

Rozwj Rosji wiza si z jej ekspansj ldow. Arnold J. Toynbee uwaa, e to bodziec naporu, charakterystyczny dla narodw wywodzcych si z prowincji pogranicznych, by nie tylko impulsem dla powstania pastwa rosyjskiego, ale take dla tradycji podbojw1. Historycy wskazuj, e w XVI w. utrwaliy si trzy zasadnicze kierunki ekspansji imperium: pnocno-zachodni (w stron Morza Batyckiego), poudniowy (w stron Morza Czarnego) oraz wschodni (w stron Oceanu Spokojnego). Na drodze tego ostatniego kierunku leaa Syberia. Ekspansja w kierunku wybrzea Oceanu Spokojnego, zapocztkowana w drugiej poowie XVI w. i skierowana przeciwko chanatowi syberyjskiemu, niezwykle szybko zyskaa sobie motywy ekonomiczne2. Od poowy XVII w. rosyjskie parcie na wschd odbywao si take kosztem Chin. Traktat z Nerczyska (1689 r.) i pokj wieczysty podpisany w Kiachcie (1728 r.) nie zahamoway rosyjskiej ekspansji3. W XX w. stosunki rosyjsko-chiskie ewoluoway od wsppracy, przez cisy sojusz, nastpnie otwart wrogo, a po obecn rwnoczesn wspprac i rywalizacj, uwieczone
1 Zachowujc kategorie i pojcia Arnolda J. Toynbee, musimy doda, e odpowiedzi na wyzwanie naporu ze strony rodowiska zewntrznego byo stworzenie nowej struktury spoecznej, Kozakw, na wp monastycznego bractwa wojskowego, ktrzy w 1586 r. przekroczyli dzia wodny midzy Wog a rzek Ob i przed upywem 1638 r. eksploracja drg wodnych Syberii przywioda ich na wybrzea Pacyfiku w rejonie Morza Ochockiego A. J. Toynbee, Studium historii, skrt dokonany przez D. C. Somervella, Warszawa 2000, s. 114124, zob. zwaszcza s. 115117. 2 Ekspansj bezporednio zapocztkowao przyznanie w 1558 r. kupcom moskiewskim Stroganowom przywileju od Iwana IV na kamskie bogate miejsca, zob.: J. Ochmaski, Dzieje Rosji do roku 1861, Pozna 1986, s. 118119. W XVII w. budet carski w 1/3 zasilaa syberyjska danina w naturze, czyli jasak. 3 W 1860 r. Rosja uzyskaa Kraj Ussuryjski. W okresie istnienie ZSRR spory graniczne nie wygasy, mimo upywu czasu i mimo e od 1949 r. Chiny byy pastwem socjalistycznym. Granice midzy obu pastwa ureguloway dopiero dwustronne umowy podpisane przez Federacj Rosyjsk i ChRL w 1991 i 2004 r. Trudno stwierdzi obecnie, czy proces wytyczania granicy zosta cakowicie zakoczony.

40

w 1996 r. wspprac strategiczn. W duej mierze przyszo Syberii bdzie zaleaa od przyszych stosunkw chisko-rosyjskich. METODA Myl geopolityczna zakada istnienie szczeglnego zwizku midzy geografi i polityk4. Geopolityka nie jest nauk, ani nawet teori, a jedynie perspektyw badawcz. Jest geografi w subie wadcy. Klasyczne podejcia geopolityczne uwzgldniay wpyw rodowiska naturalnego na decyzje ludzkie; wrd nich mona wymieni: pooenie, uksztatowanie terenu, powierzchni, klimat, dostp do morza i wiele innych. Powstanie geopolityki w duej mierze wie si z dziewitnastowiecznym rozwojem geografii; w znacznym stopniu jest efektem oddziaywania projektowanej wwczas geografii syntetycznej, ktra miaa czy geografi fizyczn z naukami spoecznymi i humanistycznymi. W rozprawie On the Scope and Methods on Geography z 1886 r. Halford Mackinder przedstawi zarys nowej geografii, twierdzc, e podstaw nauk geograficznych jest zawsze geografia fizyczna, ktra w prowadzonych analizach przyczynowo-skutkowych powinna bra pod uwag zarwno czynniki rodowiskowe, jak te oddziaywanie czowieka w perspektywie dugiego trwania5. W podejciu geopolitycznym czsto operuje si kategoriami siy i potgi pastwa (power), a sama geopolityka susznie kojarzona jest z paradygmatem realistycznym w teorii stosunkw midzynarodowych. Od realizmu rni si przede wszystkim nieuznawaniem systemu pastw jako jedynej kategorii badawczej (neorealizm, przypomnijmy, analizuje stosunki midzynarodowe wycznie z perspektywy systemu midzynarodowego) oraz jedynie moliwej formy politycznej organizacji wiata6. Zwolennicy geopolityki jako sposobu analizy wskazuj nie tylko jej wpyw na powstanie paradygmatu realistycznego, ale take na to, e owo podejcie badawcze ma realny wpyw na decyzje polityczne mocarstw7. Podzielajc wszystkie wtpliwoci metodologiczne, trzeba przyzna, e analiza geopolityczna, ktra bierze pod uwag kombinacj czynnikw geograficznych i politycznych warunkujcych kondycj pastwa czy regionu i podkrelajcych wpyw geografii na polityk, jest uyteczna take w naszym, coraz intensywniej zmieniajcym si wiecie postzimnowojennym8.
Niekiedy przeksztaca si to w trwae i zbyt skrajne przewiadczenie o deterministycznej roli geografii wobec polityki. 5 R. Potocki, rdziemie Halforda Mackindera [w:] H. Mackinder, Geograficzna o historii (opracowanie R. Potocki), Czstochowa 2009, s. 5. 6 J. Czaputowicz, Teorie stosunkw midzynarodowych. Krytyka i systematyzacje, Warszawa 2008, s. 84. 7 W parlamencie Federacji Rosyjskiej, w Dumie Pastwowej, funkcjonowaa na przeomie XX i XXI w. komisja ds. geopolityki, zob.: M. Czajkowski, Rosja w Europie. Polityka bezpieczestwa europejskiego Federacji Rosyjskiej, Krakw 2003, s. 80. 8 Z. Brzeziski, Wielka szachownica, Warszawa 1998.
4

41

Zgodzi si naley ze stwierdzeniem, e uyteczno podejcia geopolitycznego zwikszya si dlatego, e po znikniciu wiata dwubiegunowego zacza si otwarta walka nad przestrzeni i o strefy wpyww; dlatego e podwaany jest sam podzia pracy w skali wiatowej, dlatego e pojawiaj si z jednej strony partykularyzmy i rywalizacje narodowe, etniczne i plemienne (), a dzisiejsza geopolityka jest refleksj, sposobem rozumowania, konceptualizacj przestrzeni, nie tylko fizycznej, ale take ludzkiej i wielowymiarowej, ktra poprzedza i ktr finalizuje wyodrbnienie interesw narodowych i wielkie wybory polityczne ()9. Niektrzy specjalici przeciwstawiaj wspczenie geopolityce inne podejcie badawcze geoekonomi. Podejcie geoekonomiczne skupia si na znaczeniu gospodarki i technologii, nie przywizujc wikszej wagi do takich czynnikw, jak potencja militarny pastwa czy wielko jego terytorium10. Geoekonomia miaaby si rni od geopolityki, a cilej od kojarzonego z ni merkantylizmu, tym, e prowadzone w jej ramach dziaania zmierzaj raczej do wzmocnienia wasnej gospodarki, ni do osabienia potgi przeciwnika11. Jest to nowy sposb rywalizacji midzy pastwami, w ktrym liczy si bardziej potencja inwestycyjny, subsydiowany przez pastwo rozwj technologii i wspierana przez nie penetracja rynkw zagranicznych. Kiedy dziaania gospodarcze wspierane s przez pastwo, to, zdaniem Edwarda Luttwaka, przestajemy mie do czynienia z czyst ekonomi i pojawia si geoekonomia12. Zamiast rywalizacji opartej na sile, mielibymy to czynienia z rywalizacj opart na maksymalizacji korzyci ekonomicznych przy aktywnym wsparciu pastwa i jego inwestycji. Pojawienie si teoretycznych konstrukcji odwoujcych si do geoekonomii zmienio geopolityczn perspektyw. Obecnie podejcie geopolityczne ma charakter wielodyscyplinarny, zbiega si w nim nie tylko polityka i geografia, ale take ekonomia, technologia, spjno narodowa, a take sia materialna i duchowa13. HEARTLAND I PRZESTRZE Ekspansja Rosji na Wschd, ktra rozpocza si w XVI w., bardzo szybko zyskaa sobie ideologiczne uzasadnienie, a jej podjcie niektrzy wywodz z przyjcia postawy obronnego imperializmu14. Jeszcze szybciej zyskaa ekoC. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 59. O teorii geoekonomii zob. u twrcy pojcia: E. Luttwak, Turbokapitalizm. Zwycizcy i przegrani wiatowej gospodarki, Wrocaw 2000, s. 152 i nastpne. 11 C. Jean, op. cit., s. 233. 12 E. Luttwak, op. cit., s. 154. 13 Zob.: C. Jean, op. cit., s. 4559. 14 M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2000, s. 114.
9 10

42

nomiczn motywacj Syberia oddzielaa Rosj od Chin, ktre kojarzyy si z bogactwem i orientalnymi dobrami. Znaczenie Syberii radykalnie zwikszyo odkrycie surowcw naturalnych. Pocztkowo znaczenie miay syberyjskie drewno i skry, od XVIII w. rudy elaza, srebro i zoto. W pierwszej poowie XIX w., do 1848 r., syberyjskie zoto zapewniao Rosji pierwsze miejsce na wiecie w wydobyciu tego surowca15. Poszukiwania i badania geologiczne, inwestycje w sektor grniczy na Syberii, a take gwatowna industrializacja, zwaszcza w latach dwudziestych i trzydziestych ubiegego wieku, dostarczyy Zwizkowi Radzieckiemu bazy surowcowej, ktra moga by nieprzerwanie eksploatowana, nawet w trakcie prowadzonego konfliktu zbrojnego. Ju po wybuchu wojny z Niemcami wadze radzieckie przeniosy du cz zakadw zbrojeniowych z zachodniej czci kraju na wschd od Uralu. Pooenie z i fabryk poza zasigiem wczesnego lotnictwa ponownie uczynio z Syberii obszar o charakterze strategicznym. Syberia ofiarowaa Rosji (wczeniej ZSRR) gbie strategiczn, ktrej ta zawsze poszukiwaa16. Moskwa nie posiadaa przestrzeni syberyjskiej tylko dla niej samej. Liczyy si szlaki komunikacyjne, dziki ktrym moga dokonywa gospodarczej eksploatacji Syberii, rozwija handel z krajami Dalekiego Wschodu, a take przerzuca wojsko realizujce interes imperium. Transport pocztkowo odbywa si przede wszystkim drogami rzecznymi. Przeom przynioso dopiero wybudowanie kolei transsyberyjskiej w latach 18911913 (1916) oraz jej odng kolei transmandurskiej i transmongolskiej. Odcinek mandurski mia w zaoeniu poczy zabajkalski i ussuryjski odcinek kolei transsyberyjskiej. Podpisany w 1896 r. ukad rosyjsko-chiski zezwala na budow wspomnianej linii kolejowej, ktrej patronowa mia Bank Rosyjsko-Chiski, natomiast pracami konstrukcyjnymi kierowa miao Towarzystwo Akcyjne Wschodniochiskiej Kolei elaznej. Rosja zyskaa na mocy tego ukadu take innego rodzaju koncesje i przywileje: pas ziemi pod i wok linii kolejowej otrzyma status eksterytorialny, zarzdzany przez administracj rosyjsk, ktrej personel uzyska immunitet. Towarzystwo otrzymao take prawo wydobywania wgla kamiennego, prowadzenie innego rodzaju przedsiwzi przemysowych i handlowych, a towary podlegajce tranzytowi zwolniono od opat i podatkw. Rosyjski kapita uzyska dzieraw na 80 lat, a po ich upywie linia kolejowa miaa przej na wasno Chin17. To wanie kolej (cznie z radzieckim BAM-em) umoliwia rozwj gospodarczy Syberii, zwaszcza jej industrializacj i eksploatacj surowcw naturalnych w okresie Zwizku Radzieckiego.
Z. ukawski, Historia Syberii, Wrocaw 1981, s. 172. Por.: M. Czajkowski, op. cit., s. 1624, zwaszcza s. 21. 17 Z. ukawski, op. cit., s. 222.
15 16

43

Znaczenie przestrzeni zmniejszyo si wraz z rozwojem lotnictwa strategicznego, jego moliwociami i zasigiem. Przestrze na nowo staa si istotnym walorem w analizach geostrategicznych wraz z pojawieniem si broni jdrowej. Syberia bya (i jest) doskonaym obszarem dla mobilnych wyrzutni midzykontynentalnych rakiet balistycznych, czego dowodzi take obecne stacjonowanie tam wojsk strategicznych18. Geopolityczne znaczenie Syberii przypomnia w kocu XX w. w Wielkiej szachownicy Zbigniew Brzeziski19. Jednak refleksja geopolityczna, zwaszcza w wydaniu szkoy anglosaskiej, niejednokrotnie wczeniej zajmowaa si Azj, w tym i Syberi. By moe najwybitniejszy jej twrca, sir Halford Mackinder, autor koncepcji potgi ldowej, ju w 1904 r. stwierdza, e Rosja z perspektywy globalnej zajmuje centraln pozycj strategiczn20. Pozycj t Rosja zawdzicza miaa gwnie posiadaniu wikszoci masy kontynentalnej Euroazji, z dominujcymi przestrzeniami Syberii i Azji Centralnej. Po I wojnie wiatowej Mackinder podj t myl na nowo, przemianowujc jednak sworze, o na Heartland, czyli Serce Kontynentu. Panowanie nad tym najistotniejszym geostrategicznie obszarem umoliwiao panowanie nad wiatow Wysp, ktr tworzy miaa Europa, Azja i Afryka. Mackinder uj to w niezwykle lapidarny sposb: Kto panuje nad Heartlandem, ten panuje nad wiatow Wysp, kto panuje nad wiatow Wysp, panuje nad caym wiatem21. Heartland zmienia pooenie i zakres, tak jak zmieniay si koncepcje Mackindera, jego zachodnia granica bya przesuwana to na lini aby i Adriatyku (1919 r.), to na lini LeningradMoskwaStalingrad (1943 r.), jednak zawsze Syberia stanowia istotn cz Serca wiata, a na og bya jego gwn dominant, zasadniczym rdzeniem. Moemy uzna, e Heartland to strefa centralna obejmujca zlewisko Morza Arktycznego, ktre tworzy Syberia, i bezodpywowych zbiornikw Azji Centralnej. Dzisiejsze znaczenie Syberii jest jednak ju inne ni 100 lat temu. Bo chocia nadal jej przestrze okrela status Rosji, jako mocarstwa kontynentalnego, to przecie rdze (core) znajduje si gdzie indziej, na zachodnich obszarach Federacji Rosyjskiej. Syberia jest pomostem midzy europejsk czci Rosji a rosyjskim Dalekim Wschodem; nadal dostarcza Federacji strategicznej gbi w kierunku wschodnim. Jednak dopiero przyjcie roli cznika midzy zin18 Zob.: Projekt Claremont Institute, http://www.missilethreat.com/missilesoftheworld/id.144/mis sile_detail.asp [dostp 29.04.2010 r.]. 19 Z. Brzeziski, op. cit., s. 46. 20 H. Mackinder, Geograficzna o historii, s. 45. 21 Idem, Democratic Ideals and Reality, Washington 1942. Zob. te, jak pisze Roman Kuniar, interesujc rekonstrukcj koncepcji Mackindera [w:] L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 12 i nastpne.

44

tegrowan gospodark zachodnioeuropejsk (UE) i integrujc si gospodark wschodnioazjatyck moe sta si szans i nowym impulsem dla Rosji i dla niej samej. SUROWCE, KOLEJ I RUROCIGI Syberia jest nieprzebranym rezerwuarem surowcw naturalnych. Jeszcze w czasach istnienia ZSRR radzieccy specjalici oceniali, e moe tu znajdowa si poowa wiatowych zasobw wgla kamiennego, 90% caoci z w ZSRR, dwie trzecie radzieckiego potencjau hydroenergetycznego. Na Syberii wydobywano wwczas 60% caoci wydobywanej w ZSRR ropy naftowej, 55% gazu ziemnego, 30% wgla, prawie 100% diamentw i ponad poow zota. Std pochodzio 20% produkowanej energii elektrycznej i 40% pozyskiwanego drewna22. Wedug niektrych wspczesnych rde, na Syberii znajduje si 30% wiatowych z gazu ziemnego. Natomiast dane rosyjskie podaj, e moe tu znajdowa si 80% wszystkich surowcw energetycznych w Rosji, 85% przewidywanych rosyjskich zasobw gazu ziemnego, 75% zasobw wgla kamiennego, 65% prognozowanego rezerwuaru ropy naftowej, 45% potencjau energii wytwarzanej w elektrowniach wodnych, 50% dostpnego w Rosji drewna, a take spore zoa metali nieelaznych i innych mineraw, w tym diamentw23. Na Syberii wystpuj te, w stosunkowo duej iloci, rzadkie pierwiastki i mineray24. Syberia spenia ponadto niezwykle istotn rol jako transportowa arteria w kierunku Chin i Pacyfiku. Wspomniana wyej Kolej Transsyberyjska, wraz z jej odnogami: mandursk i mongolsk, nie tylko w wikszym stopniu poddaa przestrze Syberii wadzy rosyjskiej. Kolej ta nie tylko pozytywnie wpywa na rozwj handlu rosyjsko-chiskiego, ale take umoliwia chiskiemu eksportowi dostp do portw europejskich. Na przetransportowanie kolej towarw z Pekinu do Hamburga potrzeba obecnie 15 dni, ta sama przestrze pokonywana drog morsk zabiera 30 dni i wci jest naraona na niebezpieczestwa25.
Za: W. Iwanicki, Syberia bliej wiata, Warszawa 1994, s. 22. Dane na temat zasobw surowcowych na Syberii za: http://www.sbras.ru/sicc/siberia.htm [dostp 25.04.2010 r.]. 24 Najlepsze wci, jak dotd, dzieo powicone geografii gospodarczej Syberii wydane w Polsce wymienia obok najbardziej znanych surowcw (ropa, gaz, wgiel, zoto, diamenty) take: mied, cynk, ow, platyn, nikiel, boksyty, cyn, wolfram, molibden, bizmut, telur, kadm, arsen, grafit, a take mik, azbest, saletr i siark, zob.: W. Komorowski, Syberia jako czynnik gospodarstwa wiatowego, Warszawa 1936, s. 355371. 25 Zagroenia wypywaj z moliwoci atakw terrorystycznych lub pirackich. Informacje o czasie transportu kolej midzy Chinami i Uni Europejsk potwierdza brytyjski Telegraph. Od 2009 r. wedug gazety transport kolejowy mia si ju odbywa regularnie, zob.: H. de Quetteville, BeijingHamburg Train Halves Time by Sea, Telegraph, http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/ transport/4667863/Beijing-Hamburg-train-halves-time-by-sea.html [dostp 30.04.2010 r.].
22 23

45

Obecnie Kolej Transsyberyjska jest czci tzw. Nowego Szlaku Jedwabnego, czyli Euroazjatyckiego Mostu Ldowego (Eurasian Land Bridge). Zwaszcza chiskie plany zwizane z poczeniami kolejowymi na tej trasie s jak zazwyczaj, moemy doda pene rozmachu; padaj nawet propozycje poczenia kolej Londynu z Singapurem (sic!)26. Na geopolityczn i geoekonomiczn pozycj Syberii w duym stopniu oddziauje zarazem realizowany ju projekt budowy rurocigu naftowego do Chin. Historia obecnie budowanego rurocigu siga pocztku XXI w. i inicjatywy Jukosu, skrztnie przejtej nastpnie przez pastwowy Transnieft'27. Cakowita dugo rosyjskiego rurocigu wyniesie 4857 km, z Tajszet, przez Skorowodino (2757 km), do wybrzey Oceanu Spokojnego. Odcinek do Chin bdzie przebiega ze Skorowodino do granicy na Amurze (64 km), dalsza cz rurocigu prowadzi do Daqing (Tacing) w prowincji Heilongjiang (992 km) i czy si bdzie z istniejcym rurocigiem w Qinhuangdao, a nastpnie z przedueniem do Pekinu, do Dalian i Korei Pnocnej. Budowa rosyjskiego odcinka rozpocznie si 27 maja 2010 r., a cay chisko-rosyjski rurocig bdzie gotowy w padzierniku biecego roku28. W marcu 2010 r. minister spraw zagranicznych ChRL, Yang Jiechi, owiadczy, e budowa wsplnego rurocigu zostanie ukoczona przed kocem tego roku. Pierwszy odcinek rurocigu z Syberii do Daqing rozpocz prac w styczniu 2011 r. Rurocig bdzie mg rocznie przepompowa przez najblisze 20 lat 15 mln ton ropy naftowej29. Bdzie to miao nie tylko niewtpliwy wpyw na utrzymanie wzrostu chiskiej gospodarki, ale take zapewni Rosji stay i pewny zbyt surowca, tym samym w znacznym stopniu uniezaleniajc j od innych klientw. Jeszcze w 2007 r. rosyjscy specjalici realizujcy projekt wiat wok Rosji: 2017, kierowany przez Siergieja Karaganowa, zwracali uwag, e Rosji w jej strategii brakuje przestrzennego mylenia ekonomicznego, ktry pozwalaby zobaczy problemy Syberii (i rosyjskiego Dalekiego Wschodu) raczej w ponadnarodowym, geoekonomicznym kontekcie ni w wskich ramach granic pastwa30. A przecie ju na pocztku lat dziewidziesitych niektrzy koS. Peters, China to Launch Global High Speed Rail, http://www.comparecarhire.co.uk/news/chinato-launch-global-high-speed-rail-53815399.html [dostp 30.04.2010 r.]. 27 J. Helmer, China Beats Japan in Russian Pipeline Race, Asia Times Online, http://www.atimes. com/atimes/Central_Asia/GD29Ag01.html [dostp 30.04.2010 r.]. 28 Chinese Envoy to Russia: Oil Pipeline Serves Strategic Goals of Both Side, BBC Monitoring, http:// downstreamtoday.com/(X(1)S(5wu2kmm2w5btktbhic4wzten))/news/article.aspx?a_id=16321&AspxA utoDetectCookieSupport=1 [dostp 12.05.2010 r.]. 29 Russia-China Oil Pipeline to be Ready by Yearend, RIA Novosti, http://en.rian.ru/business/ 20100307/158118818.html [dostp 30.04.2010 r.]. 30 East Asia and Russias Development Strategy (praca zbiorowa, przede wszystkim W. Mikiejew), Russia in Global Affairs, JanuaryMarch 2007, no. 1.
26

46

mentatorzy przewidywali stopniowo nastpujcy zarwno w trakcie ostatniej dekady ubiegego wieku, jak i dzi zwrot w kierunku Pacyfiku Syberii31. Ten zwrot w duej mierze jest konsekwencj geoekonomicznej pozycji Syberii, a zwaszcza bliskoci Chin, ktra generuje zagroenia i korzyci. Wrd zagroe powtarzany jest wci argument o chiskiej inwazji demograficznej albo ekonomicznej, niemajcy dzi zbyt wiele wsplnego z prawd32. Ju w 2004 r. rosyjscy badacze podnosili, e wbrew temu, co podawano dotychczas, na Syberii nie ma dwumilionowej chiskiej migracji, a wszystkich migrantw z Chin w caej Rosji szacowali na 400 tys.33 Szans dla Syberii i Rosji wydaje si istnie znacznie wicej. Pooenie Syberii, jej tranzytowy charakter oraz surowce naturalne z pewnoci wpyn take na poziom ycia jej mieszkacw. Jednak o wiele wiksze korzyci czekaj Federacj Rosyjsk, bo to ona jest gwnym politycznym i gospodarczym beneficjentem syberyjskiego potencjau. Wsppraca energetyczna z ChRL moe jeszcze bardziej umocni chisko-rosyjskie partnerstwo strategiczne. ZAMIAST ZAKOCZENIA: TRZY SCENARIUSZE Zota Era Prognoza ta zakada rozkwit Syberii, nie tylko dziki eksploatacji surowcw naturalnych, ale take dziki kompleksowemu podejciu pastwa do sprawy rozwoju tego regionu. Wymagaoby to jednoczenie inwestycji w gospodark i infrastruktur oraz planowego zasiedlania obszarw dotd sabo zaludnionych. Obecne projekty rosyjskie dotyczce rozwoju Syberii opieraj si na strategii obejmujcej lata 20102020 i najbliszy plan na lata 20102012. W kwietniu 2010 r. premier Wadimir Putin na konferencji powiconej sprawom ekonomicznym i spoecznym Syberii powiedzia, e punktem wyjcia powinny by potrzeby ludzi. Zwrci uwag, e trzeba podda powanej ocenie wysiki pastwa zmierzajce do poprawy poziomu ycia mieszkacw Syberii, satysfakcji z wykonywanej pracy, zwikszenia dochodu rodzin, polepszenia standardu mieszka, dostpu do edukacji i opieki zdrowotnej oraz rozwoju infrastruktury miast i wsi34. Trudno odmwi premierowi Putinowi racji, a znajc jego sabo do Syberii take i szczeroci intencji. Prognoz t naley uzna jednak za trudn do realizacji, jeli nie niemoliw. Rosja nie ma obecnie rodkw na przeprowadzenie tego rodzaju przedsiwzicia: brakuje jej i ludzi, i kapitau. Sytuacja
W. Iwanicki, op. cit., s. 18. East Asia and Russias Development Strategy 33 . , , 2004, nr 4 (18). 34 Tekst wystpienia premiera Wadimira Putina na portalu Rzdu Federacji Rosyjskiej, http:// premier.gov.ru/eng/events/news/10166/video.html [dostp 30.04.2010 r.].
31 32

47

demograficzna Federacji Rosyjskiej jest za. Rosja notuje stale ujemny przyrost naturalny. Przewiduje si, e jej populacja moe spa ze 145 mln osb na pocztku XXI w. do 116, albo nawet 80100 mln w 2050 r.35 Mimo poprawy sytuacji ekonomicznej Federacji w cigu ostatnich lat, Rosja pod wzgldem PKB (liczonego w Parytecie Siy Nabywczej), z kwot 2 bln 116 mld dolarw, zaja dopiero 7. miejsce na wiecie36. Strategia Rosji zakada, midzy innymi, wzmocnienie struktur pastwa i jego pozycji na arenie midzynarodowej. Wydatki rzdu centralnego na te cele bd wic rosn; niewiele pozostanie dla Syberii i innych regionw w Rosji. Separacja W tym scenariuszu rozwaane byyby sytuacje, w ktrych Syberia znalazaby si poza suwerennoci Federacji Rosyjskiej. W przeszoci mielimy do czynienia z silnym ruchem regionalnym, a nawet z czasow formaln separacj Syberii37. Dzisiaj rwnie wielu autorw, zwaszcza rosyjskich, podnosi t kwesti38. Jeszcze w lutym 2000 r. lider syberyjskiego ruchu regionalnego, Wadimir Iwankow, nie wyklucza secesji Syberii, twierdzc, e miejscowa ludno zostaa opuszczona przez rzd centralny39. Trudno to sobie wyobrazi, ale te trudno nazwa niemoliwym scenariuszem separacj Syberii czy rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Jeli nie towarzyszyby jej rozpad pastwa rosyjskiego, to z pewnoci nie byby to rozwd bezkrwawy. Rosja nieatwo zniosa rozpad ZSRR, a zwaszcza niepodlego Ukrainy i utrat jej potencjau rolniczego. Separacja Syberii rwnaaby si stracie zdecydowanej wikszoci potencjau surowcowego, zwaszcza energetycznego. Rosja utraciaby swj najwaniejszy obecnie jak si wydaje rodek nacisku i wpywu w stosunkach z innymi pastwami. Utrata syberyjskich zasobw surowcowych to take spadek dochodw pastwa i najwikszego obecnie rda dewiz. Naley sdzi, e separacja Syberii nie zakoczyaby si powodzeniem, jeliby nie zostaa wsparta z zewntrz. Wydaje si, e jedynie dwa mocarstwa mogyby w najbliszym czasie takiego wsparcia potencjalnym separatystom syberyjskim udzieli. Jednak obecnie ani USA, ani tym bardziej ChRL nie maj adnego interesu w osabianiu Federacji Rosyjskiej.
Za: M. Czajkowski, op. cit., s. 44. The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/ 2001rank.html [dostp 30.04.2010 r.]. 37 Przykadem jest Republika Dalekowschodnia, ktra istniaa do 1923 r. 38 J. Maszarow, Strategy for Development of Siberia, http://www.friends-partners.org/partners/siberia/ strateg.html#economic [dostp 30.04.2010 r.]. 39 Owiadczenie takie Iwankow zoy w wywiadzie wydrukowanym 8 lutego 2000 r. na amach Niezawisimej Gaziety Regiony, za: http://www.encyclopedia.com/doc/1G1-59596895.html [dostp 30.04.2010 r.].
35 36

48

Status quo Najbardziej jednak prawdopodobne rozwizanie w prognozie rednioterminowej to utrzymanie status quo. Syberia nadal bdzie wypenia swoj geoekonomiczn rol w rosyjskiej strategii wzmacniania pastwa. Eksploatacja surowcw naturalnych, take dla eksportu zagranicznego, umoliwi funkcjonowanie rosyjskiej gospodarce i instytucjom pastwowym. Midzynarodowa pozycja Rosji moe wic ulec polepszeniu, chocia zapewne nie a tak bardzo, by powrci jej status supermocarstwa. Coraz bardziej znaczca rola Syberii, jej geoekonomiczne znaczenie, spowoduje, by moe, powrt do geopolitycznych koncepcji Mackindera. Nie mona wykluczy, e na nowo rozpatrywa bdziemy wpyw zoonych i licznych czynnikw geopolitycznych na dziaania wielkich mocarstw, staniemy si wiadkami kolejnej Wielkiej Gry. atwiej jednak uwierzy, e Syberia w istotny sposb wzmocni pozycj Rosji w wiatowej grze geoekonomicznej lub stanie si bardzo istotnym ogniwem w gospodarczym i komunikacyjnym acuchu globalizacji.

Katarzyna Matusiak d

NAtURALNY PRZEDMIOt PODANIA, CZYLI, CZYM SYBERIA BOGAtA, tYM ChICZYCY RADZI?
Nazwa Syberia, niejednoznaczna geograficznie i wywoujca przerne skojarzenia, pojawia si od kilku lat na ustach coraz szerszego grona dziennikarzy, ekspertw, politykw, ale take opinii publicznej. Powstaj analizy niezalenych centrw badawczych, w orodkach naukowych tworz si grupy badajce zagadnienia syberyjskie1. W ramach tegorocznych dzkich Spotka Wschodnioazjatyckich2, majcych ju kilkuletni tradycj i ugruntowan pozycj w oglnopolskim szeregu spotka powiconych szeroko pojmowanemu Wschodowi, rwnie podejmujemy t tematyk. Rokrocznie spotykamy si tu, by dyskutowa kluczowe kwestie z obszaru Dalekiego Wschodu. C zatem tak wanego dzieje si za Uralem, e zdecydowalimy si powici Syberii cao spotkania? Co takiego atrakcyjnego jest w tej wielkiej poaci ziemi, e zainteresowanie ni pojawia si na najwyszych szczeblach politycznych, naukowych, eksperckich i publicznych? Poniej znajduje si prba odpowiedzi na te pytania, zawarta w dwch blokach tematycznych, ktrych osi bd paliwa kopalne oraz woda. Syberia, czy bdziemy j rozumie w najwszym czy te w najszerszym znaczeniu geograficznym, jest w caoci czci Federacji Rosyjskiej, pastwa, ktre kiedy byo wiatow potg, a obecnie zmaga si z wieloma wyzwaniami, zarwno zewntrznymi, jak i w znacznie wikszym stopniu wewntrznymi. Paradoksalnie jeden z problematycznych obszarw to surowce. Na Syberii znajduj si gigantyczne zoa gazu ziemnego, ropy naftowej, wgla, zasoby lene i wielkie iloci drewna oraz ponad 20% wiatowych zasobw sodkiej wody w jednym tylko zbiorniku jeziorze Bajka. Tak wielkie bogactwo musi by jednak umiejtnie zarzdzane, a z tym Rosjanie maj problem. Od duszego
Nie sposb nie wspomnie w tym miejscu o Interdyscyplinarnym Zespole Bada Syberyjskich, powstaym na Wydziale Studiw Midzynarodowych i Politologicznych U. 2 Konferencja, o ktrej mowa, odbya si w maju 2010 r.
1

50

ju czasu gospodarka rosyjska jest uzaleniona od eksportu niskoprzetworzonych surowcw. Szczeglnie byo to wida w dobie kryzysu ekonomicznego, gdy dochody federalnego budetu gwatownie spady, poniewa byy i s skorelowane ze wiatowymi cenami gazu i ropy. Znakomit wikszo ziem Federacji Rosyjskiej, najwikszego pastwa wiata, zajmuje terytorium Syberii wielkiej, liczcej nawet 12,7 mln km kwadratowych3 poaci ziemi na wschd od Uralu. Ziemie te, cho w wikszoci nieprzyjazne ludziom i niezamieszkane (rednia gsto zaludnienia Syberii to okoo 2,5 osoby na km2), posiadaj niespotykan nigdzie indziej na wiecie koncentracj bogactw naturalnych. Na tych terenach wystpuje: wikszo pierwiastkw z tablicy Mendelejewa (m.in. wgiel w postaci diamentw, elazo, mangan, mied, ow, nikiel, cynk, aluminium, chrom, magnez, rt, uran, oprcz tego metale szlachetne zoto, srebro czy te bardzo rzadka platyna), wiele mineraw (boraks, piryt, pota, azbest, talk, steatyt) oraz kamienie szlachetne; 40% krajowych zasobw lenych (ktre s jednak wykorzystywane tylko w niewielkiej czci ze wzgldu na trudne pooenie i odlegoci); ogromne i rnorodne zasoby rosyjskich energononikw: o 85% rosyjskich z gazu ziemnego (ktrego Rosja ma najwicej na wiecie); wszystkie giant fields mieszcz si w zachodniej Syberii; o 80% zasobw ropy naftowej, co stanowi 60 mld baryek (czwarte miejsce po Bliskim Wschodzie, Kanadzie i Wenezueli), ulokowane w wikszoci pomidzy Uralem a Rwnin rodkowosyberyjsk (w latach 80. znajdujca si tu ilo ropy pozwolia Zwizkowi Radzieckiemu sta si jednym ze wiatowych liderw wydobycia i produkcji tego paliwa); o 80% z wgla kamiennego i brunatnego4, ktry globalnie, obok gazu i ropy naftowej, jest trzecim najwaniejszym paliwem kopalnym; rosyjskie zasoby wgla, znajdujce si wanie na Syberii, oceniane s jako drugie pod wzgldem wielkoci na wiecie; wielkie przestrzenie, stwarzajce doskonae warunki dla rozwoju technologii takich odnawialnych rde energii, jak np. energia pozyskiwana z wiatru oraz hydroenergia najwaniejsza i o najwikszym potencjale.
W zalenoci od przyjtego przebiegu granic zagraniczni naukowcy nie wliczaj w jej obszar rosyjskiego Dalekiego Wschodu, czyli Dalekowschodniego Okrgu Federalnego bez Jakucji (Republiki Sachy). Wedug nauki rosyjskiej Syberia to cao ziem rosyjskich pooonych na wschd od gr Ural. 4 Dane procentowe za artykuem Chinas Manifest Destiny autorstwa Fredericka W. Stakelbecka Jr., http://www.americanthinker.com/2005/06/chinas_manifest_destiny.html [dostp kwiecie 2010 r.].
3

51

Rosjanie maj wiadomo, e kontroluj kluczowy obszar, jednak, aby potencja Syberii da realne korzyci i przeoy si na pozycj Rosji na arenie wiatowej, naleaoby uczyni z Syberii top of the list. Na to jednak rzd federalny zdaje si nie mie ani czasu, ani pienidzy. W kolejce stoj bowiem inne problemy, gwnie wewntrzne Kaukaz i mniej lub bardziej realny terroryzm, drastyczny spadek przychodw pastwa zwizany z oglnowiatowym kryzysem gospodarczym i spadkiem ceny surowcw energetycznych, na ktrych Rosja opara swj eksport, coraz bardziej palca kwestia depopulacji (wedug prognoz w 2050 r. w Rosji moe y zaledwie 83108 mln ludzi, co przy obecnych okoo 140 mln daje nawet 40-procentowy spadek5). Na czele listy pastw, ktre chtnie zdjyby Rosji z barkw syberyjski ciar, potencjalnie stoi Chiska Republika Ludowa, pastwo o wci bardzo dynamicznie rozwijajcej si gospodarce, utrzymujce w ostatniej dekadzie redni poziom wzrostu PKB okoo 910%. Aby takie warunki utrzyma, Chiny potrzebuj dostpu do kluczowych zasobw naturalnych, z ktrych na Syberii obficie wystpuj paliwa kopalne, sodka woda, a take wielki potencja hydroenergetyczny. W najludniejszym pastwie wiata szybko rozwija si przemys, pomimo wysikw wadz ronie populacja, naukowcy pracuj nad nowymi technologiami, by dogoni wiatowych liderw. Jednoczenie Chiny dowiadczaj znacznego deficytu wody, a powierzchnia terenw ornych to jedynie okoo 15%6. Pastwo to posiada pewne zasoby ropy naftowej (pozwalajce na stabilne wydobycie na poziomie 3 tys. baryek dziennie) oraz gazu ziemnego (istniejce zoa pozwalay Chiczykom przez 20 lat pokrywa wasne zapotrzebowanie), jednak rosnca rednio o 910% rocznie od roku 2000 gospodarka wymaga coraz wikszych nakadw energetycznych, by to tempo utrzyma. Najwaniejszym motorem chiskiej gospodarki jest za wgiel wedug danych Energy Information Administration odpowiada on za 70% wytworzonej tam energii7. I chocia od kilkudziesiciu lat ChRL udaje si pokrywa zapotrzebowanie na wgiel wasnymi zasobami (nawet mimo silnej tendencji wzrostowej popytu, poczwszy od pocztku XXI w.8), przy tak duym tempie wzrostu naley liczy si z koniecznoci zmiany statusu z zero-balance (ewentualnie eks5 Strona polskiego Ministerstwa Gospodarki, http://www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/BFBA6202-3E574C68-93E5-D13DC74F1D6C/37277/Rosja.pdf [dostp kwiecie 2010 r.]. 6 Dane za CIA World Factbook, przeom lat 2009/2010, https://www.cia.gov/library/publications/ the-world-factbook/fields/2097.html?countryName=&countryCode=&regionCode=n [dostp kwiecie 2010 r.]. 7 Energy Information Administration, http://www.eia.doe.gov/cabs/China/Background.html [dostp kwiecie 2010 r.]. 8 Dane na podstawie informacji Energy Information Administration, http://www.eia.doe.gov/cabs/ China/Coal.html [dostp kwiecie 2010 r.].

52

portera netto na ma skal) na importera netto, tak jak to si stao w przypadku ropy naftowej9. Wsppraca Pekinu i Moskwy w obszarze ropy i gazu ziemnego jest, oprcz eksportu rosyjskiej broni do Chin, jedn z najbardziej widzialnych i wymiernych wizi gospodarczych midzy oboma krajami. Nie jest to jednak wsppraca strategiczna, a raczej taktyczna Rosja jest zaledwie pitym pod wzgldem wielkoci eksporterem ropy naftowej do Chin, dostarcza tam take niewielkie iloci gazu ziemnego. Sytuacja taka wydaje si dziwna, jeli wemiemy pod uwag fakt, e gospodarki i uwarunkowania naturalne obu ssiadw wydaj si kompatybilne. Przez ostatnie kilka dekad natomiast oba pastwa rozwijay si raczej na wasn rk bd szukajc innych partnerw, a potencja wsppracy pozosta w duej mierze niewykorzystany. Premier Putin jeszcze w czasach swojej prezydentury narzeka na nisk jako i jednowymiarowo wizi ekonomicznych czcych Chiny i Rosj, nawoujc do reorganizacji struktury eksportu i importu. Prawd jest jednak, e surowce, obok broni i sprztu wojskowego, pozostaj jednym z filarw tej wsppracy10. Warto wspomnie w tym miejscu o projekcie rurocigu WSTO ( - // Wschodnia Syberia-Ocean Spokojny). W padzierniku 2008 r. oba pastwa podpisay porozumienie w sprawie budowy odgazienia ropocigu do Daqing w Chinach. W grudniu 2009 r. Rosjanie otworzyli pierwszy, wewntrzny odcinek rury o dugoci ponad 2,5 tys. km, czcy Tajszet ze Skoworodino. Nitka do Daqing w zaoeniu miaaby dostarcza rocznie 15 mln ton ropy. Zauway jednak naley, e w lipcu 2009 r. zosta ukoczony ropocig KazachstanChiny, majcy docelow przepustowo 20 mln ton ropy rocznie, a w grudniu 2009 r. oficjalnie otwarto gazocig czcy Chiny z Turkmenistanem, przez ktry Chiczycy bd mogli pobiera nawet do 40 mln m3 surowca rocznie11. W kwestii surowcw obserwujemy zatem dwa rwnolege denia. Rosjanie chc dywersyfikowa swj eksport sprzedajc surowce do Chin, za pomoc bogactw Syberii zdobywa kolejne rynki i mie w rku argument w negocjacjach warunkw umw z partnerami europejskimi, za Chiny pragn zdywersyfikowa import i zmniejszy zaleno od ropy bliskowschodniej, niekoniecznie
9 Do tego stopnia, e po okresie samowystarczalnoci Chiny s obecnie trzecim po Stanach Zjednoczonych i Japonii importerem czarnego zota. 10 Na bardzo gronego konkurenta Rosji w dziedzinie eksportu paliw kopalnych do Chin wyrastaj rodkowoazjatyckie republiki postsowieckie. Turkmenistan podpisa w 2008 r. wielk umow o rokrocznym dostarczaniu do Chin 30 mld m3 gazu ziemnego ( , Polit.ru, http://www.polit.ru/news/2007/08/31/turkmen.html [dostp kwiecie 2010 r.]). Pekin wykazuje te ch wsppracy z Kazachstanem w kwestii importu ropy naftowej, ktrej Astana posiada ogromne zasoby i jest jej znaczcym producentem. W tym aspekcie w filar moe okaza si relatywnie saby. 11 Przy zaoeniu wykorzystania cakowitej zakadanej przepustowoci gazocigu.

53

jednak widzc w Rosji pierwszoligowego partnera. Jak wida, to sytuacja Chiczykw pozwala na wiksz elastyczno i swobod manewru. Nie oznacza to jednak, e wsppraca z Rosj zostanie zawieszona. Nawet jeli dla Chiczykw Rosja nie jest kluczowym partnerem gospodarczym, Pekinowi na pewno nie bdzie zaleao, by odchodzi od kooperacji z Moskw. Aby pielgnowa dobre warunki dla rozwoju gospodarczego, rzd w Pekinie bdzie musia poszukiwa surowcw u kadego moliwego rda. Rosyjska Syberia wydaje si za mie wszelkie potrzebne cechy jest pooona w ssiedztwie i ma wikszo zasobw, ktre wadze ChRL uznay za strategiczne. Wsppraca przy paliwach kopalnych midzy oboma pastwami jest od jakiego czasu szeroko omawiana, natomiast duy potencja ma rwnie dziedzina, ktra na wiksz skal jest obecna w ekologii ni w polityce, a ktra za kilkanacie lat zapewne zagoci na stae w agendzie dyskusji midzynarodowych na najwyszych szczeblach. Chodzi o stosunkowo rzadko omawiane kwestie zasobw wodnych. Dzisiejszy wiat, a przynajmniej jego wysoko rozwinita cz, nie dowiadcza jeszcze problemu z dostpem do wody pitnej. Europa czy Stany Zjednoczone maj swoje zbiorniki sodkiej wody oraz systemy oczyszczania i odsalania wody morskiej i obecnie kwestia ta nie stoi wysoko w agendzie. Jeli jednak spojrzymy na wikszo pastw Afryki i Azji, to niedobr wody jest faktem. Wedug danych organizacji Worlds Water, jednej z najwikszych wiatowych organizacji zajmujcych si zasobami i dostpem do wody, mniej wicej jedna trzecia pastw wiata cierpi na powany niedobr swobodnego dostpu do bezpiecznych rde wody. Z drugiej strony globalna gospodarka, w szczeglnoci przemys i rolnictwo, jest bardzo wodochonna. Dane organizacji WaterFootPrint.com pokazuj, e przykadowo do wyprodukowania 1 litra mleka potrzeba 1 tys. litrw wody, 1 kg ziarna niecaych 2 tys. litrw, 1 kg misa rednio od 3 do 15 tys. litrw wody, a np. produkcja mikrochipa czy skrzanych butw pochania ju 16 tys. litrw. W takiej sytuacji, gdy rosnc wiatow populacj trzeba wyywi, a take zapewni technologiom konieczne wsparcie i moliwo rozwoju, zasoby wody, zarwno pitnej, jak i przemysowej, s kluczowe i stanowi bardzo wane zaplecze funkcjonowania kraju. Na tym tle zarysowuje si ciekawa rozgrywka pomidzy dwoma gigantami dzisiejszego wiata, i dodatkowo ssiadami pastwem najwikszym, czyli Federacj Rosyjsk, a pastwem najludniejszym, czyli Chisk Republik Ludow. Rzd w Pekinie, majc na uwadze mechanizmy wspczesnej gospodarki wiatowej, zaczyna coraz bardziej interesowa si odnawialnymi rdami energii, takimi jak energia wiatru czy hydroenergia. Dostp do wody, i pitnej, i przemysowej, z perspektywy przecitnego Europejczyka jest tak oczywisty, e ten temat do niedawna praktycznie nie by po-

54

ruszany przez opini publiczn. Jednak wraz z podnoszeniem si wiadomoci ekologicznej spoeczestw, zaczynamy nie tylko zdawa sobie spraw, e niektre kraje wiata maj ten dostp utrudniony bd prawie niemoliwy, ale take dostrzegamy przysz wag spoeczno-polityczn owego zagadnienia. Podobny mechanizm ma miejsce w Chinach, dla ktrych problem gospodarczego i spoecznego odwodnienia zaczyna by coraz bardziej dotkliwy. Przykadem tego moe by zidentyfikowanie stu chiskich miast jako water-deficient czy te najniszy od wielu lat poziom przepyww wody w hydroelektrowniach istniejcych na terenie Chin12. Chiczycy przynajmniej czciowego rozwizania tego problemu szukaj wanie na Syberii. Nie ma, co prawda, jednego, skonsolidowanego i dugofalowego planu wsppracy midzy oboma krajami, jednak na niszych i nieco mniej oficjalnych poziomach pojawiaj si rne inicjatywy, z ktrych najwaniejsza wydaje si idea wybudowania nakadem chiskim szeregu hydroelektrowni w rodkowej i wschodniej czci Syberii. Znajduje si tam bowiem kilka wielkich rzek o potnym potencjale Irtysz, Ob, Lena, Aldan i inne elementy syberyjskiego systemu rzecznego. Rzd Federacji Rosyjskiej zdaje sobie spraw ze znaczenia rzek jako wytwrni czystej i praktycznie darmowej (jeli nie liczy jednorazowych kosztw budowy i stosunkowo niskich kosztw utrzymania) energii. Planowana jest budowa wielkiej Elektrowni Ewenkijskiej na rzece Ninia Tunguska, ktra ma sta si najwiksz elektrowni tego typu w Rosji i trzeci na wiecie zakadajc optymistyczny wariant, ma mie moc o 2 tys. megawatw wicej ni duma ChRL, czyli Tama Trzech Przeomw. Inwestycja ta ma kosztowa 20 mld dolarw, a jej budowa miaa wystartowa w 2010 r.13 Obecna sytuacja gospodarcza w kraju raczej nie pozwoli Rosjanom w najbliszej przyszoci postawi kilkunastu czy nawet kilku hydroelektrowni, poniewa w federalnej kasie nie ma na to pienidzy14. Inn kwesti z tej dziedziny by pomys wybudowania rurocigu, ktry transportowaby wod z rosyjskiego Bajkau, poprzez Mongoli, do chiskiej Mongolii Wewntrznej. Prowincja ta, zamieszkaa przez okoo 2324 mln ludzi, jest w sporej czci pokryta pustyni. Doniesienia na ten temat pojawiy
12 F. W. Stakelbeck Jr., Chinas Manifest Destiny, http://www.americanthinker.com/2005/06/chinas_ manifest_destiny.html [dostp kwiecie 2010 r.]. 13 Projekt zosta jednak zarzucony, a oficjaln przyczyn tego s wzgldy ekonomiczne. 14 Co prawda, mer Moskwy, Jurij ukow, w grudniu 2002 r. prbowa oywi dyskusj na ten temat, przypominajc wczeniejsze plany budowy wielkiego kanau, przebiegajcego z Chanty-Mansyjskiego Okrgu Autonomicznego, przez Kazachstan, do chiskiej czci Azji rodkowej i odwracajcego bieg Obu i Irtysza. Postsowieckie republiki rodkowoazjatyckie popary ten pomys, poniewa same dowiadczaj deficytu wody. Sama idea nie zostaa uznana za wart dyskusji, media j wrcz wymiay i dyskurs na ten temat zakoczy si. Zob.: S. Blagov, China, Russia Float Idea of Selling Baikal Water, http://www.jamestown. org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=30480 [dostp kwiecie 2010 r.].

55

si w 2005 r. W mediach zajmujcych si tematyk eurazjatyck powoywano si na rda w chiskim Ministerstwie Zasobw Wodnych15, ktre twierdziy, e odbyy si rozmowy ze stron rosyjsk, majce na celu opracowanie i sfinalizowanie projektu. Strona rosyjska odegnaa si wtedy od tych rewelacji. Pamita jednak naley, e w lutym 2004 r. Federacja Rosyjska przygotowaa projekt legislacyjny pozwalajcy na wasno prywatn zasobw wodnych, chocia przedstawiciele rzdu jasno stwierdzili, i Bajka nie bdzie przedmiotem prywatyzacji ani sprzeday. W sytuacji, gdy Rosjanie dysponuj wielkimi zasobami wody, a ich bezporedni ssiad, Chiny, cierpi na jej niedobr, naturalne byoby, by Chiczycy zaproponowali swj kapita, zainteresowani tematem z racji bliskoci Syberii i wasnego, coraz bardziej uciliwego deficytu wody, a take posiadajcy wystarczajc ilo funduszy, by realizowa tego typu wielkie projekty. Dwa trzy lata temu dosy gono byo o rzekomym zaangaowaniu Chin w budow hydroelektrowni na terenach Syberii. Wielu analitykw pokusio si wwczas o przedstawienie kompleksowej wizji stopniowego przejmowania przez Pekin kontroli nad azjatyck czci Rosji, poczwszy od wsppracy przy uprzemysawianiu tych terenw, przez pozyskiwanie wpyww gospodarczych, po faktyczne wczenie Syberii w ramy pastwa chiskiego. Na dzie dzisiejszy kooperacja rosyjsko-chiska w kwestii ropy czy gazu ziemnego utrzymuje tendencj wzrostow, jednak dla Moskwy kluczow klientel s i bd, i w krtkiej, i redniej perspektywie, pastwa europejskie. Jeli chodzi o zasoby wodne, cilejszej wsppracy nie ma. Rosja planuje budow wielkiej syberyjskiej elektrowni wodnej, do ktrej Chiczycy si nie dokadaj. Dziaalno Pekinu w zakresie zabezpieczania sobie zaplecza wodnego wydaje si bardziej ukierunkowana wewntrznie bd te co najwyej na importowanie butelkowanej wody mineralnej Bajkalskije Wody. Badacze przewiduj, e w dugiej perspektywie Chiny bd musiay bardziej konkretnie zwrci si w kierunku zasobw Syberii. Pastwo to, majce ambicje stania si liderem regionalnego i wiatowego rozwoju, musi pozyskiwa zaplecze surowcowe, by motor napdzajcy jego gospodark nie zatrzyma si. Obecnie jednak kwestia ta nie wydaje si sta na szczycie ani chiskiej, ani te rosyjskiej agendy. Kwesti wart poruszenia na koniec jest rosyjska obawa przed chiskimi ambicjami terytorialnymi i roszczeniami w stosunku do Syberii. Rosyjskie tereny na wschd od Uralu mog by dla Chiczykw kuszce nie tylko dlatego, e posiadaj wszystkie wymienione bogactwa. Rosjanie obawiaj si, e bd
Chiny s w pierwszej dwudziestce krajw cierpicych na najpowaniejszy niedobr wody na wiecie i w zwizku z tym zarzdzaniem tymi deficytowymi zasobami zajmuje si oddzielny departament. Ministerstwo Zasobw Wodnych powstao razem z komunistyczn pastwowoci chisk, funkcjonuje z przerwami od 1949 r.
15

56

si nasila naciski ze strony rzdu w Pekinie, by Moskwa bezporednio lub porednio zwrcia Chinom cz Syberii, ktra historycznie naleaa niegdy do chiskiego imperium. Jeszcze Przewodniczcy Mao i Deng Xiaoping otwarcie mwili o tym, e wielkie miasta syberyjskie Wadywostok i Chabarowsk s chiskie16. Za czasw dynastii Qing, panujcej od XVI do pocztku XX w., do Chin nalea skrajnie wschodni pasek terytorium, wanie z Chabarowskiem i Wadywostokiem, natomiast za wczeniejszej dynastii Yuen, panujcej przez cz wiekw XIII i XIV, imperium posiadao dodatkowo obszar poudniowowschodnich ziem syberyjskich pooonych przy granicy z dzisiejsz Mongoli. Chiny nie utrzymay jednak takiego stanu posiadania. I cho niektrzy badacze podaj argumenty za tym, e w przyszoci Pastwo rodka powemie konkretne kroki w kierunku zagarnicia ziemi niczyjej, jak jest Syberia, to obecnie prawdopodobiestwo faktycznych roszcze terytorialnych jest raczej niewielkie, m.in. z powodu atmosfery midzynarodowej, do silnych zwizkw gospodarczych i ideologicznych midzy obiema stolicami, a take spokojnej polityki zagranicznej prowadzonej przez Pekin. Obie wymienione wyej platformy wsppracy, jak zostao to ju nakrelone, przybray rn posta, maj rn intensywno i rny potencja. Wsppraca Chin z Rosj przy zakupie gazu, ropy i wgla jest jednym z filarw wzajemnych relacji gospodarczych, ale zarazem powoduje to, e owe relacje s do jednowymiarowe. Drugi aspekt, czyli kooperacja w dziedzinie wodnej, jest perspektywiczna, natomiast dzi nie mamy tu do czynienia z wyrazistym planem, a dziaania zarwno jednej, jak i drugiej strony sprawiaj wraenie jednorazowych. Nie zmienia to jednak faktu, e obszar Syberii pozostaje podstaw dla istnienia i rozwoju powiza gospodarczych obu pastw. Jak relacje ssiedzkie bd si ukada w przyszoci, czy Rosja dostrzee absolutn konieczno zajcia si Syberi, czy Chiny bd stopniowo prze na zachd pozostaje nam obserwowa, analizowa i wyciga wnioski.

F. W. Stakelbeck Jr., Chinas Manifest Destiny, http://www.americanthinker.com/2005/06/chinas_ manifest_destiny.html [dostp kwiecie 2010 r.]. Dzi szacuje si, e rocznie do Chabarowska przyjeda nawet milion Chiczykw. Jest to z oczywistych wzgldw jedno z najbardziej zsinizowanych miast w Federacji Rosyjskiej.
16

Piotr Osiewacz Uniwersytet Jagielloski w Krakowie

ZNACZENIE KORPORACjI SYBERYjSKICh W StOSUNKACh ZAGRANICZNYCh FEDERACjI ROSYjSKIEj

ZNACZENIE KORPORACJI SYBERYJSKICH Niniejszy tekst nie stanowi analizy cile politologicznej, wskazuje jednak na pewne aspekty zwizane z prawnymi mechanizmami ekspansji korporacji syberyjskich, a take prezentuje ich wpyw na ksztatowanie stosunkw pomidzy pastwami za pomoc wykorzystania mechanizmw prawa krajowego i midzynarodowego. Szerzej zostanie przedstawiona dziaalno przedsibiorstwa 1 (Spka Akcyjna Otwarta Norylski Nikiel), z siedzib w Norylsku (Tajmyrski Okrg Autonomiczny, Kraj Krasnojarski). Spka prowadzi liczne dziaania wewntrzne poprzez dziaalno gospodarcz polegajc na wydobywaniu, przetwarzaniu i dystrybucji surowcw mineralnych na terytorium Federacji Rosyjskiej oraz dziaania zewntrzne poprzez wykonywanie powyej wymienionych czynnoci na terenie innych pastw. Ponadto pewne znaczenie korporacji wynika z tego, e znaczna cz surowcw mineralnych sprzedawana jest podmiotom z pastw obcych poprzez sprzeda bezporedni oraz giedy surowcowe. Obecnie stosunki midzynarodowe opieraj si nie tylko na wzajemnych kontaktach pomidzy pastwami i organizacjami midzynarodowymi, ale dopuszcza si tu rwnie pewne znaczenie korporacji. Syberyjska korporacja2
Spka akcyjna otwarta, ros. , stanowi form prawn spki kapitaowej, odpowiednik spki akcyjnej w prawie polskim. Wskazana spka, zgodnie ze swoimi jurydycznymi waciwociami, moe by uczestnikiem obrotu giedowego. 2 Korporacja, z ac. corporatio zgrupowanie, wsplnota, poczenie, grupa przedsibiorstw lub oddzielnych przedsibiorcw, jedna z form dziaalnoci gospodarczej. Wyrnia si korporacj w znaczeniu wszym jako ogln nazw dla spki akcyjnej i spki z ograniczon odpowiedzialnoci oraz w znaczeniu szerszym jako struktur prawn zoon z kilku spek poczonych wizami wzajemnych zalenoci. Wicej na ten temat: . . , . . , . , Moa 2007, s. 81; . . ,
1

58

OAO Norilski Nikiel uczestniczy w stosunkach Federacji Rosyjskiej z innymi pastwami w ten sposb, e prowadzc dziaalno wydobywcz i przetwrcz na terenie innych pastw, m.in. Australii, Republiki Poudniowej Afryki i Stanw Zjednoczonych s zobowizane do cisej wspprac z organami administracyjnymi pastw, na terenie ktrych wykonuj wydobycie. Powysza wsppraca odbywa si bezporednio za pomoc kontaktw pomidzy organami administracyjnymi pastwa obcego a korporacj oraz porednio za pomoc organw administracyjnych Federacji Rosyjskiej. Spka OAO Norilski Nikiel zajmuje si wydobyciem i przetwrstwem oraz sprzeda i dystrybucj takich surowcw mineralnych, jak: nikiel, platyna, pallad, mied, molibden, wolfram, srebro, zoto i inne surowce wystpujce wraz z wymienionymi. Dla zaspokojenia potrzeb gospodarek krajowych zasadnicza cz surowcw mineralnych jest importowana z innych krajw. Dlatego te spka Norilski Nikiel, bdca jednym z najwikszych dostawcw w skali wiatowej, moe wpywa na zaspokojenie zgoszonego zapotrzebowania, a de facto realizowa polityk wadz Federacji Rosyjskiej w tym zakresie. Dla dokonania skutecznej sprzeday czsto potrzebne jest zawarcie umowy midzypastwowej, w ktrej treci okrelone zostan takie elementy, jak: zasady wykonywania dostawy, naoone co, sposb dochodzenia roszcze z tytuu niewykonania zobowizania, w tym udzielenie gwarancji wykonania zobowizania poprzez dostaw surowca lub zapat odpowiedniego odszkodowania. Prowadzenie dziaalnoci wydobywczej i przetwrczej, jak rwnie sprzeda i dystrybucja, maj bardzo istotne znaczenie dla stosunkw pomidzy Federacj Rosyjsk i innymi pastwami na rnych paszczyznach. Dziaania prowadzone przez Rosj wpywaj czsto zarwno na moliwo uzyskania przez inwestora koncesji na prowadzenie dziaalnoci okrelonego typu, jak i na pniejsz jej realizacj poprzez ustalanie obowizkw inwestora zwizanych z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej, takich jak opodatkowanie przedsibiorstwa, uzyskiwanie wiz dla pracownikw i wiele innych szczegowych problemw. W ramach prowadzenia dziaalnoci wydobywczej i przetwrczej spka Norilski Nikiel musiaa podda si procedurom pastw obcych (m.in. Australii i RPA), na terenie ktrych ma miejsce wydobycie i przetwrstwo surowcw mineralnych, w celu otrzymania koniecznych zezwole3. Wadze pastwa
-o , 2000, nr 4, s. 1 (w dalszej czci artykuu okrelenie korporacja bdzie zastpowane sowem inwestor). 3 Koncesja jest aktem administracyjnym, majcym charakter uznaniowy. Polega na wyczeniu danego indywidualnego podmiotu spod zakazu zajmowania si okrelonym rodzajem dziaalnoci gospodarczej. Uksztatowanie koncesji jako aktu prawnego w rnych systemach prawnych moe mie charakter decyzji

59

obcego posiadaj pen dowolno w prowadzonych przez siebie dziaaniach i dlatego organy pastwa, w ktrym korporacja nabya zakad zajmujcy si wytworzeniem oraz przetwrstwem surowcw mineralnych, za pomoc wydawanych przez siebie decyzji administracyjnych decyduj nie tylko o moliwoci ich prowadzenia. Z tego wanie powodu dla podmiotu prowadzcego dziaalno na terenie pastwa obcego wane jest zawarcie umowy midzynarodowej o odpowiedniej treci. Umowy midzynarodowe mog stworzy dodatkowe zabezpieczenia dla inwestora, w tym da mu odpowiednie gwarancje dotyczce otrzymania koncesji, opodatkowania, moliwoci zatrudniania obcokrajowcw i wielu innych szczegowych kwestii. Uzyskanie przez spk koncesji pastwa obcego jest warunkiem koniecznym do wykonywania przez ni dziaalnoci polegajcej na wydobywaniu i przetwarzaniu oraz sprzeday i dystrybucji surowcw mineralnych na terytorium pastwa obcego. Koncesja pastwa obcego jest aktem administracyjnym, ktrego nadanie zaley od swobodnej woli organu pastwa, na terenie ktrego znajduje si zakad zajmujcy si wytworzeniem oraz przetwrstwem surowcw mineralnych4. Dlatego te powszechn praktyk Federacji Rosyjskiej jest prowadzenie licznych dziaa majcych na celu umoliwienie rosyjskiej spce uzyskanie koncesji. W zwizku z tym podejmowane czy te planowane przez spk dziaania staj si istotnym zagadnieniem w bilateralnych stosunkach midzy pastwami5. Obrt, czyli sprzeda i dystrybucja surowcw mineralnych, szczeglnie w przypadku surowcw energetycznych, takich jak ropa naftowa i gaz ziemny, wpywa na ca gospodark pastw obcych zakupujcych je od Federacji Rosyjskiej. Pastwa obce kupuj surowce jednak nie od Rosji, ale od podmiotu majcego koncesj na obrt i wydobycie, to jest od korporacji zajmujcej si sprzeda i dystrybucj danego surowca. Powysze umowy, mimo e zawierane z okrelonymi korporacjami, czsto s kontrolowane zarwno przez Federacj
administracyjnej, polegajcej na wyraeniu owiadczenia woli przez organ administracji publicznej, lub umowy skadajcej si z owiadczenia woli inwestora (uprawnionego) oraz uprawnionego organu administracji publicznej. Wydanie koncesji czsto uzalenione jest od dodatkowych dziaa inwestora wobec pastwa udzielajcego zgody, w postaci zobowizania do wykonania usug lub dostarczenia towarw. 4 Zgodnie z powszechnymi w tym przedmiocie regulacjami prawnymi wszelkie surowce mineralne znajdujce si w stanie naturalnym w ziemi stanowi wasno pastwa, dopiero ich wydzielenie divisio przez podmiot, ktremu przysuguje prawo koncesyjne, umoliwia poddanie ich prawu prywatnemu, i to wycznie w zakresie, w jakim obrt surowcami mineralnymi dozwolony jest na podstawie udzielonej koncesji. 5 Wskazanej tezy dowodz liczne umowy z Australi, takie jak umowa o popieraniu inwestycji, oraz specjalne umowy dotyczce rnych gazi przemysu (np. , , 17.12.2008, 141034-5). Dziki zawarciu wskazanych umw, umoliwiajcych skuteczne prowadzenie inwestycji, Australia w cigu kilku lat staa si wanym partnerem handlowym dla FR.

60

Rosyjsk, jak i pastwa obce, poniewa stanowice przedmiot obrotu surowce mineralne s niezwykle istotne dla ogu gospodarki pastwowej. Korporacje syberyjskie zajmuj okrelon pozycj w ksztatowaniu wsppracy pomidzy pastwami. Zawieranie, wykonywanie, rozwizywanie umw midzynarodowych determinuje szereg dziaa Federacji Rosyjskiej oraz pastw, w ktrych inwestorzy prowadz dziaalno gospodarcz. SZCZEGLNA ROLA KORPORACJI SYBERYJSKICH W KSZTATOWANIU STOSUNKW Z INNYMI PASTWAMI POPRZEZ PROWADZENIE DZIAALNOCI POLEGAJCEJ NA WYDOBYCIU LUB PRZETWORZENIU SUROWCW MINERALNYCH NA TERENIE PASTWA OBCEGO Szczeglna rola inwestora zajmujcego si dziaalnoci zwizan z pozyskiwaniem, przetwarzaniem i dystrybucj surowcw mineralnych wynika z licznych ogranicze prawa krajowego pastwa faktycznego wykonywania czynnoci. Wykonywanie inwestycji z reguy poddane jest cisemu nadzorowi pastwowych organw administracji koncesyjnej, sanitarnej, rodowiskowej oraz podatkowej. Wykonywanie regulowanej dziaalnoci gospodarczej zastrzeone jest dla grupy podmiotw wybranej w sposb dowolny, na podstawie kryteriw przewidzianych prawem i szczeglnych ustale podjtych pomidzy podmiotem wykonujcym dziaalno regulowan i organem pastwowym posiadajcym kompetencje do decydowania o udzieleniu koncesji6. Powysze dziaanie wynika ze szczeglnego statusu dbr mineralnych. Dobra te, niezalenie od przysugujcego prawa wasnoci nieruchomoci, na ktrej si znajduj, zawsze przysuguj pastwu, a moliwo ich eksploatowania uzaleniona jest od zgody organu pastwowego. Co wicej, w przypadku podmiotw, ktre zalene s kapitaowo7 od podmiotw zagranicznych, warunki przewidziane dla eksploatowania z musi speni rwnie inwestor zagraniczny zainteresowany wykonywaniem czynnoci wydobywczych. Rezultatem wykonywania przez OAO Norilski Nikiel uprawnie wynikajcych ze stosunku zalenoci jest kontrola samodzielnych jurydycznie podmiotw zajmujcych si wydobyciem, przetwrstwem i dystrybucj surowcw naturalnych. W zwizku z powyszym organy administracyjne pastwa faktycznego wykonywania czynnoci kieruj wymagania koncesyjne nie tylko wobec spki zalenej8 znajdujcej si w kraju prowadzenia dziaalnoci wydobywczej
6 Praktyka w tym zakresie wskazuje organ centralny i naczelny, stanowicy czsto element administracji rzdowej. 7 Zaleno oparta na stosunku prawnym posiadania przez spk dominujc udziaw lub akcji spki zalenej. 8 Spka zalena oznacza spk kapitaow podlegajc stosunkowi prawnemu, ktrego skutkiem jest upowanienie organu spki dominujcej do wykonywania uprawnie organu wykonawczego innej

61

i przetwrczej, np. Cawse Black Swan and Lake Johnston (Australia), Nkomati Nikel (RPA), od swojej spki dominujcej OAO Norilski Nikiel. Koncesja stanowi szczegln umow zawieran pomidzy koncesjonariuszem, inwestorem, bdcym korporacj zagraniczn, uprawnionym i organem koncesyjnym. W ramach tego rodzaju umowy okrelone zostaj prawa i obowizki stron, warunki prowadzenia przez inwestora dziaalnoci obejmujcej prace przygotowawcze w pierwszym etapie i prace eksploatacyjne w drugim etapie. Zasad jest wybr inwestora spord zainteresowanych po przeprowadzeniu postpowania konkursowego, wyaniajcego ofert przynoszc najwiksze korzyci pastwu i najpeniej zabezpieczajc przysze zobowizania publicznoprawne. Po wybraniu najlepszej oferty inwestor uprawniony jest do zawarcia umowy koncesji, okrelajcej precyzyjnie jego prawa i obowizki wynikajce z eksploatacji zoa. W ramach procedury zawarcia umowy koncesji dotyczcej poszukiwania zoa moliwe jest ustanowienie na rzecz inwestora prawa pierwszestwa do zawarcia umowy koncesji na jego eksploatacj. Powoduje to, e spka, po spenieniu innych przewidzianych przez prawo warunkw, ma wyczne prawo9 do rozpoczcia negocjacji prowadzonych w celu zawarcia umowy koncesji na eksploatacj zoa. Organ koncesyjny zawiera w tym przypadku umow koncesji w drodze dwustronnych bezporednich negocjacji z uprawnionym, pomijajc otwarte postpowanie konkursowe. W toku prowadzonych rozmw powinny zosta uregulowane wszystkie zagadnienia istotne dla inwestora, m.in. wielko funduszu przeznaczonego na rekultywacj szkd ekologicznych, czy te zasady uprzywilejowania produktw i usug oferowanych przez producentw wykonujcych produkty i usugi wycznie w kraju wykonywania wydobycia. Istnieje pewne ryzyko dla inwestora w postaci braku obowizku przeduenia koncesji nawet w sytuacji pozytywnego przebiegu postpowania lub udzielenia wstpnej koncesji na przygotowanie inwestycji. Zgodnie z charakterem aktu administracyjnego w postaci koncesji na poszukiwanie z mineralnych, ma ona charakter przygotowujcy przysze dziaania inwestora. Dziki pracom poszukiwawczym inwestora weryfikowane s posiadane przez organ pastwowy informacje dotyczce charakterystyki z: ich miszoci czy gbokoci zalegania. Pewnym niebezpieczestwem wynikajcym z koncesji s czsto zawarte w jej treci klauzule umoliwiajce zmian lub
spki. Wskazana okoliczno w postaci wykorzystania formy prawnej spki zalenej wynika z tego, e ogranicza odpowiedzialno inwestora oraz umoliwia dostosowanie struktury przedsibiorstwa do prawa krajowego pastwa wykonywania inwestycji. 9 Uprzywilejowanie inwestora oznacza, e w warunkach przewidzianych prawem tylko inwestor, ktry uprzednio zawar i wykonywa umow koncesji poszukiwawczej, jest uprawniony do udziau w postpowaniu. Organ moe wykonywa inne procedury, w tym procedur konkursow, jeeli inwestor naruszy przepisy prawa lub z innych przyczyn nie zawrze umowy koncesji.

62

rozwizanie umowy z inwestorem w drodze jednostronnej czynnoci prawnej organu. Obejmuj one w szczeglnoci przypadki niewaciwego wykonywania zobowiza kontraktowych, nieposzanowania prawa pierwszestwa pastwa w dokonywaniu transakcji dotyczcych umowy koncesji oraz ingerencji w interesy ekonomiczne lub bezpieczestwo narodowe. Prawo wynikajce z koncesji nie moe by przedmiotem rozporzdzenia, z wyjtkiem likwidacji osoby prawnej, zaspokojenia kredytodawcw oraz przejcia w drodze reorganizacji osoby prawnej. Ograniczenie nie dotyczy przejcia na rzecz pastwowych osb prawnych lub spek powizanych. W zwizku ze cis reglamentacj udzielania prawa koncesji czst praktyk jest przyznanie pastwu, w ktrym wykonywane jest wydobycie lub przetwrstwo surowcw mineralnych, prawa pierwszestwa10 w zakresie nabycia udziaw w spce, ktra otrzymaa koncesj na wydobycie surowcw mineralnych. Jest to powane ryzyko dla inwestora, ktry moe zosta faktycznie wywaszczony. Podstawowym ryzykiem dla inwestora zagranicznego jest nieotrzymanie koncesji na eksploatacj z po uprzednim poniesieniu kosztw ich poszukiwania oraz nabycia spki, otrzymanie koncesji wydobywczej zbyt pno, a w przypadku jej otrzymania zmiana warunkw, w tym uczynienie przedsiwzicia nieefektywnym ekonomicznie. Dlatego te zawarcie umowy midzynarodowej przewidujcej sposb dziaania przez inwestora powoduje, e warunki prowadzenia inwestycji wymagajcej duej iloci rodkw materialnych oraz odpowiedniej technologii s zdecydowanie bardziej stabilne, poniewa niedotrzymanie warunkw udzielonej koncesji powoduje naruszenie zobowizania pastwa na paszczynie prawa midzynarodowego. Koncesja moe regulowa cay szereg zagadnie w sposb szcztkowy. Pominicie kwestii istotnych dla inwestora stanowi powane zagroenie zwizane z bezpieczestwem i prognozowan rentownoci inwestycji. Mona tutaj, przykadowo, wymieni istotne z punktu widzenia inwestora regulacje dotyczce warunkw pracy pracownikw inwestora niebdcych obywatelami pastwa, w ktrym ma miejsce wydobycie lub przetwrstwo surowcw mineralnych, warunkw wykorzystania wd podziemnych dla celw eksploatacji zasobw mineralnych czy procedur zwizanych z importem urzdze niezbdnych do prowadzenia eksploatacji zoa. Przyznana koncesja moe regulowa wzajemne uprawnienia i obowizki w dowolny sposb, jeeli nie narusza si przy tym prawa krajowego. W zwizku z tak znaczcym wpywem spki Norylski Nikiel na gospodarki innych krajw czsto negocjacje ekonomiczne nabieraj charakteru ustale dy10 Tre tego prawa oznacza konieczno zoenia okrelonemu podmiotowi oferty nabycia udziaw, w swojej treci zgodnej z warunkami umowy uzgodnionymi z nabywc udziaw, organowi administracyjnemu uprawnionemu do nadania koncesji na wydobycie lub przetwrstwo surowcw mineralnych.

63

plomatycznych11, a z drugiej strony stan stosunkw gospodarczych nie pozostaje bez wpywu na stosunki dyplomatyczne. W zakresie przyjtej strategii wspdziaania naley zaoy, e przedsibiorstwo ksztatuje praktyk w ten sposb, e zamiast by jedynie klientem przedsibiorstwa zagranicznego, staje si jego wspwacicielem lub kooperantem. Takie dziaanie skutkuje wartoci dodan, wzajemna zaleno powoduje, e jako wsplnik spka moe mie wpyw na dziaania obcej spki poprzez instrumenty korporacyjne, takie jak: gosowanie na zgromadzeniu wsplnikw spki, prawo do udziau w zysku przeznaczonym do podziau, prawo do informacji oraz prawo do czci przedsibiorstwa pozostaego po podziale spki. Stosowanie narzdzi korporacyjnych umoliwia, na przykad, uzyskanie informacji o planach dziaania spki i podjcie krokw w celu wykonania zawartych umw12, zaskaranie niekorzystnych uchwa do sdw oraz cay szereg innych moliwoci. W ramach zawartych umw mona przykadowo naoy na drug stron obowizek przetransportowania czci produkcji do Federacji Rosyjskiej czy te zastrzec kary finansowe odpowiednie do rozmiaru spki dominujcej. Obecnie przygotowywane s plany polegajce na nabywaniu udziaw lub akcji wybranych spek zajmujcych si poszukiwaniem, wydobyciem i tranzytem surowcw energetycznych. Aktywne dziaania w tej materii umoliwiaj metody znane prawu prywatnemu stosowane wobec spek zagranicznych oraz organw pastwowych. Z drugiej strony Federacja Rosyjska zawiera umowy o wsppracy midzypastwowej zabezpieczajce prowadzenie inwestycji. SPRZEDA SUROWCW MINERALNYCH PRZEZ SPKI SYBERYJSKIE Sprzeda surowcw mineralnych wanych dla gospodarki stanowi istotne zagadnienie dla dziaania pastw. Norilski Nikiel wydobywa surowce mineralne niezbdne dla produkcji przemysowej, m.in.: mied, pallad, nikiel i platyn. Wymienione surowce s eksportowane do innych krajw na podstawie umw zawartych pomidzy spk i odbiorc finalnym, podmiotem prawa prywatnego, ale jedynie w ramach specjalnego porozumienia midzypastwowego, okrelajcego zagadnienia podstawowe dla prowadzonej wymiany, takie jak: zasady obrotu surowcami mineralnymi w obrocie midzynarodowym, zasady rozliczania wzajemnych nalenoci midzy stronami oraz zasady naliczania
11 W zwizku z tym czst praktyk s spotkania zarzdu spki z wadzami pastwowymi. Na przykad 16 stycznia 2011 r. prezes zarzdu spki spotka si z premierem Putinem w celu omwienia dalszych planw spki. 12 Przygotowanie zoa do eksploatacji jest procesem dugotrwaym, trwajcym czsto wiele lat i poprzedzonym wieloma etapami przygotowania inwestycji, w tym stworzeniem mapy zoa, wykonaniem prbnych odwiertw oraz przygotowaniem planw eksploatacji zoa.

64

opat i podatkw. Powysze umowy s korzystne dla obu stron: dla sprzedawcw, osigajcych czsto znaczne profity, oraz dla kupujcych poprzez zapewnienie im staych dostaw surowcw o odpowiednich waciwociach fizycznych i chemicznych. Dla zobrazowania roli tej wsppracy mona wskaza zapotrzebowanie na surowce mineralne wytwarzane przez spk Norilski Nikiel. Najwikszymi odbiorcami niklu s: kraje Europy 31%, Chiny 21%, kraje Azji Wschodniej 15%, Japonia 14%, Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej 14%, Rosja 2%, inne kraje 3%. Odbiorcami miedzi s: Chiny 28%, kraje Azji 27%, kraje europejskie 19%, Ameryka Pnocna 12%, Ameryka aciska 5%, inne kraje 9%. Odbiorcami palladu s: Ameryka Pnocna 27%, Japonia 22%, Europa 20%, inne kraje 31%. Odbiorcami platyny s: Europa 34%, Ameryka Pnocna 16%, Japonia 13%, inne kraje 37%13. Przytoczone dane maj niebagatelne znaczenie dla dziaania gospodarek powyszych krajw. Zaspokojenie wskazanego zapotrzebowania stanowi paszczyzn dziaania w skali krajowej dla producentw inwestujcych rodki w celu wypracowania moliwie duego zysku oraz dla odbiorcw dcych do zapewnienia staych dostaw w celu zachowywania odpowiedniej produkcji przemysowej. WNIOSKI Powysze przykady wskazuj na istotn rol korporacji syberyjskich w ksztatowaniu polityki zagranicznej Rosji. Wskazana ga gospodarki jest istotna z punktu widzenia kadego pastwa, poniewa jej zabezpieczenie determinuje jego caociowy rozwj gospodarczy. Zakady zajmujce si wydobywaniem i przetwarzaniem surowcw mineralnych zarzdzaj istotn czci majtku narodowego w postaci z surowcw mineralnych. W zwizku z tym koncesjonowanie takiej dziaalnoci stanowi naturalne zjawisko kontroli nad dziaalnoci inwestora. Niemniej jednak czsto wycznie umowa midzynarodowa, dotyczca przedmiotu koncesji, w sposb proporcjonalny rozstrzyga prawa i obowizki stron. Podobnie w przypadku sprzeday i dystrybucji wzajemne ustalenia midzypastwowe decyduj nie tylko o opacalnoci, ale rwnie o bezpieczestwie prowadzonej inwestycji. Wzajemne ustalenia pomidzy pastwami determinujce wydobywanie i przetwarzanie oraz sprzeda i dystrybucj surowcw mineralnych powoduj, e stanowisko i moliwoci dziaania konkretnej spki determinuj bezporednio tre zawartych umw midzynarodowych. Bez zawarcia umowy o okrelonej treci nie jest z reguy moliwe otrzymanie przez inwestora koncesji na dokonanie czynnoci zwizanych z wydobyciem i przetworzeniem oraz sprzeda i dystrybucj surowcw mineralnych.
Dane dotyczce zapotrzebowania na surowce mineralne podane przez spk w rocznym sprawozdaniu z dziaalnoci OAO Norylski Nikiel za rok 2009.
13

Jakub Potulski Uniwersytet Gdaski

GEOPOLItYCZNY POtENCjA SYBERII I PROBLEMY jEGO WYKORZYStANIA

Jednym z kluczowych obszarw bada we wspczesnej geopolityce sta si problem zasobw surowcowych i konfliktw politycznych zwizanych z dostpem do nich geograficzne pooenie zasobw surowcowych, a przede wszystkim geograficzny przebieg tras przesyowych (zwaszcza za surowcw energetycznych, takich jak ropa naftowa i gaz ziemny). Zasoby naturalne w teorii stosunkw midzynarodowych uznawane s za drugie (po przestrzeni) naturalne rdo siy. Pastwa dysponujce wartociowymi zasobami naturalnymi maj pewn wadz nad pastwami, ktrym ich brakuje. Posiadanie poszukiwanych zasobw stanowi o potencjale danego podmiotu stosunkw midzynarodowych, a tym samym o jego moliwociach oddziaywania na pozostae podmioty1. Znaczenie zasobw naturalnych wynika z faktu, e surowce naturalne s kluczowym elementem wikszoci dziaa gospodarczych, s te wanym towarem w handlu midzynarodowym. W literaturze przedmiotu wskazuje si, e postp naukowo-techniczny, systematycznie wdraany do procesw produkcyjnych i usugowych, zwiksza efektywno rynkow produktw sucych do zaspokajania codziennych potrzeb spoeczestw. Wzrost produkcji dokonuje si zarwno w rezultacie stosowania nowoczesnych technologii, jak i w wyniku wykorzystywania naturalnych zasobw Ziemi, a gwnie wszelkiego rodzaju kopalin i innych surowcw2. Istotn rol w yciu i gospodarce czowieka zajmuj przede wszystkim tzw. surowce energetyczne. Wynika to z faktu, e czowiek potrzebuje do ycia okrelonej iloci materii i energii. Energi czerpie ze rodowiska naturalnego3. Nowoczesna technika i technologia produkcyjna oraz wszelkie zwizane z tym procesy wytwrcze i przetwrcze wymagaj coraz wikszych zasobw rnych rodzajw energii. Potrzebuj jej te inne dziedziny
K. Mingst, Podstawy stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2006, s. 112. J. Muszyski, Megatrendy a polityka, Wrocaw 2001, s. 114. 3 J. Dembowski, Zarys oglnej teorii zasobw naturalnych, Warszawa 1989, s. 9.
1 2

66

gospodarki: rolnictwo, budownictwo, transport i komunikacja, czno, systemy militarne, nowoczesne media oraz bezporednio ludno4. Coraz wikszym problemem wspczesnego wiata staje si jednak wyczerpywanie si surowcw produkcyjnych i energetycznych. Od wiekw najwaniejszym surowcem energetycznym byo drewno, ktre w wyniku rewolucji przemysowej, od pocztku XIX w. w uprzemysowionych krajach niemal cakowicie zostao zastpione przez wgiel kamienny, dominujcy w bilansie energetycznym wiata do poowy XX w., kiedy straci on swoje znaczenie na rzecz ropy naftowej, a take gazu ziemnego. Wyczerpywanie si zasobw wgla kamiennego i brunatnego, ropy naftowej i gazu ziemnego oraz drewna opaowego zmusza obecnie do poszukiwania nowych rde energii. Autorzy raportu dla Klubu Rzymskiego z 1992 r. Przekroczenia granic. Globalne zaamanie czy bezpieczna przyszo wskazuj, e w okresie 18601985 nastpi szedziesiciokrotny wzrost energii wykorzystywanej do celw gospodarczych, a postpujcy rozwj cywilizacyjny i techniczny zwiksza w naturalny sposb owo zapotrzebowanie, potgowane przez stae denie do coraz wygodniejszego ycia. Zapotrzebowanie i zuycie kopalin energetycznych cigle wzrasta, ale jednoczenie ich systematyczna eksploatacja doprowadzia do sytuacji wyczerpywania si zasobw naturalnych w rozmiarach zagraajcych stabilizacji gospodarczej i politycznej wspczesnego wiata. Zasoby naturalne (zwaszcza za ropa naftowa i woda) s tym elementem, wok ktrego koncentruje si rywalizacja wspczesnych spoeczestw. Szczeglne znaczenie we wspczesnym wiecie odgrywaj surowce energetyczne, ktre stanowi motor produkcji przemysowej i podstaw bytu konsumpcyjnych spoeczestw krajw wysokorozwinitych. Kluczowa rola tych surowcw w ekonomii rozwinitych pastw powoduje, e przycigaj one zainteresowanie wszystkich potg wiatowych, a rywalizacja o kontrol nad nimi jest gwnym rdem wspczesnych konfliktw politycznych5. Z uwagi na znaczenie surowcw naturalnych uwaa si niekiedy, e pocztek XXI w. zosta zdominowany przez rywalizacj pomidzy mocarstwami o dostp do strategicznych zasobw naturalnych. Wiele publikacji o charakterze geopolitycznym zostao powiconych wanie problemom zasobw surowcowych, dostpu do nich, kontroli nad korytarzami transportowymi oraz regionom, w ktrych wystpuj strategiczne surowce; np.: praca zbiorowa pod red. Davida Victora, Amy Jaffe i Marka Hayesa Natural Gas and Geopolitics: From 1970 to 2040 (Cambridge 2006), Phillipe Le Billon, The Geopolitics of Resource Wars (London 2005), Michael T. Klare, The Resource Wars: The New Landscape
J. Muszyski, op. cit., s. 114. J. Selby, Oil and Water: The Contrasting Anatomies of Resource Conflict, Government and Opposition 2005, vol. 40, no. 2, s. 203224; idem, The Geopolitics of Water in the Middle East: Fantasies and Realities, Third World Quarterly 2005, vol. 26, no. 2, s. 329349.
4 5

67

of Global Conflict (New York 2002) oraz Rising Powers, Shrinking Planet: The New Geopolitics of Energy (New York 2008), Hrain Dekmeijan i Hovann Simonian The Troubled Waters: The Geopolitics of Caspian Region (London 2002), Robert Ebel, Energy and Conflict in Central Asia and Caucasus (London 2000). Liczba prac i artykuw dotyczcych konfliktw wok surowcw naturalnych wynika ze znaczenia tego problemu dla wspczesnego wiata, ale jest take elementem swoistej mody intelektualnej na podejmowanie tematyki bezpieczestwa energetycznego. Jednym z obszarw, ktry przyciga zainteresowanie badaczy stosunkw midzynarodowych i geostrategw, jest Federacja Rosyjska, naleca do najbogatszych w surowce energetyczne krajw wiata. Szacowane zasoby gazu ziemnego (43,3 bln m3), stanowice 23,4% zasobw wiatowych, stawiaj Rosj na pierwszym miejscu w wiecie, a zasoby wgla (157 010 mln t), stanowice 28,9% zasobw wiatowych na drugim miejscu, po Stanach Zjednoczonych. Rosyjskie zasoby ropy naftowej (6079 mld baryek), stanowice 6,3% zasobw wiatowych, umiejscawiaj j na sidmym miejscu w wiecie, po krajach Zatoki Perskiej (Arabia Saudyjska, Iran, Irak, Kuwejt, ZEA) i Wenezueli6. Dua cz rosyjskich zasobw surowcowych znajduje si na Syberii. Wielkie bogactwo tego regionu stanowi lasy, ale najwiksze skarby kryje syberyjska ziemia (jak si uwaa, nie ma takiego minerau, ktrego nie mona by tu znale). Olbrzymie zasoby wgla kamiennego, ropy naftowej, gazu ziemnego, metali kolorowych i kamieni szlachetnych czyni z Syberii gwn baz surowcow oraz energetyczn Federacji Rosyjskiej. Syberia nie tylko pojciem geograficznym, lecz stanowi olbrzymie terytorium zrnicowane gospodarczo i posiadajce wasn bogat i ciekaw histori. Syberia zajmuje ogromny obszar kontynentu azjatyckiego, rozcigajcy si od Uralu do Oceanu Spokojnego oraz od stepw Azji rodkowej, Ataju i poczonych z nim masyww grskich do Oceanu Lodowatego. Biorc pod uwag olbrzymi obszar, zrnicowany gospodarczo, oraz wielk rnorodno terytorium, geografowie i ekonomici dziel go na trzy podstawowe regiony: Syberi Zachodni, Syberi Wschodni i Daleki Wschd, przy czym ten ostatni traktowany jest jako region cakowicie odrbny od Syberii waciwej (mimo to pojcie Syberii najczciej stosuje si w znaczeniu historycznym, uywajc go w odniesieniu do caego obszaru na wschd od Uralu do Oceanu Spokojnego)7. Warto take pamita, e Syberia peni w rzeczywistoci rosyjskiej bardzo wan rol symboliczn, majc status autentycznej, ukrytej Rosji8. W duym stopniu to wanie Syberia jest symbolem Rosji rozpoznawanym na caym wiecie.
6 T. Dmochowski, Zasoby, wydobycie i eksport podstawowych surowcw energetycznych Federacji Rosyjskiej, Cywilizacja i Polityka 2009, nr 7, s. 118. 7 Z. ukawski, Historia Syberii, Wrocaw 1981, s. 7. 8 Por.: , . . . , A. . , M 2003, s. 141142.

68

Obecny podzia administracyjny Syberii jest do skomplikowany, gdy musi uwzgldnia warunki geograficzne, gospodarcze i narodowociowe, a take spucizn podziau terytorialnego odziedziczonego po ZSRR. Obecnie na terytorium Syberii funkcjonuj trzy due jednostki terytorialne: 1) Uralski Okrg Federalny, w skad ktrego wchodz: obwd kurgaski, obwd swierdowski, obwd tiumeski, obwd czelabiski, Chanty-Mantyjski Okrg Autonomiczny oraz Jamao-Nieniecki Okrg Autonomiczny; 2) Syberyjski Okrg Federalny: Republika Ataj, Republika Buriacja, Republika Tuwa, Republika Chakasja, Kraj Atajski, Kraj Zabajkalski, Kraj Krasnojarski, obwd irkucki, obwd kemerowski, obwd nowosybirski, obwd omski, obwd tomski oraz 3) Dalekowschodni Okrg Federalny: obwd amurski, ydowski Obwd Autonomiczny, obwd magadaski, Kraj Kamczacki, Kraj Przymorski, obwd sachaliski, Kraj Chabrowski, Czukocki Okrg Autonomiczny oraz Republika Jakucja. Nazw Syberia stosuje si w rnych kontekstach i znaczeniach, dlatego te naley znaczy, e dla potrzeb rozwaa o geopolitycznym znaczeniu Syberii uywa si tego pojcia najczciej w odniesieniu do tzw. Syberii waciwej, tj. do Syberii Zachodniej i Wschodniej, znajdujcej si na terytorium Uralskiego i Syberyjskiego Okrgu Federalnego; z tego obszaru zostanie wyczony region Dalekiego Wschodu. Geopolityczne znaczenie Syberii wynika przede wszystkim z dwch elementw: 1) z pooenia geograficznego (graniczy z pastwami Azji rodkowej, a take z regionem Azji i Pacyfiku, gdzie znajduj si jedne z najwikszych gospodarek wiata: Japonia, Chiny, Korea Poudniowa) oraz 2) z olbrzymich zasobw surowcowych (kopaliny, drzewo, woda, walory rekreacyjne). We wspczesnych dyskusjach powiconych geopolitycznemu potencjaowi Syberii przede wszystkim zwraca si uwag na olbrzymie zasoby surowcowe, ktrymi dysponuje ten region. Posiadane zasoby surowcw energetycznych czyni z Rosji jednego z ich najwikszych eksporterw, co decyduje take o znaczcej roli tego pastwa w rodowisku midzynarodowym. Zawsze bowiem posiadanie duej iloci surowcw, a zwaszcza tak strategicznych jak surowce energetyczne, wzbudza zainteresowanie danym krajem lub regionem. Nie mona zrozumie znaczenia Rosji w wiecie bez uwzgldnienia jej bogactw naturalnych. Zasoby naturalne s jednym z wanych elementw rosyjskiej polityki zagranicznej i czsto su do wzmacniania wpyww w regionach uznawanych przez Moskw za sfer swoich ywotnych interesw, tym bardziej e sektor gospodarki energetycznej znajduje si pod kontrol wadzy pastwowej i czsto suy jako narzdzie realizacji interesw Rosji w rodowisku midzynarodowym. W sytuacji gbokiego kryzysu wewntrznego, wywoanego upadkiem ZSRR, Rosja utracia wikszo swoich wiatowych przewag. W obliczu saboci ideologicznej, czy te inaczej

69

mwic atrakcyjnoci kulturowej (soft-power) i przy ograniczonych moliwociach oddziaywa militarnych, wydobycie surowcw energetycznych pozostaje wanym elementem rosyjskiej strategii i ksztatowania polityki zagranicznej. Rosja naley do najwikszych wiatowych producentw surowcw energetycznych. Pod koniec lat osiemdziesitych XX w. najwicej ropy na wiecie wydobywano w ZSRR. Federacja Rosyjska, wydzielona z ZSRR w latach dziewidziesitych XX w., zajmuje obecnie drugie miejsce na wiecie pod wzgldem wielkoci jej wydobycia 70% wydobycia pochodzi z prowincji zachodniosyberyjskiej, drugim orodkiem jest Zagbie Woasko-Uralskie, ponadto rop wydobywa si w dawnych orodkach na Kaukazie Pnocnym oraz w Republice Komi i na Sachalinie. W latach dziewidziesitych zostay odkryte wielkie zoa ropy naftowej w rejonie szelfu Morza Barentsa. Istotnym surowcem energetycznym jest rwnie gaz ziemny, ktrego znaczenie na wiecie wzrasta ze wzgldu na stosunkowo niskie koszty wydobycia i transportu, nieuciliwo dla rodowiska naturalnego, szybkie uzyskiwanie efektw termicznych oraz coraz szersze zastosowanie w przemyle chemicznym. Rosja wydobywa okoo 27% produkcji wiatowej, a szacuje si, e na jej terytorium wystpuje okoo 40% wiatowych zasobw gazu ziemnego. Najwiksze, nieeksploatowane zoa pooone s na pwyspie Jama i na Morzu Barentsa, 90% rosyjskiego gazu wydobywa si obecnie w pnocnej czci Niziny Zachodniosyberyjskiej. Rwnie bogate s w Rosji zasoby wgla. Na Syberii znajduj si najwiksze wiatowe zoa wgla a 30% zasobw wiatowych9. Syberia zawsze odgrywaa znaczc rol geopolityczn. Od czasu opanowania przez Rosjan olbrzymich obszarw Syberii region ten stale odgrywa istotn rol w rosyjskiej gospodarce i polityce i uznaje si, e to wanie podbj terenw pooonych za grami Ural umoliwi przeksztacenie si Ksistwa Moskiewskiego w Imperium Rosyjskie. Ju pod koniec XVII w. Syberia dawaa rocznie olbrzymie iloci futer zwierzcych, ktre byy jednym z gwnych towarw eksportowych, dostarczajc rosyjskiemu skarbowi ponad 10% jego przychodw. W XVIII i XIX w. wadze carskie rozumiay i traktoway Syberi jako koloni (stosunek wadz rosyjskich do Syberii by podobny, jak innych mocarstw europejskich do ich zamorskich kolonii). Wraz ze stopniowym wzrostem zaludnienia Syberii, rozwojem infrastruktury i linii komunikacyjnych region ten w coraz wikszym stopniu zyskiwa na znaczeniu jako niezwykle wana cz rosyjskiego imperium i rosyjskiej tosamoci narodowej. W 1915 r. rosyjski geograf Wieniamin Siemionow Tien-Szanski, podejmujc problemy rozwoju kraju, wysun ide, e Syberia stanowi geograficzne serce Rosji, i uwaa, i stolic kraju naley przenie za gry Ural, do Jekatierinburga10. Take w okreA. Maryaski, G. Mrz, Z. Szot, M. Troc, Geografia gospodarcza Rosji, Warszawa 1996, s. 8586. . . -, : , 1915, s. 23.
9 10

70

sie istnienia ZSRR kraj ten w duym stopniu prosperowa gospodarczo dziki wykorzystywaniu olbrzymich zasobw surowcowych Syberii, a zwaszcza ropy i gazu, stanowicych gwny produkt eksportowy. To m.in. dziki olbrzymim zasobom surowcowym Syberii wadzom ZSRR udao si przeprowadzi szybk industrializacj kraju i zbudowa potn baz przemysu cikiego. Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego, w warunkach kryzysu gospodarczego, Syberia i Daleki Wschd nadal dostarczay bezcennych dbr i byy najwikszym dawc do budetu spord wszystkich regionw Rosji. Z uwagi na swj potencja prawdopodobnie jeszcze dugo Syberia bdzie odgrywaa kluczow rol w ekonomicznym rozwoju kraju. Tak jak w XVII w. i w pniejszych wiekach, take i dzi Syberia stanowi dla Rosji geopolityczn baz bdc rdem geostrategicznych rezerw. Rosja w duym stopniu prosperowaa gospodarczo dziki wykorzystywaniu olbrzymich syberyjskich zasobw surowcowych. Jest to o tyle istotne, e we wspczesnej Rosji, poszukujc sposobw na odbudow pozycji midzynarodowej tego pastwa, dostrzeono potrzeb ekonomizacji polityki zagranicznej, czego najbardziej widocznym przykadem staa si rosyjska dyplomacja energetyczna, wykorzystujca bdce pod kontrol pastwa koncerny energetyczne do obrony interesw pastwa na arenie midzynarodowej. Elity polityczne Rosji, zwaszcza w okresie prezydentury Wadimira Putina, zaczy dostrzega kluczow dla rosyjskiej geostrategii wag czynnikw gospodarczych. Szczegln rol we wspczesnej polityce rosyjskiej odgrywaj surowce naturalne (zwaszcza za ropa i gaz), ktrych znaczenie wzroso wraz ze spadkiem znaczenia innych potencjaw strategicznych Rosji (technologicznego, militarnego i ideologicznego). Gospodarka bogactwami naturalnymi rop, gazem, aluminium, rudami elaza, wglem, drewnem pozostaje najwaniejszym sektorem rosyjskiej gospodarki i przynosi znaczc cz dochodu narodowego. Surowce s dla Rosji potencjaem strategicznym, gdy sektor paliwowo-energetyczny to krgosup caej wspczesnej rosyjskiej ekonomii. Generuje on ponad 50% przychodw do budetu federalnego, a take stanowi 54% eksportu kraju11. Ponadto surowce s dla Rosji podstawowym potencjaem strategicznym, gdy mog zosta uyte jako rodek do zwikszenia siy pastwa i podniesienia jego znaczenia w hierarchii uczestnikw stosunkw midzynarodowych, maj one istotne znaczenie dla bezpieczestwa i rozwoju innych pastw (co daje Rosji moliwo wpywania na polityk pozostaych krajw). Z tych powodw pastwo rosyjskie utrzymuje cis kontrol nad sektorem naftowym i gazowym, traktujc je jako instrument oddziaywania na rodowisko midzynarodowe. Przy tym strategia rozwoju Federacji Rosyjskiej zakada dywersyfikacj i poszerzenie odbiorcw ropy naftowej i gazu, budow nowych
J. Cukrowski, Russian Oil: The Role of the Sector in Russias Economy, Post-Communist Economies 2004, t. 16, nr 3, s. 285296.
11

71

linii transportowo-przesyowych oraz polityczne zabezpieczenie istniejcych ju tras, aby utrzyma kontrol nad wydobyciem i tranzytem surowcw strategicznych12. Dokonujc dywersyfikacji odbiorcw surowcw energetycznych, Rosja chce unikn uzalenienia wycznie od wysokorozwinitych krajw zachodnioeuropejskich (Europa Zachodnia jest podstawowym odbiorc rosyjskich surowcw energetycznych a gazocigi i ropocigi budowane w okresie ZSRR s skierowane na odbiorc europejskiego) oraz zwikszy zwizki gospodarcze, a zarazem polityczne, z szybko rozwijajcymi si krajami azjatyckimi (Chiny, Indie). Dywersyfikacja odbiorcw pozwoliaby Moskwie unikn uzalenienia od jednolicie dziaajcego klienta, jakim ma sta si UE, a tym samym unikn odizolowania kraju od gospodarki wiatowej. Rosjanie zdaj sobie spraw, e bogactwo surowcw energetycznych daje im potny or oddziaywania ale w wewntrznych dyskusjach powiconych strategii midzynarodowej zwraca si uwag, i twierdzenie, i dostawca energii posiada wadz polityczn moe by rwnie prawdziwe, jak twierdzenie odwrotne, e to odbiorca energii posiada wadz. Std te podejmowane przez wadze Rosji prby dywersyfikacji odbiorcw13. Szybki rozwj gospodarczy krajw Azji Pnocno-Wschodniej spowodowa znaczcy wzrost zapotrzebowania na surowce energetyczne oraz rywalizacj o zabezpieczenie ich dostaw. Kraje takie jak Chiny, Japonia i Korea Poudniowa nale do najwikszych wiatowych gospodarek, a jednoczenie s uzalenione od dostaw surowcw energetycznych spoza regionu. Dlatego te wadze rosyjskie planuj, e ich kraj w najbliszym czasie stanie si gwnym dostawc surowcw na rynki krajw Azji Pnocnej, gwnie do Chin i Japonii. Zasoby Zachodniej i Wschodniej Syberii bd wic eksportowane przede wszystkim do Chin, ktre prbuj zabezpieczy wasne bezpieczestwo energetyczne i dostp do surowcw, aby utrzyma wysoki wzrost gospodarczy. Decyzje rosyjskich wadz, dotyczce takich projektw transportowych jak gazocig JakucjaChabarowskWadywostok czy ropocig Wschodnia SyberiaOcean Spokojny, kieruj rosyjski eksport surowcw energetycznych na Wschd, czynic z Syberii kluczowe zaplecze surowcowe dla gospodarek Japonii (ktra wikszo swojego zapotrzebowania na surowce energetyczne pokrywa dostawami z Bliskiego Wschodu) i Chin. Tym samym ronie geostrategiczne znaczenie Syberii oraz rywalizacja o dostp do rosyjskich z ropy pomidzy Tokio i Pekinem, ktr Rosja chce wykorzysta do realizacji wasnych celw zwizanych ze wzmocnieniem swojej pozycji midzynarodowej i rozwojem Syberii i DaleS. Biele, Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 201. Por.: G. H. Quester, Energy Dependence and Political Power: Some Paradoxes, Demokratizatsyia 2007, vol. 15, no 4, s. 360370.
12 13

72

kiego Wschodu14. Przewiduje si, e na obecnym etapie rozwoju pastwo rosyjskie przystpio do dywersyfikacji odbiorcw i rozpoczo budow infrastruktury przemysowej, ktra umoliwi Rosji eksport surowcw energetycznych z obszarw syberyjskich do Chin, Japonii i pozostaych krajw Azji PnocnoWschodniej. Jak si uwaa, o tym, czy gwnym odbiorc rosyjskich surowcw energetycznych pozostan kraje europejskie, czy stan si nimi kraje azjatyckie zadecyduj zarwno czynniki komercyjne, jak i strategiczne15. Obok surowcw energetycznych, samo pooenie geograficzne Syberii czyni z niej region szczeglnie wany dla wspczesnej Rosji. Problemem spoeczestwa rosyjskiego po rozpadzie ZSRR stao si odnalezienie w nowej rzeczywistoci midzynarodowej, prba redefinicji dotychczasowej identyfikacji kulturowo-cywilizacyjnej. Rosja na progu XXI w. stana przed istotnym problemem cywilizacyjnego i geopolitycznego wyboru, ktry okrelaby jej przysz polityk zagraniczn i miejsce w zmieniajcym si gwatownie midzynarodowym ukadzie si, poniewa zmiany, jakie zaszy w rodowisku midzynarodowym, zasadniczo zmodyfikoway geopolityczne pooenie Rosji, jej moliwoci oddziaywania na procesy w nim zachodzce. Wspczesna Rosja jest krajem o ograniczonych moliwociach oddziaywania w rodowisku midzynarodowym i stanowi great non-power lub limited great power. Jest to kraj, ktry prbuje odbudowa swoj pozycj i wizerunek znaczcego pomiotu stosunkw midzynarodowych po rozpadzie ZSRR. Rosja nie stanowi ju supermocarstwa, ale ze wzgldu na swj potencja (ekonomiczny, surowcowy i intelektualny) oraz pooenie geograficzne jest zdolna wspksztatowa i wpywa na wiele procesw zachodzcych na wiecie. Rosja ley pomidzy trzema wanymi regionami wspczesnego wiata. Na zachodzie gwn rol odgrywa jednoczca si Europa, bdca zarwno potg ekonomiczn (ponad 20% wiatowego PKB), jak i militarn, koncentrujc swoje siy w ramach sojuszu NATO; na wschodzie region Oceanu Spokojnego, z dominujc rol Japonii i Stanw Zjednoczonych; na poudniowym wschodzie Chiny z rozbudowanym kompleksem wojskowo-przemysowym, dynamicznie rozwijajc si gospodark oraz wielkim potencjaem demograficznym16. Jak wskazuje si w literaturze przedmiotu, wielko i pooenie geopolityczne zmusza Rosj do prowadzenia wielokierunkowej, aktywnej i pragmatycznej polityki zagranicznej. Jej gwne kierunki to: kraje Wsplnoty Niepodlegych Pastw (ktre stanowi najwaniejszy krg jej midzynarodo14 Por.: L. Buszyski, Oil and Territory in Putins Relation with China and Japan, The Pacific Review, vol. 19, nr 3, s. 287303. 15 Por.: R. Fernandez, Some Scenarios for Russian Oil Export up to 2020, Europe-Asia Studies 2009, vol. 61, nr 8, s. 14411459. 16 . A. , . . , , Moa 2002, s. 223.

73

wego dziaania), stosunki rosyjsko-amerykaskie, stosunki z krajami Europy, Azji i Pacyfiku, Azji Poudniowej i Zachodniej, z pastwami Bliskiego Wschodu, Afryki, Ameryki aciskiej, jak rwnie kontakty z ONZ i innymi organizacjami midzynarodowymi17. Uwaa si, e z geopolitycznego pooenia Rosji wynika, e ma ona interesy gospodarcze zarwno w Europie, jak i w Azji i dlatego priorytetem Rosji jest odgrywanie roli wiatowego, lub ewentualnie regionalnego, mocarstwa, pragncego odgrywa funkcj mediatora midzy wiatem rozwijajcym si a wiatem rozwinitym18. Specyficzne pooenie Rosji uznaje si za podstawowy imperatyw dla rozwoju jej polityki i strategii oddziaywania na wiecie19. Nawizujc do tezy Samuela Huntingtona, e ekonomiczny rozwj Azji Wschodniej to jedno z najwaniejszych wydarze na wiecie w drugiej poowie XX w.20, w rosyjskich dyskusjach toczonych w poowie lat dziewidziesitych wok geostrategii pastwa zaczto wskazywa, i przez prawie 500 lat centrum siy i gospodarki wiatowej znajdowao si na Zachodzie: pocztkowo w regionie basenu Morza rdziemnego, nastpnie przesuno si ku pnocy Europy, by wreszcie przenie si poprzez Ocean Atlantycki do Ameryki Pnocnej. Minione stulecie byo wiekiem Oceanu Atlantyckiego, ale XXI w. bdzie ju wiekiem Oceanu Spokojnego, gdy wiatowe centrum przesuwa si z Zachodu na Wschd. W XXI w. gospodarcz lokomotyw dla caego wiata moe sta si Azja. Wszystkie najwaniejsze procesy zachodz obecnie w Azji, gdzie yje 3 mld ludzi, wrd ktrych poowa to osoby poniej 25. roku ycia. Region Azji i Pacyfiku staje si najdynamiczniej rozwijajcym si obszarem wiata21. Dlatego te we wspczesnych koncepcjach rozwoju Rosji przyjmuje si, e powinna ona wykorzysta swoje geopolityczne pooenie pomidzy wanymi regionami polityczno-ekonomicznymi wiata, aby w systemie ksztatujcych si zwizkw i relacji peni rol pomostu, cznika pomidzy regionem Azji i Pacyfiku i zjednoczon Europ. Specyficzne pooenie na dwch kontynentach i posiadanie wyj na kilka wanych geopolitycznych regionw wiata jest wielkim atutem wspczesnej Rosji i wanym elementem jej geopolitycznej strategii. Zwraca si uwag, e to, co wspczesna Rosja moe zaoferowa wiatu na jej obecnym etapie rozwoju, to przede wszystkim specyficzne pooenie geograficzne. Rosja, umiejscowiona midzy dwoma wielkimi cywilizacyjno-gospodarczymi centrami wspczesnego wiata (region Europy oraz Azji i Pacyfiku), powinna ukieZ. Cesarz, E. Stadmuller, op. cit., s. 142. K. Kik, Interesy narodowe Polski i Rosji w procesach integracji Europy [w:] Niemcy, Polska, Rosja, pod red. M. Dobroczyskiego, Warszawa 1996, s. 145. 19 . . , , - 2004, s. 153. 20 Por.: S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2003, s. 161. 21 A. . , XXI : [w:] a XXI , Moa 2001, s. 535.
17 18

74

runkowa swoj geostrategi na rozwj sieci transportowej, inwestujc w rozwj drg, kolei i lotnictwa. Dziaanie to jest jedynym racjonalnym wyjciem, a zarazem daje nadziej na zyski i przycignicie gigantycznych inwestycji, gdy droga pomidzy Londynem a Tokio jest trzykrotnie krtsza, a ponadto tasza ni droga morska wok Afryki. Po terytorium rosyjskim biegn nie tylko najkrtsze drogi transportowe, ale take drogi o najwikszej przepustowoci, gdy praktycznie jest tu najmniej barier w postaci granic pastwowych. W tej strategii wan rol odgrywa Syberia, ktra ze wzgldu na swoje pooenie jest dla Rosji niezwykle wanym sworzniem czy te pomostem czcym Rosj europejsk z Dalekim Wschodem (a tym samym z regionem Azji i Pacyfiku) i byymi radzieckimi republikami Azji rodkowej, ktre wadze w Moskwie staraj si utrzyma w swojej strefie wpyww polityczno-gospodarczych. Przez terytorium Syberii przebiega najwaniejsza dla Rosji linia transportowa Kolej Transsyberyjska, i to wanie tu musz by umiejscowione korytarze transportowe, jeeli Rosja chce rzeczywicie sta si obszarem tranzytowym dla towarw z Azji do Europy. Bogate w surowce mineralne terytorium Syberii czy region pnocnoatlantycki z azjatycko-pacyficznym, dlatego te efektywny rozwj syberyjskiej sieci transportowej jest wanym elementem stabilnoci wiatowej zintegrowanej gospodarki, a jej rola tranzytowa midzy WschodemZachodem i Poudniem stawia j w gronie najwaniejszych drg transportowych dla wiatowego przepywu towarw. Dlatego te rosyjscy geostratedzy uwaaj, e od rozwoju Syberii zaley trajektoria rozwoju Rosji i utrzymanie jej wyjtkowego charakteru jako pastwa eurazjatyckiego. Syberia, wypeniajc funkcje tranzytowe, moe sta si wanym elementem wiatowej gospodarki, przyczyniajc si do rozwoju Rosji i odbudowy jej pozycji w wiecie22. Geopolityczny potencja Syberii, ze wzgldu na jej zasoby surowcowe i pooenie geograficzne, jest olbrzymi, ale wystpuj rwnie olbrzymie problemy i zagroenia zwizane z wykorzystaniem potencjau regionu. Paradoksem jest zwaszcza fakt, e olbrzymie rezerwy surowcw mineralnych utrudniaj przeprowadzenie koniecznej transformacji gospodarczej i wczenie Rosji w wiatow gospodark jako silnego ekonomicznie partnera. Dlaczego tak jest? Prawie wszyscy rosyjskich ekonomici i geostratedzy zwracaj uwag, e Rosja, aby sta si krajem konkurencyjnym w gospodarce globalnej i odrobi dystans cywilizacyjny wobec najwyej rozwinitych pastw wiata, musi szybko przej na drog budowy gospodarki innowacyjnej, opartej na wiedzy i wykorzystaniu zaawansowanych technologii. Tymczasem posiadane zasoby surowcowe opniaj niezbdne reformy, ukierunkowujc Rosj na prostsz do realizacji drog gwnego eksportera surowcw naturalnych. Wysoki poziom eksportu surowcw w rosyjskim PKB i zaleno caej rosyjskiej gospodarki od sektora
22

, . . A. , Moa 2007, s. 193.

75

paliwowo-energetycznego jest osobliwoci wspczesnej rosyjskiej ekonomii23. Obawy przed utrat przez pastwo kontroli nad tym sektorem hamuj napyw bezporednich inwestycji zagranicznych, ktre mogyby przyczyni si do jego unowoczenienia, a take do stworzenia sektora przetwrstwa surowcw energetycznych, tak aby Rosjanie mogli sprzedawa nie same surowce, ale przetworzone produkty24. Niektre z analiz sytuacji ekonomicznej Rosji zwracaj uwag, e wzrost cen ropy naftowej w wiecie spowodowa osabienie rosyjskich wysikw na rzecz modernizacji gospodarki, gdy jest ona obecnie utrzymywana przez dochodowy sektor naftowo-paliwowy. Oznacza to, e rosyjski model gospodarczy ewoluuje w kierunku modelu oil-rentier economy, charakterystycznego dla autorytarnych reimw krajw arabskich zrzeszonych w ramach OPEC, a duy wzrost gospodarczy w Rosji nie jest wynikiem modernizacji rosyjskiej gospodarki, ale wzrostu cen ropy w wiecie25. Model oil-rentier economy zakada wystpowanie takich zjawisk, jak: 1) dziaalno gospodarcza koncentruje si na eksporcie ropy naftowej lub innych nieprzetworzonych surowcw naturalnych; 2) zyski wypywajce z takiego eksportu s koncentrowane we wadzy politycznej, stajc si gwnym instrumentem aktywnoci pastwa na rynku, su do interwencji pastwa i czsto s wykorzystywane dla legitymizacji systemu wadzy; 3) te dwa elementy prowadz do rozwoju nieproduktywnej ekonomii, ktra yje dziki obsudze eksportu surowcw, z importu dbr konsumpcyjnych lub petrokapitau; 4) konsekwencj takiego stanu rzeczy a nie jego przyczyn jest uzalenienie gwnych trendw makroekonomicznych od cen surowcw na rynkach wiatowych26. Prognozowane zdominowanie rosyjskiej gospodarki przez oil-rentier economy skutkowaoby utrzymaniem opnienia cywilizacyjnego krachu, a take utrudniaoby procesy demokratyzacji, budowy spoeczestwa obywatelskiego i ograniczenia roli pastwa w yciu spoecznym. Syberia i jej zasoby naturalne s kluczem do rozwoju krajw Pnocnej Azji. Nie przekada si to jednak na rzeczywist pozycj Rosji w regionie, poniewa jest ona raczej uwarunkowana przez fakt, e Syberia ley w strefie surowych warunkw klimatycznych, jest to obszar sabo zaludniony, w ktrym bardzo sabo rozwinita jest sie komunikacyjna, mogca stworzy silne i trwae wizy europejskiej czci Rosji z czci syberyjsk. To sprawia, e region Syberii jest obszarem sabo zagospodarowanym i sabo rozwinitym. Niekorzystne warunki przyrodniczo-klimatyczne (wieczna zmarzlina) powoduj, e obszar, na ktrym
O. , . , , 2006, nr 8, s. 137. 24 Ibidem, s. 145153. 25 Por.: A. Mane-Estrada C. de la Camara-Arilla, Is Russia Drifting Toward an Oil-Rentier Economy?, Eastern European Economics 2005, vol. 43, nr 5, s. 46, 53. 26 Ibidem, s. 55.
23

76

wystpuj warunki sprzyjajce osadnictwu, to poudniowe terytorium regionu, graniczce z ChRL i Mongoli, przylegajce do trasy Kolei Transsyberyjskiej, stanowicej gwn arteri komunikacyjn rosyjskiej Azji. Dlatego te, niezalenie od wielkoci i zasobnoci Syberii, moliwoci ekonomicznego i strategicznego rozwoju w praktyce ograniczaj si do niewielkiego obszaru terytoriw poudniowych, a wydobycie surowcw naturalnych wymaga znaczcych nakadw finansowych i zaawansowanych technologii. Due zaniepokojenie rosyjskich analitykw budz problemy demograficzne. Dane statystyczne wskazuj, e od lat dziewidziesitych na terytorium Federacji Rosyjskiej nastpio radykalne obnienie stopy urodze i wzrost liczby zgonw. Przyrost naturalny przeksztaci si w ubytek naturalny. Uznaje si, e tendencje regresywne nabieraj trwaoci i liczba ludnoci rosyjskiej bdzie si zmniejszaa co najmniej do poowy XXI w. Niepokj elit politycznych wynika z przekonania, e utrzymywanie si negatywnych tendencji doprowadzi do zahamowania rozwoju gospodarczego pastwa. Przy wci malejcej liczbie ludnoci nie bdzie ono w stanie obroni i zagospodarowa swojego obszaru. Analizujc problemy demograficzne wspczesnej Rosji, wskazuje si na fakt, e wedug rosyjskich analitykw kraj o maym potencjale ludnociowym, nieproporcjonalnym do zajmowanego terytorium, bdzie mia problemy z utrzymaniem statusu mocarstwa i z obron swoich interesw na arenie midzynarodowej. Niepokj ten jest tym wikszy, e przy poudniowych granicach Rosji znajduj si kraje o wysokim przyrocie naturalnym. Moe to spowodowa migracj na terytorium Rosji i zdominowanie jej obszaru przez ludno nierosyjsk. Obawy budzi zwaszcza moliwo migracji ludnoci chiskiej na sabo zaludnione tereny rosyjskiej Syberii i Dalekiego Wschodu, co mogoby doprowadzi do zwikszenia zwizkw midzy tymi regionami i Chinami, a w konsekwencji nawet do oderwania ich od Rosji27. Szczeglnie silnie w analizach rosyjskich powraca problem Syberii oraz rosyjskiego Dalekiego Wschodu, pytanie o konsekwencje migracji chiskich robotnikw na tereny nalece do Rosji28. Obecnie na terytorium Syberii w poszukiwaniu pracy migruj przede wszystkim obywatele byych rodkowoazjatyckich republik ZSRR. Ich liczba jest prawdopodobnie wysza ni Chiczykw, co nie zmniejsza jednak zaniepokojenia rosyjskich elit sytuacj demograficzn na Syberii. Brak infrastruktury, niski poziom zaludnienia, zacofanie rozwojowe, charakterystyczne dla azjatyckich obszarw Rosji, zawsze niepokoio rosyjskich geografw politycznych, ktrzy zwracali uwag na konieczno zrwnowaonego rozwoju kraju i zaprzestania traktowania Syberii jedynie jako rda surowcw majcych nie dobrobyt europejskiej czci kraju.
Por.: . , ?, Moa 2000, s. 116139. Por.: . , , 2004, nr 6, s. 4763.
27 28

77

Jednym z najsynniejszych rosyjskich geografw politycznych by Wieniamin Siemionow Tien-Szanski, syn znanego podrnika, geografa, demografa i dziaacza pastwowego Piotra Siemionowa Tien-Szanskiego. Zwraca on szczegln uwag na niedostatki rosyjskiej pastwowoci, pretendujcej do miana potgi kontynentalnej, a zwaszcza na sabo rosyjskiej kolonizacji na wschodzie i trudnoci z kontrol daleko oddalonych obszarw, ktre ssiaduj z pastwami rwnie majcymi do nich pretensje. Tien-Szanski wysun w swoich pracach ide, e, aby zapewni Rosji bezpieczestwo i stabilny rozwj, naley wydzieli przestrze midzy Wog a Jenisejem, Oceanem Lodowatym a poudniowymi granicami pastwa i stworzy osobny kulturowo-ekonomiczny, jednolity obszar Rosyjskiej Eurazji, ktr naley postrzega nie jak peryferie pastwa, ale jak jej rdzenny obszar; tak jak do tej pory bya traktowana przede wszystkim europejska cz pastwa. Z niepokojem zauwaa, e osobliwoci pastwowoci rosyjskiej jest zbyt due oddalenie geograficznego centrum od centrum zaludnienia pastwa (okoo 3000 km) Dlatego te zakada, e kolejnym elementem rwnomiernego rozwoju pastwa, a take usprawnienia i utrzymania efektywnej kontroli nad rosyjsk przestrzeni, powinno by przyblienie politycznego centrum pastwa do jego rzeczywistego centrum geograficznego. Tien-Szanski opracowa program, ktry mia zapewni Rosji zrwnowaony rozwj. Mia on polega na stworzeniu tzw. baz kolonizacyjnych, ktre stanowiyby enklawy przyspieszonego rozwoju i przyczyniay si do opanowania i zagospodarowania peryferii pastwa. Enklawy te, budujc sie kontaktw i szlakw komunikacyjnych, przyczyniayby si do integracji terytorium pastwa i jego rwnomiernego zaludnienia oraz rozwoju kulturowo-ekonomicznego. Wedug rosyjskiego uczonego, konieczne byo stworzenie w azjatyckich ziemiach Rosji czterech baz kolonizacyjnych: w rejonie Uralu, Ataju, Turkiestanu i jeziora Bajka. Uwaa on, e do ich rozwoju konieczne jest, aby dotychczasowe centra pastwa zrezygnoway ze swoich monopolistycznych przyzwyczaje w dziedzinie handlu i przemysu, tworzc filie, rozwijajc ich samodzielno, tworzc rynki zbytu, na ktre produkowayby azjatyckie centra, dziki czemu ich rozwj nabraby waciwego tempa. Uczony twierdzi, e wzrost zaludnienia w azjatyckiej czci Rosji plus wzrost zaludnienia w ssiednich pastwach azjatyckich da w rezultacie realne podstawy dla rozwoju przemysowego azjatyckich centrw Rosji. Podkrela, e jedynie budowa baz kolonizacyjnych: uralskiej, atajskiej, przybajkalskiej i turkiestaskiej oraz stworzenie z nich silnych centrw spoeczno-ekonomicznych pozwoli Rosji zachowa geopolityczn stabilno i zapewni utrzymanie kontroli nad pastwem. Ostrzega take, by nie powiela rosyjskich pomyek wobec Azji, przez co rozumia zagospodarowywanie azjatyckiej czci Rosji tylko z uwzgldnieniem tego, co moe to

78

przynie europejskiej czci Rosji, a nie samym terytoriom azjatyckim. Midzy innymi zwraca uwag na fakt, e budowa rosyjskich linii kolejowych w Azji podporzdkowana jest przede wszystkim temu, jakie korzyci mog one przynie europejskiej Rosji. Wskazywa take, e rosyjska kolonizacja Azji zdecydowanie rni si od europejskiej i amerykaskiej, przede wszystkim dlatego, i ma gwnie charakter wojenno-mobilizacyjny, uzaleniony od wymogw strategicznych i bezpieczestwa granic pastwa. Idee Tien-Szanskiego inspiroway rosyjskich politykw, ale nigdy nie udao si w peni urzeczywistni jego koncepcji. We wspczesnej rosyjskiej literaturze przedmiotu uznaje si, e idee te do dnia dzisiejszego nie straciy na swojej aktualnoci, a wspczesna Rosja, stojca w obliczu niebezpieczestwa dalszej dezintegracji terytorialnej, moe wiele skorzysta na pracach rosyjskiego geografa, gdy nadal boryka si z problemem braku rozwoju swoich peryferii i ze zbyt sab ich integracj z centrum pastwa, ktre traktuje Syberi jako rdo surowcw, nie inwestujc w jej rozwj spoeczno-gospodarczy, ktry moe przyczyni si do tego, i Syberia stanie si rzeczywistym geopolitycznym cznikiem pomidzy Rosj Europejsk a regionem Azji rodkowej oraz Pnocno-Wschodniej29. Wspczeni rosyjscy geopolitycy zwracaj niekiedy uwag, e Syberia, ktra zgodnie z klasycznym twierdzeniem Halforda Mackindera, stanowi twierdz niedostpn dla obcych potg, powinna sta si centrum Rosji. Rosja powinna odwrci si od moskiewskiej i petersburskiej oligarchii. Syberia, stanowica wiatowy heartland, powinna sta si take duchowo-politycznym centrum Rosji. Uczynienie z niej centrum Rosji da nowy impuls dla rozwoju kraju, ktry zwrci si w kierunku wsppracy z bardziej perspektywicznymi i uduchowionymi cywilizacjami i pastwami. Rozwj Szanghajskiej Organizacji Wsppracy, wsppraca w ramach grupy pastw BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny) jest dla Rosji alternatyw wobec polityki prozachodniej. Orientacja na kraje Wschodniej i PoudniowoWschodniej Azji da jej szans na aktywne uczestnictwo w budowie midzynarodowego systemu finansowo-ekonomicznego30. Rozwaania o geopolitycznym i geostrategicznym potencjale Syberii najczciej koncentruj si wok tematyki surowcw naturalnych znajdujcych si w syberyjskiej ziemi. Rosyjskie wadze stoj obecnie przed wyborem drogi dalszego rozwoju kraju i jego prowincji. Wraz z rosncym znaczeniem w stosunkach midzynarodowych regionu Azji rodkowej oraz Azji i Pacyfiku rosyjska Syberia i Daleki Wschd s coraz czciej postrzegane przez wadze w Moskwie jako obszar strategiczny z geopolitycznego punktu widzenia, gdy dajcy wyjcie na szybko rozwijajce si rynki azjatyckie. Kreml zdaje sobie spraw, e
29 30

Por.: H. M. , , - 2001, s. 49. . . , , 2009, t. 5, nr 1, s. 2223.

79

w jego strategicznym interesie ley powstrzymanie degradacji spoeczno-ekonomicznej Syberii i Dalekiego Wschodu i zapewnienie tym regionom jak najlepszych warunkw do rozwoju. Zasoby surowcowe Syberii budz wielkie zainteresowanie i mog by magnesem przycigajcym inwestycje, ktre mog przyczyni si do poprawy infrastruktury i warunkw ycia na tych obszarach. Zasoby surowcowe mog by zarwno rdem bogactwa, jak i wielu nieszcz, o czym moe wiadczy chociaby najnowsza historia Kaukazu i Zatoki Perskiej. Ropa naftowa i gaz ziemny s traktowane jako gwne syberyjskie bogactwo. Rozwj infrastruktury przemysowej, masowa wycinka drzew i ekstensywna gospodarka zagraaj syberyjskim zasobom przyrodniczym. Obok surowcw energetycznych, jednym z najcenniejszych dbr Syberii jest nieskaona przez dziaalno czowieka przyroda. W rozwaaniach o geostrategicznym potencjale tego regionu ten aspekt najczciej ucieka analitykom, ktrzy traktuj Syberi cakowicie instrumentalnie, koncentrujc si jedynie na pytaniu, w jaki sposb bd przebiegay korytarze transportowe, ropocigi i gazocigi cakowicie ignorujc potrzeby zachowania dziedzictwa przyrodniczego Syberii i poprawy warunkw bytu dla mieszkajcej tu ludnoci. Pozostaje mie nadziej, e zasoby i geopolityczny potencja Syberii zostan wykorzystane z poytkiem dla tego regionu i dla zamieszkujcych go ludzi, a bogactwo Syberii zostanie zachowane dla przyszych pokole.

Mariusz Ruszel Uniwersytet dzki

ZNACZENIE SYBERYjSKICh ZASOBW GAZU ZIEMNEGO DLA FEDERACjI ROSYjSKIEj

Federacja Rosyjska swoj pozycj na rynku energetycznym zawdzicza znaczcym zasobom surowcw energetycznych, z ktrych najwaniejsze s zoa gazu ziemnego. Najwicej tego surowca znajduje si na obszarze Syberii, rozcigajcym si pomidzy Uralem na zachodzie, Oceanem Spokojnym na wschodzie, Oceanem Arktycznym na pnocy oraz stepami kazachsko-mongolskimi na poudniu. Stosownie do udokumentowanych danych Federacja Rosyjska posiada najwicej na wiecie gazu ziemnego (blisko 4447 bln m, czyli 2530% wiatowych zasobw1), z czego okoo 75% znajduje si na terenie Syberii Zachodniej. Rosyjskie zasoby przewyszaj potencja gazowy Iranu (27 bln m), Kataru (25 bln m), a take Arabii Saudyjskiej (7 bln m). Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie potencjau gazu ziemnego na obszarze syberyjskim, a take ukazanie instrumentw energetycznej dyplomacji Federacji Rosyjskiej. Kreml, wykorzystujc potencja surowcowy, prowadzi umiejtn polityk zagraniczn zarwno wobec pastw Unii Europejskiej, pastw postsowieckich, jak i pastw Azji Centralnej. W artykule obszar analizy zosta zawony jedynie do wybranych przykadw z wymienionych regionw wiata. Wykorzystywanie dostaw gazu ziemnego jako broni politycznej umoliwia sprawne osiganie zamierzonych celw w ramach polityki zagranicznej oraz realizowanie geopolitycznej strategii Federacji Rosyjskiej. ZOA GAZU ZIEMNEGO NA SYBERII Szacuje si, e zasoby ropy naftowej na Syberii sigaj 1/10 zasobw wiatowych, gazu ziemnego za 1/3; obszar ten obfituje rwnie w zasoby wgla kaZasoby potencjalnie znajdujce si na terytorium Federacji Rosyjskiej oceniane s nawet na 250 trylionw m P. urawski vel Grajewski, Dialog energetyczny UERosja a interesy Polski [w:] P. urawski vel Grajewski, Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji a interesy Polski 19912004, KrakwWarszawa 2008, s. 438. Stosownie do danych opracowanych na podstawie raportw BP, zasoby Federacji Rosyjskiej na koniec 2004 r. wynosiy 48 bln m, za ropy naftowej 72 mld baryek Dialog energetyczny Unia EuropejskaRosja do tanga trzeba dwojga, Rocznik Strategiczny 2005/2006, s. 414.
1

82

miennego, wgla brunatnego oraz rudy uranu. Mona przypuszcza, e na obszarze tym znajduj si rwnie zasoby gazu upkowego. Spord ogromnego potencjau syberyjskich z gazu ziemnego scharakteryzowane zostan jedynie niektre. Naley jednak podkreli, e charakterystyka ta nie wyczerpuje omawianej tematyki, a ponadto mona przyj hipotez, i istnieje wiele nieudokumentowanych pokadw gazu ziemnego, o ktrych moemy si dowiadywa w kolejnych latach. Spord znaczcych z gazu ziemnego we wschodniej Syberii (obwd irkucki) wymieni trzeba jedno z najwikszych na wiecie, zoe Kowykta, ktre zawiera okoo 2 bilionw2 m gazu ziemnego obecnie roczne wydobycie wynosi blisko 40 mln m gazu ziemnego. Niemniej nie jest ono w peni wykorzystywane w stosunku do pierwotnych zapowiedzi, co podkrela szef Renova Investment (udziaowiec TNK-BP3) Viktor Vekselberg4. Zdaniem Andrzeja Szczniaka, eksperta rynku paliw, zoe lece blisko Chin traci potencjalnych klientw chiskich, ktrych przejmuj rurocigi i zoa Azji Centralnej5. Licencje na wydobycie gazu ziemnego z omawianego zoa posiada Russian Petroleum, ktrego udziay nale do TNK-BP oraz Gazpromu. Obfito regionu Irkucka w gaz ziemny potwierdza take odkryte niedawno zoe w regionie Angara-Lena o zasobnoci 1,22 bln m gazu ziemnego6. Geopolityczne pooenie Irkucka predestynuje go do stania si jednym z gwnych terenw, skd bdzie eksportowany gaz ziemny do Chiskiej Republiki Ludowej. W zachodniej czci Syberii znajduj si m.in. zoa Sachalin, zlokalizowane w regionie pwyspu Jamalskiego oraz Morza Ochockiego. Odkryto tutaj 73 zoa gazu ziemnego oraz ropy naftowej, z czego 64 znajduj si na ldzie, a reszta na szelfie. Zasobno z sachaliskich ocenia si na 4 mld ton ropy naftowej oraz 1 bln m gazu ziemnego. Realizowane s na nich projekty eksploatacyjne, z ktrych najwaniejsze to: Sachalin I, II oraz III. Prace projektu Sachalin I odbywaj si zgodnie z porozumieniem z 1995 r., tzw. Porozumieniem o Podziale Produkcji (PSA Production Sharing Agrement), podpisanym przez firmy Exxon-Neftegas (30% operator projektu), Sodeco (Japonia, 30%), ONGC (Indie, 20%) i Rosnieft' (20%)7. Szacuje si, e zasoby Sachalin I wynosz oko2 Inne rda podaj zasobno zoa na poziomie 1,344 bln m gazu ziemnego http://gospodarka. gazeta.pl/gospodarka/1,52981,3887922.html [dostp 26.04.2010 r.]. 3 Tiumienska Kompania Naftowa British Petroleum. 4 Kovykta Development on Hold as Resources Ministry Calls for Licence, http://rt.com/Business/201002-18/kovykta-development-hold-resources.html# [dostp 26.04.2010 r.]. 5 Kowykta niewykorzystane zoe, http://szczesniak.pl/1601 [dostp 26.04.2010 r.]. 6 W Rosji odkryto nowe zoa gazu ziemnego, http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,52981,3887922. html [dostp 26.04.2010 r.]. 7 Debiut Gazpromu na rynku LNG, http://www.euractiv.pl/wersja-do-druku/analizy/debiut-gazpro mu-na-rynku-lng-000787 [dostp 19.04.2010 r.].

83

o 340 mln ton ropy naftowej i 420 mld m gazu ziemnego. Projekt Sachalin II, obejmujcy dwa zoa o potencjale 150 mln ton ropy naftowej i 500600 mld m gazu ziemnego, realizowany by zgodnie z podpisanym w 1994 r. porozumieniem PSA (konsorcjum Sakhalin Energy: Shell 55%, Mitsui 25% i Mitsubishi 20%), lecz wskutek konfliktu i nacisku wadz rosyjskich zmieniono udzia akcji, przyznajc Gazpromowi 50% udziaw + 1 akcja, za reszt otrzymay: Shell 27,5%, Mitsui 12,5% i Mitsubishi 10%8. Z kolei projekt Sachalin III, o szacowanej zasobnoci okoo 700 mln ton ropy naftowej oraz 1,3 bln m gazu ziemnego, posiada cztery zoa surowca, z ktrych dwa trafiy ostatecznie do konsorcjum Rosnieft'-Sinopec oraz Gazprom, a dwa pozostae pozostaj w niepodzielonym funduszu zasobw jako przedmiot rywalizacji pomidzy Rosnieft' a Gazpromem9. Z rywalizacji o trzy zoa w projekcie Sachalin III wyeliminowano amerykaskie koncerny energetyczne wskutek uniewanienia w 2003 r. przez Kreml wygranego przez firmy amerykaskie przetargu z 1993 r. Niezwykle istotnym i komplementarnym dziaaniem przyczyniajcym si do ekspansji energetycznej Gazpromu byo uruchomienie 18 lutego 2009 r. na wyspie Sachalin (w ramach projektu Sachalin II) pierwszego terminalu skraplania gazu LNG. Obecnie instalacja moe skrapla 10 mln ton skroplonego gazu ziemnego, czyli okoo 13,4 mld m gazu ziemnego rocznie (5% wiatowej produkcji LNG). Akcjonariusze projektu Sachalin II zamierzaj zwikszy potencja skraplania gazu do poziomu 15 mln ton LNG rocznie. W zwizku z trzsieniem ziemi w Japonii w 2011 r. Gazprom, Shell oraz Mitsui i Mitsubishi Corp. podjy deklaracj o dodatkowych transportach LNG do Japonii. Zapewne w najbliszym czasie zwiksz si dostawy gazu skroplonego z Sachalina II do Japonii. W perspektywie 2030 r. Gazprom planuje zwikszenie produkcji gazu skroplonego LNG do 90 mln ton rocznie. Ogromne zasoby gazu ziemnego znajduj si w obwodzie murmaskim, na gbokoci 280360 m w centralnej czci Morza Barentsa, gdzie zlokalizowane s zoa Sztokman, o potwierdzonej zasobnoci okoo 3,7 bln m gazu10. Szczegowe informacje zwizane z tymi zoami owiane s tajemnic, za port Widiajewo, skd wypywa platforma na Morze Barentsa, jest zamknitym obiektem wojskowym (z tego portu wypyna d Kursk)11. Projekt eksploatacji zoa zakada wydobycie surowca pocztkowo na poziomie okoo 24 mld m gazu ziemnego rocznie, za docelowo ma wzrosn do okoo 67 mld m gazu rocznie. Planowana jest take budowa zakadu produkujcego LNG o rocznej mocy
Ibidem. Ibidem. 10 Gazprom wybra francuski Total do wsppracy w zoach Sztokman, http://gospodarka.gazeta.pl/ gospodarka/1,33181,4308665.html [dostp 26.04.2010 r.]. 11 W. Paniuszkin, M. Zygar, Gazprom, rosyjska bro, Warszawa 2008, s. 291.
8 9

84

produkcyjnej 15 mln ton surowca. Eksploatacj gazu ziemnego zajmowa si bdzie rosyjski Gazprom we wsppracy z francuskim przedsibiorstwem energetycznym Total. W projekcie uczestniczy ma take norweski StatoilHydro, za amerykaski koncern ConocoPhillips nie zosta dopuszczony do udziau w przedsiwziciu ze wzgldu na jak si przypuszcza amerykaskie plany budowy tarczy antyrakietowej w Europie12. Pomimo zapowiedzi Wadimira Putina, premiera Federacji Rosyjskiej, przygotowanie eksploatacji z Sztokman nie rozpoczo si na wiosn 2011 r.13 Pierwotnie zakadano, e wydobycie zostanie zapocztkowane w 2013 r., pniej za przesunito t dat na 2016 r.14, za w 2011 r. podano informacj, e wskutek wydobycia gazu upkowego w USA eksploatacja zoa Sztokman moe zosta odoona do 2018 r.15 Zachodnia cz Syberii swoj zasobno w gaz ziemny potwierdza take zoami Junorusskoje, posiadajcymi okoo 825 mld m gazu ziemnego oraz 5,7 mln ton ropy naftowej. Optymalne wydobycie surowca szacowane jest na 25 mld m gazu ziemnego rocznie. Zasoby gazu ziemnego z tego zoa maj zasila w pierwszej fazie Gazocig Pnocny, a w dalszej przyszoci surowiec do tego projektu ma pochodzi ze zoa Sztokman. Sachaliskie zasoby gazu ziemnego stanowi bogactwo narodowe Federacji Rosyjskiej, ktre umoliwia realizacj licznych projektw infrastruktury energetycznej dostarczajcej surowiec na rynki zbytu. Charakterystyka niektrych z zlokalizowanych na Syberii ma na celu pokazanie ogromnego potencjau surowcowego, jaki kryje si na tym terytorium, bez ktrego Federacja Rosyjska nie byaby mocarstwem gazowym. ZNACZENIE GAZU ZIEMNEGO wiatowe zapotrzebowanie na gaz ziemny ronie z kadym rokiem, do czego przyczynia si nie tylko zwikszajca si energochonno przemysu czy wzrost wiatowej konsumpcji energii. Dynamicznie rozwijajce si gospodarki Chiskiej Republiki Ludowej oraz Indii bd w najwikszym stopniu odpowiedzialne za wzrost popytu na rop naftow oraz gaz ziemny. Surowce te s wyczerpywane, za ich zasoby z kadym rokiem si kurcz, z kolei eksploatacja kolejnych z wymaga coraz wikszych nakadw inwestycyjnych. Sytuacja ta wpywa na cen surowca, stymulujc popyt i wdraanie alternatywnych technologii ener12 Amerykanie nie dostali z Sztokman przez tarcz, http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33 181,4615861.html [dostp 26.04.2010 r.]. 13 Przygotowanie eksploatacji zoa Sztokman rozpocznie si w 2011 r., http://www.cire.pl/item,46316,1. html [dostp 22.04.2010 r.]. 14 Ibidem. 15 E. Kustra, Raport gazowy, luty 2011, Rosja, http://www.psz.pl/Raport-gazowy-luty-2011-Rosja [dostp 22.03.2011 r.].

85

getycznych, stanowicych substytut wobec gazu ziemnego. Prognozy Midzynarodowej Agencji Energetycznej wskazuj, e konsumpcja gazu ziemnego podwoi si w perspektywie 2030 r.16 Paradoksalnie popytowi na gaz ziemny sprzyja wiatowa polityka walki z ociepleniem klimatu, zakadajca redukcj emisji gazu cieplarnianych poprzez spalanie paliw niskoemisyjnych, do ktrych zalicza si gaz. Surowiec ten jest zdecydowanie bardziej przyjazny rodowisku naturalnemu ni spalanie wgla kamiennego, wgla brunatnego bd ropy naftowej. Prowadzona przez Uni Europejsk polityka energetyczno-klimatyczna zdecydowanie sprzyja popytowi na gaz ziemny. Stopie uzalenienia gospodarek pastw wiatowych od gazu ziemnego sprawi, e surowiec ten ma fundamentalne znaczenie dla bezpieczestwa energetycznego, a tym samym bezpieczestwa publicznego danego pastwa. Unia Europejska jest w ogromnym stopniu uzaleniona od importu gazu ziemnego, przede wszystkim z Federacji Rosyjskiej, ktra jest jej najwaniejszym eksportem. Stosunki UE z Rosj charakteryzuje zatem wspzaleno energetyczna. Unia Europejska jest najpewniejszym importerem surowca i wiarygodnym klientem, z kolei Federacja Rosyjska posiada najwiksze na wiecie zasoby gazu ziemnego zlokalizowane przede wszystkim na Syberii dajce jej moliwo wykorzystywania dostaw surowca jako instrumentu polityki zagranicznej. Eksport syberyjskiego gazu ziemnego oznacza take dla Rosji ogromne wpywy do budetu rosyjskiego, w znacznym stopniu uzalenionego od koniunktury na rynku gazowym. Najlepszym tego przykadem s dane ekonomiczne dotyczce gospodarki rosyjskiej w 2009 r., ktra w ogromnym stopniu odczua skutki kryzysu finansowego17, co wizao si dla niej ze spadkiem sprzeday gazu ziemnego. Po raz pierwszy od 1998 r. Rosja zdecydowaa si 22 kwietnia 2010 r. na poyczk zagraniczn poprzez emisj euroobligacji. Dotychczasowe zaduenie zagraniczne Federacji Rosyjskiej wynosi zaledwie 37,6 mld dolarw, co w porwnaniu ze stanem z 1998 r. (140 mld dolarw), potwierdza ogromne znaczenie wpyww do budetu ze sprzeday ropy naftowej, a przede wszystkim gazu ziemnego18. Dochody ze sprzeday surowcw energetycznych umoliwiy take utworzenie specjalnego funduszu stabilizacyjnego.
16 Annual Report 2009. Reserves, Resources and Availability of Energy Resources, BGR, 31.12.2008, http://www.bgr.bund.de/nn_324956/EN/Themen/Energie/Downloads/annual_report_2009_ en,templateId=raw,property=publicationFile.pdf/annual_report_2009_en.pdf [dostp 6.01.2010 r.]. 17 I. Winiewska, A. Dubas, J. Rogoa, Rosja w kryzysie: rok pierwszy, Raport Orodka Studiw Wschodnich, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/raport-osw/2010-01-27/rosja-w-kryzysie-rok-pierw szy [dostp 29.04.2010 r.]. 18 Rosja poyczya pienidze za granic, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/ 2010-04-28/rosja-pozyczyla-pieniadze-za-granica [dostp 29.04.2010 r.].

86

INFRASTRUKTURA GAZOCIGOWA Geopolityczna pajczyna gazocigw oraz ropocigw, budowana jeszcze w czasach sowieckich, w duym stopniu uzalenia wiele pastw od dostaw surowcw energetycznych z Federacji Rosyjskiej19. Znaczna cz pastw, wskutek braku alternatywnej infrastruktury energetycznej, skazana jest na dostawy surowca z Rosji, z kolei podejmowanie wszelkich prb dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego jest, po pierwsze, procesem dugotrwaym, a po drugie, zwykle spotyka si z wrogimi dziaaniami Kremla (podnoszenie cen gazu ziemnego, przerywanie dostaw surowca, blokowanie tranzytu itp.). Zatem, oprcz znaczcych zasobw surowcw energetycznych, Federacja Rosyjska posiada niewyobraaln wrcz infrastruktur przesyow: Dugo rur Gazpromu tylko na terytorium Rosji wynosi 463 tys. kilometrw. To dziesi razy wicej ni dugo rwnika. Wicej ni odlego Ziemi od Ksiyca. W sumie gazpromowskimi rurami mona by przywiza Ksiyc do Ziemi20. Pastwo za porednictwem Gazpromu decyduje w kwestiach dostpu do infrastruktury innych podmiotw a take ustala wysoko taryf. W rezultacie utrzymywania przez Kreml monopolu na gazocigi i niedopuszczania innych podmiotw do sieci marnuje si w Rosji ogromne iloci gazu, wypuszczane w powietrze przy okazji wydobycia ropy naftowej. Gazprom oddziaywuje take na odbiorcw krajowych, utrzymujc niskie ceny gazu ziemnego na tym rynku. Znaczcym problemem jest stan infrastruktury energetycznej, ktr przesyana jest ropa naftowa oraz gaz ziemny. Przede wszystkim niezbdne s nakady inwestycyjne zwikszajce stabilno infrastruktury, ograniczajce ryzyko awarii wskutek korozji oraz zmniejszajce straty przesyowe. Konieczne s zatem prace modernizacyjne, ktre powinny przyczyni si do unowoczenienia infrastruktury. Istotnym problemem pozostaje bezpieczestwo pracy osb zatrudnionych przy obsudze infrastruktury energetycznej na Syberii, gdzie zdarzaj si mniej lub bardziej nagonione przez rodki masowego przekazu wybuchy instalacji21 wskutek bdw przy budowie. Osoby pracujce przy budowie kolejnych odcinkw syberyjskich gazocigw lub remontujce je decyduj si na wiele wyrzecze, gdy w stacjach polarnych Gazpromu obowizuje prohibicja i nie wolno wypi nawet piwa, e nie ma dokd i, e nie da si wyjecha std na wasn rk, mona tylko czeka, a czowieka zabior, miejsce to rzeczywicie podobne jest do wizienia. Z t tylko rnic, e obecni tu ludzie dobrowolnie pozbawili si wolnoci w zamian za wysok pensj i synny ju pakiet
19 Zob.: Geopolityka rurocigw. Wspzaleno energetyczna a stosunki midzypastwowe na obszarze posowieckim, red. E. Wyciszkiewicz, Warszawa 2008. 20 W. Paniuszkin, M. Zygar, op. cit., s. 7. 21 Zabici w wybuchu gazu na Syberii, http://wyborcza.pl/1,75248,984434.html [dostp 19.04.2010 r.].

87

socjalny []22. Niemniej ycie mieszkacw pracujcych zarwno przy budowie infrastruktury energetycznej, jak i w rnych zakadach przemysowych zlokalizowanych na obszarze syberyjskim jest wyjtkowo cikie. W piknych grach Putorana znajduje si miasto Norylsk, ktre jest rdem 8% zanieczyszcze powietrza nad Federacj Rosyjsk (gwnie dwutlenek siarki w iloci 2 mln ton rocznie)23. Miasto zamieszkiwane przez okoo 200 tys. ludzi istnieje tylko z jednego powodu wydobywania rud metali. Hutnicy wytapiaj nikiel w przestarzaych hutach, zatruwajc powietrze, wody i gleb. To nie do zniesienia. Zima tu duga, a ycie krtkie. I katornicze, jak za Stalina mwi mieszkaniec Norylska Witalij Szewczenko24. Podobna sytuacja wystpuje w innych regionach Syberii, gdzie eksploatacja zasobw naturalnych, budowa infrastruktury przesyowej oraz przerb surowcw pociga za sob zwikszenie rde zanieczyszcze, wymieranie drzewostanu oraz zwikszanie strefy morskiej i powietrznej zanieczyszcze rodowiska naturalnego. GAZ ZIEMNY JAKO INSTRUMENT POLITYKI ZAGRANICZNEJ ROSJI Federacja Rosyjska dostawy surowcw strategicznych traktuje jako instrument realizacji wasnej polityki zagranicznej. Zasadne jest okrelenie tego dziaania jako swoist dyplomacj energetyczn Rosji, ktra realizowana jest przez rosyjski Gazprom. Pocztki owej dyplomacji datuje si na przeom lat 2003/2004, kiedy Kreml zacz zdecydowanie ingerowa w sektor energetyczny. W 2003 r. wstrzymane zostay dziaania prywatyzacyjne realizowane w latach 20002002, czego symbolem sta si brak zgody na prywatyzacj spki naftowej Rosnieft'. Decydenci rosyjscy zdecydowali o pastwowym rozwoju spki, ktra rozpocza ekspansj poprzez przejmowanie krajowych aktyww innych spek energetycznych. Jednoczenie w 2003 r. wadze rosyjskie nie wyraziy zgody na budow prywatnego rurocigu (projekt czterech spek: ukoil, Jukos, TNK, Sibnieft'), a wkrtce upad Jukos. W 2004 r. Kreml podj decyzj o zakazie budowy prywatnych gazocigw oraz rurocigw, a take zabroni inwestorom zagranicznym posiadania w strategicznych spkach energetycznych udziaw przekraczajcych 50%. Pastwowa konsolidacja w rosyjskim sektorze energetycznym doprowadzia do powstania monopolistw. Rynek energii elektrycznej zdominowany zosta przez RAO UES, za rynek gazowy przez Gazprom (pakiet kontrolny pastwo przejo w grudniu 2004 r.). Przejcie cakowitej kontroli na rynku wewntrznym umoliwio wodarzom Kremla podjcie dziaa zmierzajcych do ekspansji zagranicznej. Stworzony zosta istotny inW. Paniuszkin, M. Zygar, op. cit., s. 282285. F. Montaigne, Syberyjska Pnoc, National Geographic, nr 11 (14), listopad 2000, s. 86103. 24 Ibidem, s. 97.
22 23

88

strument wykorzystywany do celw polityki zagranicznej na arenie midzynarodowej, co jest szczeglnie widoczne w przypadku Gazpromu. Jednoczenie Federacja Rosyjska realizuje wasne interesy wedug przemylanej strategii geopolitycznej, wykorzystujc kwestie zalenoci ekonomicznych w rnych czciach wiata do realizacji celw politycznych. Wykorzystuje w rnorodny sposb swoje instrumenty energetyczne do osigania okrelonych celw gospodarczych oraz politycznych. Relacje Federacji Rosyjskiej z Uni Europejsk mona scharakteryzowa jako relacje wspzalenoci, gdy rosyjska gospodarka musi sprzeda posiadany surowiec, a Unia chce kupowa gaz ziemny od pastwa bardziej stabilnego ni pastwa regionu Bliskiego Wschodu. Ponadto Federacja Rosyjska potrzebuje wsppracy technologicznej oraz inwestycyjnej z koncernami z Europy, aby utrzymywa poziom produkcji gazu ziemnego, umoliwiajcy zaspokojenie wzrastajcego popytu na ten surowiec. Kreml, wykorzystujc koncern Gazprom, realizuje polityk osabiania solidarnoci energetycznej Unii Europejskiej. Rosja pogbia podziay wewntrz UE poprzez zapraszanie wybranych koncernw pastw unijnych do wsplnych projektw eksploatacji gazu ziemnego oraz budowy infrastruktury energetycznej majcej dostarcza surowiec do Europy Zachodniej. Realizuje interesy energetyczne z poszczeglnymi pastwami UE, tak jak ma to miejsce w przypadku Gazocigu Pnocnego (Niemcy, Holandia, Francja). Sytuacji sprzyja partykularno interesw poszczeglnych pastw czonkowskich UE, ktre kierujc si egoizmem i interesem narodowym, zaprzeczaj w ten sposb wizji wsplnotowej polityki energetycznej. Naley podkreli, e wpywy Gazpromu widoczne s w Brukseli, gdzie syszy si o rzecznikach interesu koncernu, ktrzy poprzez lobbing oraz biec aktywno przekonuj partnerw zachodnich do wasnych wizji i racji. Z dziaaniem tym koresponduje rosyjska polityka osabiania wpyww ordownikw wymiaru wschodniego oraz solidarnoci energetycznej w samej UE. Oczywiste jest, e do tej grupy zalicza si Polska, ktra dy do wykreowania w ramach 27 realnych mechanizmw reagowania kryzysowego zapewniajcego bezpieczestwo energetyczne. Federacja Rosyjska stosuje bogate instrumentarium w zakresie dyplomacji rosyjskiej, osigajc swoje cele i dc do stopniowego przejmowania kontroli nad europejsk infrastruktur energetyczn (tj. sieci gazocigw, magazyny gazu ziemnego). Dotychczasowe dowiadczenia Kremla z obszarw postsowieckich jednoznacznie wskazuj, e przejmowanie kontroli nad infrastruktur krytyczn wzmacnia instrumentarium wywierania presji w sytuacji konfliktowej. Naley ponadto podkreli, e Gazprom budujc kolejne odcinki magistrali rurocigw, dba o dugoterminowe kontrakty za-

89

pewniajce popyt na surowiec. Zazwyczaj kontrakty te konstruowane s w taki sposb, aby zminimalizowa opaty tranzytowe kraju, przez ktrego terytorium przebiega infrastruktura, lub uniemoliwi dywersyfikacj dostaw poprzez kontraktowanie iloci zgodnych z zapotrzebowaniem danej gospodarki. W wielu kontraktach stosowane s nadal rnorodne klauzule, w tym klauzula zakazujca reeksportu. Federacja Rosyjska, dbajc o swj wizerunek wrd pastw UE, zaprasza je do budowy projektw, ktre nie s zgodne z wizj solidarnoci energetycznej w polskim rozumieniu. Wczanie krajw UE do budowy Nord Stream oraz South Stream tworzy wrd pastw europejskich ordownikw tych projektw. Szczeglnie widoczne s liczne wsplne projekty energetyczne pomidzy Federacj Rosyjsk i gwnymi odbiorcami rosyjskiego surowca w Europie Zachodniej, tj. Niemcami, Wochami, Francj i Wgrami. Wzajemne relacje s czsto wzmacniane dodatkowo podczas negocjacji gospodarczych bd wojskowych. Najbliszych partnerw rosyjskich w Europie Kreml moe faworyzowa podczas przyznawania licencji eksploatacyjnych, ktre trafiaj do okrelonych koncernw. Niemniej jednak relacje Federacji Rosyjskiej z Uni Europejsk nabray w ostatnim czasie dynamiki wskutek gazowych kryzysw energetycznych. Wybuchajce w poprzednich latach kryzysy gazowe pomidzy Rosj a Ukrain uderzyy w gospodarki europejskie do tego stopnia, e przyczyniy si do wzmocnienia europejskiej debaty o bezpieczestwie energetycznym i koniecznoci podjcia niezbdnych dziaa. Przerwanie dostaw gazu ziemnego naruszyo reputacj Rosji oraz miao znaczce konsekwencje gospodarcze i polityczne dla Moskwy. Zatem, paradoksalnie, pokazanie przez Federacj Rosyjsk siy i zakrcenie kurka w duszym czasie przyczynio si do przypieszenia drogi do solidarnoci energetycznej, czego dowodem byo przyjcie rozporzdzenia gazowego SoS (Security of Supply) w 2010 r. oraz wejcie w ycie w marcu 2011 r. III pakietu liberalizacyjnego rynku gazu i energii. Polityka zakrcania kurka jest instrumentem politycznym czsto stosowanym przez Federacj Rosyjsk wobec krajw obszaru postsowieckiego, ktre realizuj polityk zagraniczn niezgodn z wizj Kremla. Szczeglnie widoczne byo to w odniesieniu do Biaorusi i Ukrainy, ktrych prozachodnie aspiracje wielokrotnie byy tumione poprzez podwyk cen dostaw gazu ziemnego, wstrzymywanie dostaw gazu ziemnego lub ropy naftowej oraz awarie techniczne infrastruktury przesyowej. Dotychczasowe konflikty rosyjsko-ukraiskie zwizane z dostawami gazu ziemnego unaoczniy problem bezpieczestwa energetycznego Brukseli. Tym bardziej, e w interesie Kremla jest przejcie kontroli nad magistral przesyow gazu ziemnego przebiegajc przez terytorium Ukrainy, gdy to wanie przez ten tranzytowy kraj przebiegaj dwie spord trzech najwaniejszych magistrali

90

eksportowych gazu. Pierwsz jest gazocig Braterstwo, ktry poprzez terytorium Ukrainy biegnie do Sowacji, a nastpnie rozgazia si do Wgier i Austrii oraz do Czech i Niemiec, a std do pozostaych pastw Europy Zachodniej25. Z kolei drugi gazocig biegncy przez terytorium Ukrainy prowadzi dalej do Rumunii, Bugarii, przez Bakany, do Turcji26. Infrastruktura energetyczna Ukrainy ma wic strategiczne znaczenie dla Kremla, dcego do przejcia cakowitej kontroli nad gazocigami, magazynami gazu oraz spkami energetycznymi na Ukrainie bd powoania wsplnych rosyjsko-ukraiskich instytucji zarzdzajcych infrastruktur energetyczn. Pozycj negocjacyjn Ukrainy pogarsza ogromna energochonno gospodarki ukraiskiej, brak reform rynkowych oraz due zaduenie wobec Rosji, ktra dy do integracji gospodarczej z tym pastwem. Skuteczno tak prowadzonej polityki przez Kreml wobec Kijowa w duej mierze uwarunkowana jest od aktualnego rozdania na scenie politycznej Ukrainy. Ostatnie wybory prezydenckie na Ukrainie 17 stycznia 2010 r. wyoniy dwch kandydatw przechodzcych do II tury: Wiktora Janukowycza oraz Juli Tymoszenko. Ostatecznie w II turze wyborw 7 lutego 2010 r. zwyciy Wiktor Janukowycz, bdcy prorosyjskim politykiem z Partii Regionw. Sytuacja ta umoliwia Gazpromowi renegocjacj umowy na dostawy gazu ziemnego w zamian za koncesje i ustpstwa polityczne. W kwietniu 2010 r. przy ogromnych protestach opozycji27 Rada Najwysza Ukrainy zagosowaa za przedueniem o 25 lat umowy na stacjonowanie Floty Czarnomorskiej Federacji Rosyjskiej na terytorium Ukrainy w Sewastopolu w zamian za 30-procentow obnik cen dostarczanego gazu ziemnego28. Zmniejszenie opaty o 100 dolarw za 1000 m gazu ziemnego oznacza bdzie dla gospodarki ukraiskiej oszczdnoci rzdu 40 mld dolarw. Z jednej strony stanowi to spenienie obietnic przedwyborczych Janukowycza, ratuje konkurencyjno ukraiskiej gospodarki i sytuacj niektrych oligarchw, ale z drugiej oznacza ogromne uzalenienie si Kijowa od Moskwy. Ukraina domaga si obecnie zmian umw gazowych zawartych z Rosj w 2009 r., gdy oczekuje dugoterminowych gwarancji zwizanych z iloci przesyanego gazu ziemnego przez ukraiskie gazocigi do UE29. Mona przypuszcza, e Kreml w rozmowach
P. Wrbel, Wpyw Rosji na wspczesne bezpieczestwo energetyczne Unii Europejskiej, http://www. psz.pl/tekst-15734/Pawel-Wrobel-Wplyw-Rosji-na-wspolczesne-bezpieczenstwo-energetyczne-UniiEuropejskiej/Str-7 [dostp 10.01.2010 r.]. 26 Ibidem. 27 Bjka w ukraiskim parlamencie; jaja, dym i gaz zawicy, http://wiadomosci.onet.pl/2161416, 12,bojka_w_ukrainskim_parlamencie_jaja_dym_i_gaz_lzawiacy,item.html [dostp 27.04.2010 r.]. 28 M. Potocki, Ukraina dostanie od Rosji tani gaz w zamian za ustpstwa polityczne, http://forsal.pl/ artykuly/409377,ukraina_dostanie_od_rosji_tani_gaz_w_zamian_za_ustepstwa_polityczne.html [dostp 27.04.2010 r.]. 29 Ukraina. Azarow: chcemy zmian umw gazowych z Rosj, http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/ 1,81048,9423538,Ukraina_Azarow_chcemy_zmian_umow_gazowych_z_Rosja.html [dostp 14.04.2011 r.].
25

91

z Kijowem bdzie dy do decyzji, umoliwiajcych przejmowanie przez Rosj kontroli nad ukraisk infrastruktur energetyczn oraz wydobyciem gazu upkowego na Ukrainie. Naley podkreli, e Federacja Rosyjska, wykorzystujc kryzys gospodarczy, stara si nieustannie wywiera presj na pastwa obszaru postsowieckiego i zmusza je do renegocjacji kontraktw (zmiana ceny) w zamian za ustpstwa polityczne bd przejmowanie strategicznych aktyww. Gazprom wykupuje gaz ziemny obszarw postsowieckich, podpisujc dugoletnie kontrakty i zwikszajc swoj dominacj. Skutki kryzysu finansowego, ktre dotkny wikszo gospodarek na wiecie, uatwiaj Rosji przejmowanie kontroli nad aktywami spek energetycznych w pastwach tranzytowych. Przykadem s stosunki dwustronne z Biaorusi, wobec ktrej utrzymywanie relatywnie niskich cen gazu ziemnego prowadzi do przejmowania kolejnych transz akcji Bietransgazu, a tym samym do zwikszania wpywu politycznego na decyzje firmy. Gospodarka Biaorusi jest nieefektywna, bardzo energochonna (podobnie jak gospodarka Ukrainy) oraz uzaleniona od dostaw taniego gazu z Federacji Rosyjskiej. Wpywa to na polityk zagraniczn Miska, ktra zorientowana jest przede wszystkim na wspprac z Moskw. Niemniej jednak, oprcz zwikszania swoich wpyww politycznych na Ukrainie i Biaorusi, Moskwa realizuje projekty dywersyfikacji dostaw surowca do Europy Zachodniej z pominiciem wymienionych krajw oraz Polski. Czsto groby i szanta Kremla trafiaj na podatny grunt, gdy wiele pastw obszaru postsowieckiego zwizanych jest magistral z czasw sowieckich i w przypadku przerwania dostaw strategicznego surowca nie ma moliwoci zdywersyfikowania go. Skutkowa to moe zaamaniem przemysu, gospodarki oraz zagroeniem dla bezpieczestwa publicznego. Niemniej jednak niektre pastwa wyszy obronnie z konfliktu z Rosj, czego przykadem jest Turkmenistan. Kluczowe w tym przypadku okazao si zaangaowanie Chiskiej Republiki Ludowej, dziki ktrej wybudowano gazocig ze wschodniego Turkmenistanu do chiskiej prowincji Xinjiang. Przeamywanie monopolu energetycznego Federacji Rosyjskiej uzalenione jest m.in. od wzrostu zaangaowania Chiskiej Republiki Ludowej oraz Stanw Zjednoczonych. Niemniej ze wzgldw geopolitycznych oraz kulturowych to wanie Pekin predestynuje do miana pastwa, ktre przede wszystkim moe zagrozi geopolitycznie ekspansji Kremla w tym regionie wiata. Koresponduje z tym polityka niektrych zasobnych w gaz ziemny pastw, tj. Turkmenistanu czy Kazachstanu, prowadzcych polityk balansowania pomidzy Rosj, Chinami, USA a niektrymi pastwami UE. Tym bardziej, e republiki postsowieckie staj si w ten sposb coraz bardziej niezalene w eksporcie surowca, co zwiksza ich pozycj negocjacyjn wobec Gazpromu.

92

Dlatego te zachowanie kontroli nad magistral przesyow jest priorytetem Moskwy w odniesieniu do obszaru Azji Centralnej, gdzie krzyuj si interesy wielkich mocarstw, tj. Stanw Zjednoczonych, Chiskiej Republiki Ludowej, Rosji, a take wpywowych pastw UE. Kreml podejmuje dziaania torpedujce projekty uniezalenienia si od rosyjskiej magistrali przesyowej i dajce moliwoci dywersyfikacji. W interesie Rosji jest zachowanie kontroli nad przesyem surowca gazocigami, co zwiksza moliwoci oddziaywania na pastwa realizujce niezgodne z wizj Kremla dziaania w swojej polityce zagranicznej. Federacja Rosyjska wykorzystujc narzdzia energetyczne dy do odbudowania mocarstwowej pozycji geopolitycznej na mapie wiata. Rosja wykorzystuje ogromny potencja gazu ziemnego zlokalizowany na obszarze Syberii do realizowania projektw zgodnych z dugookresow Strategi energetyczn Rosji do 2020 r., przyjt w 2003 r., oraz Strategi energetyczn Rosji do 2030 r., przyjt w 2007 r. Kreml optymalizuje wykorzystywanie instrumentw energetycznych do prowadzenia sprawnej dyplomacji energetycznej poprzez koncern Gazprom. Polityce takiej sprzyja nie tylko rosnce znaczenie gazu ziemnego i prowadzona przez UE polityka energetyczno-klimatyczna, ale take aktualna cena ropy naftowej i gazu ziemnego oraz wczanie do realizowanych interesw koncernw europejskich. Skuteczno prowadzonej przez Federacj Rosyjsk polityki wynika z braku solidarnoci energetycznej Unii Europejskiej oraz partykularnoci interesw poszczeglnych pastw. Zdecydowanie atwiej jest zdominowa Moskwie pastwa obszaru postsowieckiego dziki pozostaej z tamtego okresu infrastrukturze energetycznej, energochonnych gospodarek oraz braku penej demokracji. Kocem dominacji rosyjskiej bdzie postp technologiczny, ktry realizuje si w USA oraz Europie Zachodniej. Zmniejszy on znaczenie obecnych surowcw energetycznych, a take uczyni dzisiejszych biorcw energii od Rosji bardziej niezalenymi. Zwikszy si znaczenie upkw bitumicznych, metanu, wodoru, ogniw paliwowych oraz odnawialnych rde energii. Wraz z postpem technologicznym dotychczasowi odbiorcy surowcw energetycznych z Rosji stan si coraz bardziej samowystarczalni i niezaleni energetycznie, a tym samym odporniejsi na presj polityczn Federacji Rosyjskiej.

Magorzata Staczyk Uniwersytet dzki

DYPLOMACjA PUBLICZNA jAPONII WOBEC ROSYjSKIEGO DALEKIEGO WSChODU WStP

Obszar Rosyjskiego Dalekiego Wschodu1 ma dla Japonii istotne znaczenie z dwch zasadniczych wzgldw. Pierwszym z nich jest spr terytorialny z Rosj o przynaleno Terytoriw Pnocnych (w terminologii rosyjskiej Kuryli Poudniowych), czyli grupy wysp Habomai oraz wysp Shikotan, Kunashiri i Etorofu, ktre znajduj si pod kuratel Rosji2. Spr sprawia, e do dzi strony nie podpisay traktatu pokojowego po II wojnie wiatowej3. Odzyskanie wysp jest wci jednym z gwnych celw polityki japoskiej wobec Rosji. Drugim celem jest dostp do rosyjskich surowcw, gazu ziemnego i ropy, ktre znajduj si na obszarze Sachalinu i ssiadujcej z Rosyjskim Dalekim Wschodem Wschodniej Syberii. Te rne cele czy fakt, e dla ich osignicia Japonia stosuje dziaania z zakresu dyplomacji publicznej. Celem artykuu jest zarysowanie owych dziaa oraz uwarunkowa, ktre sprawiaj, e to wanie dyplomacja publiczna jest jednym z gwnych narzdzi, jakie Japonia stosuje w swojej polityce zwizanej z regionem.
1 Za Rosyjski Daleki Wschd przyjmuj obszar nalecy do Dalekowschodniego Okrgu Federalnego, w skad ktrego wchodz: obwd amurski, obwd magadaski, obwd sachaliski, ydowski Obwd Autonomiczny, Czukocki Okrg Autonomiczny, Kraj Chabarowski, Kraj Kamczacki, Kraj Nadmorski i Republika Jakucja. Na podstawie: B. Williams, Federal-Regional Relations in Russia and the Northern Territories Dispute: The Rise and Demise of the Sakhalin Factor, The Pacific Review September 2006, vol. 19, no. 3, s. 281. 2 Na temat sporu i jego genezy: A. Depta, Rosyjsko-japoski spr o Kuryle, International Institute of Ethnolinguistic and Oriental Studies 2001; . . , - , - 2003; T. Hasegawa, The Northern Territories Dispute and Russo-Japanese Relations, Between War and Peace 16971985, Berkeley 1998; idem, The Northern Territories Dispute and Russo-Japanese Relations, Neither War Nor Peace 19851998, Berkeley 1998; L. Jarosz, Rosja Japonia: spr o Wyspy Kurylskie, Warszawa 1997. 3 W 1956 r. zosta podpisany jedynie akt zakoczenia dziaa wojennych.

94

UWARUNKOWANIA STOSOWANIA DYPLOMACJI PUBLICZNEJ PRZEZ JAPONI WOBEC ROSYJSKIEGO DALEKIEGO WSCHODU Przez dyplomacj publiczn rozumiem, za B. Ociepk, dwustronn, dialogow form politycznego komunikowania midzynarodowego, skierowan do publicznoci za granic, realizowan dziki porednictwu rodkw przekazu i poprzez kanay bezporednie. Jej celem jest ksztatowanie lub wspieranie pozytywnego wizerunku kraju i spoeczestwa za granic4, co przekada si nastpnie na atwiejsze osiganie celw w polityce zagranicznej5. Jak wskazuje J. Nye, zasoby, ktre wykorzystuje si w dyplomacji publicznej w celu wzbudzenia zainteresowania, to kultura, wartoci polityczne i polityka zagraniczna. Czwartym wymiarem dyplomacji publicznej jest, wedug tego autora, rozwijanie trwaych relacji midzyludzkich z kluczowymi jednostkami, co odbywa si w procesie wieloletnim poprzez praktyki, wymiany, szkolenia, konferencje i dostp do kanaw medialnych6. W zwizku z tym, e artyku niniejszy dotyczy dyplomacji publicznej Japonii, przedstawi tu rwnie dziaania, ktre ona sama do niej zalicza: pomoc finansow i inwestycje na rzecz ludnoci. Jak wyjania Japanese Diplomatic Bluebook (rocznik Ministerstwa Spraw Zagranicznych Japonii), mimo e jest to oddziaywanie poprzez narzdzia ekonomiczne, to w zwizku z tym, e nie narzuca ono adnych rozwiza, a polega na udzielaniu pomocy na rozwj tam, gdzie to potrzebne, zalicza si do soft power, ktr stosuje dyplomacja publiczna. W obszarach, gdzie ta pomoc jest udzielana, rodzi si bowiem w mieszkacach uczucie wdzicznoci i sympatii wobec Japonii7. Pierwsza przyczyna stosowania dyplomacji publicznej przez Japoni wyrasta z tego, e w uksztatowaniu pozytywnej percepcji wrd Rosjan zamieszkujcych obszar Rosyjskiego Dalekiego Wschodu upatruje ona szansy na odzyskanie spornych terenw. W 1997 r. premier Ryutaro Hashimoto wyrazi przekonanie, e sympatia wobec Japonii mogaby sprawi, i ludno zarwno spornych wysp, jak i obszaru, nie opowiadaaby si przeciw powrotowi wysp do Japonii. Liczni analitycy japoscy wskazuj, e pozytywna opinia mieszkacw sprawi, i wadze rosyjskie zwrc Terytoria Pnocne8. Wedug japoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych stosowanie public relations skierowanego do odbiorDyplomacja publiczna, red. B. Ociepka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego 2008, s. 12. Prawidowo t opisuje J. S. Nye jr. w ksice Soft Power. Jak osign sukces w polityce wiatowej, Warszawa 2007. 6 J. Nye, Public Diplomacy and Soft Power, The Annals of the American Academy of Political and Social Science 2008, s. 101102. 7 Na podstawie: http://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2004/chap3-e.pdf [dostp 15.03.2010 r.]. 8 H. Kimura, Putins Policy: Russia, Japan and the Northern Islands, Gaiko Forum, Summer 2001, s. 2733.
4 5

95

cw za granic oraz wymiany kulturalnej ma na celu budowanie zrozumienia i zaufania w stosunku do Japonii wrd spoecznoci innych krajw. Przyczynia si to w dalszej kolejnoci do wytworzenia rodowiska, w ktrym decyzje japoskiej polityki, czy to zagranicznej, czy wewntrznej, bd korzystnie odbierane przez spoeczno midzynarodow, dziki wczeniej wytworzonemu pozytywnemu obrazowi Japonii9. Zbudowanie pozytywnej percepcji mogo by drog do odzyskania wysp w latach dziewidziesitych. Do 2000 r. wadze regionalne byy bardziej niezalene i miay wicej uprawnie ni po wprowadzonej w tym roku przez Wadimira Putina reformie administracyjnej. Kolejni gubernatorzy Sachalinu, pod ktrych jurysdykcj znajduj si Terytoria Pnocne, byli zdecydowanie przeciwni oddaniu wysp do tego stopnia, e jeden z nich zagrozi, i odczy swj obszar od Rosji. Ich postawa miaa wpyw na prezydenta oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych, ktre po rozpadzie ZSRR byo skonne negocjowa z Japoni powrt wysp, lecz powstrzymao je stanowisko wadz regionalnych10. Mimo zmian administracyjnych i ograniczeniu wadzy gubernatorw, Japonia dalej upatruje w dyplomacji publicznej gwnego narzdzia, dziki ktremu moe odzyska sporny teren. Dodatkowym czynnikiem, ktry sprawia, e dziaania z zakresu dyplomacji publicznej wobec tego obszaru s najbardziej intensywnymi, jakie Japonia prowadzi na terenie Rosji, jest fakt, i percepcja tego kraju na tych terenach jest gorsza ni w pozostaej czci Rosji, najprawdopodobniej z powodw historycznych. Mieszkacy Moskwy i Regionu Moskiewskiego maj najnisz tendencj do postrzegania Japonii jako zagroenia militarnego (46%). W tym samym czasie 69% ankietowanych z Kraju Chabarowskiego postrzega Japoni jako zagroenie lub moliwe zagroenie w przyszoci11. We Wadywostoku, Chabarowsku i innych miastach Dalekiego Wschodu prasa odnosi si krytycznie do terytorialnych ambicji Japonii12. Cz lokalnych badaczy wskazuje, e ch odzyskania wysp to nic wicej jak tylko dalszy cig jej ekspansjonistycznej polityki13. Na pocztku lat dziewidziesitych jakikolwiek udzia Japonii w gospodarczym rozwoju czterech wysp by uwaany za zdrad narodowych
http://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2004/chap3-e.pdf [dostp 30.04.2010 r.]. B. Williams, op. cit. 11 Ankieta przeprowadzona w 2005 r. na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych Japonii, dostpna na: http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/survey/2005.html [dostp 21.03.2010 r.]. 12 Roshia 11 toshi taisho ni manetaizeishon, Kokusai Kaihatsu jaanaru, May 1994, s. 44; S. Atsuki, Kyokuto Roshia shien shisatsu hokoku, Gaiko Forum, June 1994, s. 4651, cyt. za: G. Rozman, Russia and Japan: Mutual Mispercepions, 19921999 [w:] Misperceptions Between Japan and Russia, S. Verbitsky, T. Hasegawa, G. Rozman, The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies, no. 1530, October 2000, s. 77. 13 . , : , A 1996, nr 1, s. 1018, cyt. za: G. Rozman, op. cit., s. 75.
9 10

96

interesw Rosji, sprzedawanie rosyjskiej ziemi14. Prawnicy z Sachalinu wydali rezolucj, w ktrej odmawiali czynienia jakichkolwiek ustpstw terytorialnych na rzecz Japonii. Zwrot wysp rwnaby si pogwaceniu konstytucji i byby zbrodni przeciwko pastwu, jak deklarowa Iwan dakajew, prawnik z Sachalinu15. Rwnie postrzeganie pomocy japoskiej, jak zaobserwowaa wysana przez Japoni grupa badaczy, nie byo do koca korzystne (Rosjanie czuli si raczej upokorzeni ni wdziczni). W innych przypadkach wiadomo pomocy bya niska16. Jak wskazuje G. Rozman, owo antagonistyczne podejcie wyrasta z tego, e podobne hasa paday na podatny grunt i pozwalay funkcjonowa tamtejszym naukowcom i wadzom. Przekonuje take, e ci Rosjanie, ktrzy znali jzyk japoski i mieli szans studiowa w Japonii, podzielali mniej skrajne sdy, bardziej obiektywne17. Jeli chodzi o opinie samych mieszkacw Terytoriw Pnocnych w sprawie oddania wysp Japonii, rni si one na poszczeglnych wyspach. W 1999 i 2000 r. na Etorofu, ktra jest pooona najdalej od Japonii i posiada do dobrze prosperujc fabryk przetwarzania owocw morza, wielu Rosjan sprzeciwia si zwrotowi wysp. Z kolei mieszkacy Shikotanu, wyspy drugiej w kolejnoci, jeli chodzi o blisko do Hokkaido, s skonni do przyczenia wyspy do Japonii. Mieszkacy Kunashiri natomiast nie s zdecydowanymi zwolennikami adnego z rozwiza. Wrd mieszkacw wysp, ktrzy s zwolennikami przyczenia ich do Japonii, najwiksz obaw jest to, czy zachowaj prac i swj majtek po tym fakcie. Niezalenie od stanowiska wobec przyczenia mieszkacy czuj, e s pozostawieni sami sobie przez wadze federalne i lokalne na Sachalinie. W zwizku z tym, jeli maj przetrwa, czuj, e nie maj innego wyboru, jak tylko zintegrowa si z gospodarcz sfer (economic sphere) Hokkaido. Prawie wszyscy bez wyjtku mieszkacy wysp utrzymuj si ze sprzeday owocw morza odbiorcom z Hokkaido. Za zarobione jeny kupuj poywienie, uywane samochody, produkty codziennego uytku. Ogldaj prognozy pogody w japoskiej telewizji, a ich dzieci kreskwki18. Wadze federacji prowadz dziaalno, ktra ma przypomina o ekspansjonistycznej polityce Japonii na obszarze Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Na
14 . , -. : , Mo 1992, s. 47, za: S. Verbitsky, Perceptions of Japan in the USSR during the Cold War and Perestroika [w:] Misperceptions Between Japan and Russia, s. 32. 15 S. Blagov, Kremlin Uses Mix of Oil and Weapons to Resolve Far Eastern Border Disputes, Eurasia Daily Monitor, 17.01.2005, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news% 5D=27389 [dostp 6.06.2009 r.]. 16 Roshia 11 toshi taisho ni manetaizeishon, Kokusai Kaihatsu jaanaru, May 1994, s. 44; S. Atsuki, Kyokuto Roshia shien shisatsu hokoku, Gaiko Forum, June 1994, s. 4651, cyt. za: G. Rozman, op. cit., s. 77. 17 G. Rozman, op. cit., s. 75. 18 http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/index.html [dostp 15.02.2010 r.].

97

przykad 3 wrzenia 2000 r., w wito zwycistwa armii radzieckiej nad Japoni na Sachalinie, Wadimir Putin odwiedzi Juno-Sachalisk. Uroczystoci towarzyszyy plakaty z napisem witujmy 50. rocznic wielkiego zwycistwa, ktre wyzwolio Sachalin od inwazji Japonii. Prezydent zoy kwiaty pod pomnikiem ofiar w wojnie z Japoni. Dziaania te Tokio postrzega jako podkrelenie przez wadze rosyjskie legitymizacji udziau ZSRR w wojnie z Japoni oraz obecnej okupacji Terytoriw Pnocnych19. Japonia stosuje wobec Rosyjskiego Dalekiego Wschodu dziaania zaliczajce si do dyplomacji publicznej take z inspiracji Rosji. Moskwa wykorzystuje potrzeb Tokio odzyskania wysp oraz potrzeby surowcowe i w zamian za obietnice dostpu do surowcw i negocjacji nad powrotem wysp, pozyskuje jej zgod na inwestycje w rozwj zasobw ludzkich i dostarczanie pomocy finansowej Rosyjskiemu Dalekiemu Wschodowi, ktry jest najsabiej zaludnionym i rozwinitym regionem w Rosji. Japonia, jako druga gospodarka wiatowa, nieposiadajca wasnych surowcw energetycznych, jest cakowicie zalena od ich importu. Jej potrzeby na tym polu s ogromne jest trzecim krajem pod wzgldem wielkoci zuycia ropy naftowej i drugim pod wzgldem wielkoci jej importu. Obecnie 85% dostaw jej surowcw energetycznych pochodzi z Bliskiego Wschodu20. W zwizku z niestabilnoci tego regionu, jak i wyszymi ni dla USA i UE kosztami ropy (o 1 dolar za baryk), wysoce potrzebne jest zrnicowanie rde dostaw21. DZIAANIA JAPONII Z ZAKRESU DYPLOMACJI PUBLICZNEJ WOBEC ROSYJSKIEGO DALEKIEGO WSCHODU Dyplomacj publiczn na badanym obszarze Japonia realizuje gwnie poprzez swoje Centra. Jednostki te funkcjonuj od 1994 r. w Chabarowsku i od 1996 r. na Dalekowschodnim Pastwowym Uniwersytecie we Wadywostoku oraz w Juno-Sachalisku22. Prowadz one dwa gwne rodzaje aktywnoci: wspieraj rozwj zasobw ludzkich i wspprac gospodarcz oraz promuj jzyk i kultur Japonii. Tokio prowadzi take dziaania poza Centrami i jest to gwnie pomoc finansowa, humanitarna, a ponadto wyjazdy jzykowe oferowane rwnie innym krajom przez Fundacj Japosk. Dziaalno Centrw Japoskich koncentruje si na dziaaniach na rzecz rozwoju zasobw ludzkich i wsparcia wsppracy gospodarczej a take promocji
Ibidem. Na podstawie: Japan Outbits China for Siberian Pipeline, J. Chan, 14.02.2005, www.wsws.org/ articles/2005/feb2005/pipe-f14.shtml [dostp 6.06.2009 r.]. 21 Na podstawie: Z. Lizhen, PD Online, http://english.peopledaily.com.cn/200302/24/eng20030224 _112204.shtml [dostp 6.06.2009 r.]. 22 http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/index.html [dostp 15.02.2010 r.].
19 20

98

japoskiej kultury.Dziaania te odgrywaj szczegln rol od 1991 r. i rozpadu ZSRR. Japonia pomaga w przejciu do gospodarki rynkowej oraz wyszkoleniu pracownikw administracyjnych. W tym celu zaprasza do siebie na szkolenia rosyjskich ekspertw z rzdu centralnego i rzdw lokalnych, przedsibiorcw i naukowcw oraz osoby odpowiedzialne za polityk monetarn, finansow, podatkow, administracji pracy oraz transportu23. Rwnie japoscy eksperci przyjedali do Rosji, aby prowadzi szkolenia, szczeglnie z zakresu gospodarki, finansowania, kontroli imigracji, pracy i telekomunikacji. Od maja 1997 r. przez rok szkolenia dla rosyjskiego Ministerstwa Gospodarki prowadzili doradcy z Agencji Planowania Gospodarczego oraz profesorowie specjalizujcy si w polityce przemysowej24. W 1999 r. Japonia wysaa do rosyjskich organizacji rzdowych ekspertw ds. finansowych, podatkw oraz funkcjonowania maych i rednich firm szkolenia trway od miesica do trzech25. Japonia realizuje je w ramach programu szkolenia menaderw i kierownikw przedsibiorstw oraz programu szkolenia pracownikw instytucji publicznych (Program on training Managers and Executives for Enterprises, Program on training Public Employees), ktre s jednym z filarw Planu JelcynHashimoto stworzonego w Krasnojarsku w 1997 r.26 Japonia dziaa take na rzecz wsparcia przedsibiorczoci i eksportu z Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Prowadzi i udostpnia w tym celu bazy danych, wysya ekspertw, by wychwycili obiecujce produkty, prowadzi szkolenia na temat praktyk handlowych i marketingu. Specjalnie oddelegowani japoscy eksperci prowadz wykady, podczas ktrych uczestnicy nabywaj wiedz i know-how w dziedzinach zwizanych z problemami przejcia do gospodarki rynkowej. Szkolenia dotycz zarzdzania przedsibiorstwem, marketingu, zarzdzania finansami, handlu zagranicznego, ksigowoci. Prowadzone s rwnie kursy z zarzdzania zasobami ludzkimi, porwnania japoskich i zachodnich metod zarzdzania personelem oraz praktyk firm japoskich. Kursy maj na celu umoliwi przedsibiorcom dostosowanie si do zmieniajcych si warunkw prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Oferowane s rwnie szkolenia z reklamy i public relations27, kontroli jakoci wyrobw przemysowych. W Chabarowsku zorganizowano specjalny kurs o lenictwie i gospodarce lenej, a na Sachalinie o przetwrstwie owocw morza, czyli na temat gwnych
Ibidem. http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/summit0902.html [dostp 24.08.2010 r.]. 25 http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/index.html [dostp 15.02.2010 r.]. 26 Plan zakada popraw relacji w oparciu o wspprac inwestycyjn, wspprac na rzecz rozwoju rynkowego Rosyjskiego Dalekiego Wschodu oraz na rzecz reform w Rosji. Miao to zosta osignite poprzez szkolenia. 27 http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/index.html [dostp 15.02.2010 r.].
23 24

99

sektorw gospodarczych regionw. We Wadywostoku, w zwizku ze zwikszonym zainteresowaniem przedsibiorcw przemysowych w regionie, odby si specjalny kurs International Standard ISO 9000, na ktrym bya mowa o tym, jakie standardy naley speni, by uzyska certyfikat28. Najlepsi uczestnicy wszystkich wykadw i kursw maj moliwo odbycia bezpatnego szkolenia w Japonii. W Centrach mona rwnie uzyska dostp do najnowszych informacji na temat gospodarki wiatowej za porednictwem Internetu i telewizji satelitarnej29. Od 1998 r. Centra prowadz seminaria dla emerytowanego personelu wojskowego i osb przebywajcych w rezerwie, by pomc im w przejciu ze suby wojskowej do prywatnych przedsibiorstw. Najlepszym z nich rwnie oferowane s wyjazdy na kursy do Japonii30. Centra Japoskie oferuj ponadto pomoc w poszukiwaniu partnerw handlowych i inwestycyjnych. Czyni to poprzez budowanie bazy rosyjskich firm zainteresowanych prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej z japoskim partnerem, organizacj okrgych stow, prezentacje z przedstawicielami japoskich firm zainteresowanych prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej na Rosyjskim Dalekim Wschodzie oraz udzielanie porad, jak zaoy firm z partnerem japoskim. Oferowane jest take porednictwo w nawizywaniu kontaktw gospodarczych. Dziaania Japonii z zakresu rozwoju zasobw ludzkich w dziedzinie przedsibiorczoci przynosz i mog przynosi kilka rodzajw korzyci. Po pierwsze, Rosyjski Daleki Wschd rozwija si, po drugie wzajemny handel ma szans wzrosn, na czym korzysta take Japonia. W efekcie szkole, przez prawdopodobne zrodzenie si sympatii do Japonii wrd uczestnikw, poprawia si percepcja tego kraju przez mieszkacw obszaru. Centra prowadz ponadto dziaalno promujc turystyk do Japonii. We Wadywostoku szczeglnie reklamuje si prefektura Gunma, a w Chabarowsku i na Sachalinie prefektury Akita i Miyagi. W dyplomacji publicznej promocja turystyki odgrywa du rol z dwch zasadniczych wzgldw. Po pierwsze, generuje zyski finansowe, a po drugie, poprzez wizyt w danym kraju, obcowaniu z zabytkami i przyrod, przyczynia si do budowania pozytywnego postrzegania kraju wrd odwiedzajcych. Dziaalno kulturalna prowadzona przez Centra ma na celu promocj japoskiej kultury i jzyka oraz wzbogacenie wiedzy o Japonii. Gwnymi dziaaniami we wszystkich trzech Centrach s na tym poziomie pokazy i kurhttp://www.jcentersakh.ru/about2.html [dostp 4.05.2010 r.]. http://www.jcentersakh.ru/about.html [dostp 4.05.2010 r.]. 30 http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/index.html [dostp 15.02.2010 r.].
28 29

100

sy ikebany, kursy origami oraz degustacje kuchni japoskiej. Organizowane s take dni teatru czy pokazy filmowe31. Wrd japoskich zwyczajw najwikszym zainteresowaniem cieszy si judo, szczeglnie we Wadywostoku. Wie si to z tym, e wanie w tym miecie, w 1914 r., zosta otwarty pierwszy klub judo w Rosji, a w 1917 r. odby si tu pierwszy midzynarodowy turniej judo, w ktrym wziy udzia druyny japoskie i rosyjskie32. Nauczanie jzyka jest korzystne, poniewa jego znajomo umoliwia lepsze poznanie kraju przez dostp do literatury, mediw, rozbudza te zainteresowanie nim. Wedug japoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych nauczanie jzyka japoskiego jest kluczowe dla pogbiania rozumienia japoskiej polityki, gospodarki, spoeczestwa i kultury33. Kursy jzykowe na Rosyjskim Dalekim Wschodzie s przeznaczone przede wszystkim dla osb w przedziale wiekowym od 22 do 40 lat. Zajcia odbywaj si dwa razy w tygodniu po 2 godziny (160 godzin rocznie). W zwizku z rosnc popularnoci jzyka japoskiego na Rosyjskim Dalekim Wschodzie Japonia wysya tam nauczycieli oraz pomoce dydaktyczne i ksiki34. Przy kadym Centrum funkcjonuje biblioteka i czytelnia, w ktrych dostpna jest literatura w jzyku rosyjskim, japoskim i angielskim (z rnych dziedzin) oraz materiay do nauki japoskiego35. Dziaalno kulturaln w miastach, w ktrych obecnie istniej Centra, Japonia rozpocza jeszcze przed ich powstaniem, w 1992 r. W tym roku we Wadywostoku i na Sachalinie odby si po raz pierwszy japoski tydzie kulturalny festiwal filmw japoskich, wystawa zdj oraz wykady. W tym samym roku w Tokio, Wadywostoku, Juno-Sachalisku i Chabarowsku otwarto Japosko-Rosyjskie Dalekowschodnie Centrum Wymiany (Japan-Russian Far East Council for Exchange). W jego skad wchodz czonkowie japoskiego rzdu, lokalnych administracji oraz osoby prywatne. Centrum dziaa na rzecz wymiany osobowej. Dziaalno Japonii prowadzona poza Centrami to gwnie pomoc finansowa, ktrej udziela w postaci poyczek, z zastrzeeniem, e celem, na ktry zostan wydane pienidze, musi by rozwj Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. W 1996 r. zostaa podpisana umowa na poyczk na budow fabryki produktw ywnociowych dla dzieci w Chabarowsku. Japonia udzielia pomocy finansowej z dziedziny telekomunikacji na rzecz budowy sieci wiatowodowej pomidzy Moskw i Chabarowskiem36; prace zakoczono w 1996 r.37 W 1998 r.
http://www.vladjc.ru/club/index.html [dostp 17.03.2010 r.]. http://www.vladjc.ru/club/projects/budo/ [dostp 24.08.2010 r.]. 33 Ibidem. 34 http://www.mofa.go.jp/POLICY/other/bluebook/1992/1992-2-3.htm#2. Promoting [dostp 4.05.2010 r.]. 35 http://www.vladjc.ru/about/invlad/ [dostp 17.03.2010]. 36 http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/tech.html [dostp 15.02.2010 r.]. 37 http://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2003/chap2-e.pdf [dostp 21.04.2010 r.].
31 32

101

premier Obuchi obieca dodatkowo Borysowi Jelcynowi, e Japonia dostarczy pomocy medycznej na kwot 10 mln dolarw. Gwna pomoc zostaa udzielona w 1999 r. i 2000 r. Krajowi Chabarowskiemu, Nadmorskiemu i obwodowi sachaliskiemu w postaci sprztu i lekw. Take we wsplnych postanowieniach z 2002 r. priorytet zosta pooony na Rosyjski Daleki Wschd38. Kolejny rodzaj pomocy to pomoc humanitarna. Od 1991 do 1995 r. Japoski Czerwony Krzy ofiarowa podstawowe rodki medyczne i mleko w proszku dla sierot na Rosyjskim Dalekim Wschodzie i we Wschodniej Syberii. W 1998 r. Japonia udzielia pomocy mieszkacom Jakucji, ktra zostaa dotknita powodzi, oraz mieszkacom Sachalinu dotknitego poarami. Dostarczya pomocy humanitarnej rwnie po trzsieniu ziemi na Sachalinie w 1995 r., przyja take na leczenie w Japonii poszkodowane dzieci39. Japonia pomaga take w denuklearyzacji broni nuklearnej. Rzd japoski ogosi t pomoc w 1993 r., a porozumienie w tej sprawie zostao podpisane jeszcze w tym samym roku. Pomoc polega na dostarczeniu sprztu w przypadku niebezpieczestwa, a take wsppracy w budowie konstrukcji majcych neutralizowa radioaktywne pynne odpady. Japonia wspiera ponadto rozbieranie nuklearnych odzi podwodnych. To ostatnie dziaanie jest wane nie tylko w zwizku z potrzeb kontroli zbroje i rozbrojenia, ale te ochrony rodowiska w regionie Morza Japoskiego. WNIOSKI Badajc dyplomacj publiczn Japonii wobec Rosyjskiego Dalekiego Wschodu mona zauway, e najwiksza intensywno dziaa przypada na pierwsze dziesi lat po zakoczeniu zimnej wojny i kadencj Borysa Jelcyna. Wynikao to z dwch czynnikw. Po pierwsze, po upadku elaznej kurtyny i powstaniu Rosji Japonia liczya na zmian polityki tego kraju w kwestii Terytoriw Pnocnych. Po drugie, do 2000 r. wadze regionalne miay spory zakres wadzy. Brak zgody wczesnych gubernatorw z Rosyjskiego Dalekiego Wschodu na przyczenie wysp do Japonii mia wpyw na decyzje wadz federalnych, w zwizku z czym dziaania na rzecz poprawy wasnego wizerunku wrd mieszkacw i wadz Rosyjskiego Dalekiego Wschodu mogy wwczas przynie Japonii rozwizanie sporu po jej myli. W 2000 r. prezydent Putin wprowadzi reform administracyjn, ktra ograniczya wadz lokaln. Cay czas jednak Japonia upatruje w wytworzeniu pozytywnego wizerunku wrd spoecznoci Rosyjskiego Dalekiego Wschodu szansy na odzyskanie utraconych wysp. Zaleno pomidzy deklaracjami ustpstw ze strony Moskwy a udzielanym przez Tokio wspar38 39

Ibidem. http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/tech.html [dostp 15.02.2010 r.].

102

ciem jest widoczna gdy Rosja jest otwarta na rozmowy i Japonia widzi szanse na osignicie swoich celw wsparcie jest udzielane. Napyw rodkw sabnie jednak, gdy Rosja wycofuje si z obietnic. Najbardziej widoczne byo to po dojciu do wadzy Jelcyna i deklaracjach, jakie zoy w sprawie Terytoriw Pnocnych w 1993 i 1997 r.40 To w ich efekcie powstay Centra Japoskie, Japonia zacza si take mocniej angaowa w rozwj Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Od kadencji kolejnych prezydentw dziaania te ulegy osabieniu. Czy dziaania Japonii maj szans przyczyni si do korzystnego dla niej rozstrzygnicia, trudno stwierdzi. Na pewno na jej pomocy w formie szkole, poyczek czy pomocy humanitarnej korzysta Rosyjski Daleki Wschd. Ciekawym przedmiotem do dalszych bada jest wpyw szkole na rozwj przedsibiorczoci na obszarze oraz na wymian gospodarcz mieszkacw obszaru z Japoni.

W pierwszej strony uzgodniy, e negocjacjom podlegaj wszystkie cztery wyspy, w drugiej, e zrobi, co w ich mocy, by podpisa pokj do 2000 r.
40

POLItYKA NARODOWOCIOWA

Katarzyna Golik Uniwersytet Warszawski

ZAGADNIENIA NARODOWOCIOWE I jZYKOWE REGIONU hLN BUIR

1. WSTP Celem artykuu jest pokazanie zoonoci kwestii narodowociowej w wieloetnicznym regionie Hln Buir. Szczeglna uwaga bdzie zwrcona na specyficzne uwarunkowania, ktre sprzyjay powstaniu spoecznoci o odrbnej kulturze. Zawarte tu zostanie rwnie odniesienie do popularnej tezy, wedug ktrej jzyk pozostaje wyznacznikiem narodu. W Hln Buir, jak w soczewce, skupiaj si bowiem rnorodne problemy zwizane z tym zagadnieniem i warte poddania pogbionej analizie. Obszar ten jest nie tylko interesujcy za spraw swojej peryferyjnoci, ale te za spraw obecnoci ludw z rnych terenw. Relacje midzy nimi s dynamiczne, co wida chociaby w odniesieniu do sytuacji jzykowej. Obok narodw zupenie zasymilowanych z kultur wikszych ludw, wystpuj te spoecznoci wielojzyczne; i to w ramach jednego tzw. narodu. Zaprezentowane wic zostan znane grupy etniczne i wspzalenoci pomidzy nimi. Naley zwrci uwag na szczeglne znaczenie w analizowanym zagadnieniu roli Chiczykw, ktrzy stanowi ponad 80% mieszkacw w tym regionie. Za ich spraw struktura jzykowa ulega dynamicznym zmianom, gdy Hanowie zaczynaj w coraz wikszym stopniu decydowa o zachodzcych przeksztaceniach spoeczno-gospodarczych na tym obszarze. Jest to w wikszoci ludno napywowa, dlatego stanowi ona to dla pozostaych spoecznoci. Najwicej miejsca powic jednak Mongoom, co jest uzasadnione kilkoma kwestiami. Po pierwsze, ich kultura bya dominujca na tym terenie i nadal zachowuje swj presti. Po drugie, stanowi oni najbardziej zrnicowan i do dobrze zbadan grup narodw. Poza tym kompetencje autorki umoliwiaj lepszy opis tej grupy ni pozostaych. Hln Buir jest obszarem styku i mieszank wielu narodowoci, dlatego te naley wspomnie take o pozostaych ludach.

106

Punktem odniesienia s badania J. Janhunen, ktre zostan zestawione z innymi publikacjami oraz danymi zebranymi przez autork w trakcie bada terenowych, przeprowadzonych w wrzeniu 2007 r. w opisywanym regionie. 2. UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNE We wspomnieniach podrniczych pisarzy polskich z pierwszej poowy XX w. zawarta jest wzmianka o regionie zwanym Barg. W tym czasie podrowao przez ni wielu Polakw, ktrzy przez konsulat w Harbinie pragnli wrci do Polski z Dalekiego Wschodu. Tereny te, poczone z kilkoma innymi obszarami, tworz niezwykle zrnicowany ludnociowo region o nazwie Hln Buir. Ley on na pograniczu Mandurii, Mongolii, Syberii, a jego skad narodowociowy w naturalny sposb zwizany jest z kadym ze wspomnianych obszarw. Zoona struktura narodowociowa tego regionu sprawia, e trudno jednoznacznie oceni, z ktrym obszarem wizi s najsilniejsze. Obecnie Hln Buir znajduje si w granicach administracyjnych Regionu Autonomicznego Mongolia Wewntrzna (RAMW)1. Pomimo tego wydaje si jednak, e pod wzgldem kulturowym najsilniejsze zwizki ma z Manduri. Przy czym naley zwrci uwag, e tereny pooone pomidzy rzekami Amur i Liao w zblionym stopniu s powizane z Chinami, Syberi, Mongoli i Kore2. Obecny podzia administracyjny Hln Buir czciowo odzwierciedla historyczn organizacj plemienno-wojskow3. Wrd chorgwi istniej trzy regiony autonomiczne: Dagurw, Ewenkw i Oroczenw. 3. UWARUNKOWANIA POLITYCZNE Obecna struktura jzykowa ludnoci Mandurii miaa uksztatowa si w okresie dynastii Qing. Powsta wwczas podzia jzykowy na mongolski Zachd, ktry mniej wicej pokrywa si z terenami wcielonymi do RAMW, oraz tunguski Wschd4. Obecnie obserwuje si jego schyek, ktry wynika z asymilacji mniejszoci narodowych tych terenw. Przy tym w przypadku niektrych mniejszych narodw stao si to ju faktem. Sytuacja ta bya rwnie uwarunkowana czynnikami politycznymi. W czasie panowania Mandurw na terenach pnocno-wschodnich zostay osiedlone ludy pochodzce z Turkiestanu Wschodniego. Rwnolegle rozpoczo si
wr Mongol-un rt Dasag Oron, Nei Menggu Zizhiqu. J. Janhunen, The Languages of Manchuria in Todays China [w:] Northern Minority Languages, Problem of Survival, Seuri Ethnological Studies, Osaka 44/1997, s. 123. 3 Ludy koczownicze tworzyy jednostki administracyjne zorganizowane na sposb wojskowy za pomoc chorgwi, ktre nie tylko odzwierciedlay ich warto militarn, ale rwnie status, plemi, funkcje spoeczne itp. 4 J. Janhunen, op. cit., s. 123124.
1 2

107

masowe osadnictwo Hanw, zapocztkowane w okresie cesarstwa, a zintensyfikowane w drugiej poowie XX w., ktre radykalnie zmienio struktur narodowociow i jzykow w regionie. Jej jedno zostaa naruszona przez ukad administracyjny, ktry podzieli wschodni i rodkow Manduri na trzy prowincje5, za zachodni, wczon do RAMW, na dwie konfederacje plemienne (meng)6 i miasto (shi)7. Osadnictwo chiskie na terenach Mandurii nastpowao falami i zwykle wizao si z ucieczk przed godem. Masowy napyw osadnikw w okresie dynastii Qing, cho formalnie ograniczany przez administracj mandursk, doprowadzi do sinizacji wikszoci osiadych mniejszoci. Wyjtkiem bya ludno zamieszkujca tereny Heilongjiang i Hln Buir. Naley zwrci uwag na fakt, e do XX w. Chiczycy nie mieli nazwy dla swojej narodowoci. W jzyku chiskim do dzi nie ma dobrego odpowiednika sowa Chiczyk. Dopiero w latach 20. ubiegego wieku mieszkajcy w Japonii intelektualici stworzyli nard Hanw. Jednak nadal okrelenie to nie jest istotnym elementem tosamoci. O wiele waniejsze jest to, z jakiej prowincji czy rodu pochodzi dana osoba. Wedug Janhunena dominujcym dialektem Mandurii jest dialekt szantuski, co ma si wiza z historyczn ekspansj Hanw z tej prowincji8. Wobec wzmoonej w XX w., szczeglnie w ostatnich 30 latach, migracji Hanw z caych Chin, trudno jednoznacznie zweryfikowa to stwierdzenie. Nie tylko nie spotkaam mandurskich Chiczykw, ktrzy znaliby dialekt szantuski, ale moi rozmwcy rwnie zaprzeczali, by dialekt ten by tam w powszechnym uyciu. Twierdzili, e mwi si w putonghua, czyli w dialekcie mandaryskim, ale nie pekiskim. Nie s mi znane opracowania na temat dialektw chiskich w tym regionie, aby mc rozstrzygn t kwesti. Bezsprzeczny pozostaje fakt, e jzyk chiski to obecnie najpowszechniej uywany jzyk w regionie. Jest to oczywiste w przypadku wikszych orodkw miejskich, podobnie na prowincji dominuje on w relacjach urzdowych, gospodarczych i w edukacji. 4. STRUKTURA JZYKOWA Manduria jest najbardziej zsinizowanym regionem etnicznym. Wyjtek na tym tle stanowi Hln Buir i niektre obszary Heilongjiang9. Jzyki mniejHeilongjiang, Lioaning, Jilin. Hlen Buir, Chinggan (Xiangaan) i Direm (Zhelimu). 7 Ulaanhot, ktry te jest konfederacj plemienn. 8 J. Janhunen, op. cit., s. 125. 9 Jednym z tych obszarw s okolice miasta Cziczikar (Qiqikar) i dolina rzeki Nonni (Nen). Poudniowo-wschodni Hlen Buir jest sztucznie oddzielony od tych obszarw w sposb administracyjny,
5 6

108

szoci zamieszkujcych te obszary nie tylko w znacznej czci zachoway swoj ywotno, ale s generalnie odrbne od normatywnych form10 jzyka. Analizujc zoono tego zagadnienia, naleaoby okreli, jakie narodowoci zamieszkuj wspomniany region. W dalszej czci artykuu sprbuj przybliy przyczyny trudnoci z okreleniem ich liczby. Moliwym podejciem przy ustaleniu tej kwestii jest oparcie si o kryterium jzykowe. Badacz Mandurii, J. Janhunen, uzna, e jzyki uywane w Hln Buir mona podzieli na nastpujce grupy: jzyki wiksze nierodzime: chiski, rosyjski, japoski, jzyki wiksze rodzime: mandurski, mongolski, koreaski, jzyki mniejsze nierodzime: buriacki, ojracki, kirgiski, jzyki mniejsze rodzime: dagurski, chamnigaski, ewenkijski i nanajski. Janhunen umieci w grupie wikszych jzykw japoski. Naley jednak zwrci uwag, e obecnie nie ma grupy, dla ktrej stanowi on pierwszy jzyk. Japoski jest powszechnie znany wrd inteligencji tego regionu, szczeglnie wrd ludnoci koreaskiej i mongolskiej, ze wzgldu na jego elitarno i zwizany z nim presti. Kryterium jzykowe w przypadku Hln Buir jest jednak niedoskonae. W ramach tego artykuu zostan wskazane zarwno przykady pokazujce jego przydatno, jak i przypadki, gdy kryterium to nie jest uyteczne. Zdajc sobie spraw ze zoonoci zagadnienia, podjam nastpujc prb uporzdkowanego opisu. Prezentuj poniej poszczeglne ludy w ramach grup jzykowych, wraz z ich szczegow charakterystyk. 5. MONGOOWIE 5.1. Rys historyczny Pord ludw protomongolskich, ktre miay istotny wkad w rozwj historyczny i kulturowy pnocnych Chin, byli Kitanowie, ktrzy w pocztkach X w. utworzyli silne pastwo Liao. Z czasem zostali wchonici przez kultur chisk, a nastpnie podbici przez tunguskich Durdenw. Ci za to ulegli utworzonej w 1206 r. konfederacji plemion, ktra przyja nazw Mongol. Temu wanie okresowi Mongoowie zawdziczaj presti swojej kultury, ktry przetrwa wiele wiekw po upadku ich potgi. Przez kolejne stulecia rne ludy przybywajce na tereny na pnoc od pasma Chingganu w wikszoci ulegay przynajmniej czciowej asymilacji z kultur mongolsk. RAMW zosta utworzony 1 maja 1947 r. przez mongolskich komunistw, na dwa lata przed powstaniem ChRL. Czonkowie mongolskiego ruchu konp. zamieszkuj go Dagurowie posugujcy si dialektem cziczikarskim. 10 Nie zawsze moliwe jest wskazanie normatywnej wersji danego jzyka. W miar moliwoci zagadnienie to zostanie sprecyzowane w przypadku kolejnych jzykw.

109

munistycznego w Chinach, poza Tmedami, pochodzili w duej czci z historycznej Mandurii. Prawdopodobnie dlatego do RAMW weszy: Manduria, na zachd od Wielkiego Chinganu, Dehol11 i Czachar. Wan rol w tworzeniu ruchu komunistycznego peniy niewielkie liczebnie rody ojrackie i przede wszystkim buriackie. W dalszym cigu wrd Mongow w RAMW ywa jest pami o partyzantach buriackich, ktrzy dotarli a na Ordos. Zatem Buriaci nie tylko utworzyli Mongolsk Republik Ludow, ale te uczestniczyli w zakadaniu RAMW w jego obecnych granicach. Jednak w 1969 r. na RAMW skaday si zaledwie cztery ajmaki i trzy miasta (Hhhot, Bogdo i Shizuishan), gdy nastpio odczenie tzw. wschodnich landw, czyli Bargi, Deholu oraz Alaszanu na zachodzie. Regiony te zostay wczone do ssiednich prowincji. RAMW do granic z 1969 r. powrci 10 lat pniej12, cho ze zmienion (rozdrobnion) struktur administracyjn. Decyzja zmniejszenia powierzchni RAMW w 1969 r. uwaana jest za element ograniczania praw mniejszoci narodowych13. Odczenie obszarw zamieszkaych przez Mongow oznaczao zmniejszenie znaczenia RAMW (gospodarczo, politycznie i strategicznie) i odcicie mniejszoci mongolskiej od nielicznych przywilejw, jak teoretycznie dwujzyczna edukacja. 5.2. jzyki mongolskie Interesujcy jest fakt, e jzyk mongolski waciwy zosta zaliczony przez Janhunena do jzykw rodzimych Mandurii. Jak ju wspominano, w zachodniej Mandurii dominowaa kultura mongolska. Jednak dialekty uznawane za normatywne dla jzyka mongolskiego waciwego nie wystpuj w Hln Buir. W tym miejscu naley wspomnie, e uznaje si istnienie kilku14 jzykw mongolskich. W Hln Buir wystpuj: jzyk mongolski waciwy, albo wschodni, reprezentowany przez dialekt chorczyski15 i gorloski, jzyk dagurski, reprezentowany przez dialekt hajlarski i cziczikarski, jzyk bargucko-buriacki, reprezentowany przez dialekt bargucki (baraski) i ktry buriacki,
Nie udao mi si ustali, czy Dehol odpowiada jedynie Diremowi, czy te zawiera rwnie Chinggan i Ulaanhad. 12 J. Janhunen, op. cit., s. 230. 13 Ibidem, s. 232. 14 Generalnie nie wicej ni 10. 15 Jeli uzna jeszcze podzia tej grupy na jzyki centralne i poudniowe, to chorczyski naley do dialektw poudniowych, stosowanych gwnie przez autorw z Republiki Mongolii D. Tmrtogoo, Mongol khel shinjileliin onol, tuukhiin asuudaluud, Ulaanbaatar 2002, s. 45; D. Tserenpil, R. Kullman, Mongolian Grammar, Ulaanbaatar 2005, s. 2.
11

110

jzyk mongolski zachodni, czyli ojracki, reprezentowany przez dialekt elecki i drbecki16, jzyk chamnigaski17. 5.3. Chorczyni Jest to najliczniejsze plemi mongolskie18. Zamieszkuje tereny RAMW na poudnie od Hln Buir, w ajmakach Chinggan i Direm. W Hln Buir Chorczyni stanowi ludno napywow. Uchodz za najbardziej zsinizowane plemi19. Gona ostatnio w Chinach powie Jiang Ronga Wilczy totem opisuje konflikt pomidzy mongolskimi nomadami i chiskimi osadnikami. Rwnie silnie zarysowuje si brak porozumienia wewntrz samych Mongow. Przybyli ze wschodu mandurscy20 Mongoowie przyswoili chisk kultur, administracj i sposb gospodarowania, co nastpnie mieli przeszczepi wrd Mongow stepowych21. Sami bdc w wikszoci rolnikami lub mieszkacami miast, niejednokrotnie atwiej mogli porozumie si z Chiczykami ni z koczownikami. Janhunen umieszczajc jzyk mongolski, bez precyzowania, o jaki dialekt chodzi, pisze, e jest to jzyk normatywny w Hhhot22. Zadziwiajcy jest jednak brak precyzji w tej kwestii. Naley zwrci uwag, e dialektem Hhhot jest dialekt tmedzki, ktry praktycznie zanik23. Za to dialektem normatywnym, lingua franca, Mongow w ChRL jest teoretycznie dialekt czacharski. Oba dialekty nie wystpuj w Hln Buir, czacharski jest uywany przez wyksztaconych Baragw i Buriatw w kontaktach z innymi ludami mongolskimi. Jedynymi dialektami z grupy wschodniej (lub poudniowej) spotykanymi na tych obszarach s: chorczyski, ktry pozostaje jednak niezrozumiay np. dla Czacharw, oraz gorloski. Janhunen twierdzi, e chorczyski jest tam dialektem prestiowym24. Gdyby tak byo, to inni Mongoowie zapewne posugiwaliby si nim. Sami za Chorczyni, ktrzy wychowali si w Hln Buir, porzucaj swj dialekt na rzecz czacharskiego lub jzyka chiskiego.
Por.: D. Tmrtogoo, op. cit., s. 5157; D. Tserenpil, R. Kullman, op. cit., s. 2. J. Janhunen, autor opracowania na tamta Chamniganw, a take inni mongolici skonni s uzna chamnigan za odrbny jzyk. D. Tserenpil zaliczy go do dialektw poudniowych D. Tserenpil, R. Kullman, op. cit., s. 2. 18 Porwnywalne liczebnie z Chachasami. 19 Niesusznie, szczeglnie w porwnaniu z Tmedami. 20 Czyli wspomniane wschodnie landy J. Rong, Wolf Totem, London 2008, s. 22, 65 i in. 21 Cheeriin Mongol. 22 J. Janhunen, op. cit., s. 127. 23 W. R Jankowiak, Sex, Death and Hierarchy in a Chinese City: An Anthropological Account, New York 1993, s. 15. 24 J. Janhunen, op. cit., s. 127.
16 17

111

5.4. Dagurowie (Daur) Mongoowie ze Wschodniej Mongolii weszli w skad konfederacji mandurskiej. W ten sposb, a take przez maestwa i wymian kulturow, stali si, wedle tamtejszego rozumowania, Mandurami25. Proces ten obj nie tylko rody26, ale i narody. Wydaje si, e dobrym przykadem analitycznym w tym zakresie problemowym s Dagurowie27, ktrzy s Mongoami posugujcymi si jzykiem redniomongolskim28 z licznymi naleciaociami tunguskimi, zapisywanym pismem mandurskim. Klasyfikowani s jednak jako odrbny nard. Ich wygld rwnie niejednokrotnie jest odmienny od pozostaych Mongow. Ponadto do niedawna ich kultura najsilniej bya nasycona elementami chiskimi29. Procesowi temu sprzyjay najprawdopodobniej dwa elementy: osiady tryb ycia oraz silna manduryzacja, z ktr wizao si przejmowanie elementw kultury chiskiej, ktre wczeniej przenikny do kultury Mandurw30. Pomimo tych czynnikw, Dagurowie w Hln Buir pozostaj spoecznoci zachowujc wasn kultur i jzyk31, ponadto podtrzymuj oni ywotno jzyka mandurskiego32. Janhunen uwaa wrcz, e owe czynniki decyduj o utrzymaniu odrbnoci kulturowej przez Dagurw33. Badacz twierdzi rwnie, e posuguj si oni dagurskim i mongolskim. Czynna znajomo jzyka mongolskiego jest wrd nich rzadka i w kontaktach z Mongoami posuguj si jednak jzykiem chiskim. Hln Buir zamieszkuj dwie grupy Dagurw: Morin Daba i Butka na nastpujcych obszarach: miasto Hajlar, rodkowy Amur, rzeka Nonni i rzeka Imin (autonomiczna chorgiew ewenkijska)34. 5.5. Baragowie (Barguci) i Buriaci Jzyki buriackie s rodzime dla Syberii, nie dla Mandurii. Najstarsza grupa buriacka mieszka w Starej Bardze (czciowo w Hln Buir, troch w Heilongjiangu) w liczbie 15 tys. Historia tej migracji jest nieznana i miaa miejsce
25 Baabar, Dzieje Mongolii, Warszawa 2005, s. 8892; W. Olszewski, Chiny pod rzdami Mandurw [w:] Nowoytna historia Chin, pod red. R. Sawiskiego, Krakw 2005, s. 1315; J. Rong, op. cit., s. 55. 26 Jak mandurski rd Nara, o przypuszczalnie mongolskich korzeniach, zob.: Pie szamana [w:] J. Tulisow, Legendy ludw Mandurii, t. 1, Warszawa 1997. 27 D. Tmrtogoo, op. cit., s. 5152. 28 Ibidem. 29 Obecnie sinizacja dotyka wikszo plemion mongolskich. 30 S. Szynkiewicz, Rodzina pasterska w Mongolii, Wrocaw 1981, s. 128, 145. 31 W przeciwiestwie do Heilongjiangu, co mona tumaczy nie tylko zacofaniem, ale te pooeniem w regionie autonomicznym, w ktrym z lepszym lub gorszym skutkiem promowane s niektre kultury etniczne. 32 Zob.: cz powicona Mandurom. 33 J. Janhunen, op. cit., s. 128129. 34 Ibidem.

112

najpewniej w XVII w. Nowy dialekt bargucki wyodrbni si w XVIII w. i jest uywany na terenie Nowej Bargi jako rodzimy przez 50 tys. osb. Nowy jzyk bargucki jest bliszy buriackiemu ni stary bargucki, ale oba ulegaj mongolizacji35, ktra szczeglnie w przypadku wyksztaconych Baragw jest bardzo wyrana. Pomimo e Hln Buir naley do RAMW, czyli, e jzyk mongolski formalnie powinien mie status porwnywalny z jzykiem chiskim, zakres jego uytkowania w przestrzeni publicznej gwatownie si kurczy. Jednak dialekt baraski w dalszym cigu jest szeroko wykorzystywany w kontaktach midzyludzkich, w tym midzyetnicznych. Co wicej, porozumiewaj si w nim nie tylko narody od wiekw pozostajce pod silnym wpywem mongolskim, jak Ewenkowie, ale take modzi Hanowie i Huejowie. O roli Buriatw wspominaam ju w kontekcie ich wkadu w tworzenie RAMW. Poza Chinami uwaani s za odrbny nard, posiadajcy struktur klanowo-plemienn. W Chinach administracyjnie s przyporzdkowani do narodowoci mongolskiej36. Rwnie sami Mongoowie traktuj ich jako plemi mongolskie, co spotyka si z akceptacj samych zainteresowanych. Baragowie za uwaaj si za plemi mongolskie, odrbne od Buriatw, co argumentuj faktem, e nie mog si z nimi porozumie w swoich dialektach37. Ta samowiadomo odbiega od stanowiska mongolistw, dla ktrych Baragowie s Buriatami. Za Buriatw uwaaj si jedynie Shinekhen Buriat (okoo 10 tys. osb), zamieszkujcy ewenkijsk chorgiew autonomiczn. Spoeczno ta, przy znajomoci jzyka mongolskiego, skutecznie chroni buriacki przed jego wpywami38. 5.6. Ojraci Po podboju Turkiestanu Wschodniego w XVIII w. na terenach Mandurii osiedlono ludno z tamtych terenw. Wrd nich byli rwnie Ojraci z plemienia Dbetw i ld (Eletw). Zostali rozdzieleni na dwie sekcje w Imin i Nonni39. Elity tego plemienia aktywnie dziaay w tworzeniu ruchu komunistycznego w Mandurii. Obecnie jzyk ojracki praktycznie zanik, posuguje si nim tylko najstarsze pokolenie. Janhunen twierdzi, e ojracki zosta porzucony na rzecz chorczyskiego, co wydaje si mao prawdopodobne, poniewa w Hln Buir od chorczyskiego odchodz sami Chorczyni. Najprawdopodobniej nastpia ju cakowita sinizacja Ojratw.
Ibidem, s. 134. Menggu zu, Menggu shaoshu minzu. 37 Fakt bardzo czsto spotykany w obrbie jednego jzyka, co zaobserwowaam rwnie wrd Mongow, Tybetaczykw i Hanw. 38 J. Janhunen, op. cit., s. 134. 39 Ibidem, s. 135.
35 36

113

5.7. Chamnigan Chamnigan w jzyku mongolskim oznacza Tunguza40. Czy wskazuje to na obce pochodzenie tego ludu? Niekoniecznie. Ch. Bawden podaje ten termin nie tylko w znaczeniu Tunguza, ale te mieszkaca wczesnej Mongolskiej Republiki Ludowej41. Znane s take inne przypadki identyfikacji pokrewnej spoecznoci jako obcej. Z drugiej strony Tunguzi najsilniej ulegali asymilacji z ludami ssiednimi, ktre byy liczniejsze i miay kultur uznawan za wysz42. Jzyk Chamniganw, podobnie jak dagurski, klasyfikowany jest jako redniomongolski. Jest on duo bliszy jzykowi pisanemu ni mwionemu wspczesnemu mongolskiemu. Posiada ponadto cechy jzyka buriackiego i ewenkijskiego43. Ta niewielka, liczca 2 tys. osb, grupa etnograficzna ulega asymilacji. Jedyna ywotna jzykowo spoeczno grupy, szacowana na 1500 osb, mieszka pomidzy rzekami Imin i Merkel, gwnie w ewenkijskiej chorgwi autonomicznej. Chamniganowie w regionie czsto posuguj si jzykiem ewenkijskim (w dwch odmianach dialektalnych), co moe w przyszoci wiza si z wchoniciem do ywiou tunguskiego oraz przyswojeniem wikszej liczby elementw tunguskich, i tak licznie obecnych w jzyku. Rwnolegle zawiadczone jest, e Chamniganowie zasymilowali i wchonli Hanw i Chorczynw44. Administracyjnie zostali zaliczeni do Ewenkw45. 6. TUNGUZI 6.1. Mandurowie Najlepiej poznanym ludem tunguskim s Mandurowie ze wzgldu na to, e panowali w Chinach oraz pozostawili bogat spucizn literack. Jako jedyny wspczesny lud tunguski, obok Sibe46, posiadaj wasne pismo. Szacuje si, e w caych Chinach zamieszkuje ich 10 mln, w Hln Buir za ponad 100 tys. Uchodz za cakowicie wynarodowionych, a jzyk mandurski za niemal wymary47. W ramach konfederacji mandurskiej, ktra dotara do Pekinu, znaczna cz tzw. Xin Manzu (Nowych Mandurw) bya Chiczykami48. Kolejny
Baabar, op. cit., s. 87. Ch. Bawden, Mongolian-English Dictionary, London 1997, s. 425. 42 J. Tulisow, op. cit., s. 31. 43 http://linguistlist.org/issues/16/16-604.html. 44 J. Janhunen, op. cit., s. 141. 45 Ibidem, s. 130. Autor ten opublikowa rwnie monografi Khamnigan Mongol, Mnchen 2005. 46 Sibe i Mandurowie posiadaj to samo pismo i s ze sob blisko spokrewnieni. 47 Posuguje nim si kilkadziesit osb. 48 Baabar, op. cit., s. 8792; W. Olszewski, op. cit., s. 1315.
40 41

114

przeom mia miejsce w okresie 19111979, kiedy pochodzenie mandurskie mogo wiza si z przeladowaniami. W tym czasie pozostali niezasymylowani Mandurowie przestawali przekazywa swoim dzieciom jzyk narodowy, za cz z nich zarejestrowaa si jako Hanowie. Z drugiej strony, obecnie mandurskie pochodzenie jest tosame z arystokratycznym i odzyskuje presti. Mandurowie za jako mniejszo etniczna mog liczy na rne przywileje, np. dodatkowe punkty przy zdawaniu na studia49. Dlatego Hanowie, podobno masowo, rejestruj si jako Mandurowie, aby czerpa wspomniane korzyci. Wrd samych Mandurw, z jednej strony, istnieje przywizanie do kultury chiskiej, a rwnolegle powraca duma narodowa50. Zdarza si nawet, e ucz si oni mandurskiego od Dagurw, wrd ktrych jzyk ten zosta zachowany jako jzyk pimiennictwa. Janhunen wspomina o uytkownikach jzyka mandurskiego w Cziczikar. Nawet jeli zadeklarowali si jako Mandurowie51, nie mona wykluczy, e cz z nich bya Dagurami52. 6.2. Pozostae ludy tunguskie Innym przykadem problemw z definicj narodu mog by wspominani wielokrotnie Ewnekowie, ktrzy byli: Buriatami, Mandurami, Dagurami, Jakutami, Chiczykami, przez co przejli w wikszym lub mniejszym stopniu ich kultur i posuguj si jzykami tych ludw. To jeden z wielu przykadw odmiennoci podejcia do pojcia narodu w spoeczestwach Azji PnocnoWschodniej. Janhunen pisze o mieszkajcej nad rzek Argun spoecznoci Tunguzw zwanych Yakut53, ktrzy zaliczani s do Ewenkw. Istnieje prawdopodobiestwo, e jest to grupa rzeczywicie na tyle odmienna, e naleaoby j klasyfikowa jako now grup etniczn54. Takich spoecznoci moe by duo wicej. Poza Mandurami ludy tunguskie s bowiem nieliczne i mao zbadane. W Chinach od dawna istniaa zrozumiaa tendencja, by tworzy na potrzeby administracji zbiorcze narody tunguskie. Tak mogo by z Solonami, ktrych J. Tulisow identyfikuje jako szczepy Chingganu55, za Janhunen jako peryferyjnych
49 Ten sam problem dotyczy Mongow. Ilociowo zasig tego zjawiska w ich wypadku jest mniejszy, ale proporcjonalnie znaczcy. Jednak ta sytuacja dotyczy w wikszym stopniu innych regionw RAMW. 50 Manchu Shamans Lost World, http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2010-04/14/c_ 13250448.htm. 51 O czym artyku nie wspomina, ale zakadam, e pytanie o tosamo powinno byo zosta postawione. 52 J. Janhunen, op. cit., s. 125. 53 Nie naley ich myli z turkijskim ludem Jakutw na Syberii, cho nie mona wykluczy zwizkw pomidzy tymi spoecznociami. 54 Ibidem, s. 132. 55 J. Tulisow, Folklor ludw tunguskich, Warszawa 2009.

115

Dagurw z Ewenkami56. W Hln Buir wasn autonomiczn chorgiew maj rwnie Oroczenowie (Oroczuni), do ktrych te mogy zosta dodane inne ludy57. Za to sami Oroczenowie s uznawani przez inne spoecznoci za Ewenkw58, szczeglnie w ewenkijskiej autonomicznej chorgwi. Ulegaj przy tym gwatownej sinizacji. Procesowi temu ulegli Nanajowie, wrd ktrych najprawdopodobniej nie ma ju osb posugujcych si tym jzykiem59. 7. DUNGANIE (HUEJ) Ludno arabska i perska, przybywajc przez stulecia do Chin, asymilowaa si i mieszaa z lokalnymi etnosami, gwnie chiskimi. Z czasem jej przedstawiciele prawie cakowicie przyjli chisk kultur, przede wszystkim dialekty i pismo chiskie. Jedynym wyrnikiem (oprcz niekiedy rysw twarzy) staa si religia muzumaska. Jako rozproszone spoecznoci muzumanie ci nigdy nie utworzyli jednego narodu. W czasach Republiki Chiskiej zostali uznani zbiorczo z innymi ludami wyznajcymi islam za jeden nard60. W ChRL zostali zaliczeni do jednej z 56 oficjalnie uznawanych narodowoci. Ludno t okrela si w Chinach nazw Huizu (Huej tsu) lub Huihui, za w literaturze polskiej Dunganami lub chiskimi muzumanami (mylonymi czsto z Ujgurami). Dua dzielnica Dunganw znajduje si w Hajlarze i przylega do dawnej rosyjskiej dzielnicy handlowej (Oerosi Cheng). Ma si w niej znajdowa 7 meczetw. Zamieszkujcy j Dunganie uznaj si za do konserwatywn grup. W tym wielokulturowym regionie nie tworz odrbnej spoecznoci, lecz, jak si wydaje, s w mniejszym stopniu odizolowani od reszty ludw ni na innych obszarach. Brak jest oficjalnych statystyk, jakimi dialektami jzyka chiskiego posuguje si ta ludno. 8. ROSJANIE Do poowy XX w. tereny Mandurii byy miejscem rywalizacji mocarstw: Chin, Japonii i Rosji. Uwarunkowania geopolityczne sprawiaj, e w dalszym cigu jzyk rosyjski peni tam wan funkcj. Jego komunikatywna znajomo w miastach Hln Buir, takich jak Hailar czy Mandur (Manzhouli), jest do powszechna, cho samych Rosjan nie pozostao tam zbyt wielu. Poza kupcami z Rosji, w Hln Buir mieszka okoo 10 tys. osb zakwalifikowanych do uznaJ. Janhunen, op. cit., s. 130. Na temat szczegowej klasyfikacji ludw tunguskich zob.: J. Tulisow, Folklor, s. 910, 30, 48 i in.; por.: J. Janhunen, op. cit. 58 J. Janhunen, op. cit., s. 132. 59 Ibidem, s. 133. 60 Hanowie, Mongoowie, Mandurowie, Tybetaczycy i muzumanie.
56 57

116

wanej w Chinach mniejszoci rosyjskiej. Cz z nich, szczeglnie ci uciekajcy przed przeladowaniami religijnymi, nie tylko zamieszkuje ten obszar od wielu pokole, ale zachowaa te jzyk, wygld i obyczaje61. 9. KOREACZYCY W staroytnoci ludy koreaskie waday Manduri62. W czasach wspczesnych znaczny wpyw na zwikszenie si populacji koreaskiej w Mandurii miaa mie ekspansja japoska w Korei i Chinach63. Koreaczycy stanowi jedn z najbardziej ywotnych jzykowo mniejszoci. Nawet w Hln Buir, ktry zamieszkuje niewielka liczba Koreaczykw, nie wida perspektywy ich sinizacji. 10. KIRGIZI Rwnie z okresu mandurskiego pochodzi osadnictwo Kirgizw w Mandurii, w tym w regionie Hln Buir. Byli oni bliscy najpewniej Kirgizom jenisejskim lub Chakasom. Zostali osadzeni w Inin (Heilongjiang) i Nomni (Hln Buir). W tym pierwszym regionie zanikli w zupenoci. Za to w Mongolii Wewntrznej odnaleziono 9 osb znajcych jzyk kirgijski, ktrzy ponadto posugiwali si jzykami: dagurskim, soloskim i chiskim. rednie pokolenie byo wycznie ojracko-64 lub chiskojzyczne. Mona zatem mwi o cakowitej asymilacji Kirgizw. Janhunen nie podaje informacji, czy ludno ta zachowaa religi muzumask65. 11. ZAKOCZENIE Wtpliwoci moe budzi celowo powicenia tyle uwagi kwestiom narodowociowym i jzykowym w Hln Buir, regionie, ktry mona uzna za marginalny, niezalenie, czy obserwuje si go z Uan Bator, Hhhot, Irkucka czy z Harbinu. Badania spoecznoci zamieszkujcych te tereny daj doskona moliwo dokonania porwna i analiz rnorodnych zagadnie. Region ten dostarcza jzykoznawcom przykadw unikalnej drogi rozwoju i ewolucji jzykw. Antropolodzy zaobserwuj tu znaczne zrnicowanie typw ludzkich nawet w obrbie maych, zdawaoby si, izolowanych spoecznoci. Najwaniejsze wydaje si jednak to, e na styku rnych krgw kulturowych mona wyraniej dostrzec oglne problemy pojawiajce si przy badaniach spoecznoci na terenach Syberii czy Dalekiego Wschodu.
Inner Mongolia, Neimenggu chubanshi, Huhehaote 1997, s. 67. J. Tulisow, Folklor, s. 2728. 63 J. Janhunen, op. cit., s. 128. 64 Jest to mao wiarygodne, cho moliwe. 65 Ibidem, s. 134135.
61 62

117

Z przytoczonych przykadw wida, e europejska koncepcja narodu jest trudna do zastosowania w realiach azjatyckich. Czsto stosowane dla identyfikacji etnosu kryterium jzykowe okazuje si mao precyzyjne zarwno dla ludw wielojzycznych, jak i tych, ktre utraciy swj jzyk na rzecz mowy ssiadw. Drugi wany aspekt, czyli samowiadomo danej spoecznoci na tle innych grup, bywa wynikiem skomplikowanych i nieraz trudno uchwytnych relacji ze spoecznociami ociennymi. To, ktr spoeczno dana wsplnota uzna za mniej obc sobie, moe by niejednokrotnie zaskakujce. Powysze studium byo jedynie zarysem zoonego problemu, ale rwnie prb uchwycenia obecnej fazy fascynujcego procesu przeksztacania si struktur spoecznych danego narodu w interakcji z innymi grupami etnicznymi.

Albert Jawowski Uniwersytet Warszawski

POLSKA DIASPORA W REPUBLICE BURIACjI SZKIC WYBRANYCh PROBLEMW BADAWCZYCh

Rozpad Zwizku Radzieckiego spowodowa moliwo swobodnego manifestowania sowietyzowanych przez dziesiciolecia identyfikacji etnicznych i narodowych. W krtkim czasie powstao 15 nowych lub odrodzonych pastw w tym najwiksza i najbardziej zrnicowana narodowociowo i kulturowo Federacja Rosyjska. Dla wielu grup etnicznych i narodowych oznaczao to faktyczn konieczno nowego zdefiniowania i skonstruowania rozbitych i od dawna zatartych tosamoci. Jednym z najciekawszych pejzay kulturowych Rosji jest wschodniosyberyjski tygiel etniczny, w ktrym szczegln uwag zwraca leca na pograniczu tajgi i azjatyckiego stepu Buriacja. Diaspora polska, ktrej pocztki w tym regionie Wschodniej Syberii sigaj koca XVIII w., w znaczcy sposb stymulowaa jej kulturalny i cywilizacyjny rozwj1.
Na obszar Wschodniej Syberii polscy zesacy zaczli trafia ju po stumieniu konfederacji barskiej. Pierwsi Polacy pojawili si na terenie Buriacji prawdopodobnie pod koniec XVIII w. Historia tego obszaru zachowaa wspomnienie o jednym z powstacw kociuszkowskich zesanym do Selengiska (dawniej Stary Selengisk) w dolinie Selengi. Jego imi i nazwisko do tej pory pozostaj nieznane. Czowiek ten prawdopodobnie wrci do Polski po amnestii ogoszonej przez cara Pawa I. Tosamo prawdopodobnie pierwszego polskiego mieszkaca Buriacji nie jest zatem do koca jasna. Kolejni, znani ju z imienia i nazwiska, Polacy pojawili si w tym regionie po roku 1812. Byli to jecy wzici do niewoli podczas kampanii wojsk napoleoskich w Rosji. Najsawniejszy z nich by Andrzej Poniatowski, oficer legionw polskich walczcych u boku armii Napoleona z Rosjanami. Poniatowski trafi do Kiachty, pooonej na wczesnej granicy rosyjsko-chiskiej. Polacy trafiajcy do Buriacji w tamtym okresie to jednak nieliczne przypadki. Dopiero pierwsza poowa lat trzydziestych XIX w., czyli okres po upadku powstania listopadowego, przyniosa zsyki i osiedlanie Polakw na szersz skal w regionie Zabajkala. W tym fragmencie Wschodniej Syberii umieszczono m.in. inicjatora powstania Piotra Wysockiego. Ostatecznie osiad on w Akatuji (na terenie dzisiejszego obwodu czytyjskiego). Na Zabajkale trafiali take uczestnicy narodowowyzwoleczych organizacji konspiracyjnych powstaych w drugiej poowie lat trzydziestych i w dekadzie lat czterdziestych XIX w. Miejscem, do ktrego najczciej w tamtym okresie trafiali polscy zesacy, by Nerczyski Zawod i jego okolice. Wielu Polakw opucio Zabajkale po kolejnej amnestii ogoszonej w 1856 r. Nastpna znaczca fala polskich zesacw trafia na Zabajkale, w tym do Buriacji, po powstaniu styczniowym. W konsekwencji zbrojnego wystpienia w latach 18631864 liczba Polakw w Buriacji wzrosa. Jest jednak trudna do dokadnego skwantyfikowania. Pamitajc o znaczcym wpy1

120

Na pocztku XX stulecia obecno Polakw stanowia ju stay element kulturowej i etnicznej mozaiki Zabajkala. Dziaay dwie parafie katolickie: w Wierchnieudisku i w Czycie. Polacy byli szacowani jako czwarta liczbowo spoeczno caego Zabajkala, po Rosjanach, ydach i Tatarach2. Liczba Polakw mieszkajcych w Wierchnieudisku (dzisiejsze Uan-Ude) wynosia dla lat: 1904 120 osb (70 mczyzn, 50 kobiet); 1907 303 osoby (b.d.); 1910 258 osb (136 mczyzn, 122 kobiety); 1913 266 osb (130 mczyzn, 136 kobiet); 1915 284 osoby (131 mczyzn, 153 kobiety)3. Lata trzydzieste XX w. to okres wzmoonych i brutalnych represji wobec ludnoci narodowoci polskiej. Wielu Polakw osiadych na Zabajkalu zaczo ukrywa swoj tosamo narodow. W tym miejscu naley jednak doda, e represje wobec Polakw s elementem szerszego zjawiska terroru stalinowskiego, ktry dotkn rwnie inne grupy etniczne, spoeczne i religijne (w Buriacji doprowadzono w tamtym okresie m.in. do cakowitej likwidacji oficjalnej dziaalnoci konfesji lamajskiej). Po II wojnie wiatowej polskie pochodzenie nie stanowio ju zagroenia ycia. Polskie korzenie byway nawet rdem prestiu. Jednak w peni zorganizowane i niezalene formy manifestacji polskiej tosamoci narodowej stay si moliwe dopiero po upadku ZSRR. W 1993 r., na fali nowej sytuacji spoeczno-politycznej, w Uan-Ude zarejestrowano Stowarzyszenie Kultury Polskiej Nadzieja, a w latach dwutysicznych zmieniono jego status ze stowarzyszenia na Narodowo-Kulturaln Autonomi Polakw (NKAP). Spoeczno polska w Buriacji stanowi barwn i wieloetniczn grup. Polsko-rosyjskie pochodzenie nie jest wic jedynym, ktre wyrnia rodowisko NKAP Nadzieja. Znajdziemy tu ludzi o korzeniach buriackich, ydowskich, ukraiskich, ewenkijskich, tatarskich, romskich, Sacha, a nawet kubaskich. Dziaalno w organizacji polonijnej jest zatem wynikiem wyboru spord kilku moliwych wariantw autodefinicji narodowo-etnicznej. Co wane, wybr ten nie ma charakteru wykluczajcego. Dla przedstawicieli polskiej diaspory w Buriacji decyzja wstpienia do organizacji polonijnej nie oznacza rezygnacji z poczucia wizi etnicznej z innymi grupami pochodzenia. Podstawowym punktem
wie zsyek na liczb Polakw na tym obszarze, nie naley zapomina, e wielu Polakw przybyo tam dobrowolnie w poszukiwaniu pracy, realizujc cieki osobistych karier. Jedn z najbardziej znanych osb, ktre dobrowolnie osiedlili si w Buriacji (Kiachta/Troickosawsk), jest Julian Talko-Hryncewicz lekarz, antropolog fizyczny, badacz osobliwoci etnograficznych kultur azjatyckich (m.in. Buriacji, Mongolii i Tybetu). Warto przypomnie rwnie, e wikszo zesacw pochodzcych z terenw tzw. Kongreswki to, wbrew obiegowym opiniom, nie dziaacze polityczni lub powstacy, ale ludzie skazani za pospolite przestpstwa. 2 . . , . . , - . - [w:] , - 2008. 3 Ibidem, s. 155.

121

odniesienia identyfikacji narodowej jest za syberyjska tosamo rosyjska. Jednym z jej integralnych wariantw jest tosamo syberyjskiego Polaka. (Ujawnia si przy tej okazji rwnie wiele interesujcych niuansw identyfikacji narodowo-etnicznej charakterystycznych take dla innych grup wsptworzcych wschodniosyberyjski pejza kulturowy.) We wrzeniu 2008 r. Narodowo-Kulturalna Autonomia Polakw w UanUde Nadzieja obchodzia 15-lecie istnienia. Zrzeszaa wwczas 111 czonkw. Nadzieja skupia osoby raczej dobrze wyksztacone i w kilku przypadkach wykonujce prestiowe zawody4. Na podstawie wywiadw przeprowadzonych z czonkami NKAP zarwno modzie, jak i dorosymi mona stwierdzi, e swoj sytuacj materialno-bytow uwaaj za raczej pozytywn, cho niepozbawion ambiwalencji. Zasadniczo zaley ona od kontekstu, miejsca i grup odniesienia. Najczciej oceniaj swoje pooenie porwnujc je do innych mieszkacw miasta i regionu, w ktrym mieszkaj wtedy ocena ta jest pozytywna. Mimo to oglny poziom zadowolenia z sytuacji finansowej i bytowej jest niejednoznaczny, co wynika z niezbyt pozytywnej oceny warunkw bytowych na Syberii i w Republice Buriacji. Tematy podejmowane podczas wywiadw budziy skojarzenia i porwnania z poziomem ycia w Polsce, co wpywao na negatyw4 W 2008 r. wrd dorosych czonkw organizacji 59 osb posiadao wysze wyksztacenie, jedna niepene wysze (nieokonczennoje wysszeje). Znajdowao si wrd nich trzech pracownikw naukowych, w tym: jeden profesor, dwch kandydatw nauk (w Rosji jest to odpowiednik stopnia doktora, otrzymanie stopnia doktora nauk odpowiada w tym kraju habilitacji) oraz jeden aspirant (doktorant). Na swoich uczelniach zajmuj oni odpowiednio stanowiska: szefa katedry filozofii BGU (Buriackiego Uniwersytetu Pastwowego), dziekana Wydziau Muzealnictwa Wschodniosyberyjskiej Akademii Kultury i Sztuki, wykadowcy na wydziale lingwistyki BGU. Wyksztacenie rednie posiada 21 czonkw NKAP Nadzieja, podstawowe tylko jedna (oznacza to ukoczenie szkoy po 7. klasie). Wrd posiadajcych wyksztacenie rednie sze osb to studenci (w tym 5 na studiach dziennych i 1 na zaocznych). Aktualnie liczby te z pewnoci ulegy zmianie. Co najmniej piciu modych czonkw Nadziei podjo studia we wrzeniu 2008 r. W 5 przypadkach wystpi brak danych na temat wyksztacenia. Czonkowie NKAP Nadzieja wykonuj nastpujce zawody: historyk, dziennikarz (2), sprzedawca (3), elektryk, elektromechanik, elektromonter, chemik specjalista (ds. rodowiska naturalnego), prawnik, technik stomatolog, lekarz (5 w tym jedna osoba jest ordynatorem, 1 chirurg, 1 dentysta, kierownik szpitala, w jednym przypadku sytuacja jest niejasna osoba ma wasny biznes nie udao mi si ustali podczas bada, czy zwizany z wyuczonym zawodem), nauczyciel (2), prywatny przedsibiorca (3), urzdnik w magistracie miejskim (zastpca naczelnika oddziau kultury), kierowca, manikiurzystka, wojskowy, przedszkolanka, kierownicze stanowisko w oddziale kierownictwa Federalnej Suby Meldunkowej Republiki Buriacji, inne stanowiska kierownicze i menaderskie, wykadowca uniwersytecki (3), sprzedawca farmaceuta w aptece, ekonomista (2) geograf (geograf i jeden z ekonomistw s urzdnikami w Ministerstwie Rozwoju Ekonomicznego i Stosunkw Zagranicznych Republiki Buriacji), budowlaniec, ksigowy, celnik, agent ubezpieczeniowy, piewaczka w filharmonii, specjalista reklamowy, urzdnik w firmie ubezpieczeniowej Rosgosstrach, fryzjerka, inynier ciepownik. Pi osb oficjalnie nie pracuje (mimo to nie mona powiedzie, e w praktyce pozostaj one bez zajcia zajmuj si domem, pracuj jako dystrybutorki kosmetykw w firmach sieciowych, jedna jest fryzjerk, cho oficjalnie pozostaje bez zatrudnienia), 29 czonkw Autonomii to emeryci i rencici. Niektrzy mimo przejcia na emerytur nadal pracuj. Niektrzy angauj si w dziaalno spoeczn lub polityczn, np. jedna z czonki stwierdzia, e po przejciu na emerytur ma duo czasu na dziaalno, w zwizku z tym chce si zapisa do partii Jedinaja Rossija).

122

n ocen ich pooenia w Buriacji. Ponadto porwnanie z rosyjskimi metropoliami, takimi jak Moskwa czy Petersburg, rwnie wpywao na raczej negatywn ocen wasnych warunkw bytowych, cho, co ciekawe, ju nie w tak duym stopniu (wpyw na to ma, by moe, idealizowanie Polski, jako z jednej strony elementu komfortowego wiata zachodniego, z drugiej za nieco fantazmatycznej konstrukcji historycznej ojczyzny do wyranie mitologizowanego kraju przodkw). Porwnanie swojej sytuacji z bliszymi, syberyjskimi orodkami miejskimi takimi jak Nowosybirsk, Krasnojarsk, Wadywostok czy Irkuck wypada raczej neutralnie, cho nawet w tych przypadkach ujawnia si poczucie prowincjonalnoci wzgldem wymienionych miast. Zgodnie z opiniami aktywnych czonkw organizacji polonijnej w UanUde, regularny, aktywny udzia w jej dziaalnoci bierze staa, okoo 20-30osobowa grupa. Do tego dochodz osoby, ktre uczestnicz tylko w jednym z elementw ycia organizacji, np. pracuj na rzecz dziaajcego przy Nadziei chru, lub wykonuj konkretne zadania zgodnie z wymogami danej sytuacji, np. organizacja jakiego przedsiwzicia kulturalnego czy uroczystoci. Ich udzia jest jednak nieregularny i okazjonalny. Dua grupa okrelana do oglnikowo jako wikszo to czonkowie nieangaujcy si w ycie organizacji, ewentualnie ci, ktrzy s zapisani na kurs jzykowy w szkole sobotnioniedzielnej (cho i tu, w opinii liderw Autonomii, znalazyby si osoby, ktre s zapisane na zajcia, ale na nie chodz lub bywaj tu bardzo nieregularnie). W 2008 r. na obszarze Wschodniej Syberii pastwo polskie zaczo przyznawa Karty Polaka5. W zamyle ustawodawcw jest ona dokumentem potwierdzajcym przynaleno do Narodu Polskiego. Otrzymanie Karty Polaka nie oznacza uzyskania polskiego obywatelstwa. Jednoczenie jest to dokument, o przyznanie ktrego mog ubiega si tylko osoby nieposiadajce polskiego obywatelstwa. Karta nie jest dokumentem potwierdzajcym tosamo posiadacza (np., aby skorzysta z uprawnie wynikajcych z jej posiadania, naley okazywa j wraz z dokumentem tosamoci)6.
Zgodnie z obowizujca Ustaw o Karcie Polaka jest to dokument przeznaczany dla osb z rnych przyczyn uwaajcych si za Polakw i mieszkajcych na tzw. Wschodzie, czyli bdcych obywatelami Armenii, Azerbejdanu, Biaorusi, Estonii, Gruzji, Kazachstanu, Kirgizji, Litwy, otwy, Modawii, Federacji Rosyjskiej, Tadykistanu, Turkmenistanu, Ukrainy i Uzbekistanu. Pojcie Wschd obejmuje zatem w tym wypadku pastwa powstae w wyniku rozpadu Zwizku Radzieckiego. Ustawa o Karcie Polaka zostaa uchwalona przez sejm 7 wrzenia 2007 r., wesza w ycie w 2008 r. Placwk realizujc wydawanie Kart Polaka na interesujcym nas obszarze jest Konsulat RP w Irkucku. 6 Posiadanie Karty Polaka daje wiele uprawnie przysugujcych obywatelom RP. S to zgodnie z ustaw: moliwo podejmowania legalnej pracy bez koniecznoci posiadania zezwolenia; moliwo prowadzenia na terenie RP dziaalnoci gospodarczej na takich samych zasadach jak obywatele polscy; moliwo korzystania z bezpatnego systemu owiaty na wszystkich poziomach na takich samych zasadach jak obywatele polscy, przy jednoczesnym zachowaniu moliwoci ubiegania si o stypendia i pomoc na nauk przeznaczone dla cudzoziemcw; moliwo korzystania w stanach nagych z bezpatnej
5

123

Wniosek o przyznanie Karty Polaka obejmuje standardowe dane osobowe, takie jak: imi i nazwisko, data i miejsce urodzenia, pe, adres zamieszkania, obywatelstwo, narodowo osoby ubiegajcej si; ponadto obywatelstwo i narodowo jej rodzicw, dziadkw lub pradziadkw (jeli wanie na ich pochodzenie powouje si osoba starajca si o Kart). Do wniosku naley doczy kopie dokumentu tosamoci i innych dokumentw potwierdzajcych dane zawarte we wniosku, wrd ktrych uznawane s: polskie dokumenty tosamoci, akty stanu cywilnego lub ich odpisy, metryki chrztu, wiadectwa szkolne, dokumenty potwierdzajce odbycie suby wojskowej w polskich formacjach wojskowych, dokumenty potwierdzajce fakt deportacji lub uwizienia, zawierajce wpis o polskim obywatelstwie czy pochodzeniu ofiary deportacji lub uwizienia, dokumenty rehabilitacji osoby deportowanej, zawierajce wpis o polskim pochodzeniu tej osoby, zagraniczny dowd tosamoci, zawierajcy wpis na temat polskiej narodowoci danej osoby. W koniecznym wypadku do wniosku naley zaczy take zawiadczenie organizacji polskiej lub polonijnej powiadczajce aktywn dziaalno na rzecz polskiej kultury, jzyka lub mniejszoci polskiej7. Dziecko moe otrzyma Kart Polaka bez koniecznoci skadania osobnego wniosku w przypadku, gdy obydwoje rodzice s jej posiadaczami albo jeli posiada j jedno z rodzicw, za drugie w obecnoci konsula RP wyrazi na to zgod. Wyjtkiem od tego jest sytuacja, w ktrej jeden z rodzicw zosta pozbawiony praw rodzicielskich. Wwczas jego zgoda nie jest wymagana. W sytuacji gdy mody czowiek nie jest jeszcze penoletni, ale skoczy ju 16 lat, wymagana jest dodatkowo jego zgoda. Karta Polaka przyznana maoletniemu traci wano dokadnie po roku od dnia uzyskania przez niego penoletnioci. Jeli osoba, ktra uzyskaa penoletnio, chce zachowa Kart Polaka, musi zoy wniosek o jej przeduenie najpniej 9 miesicy od daty ukoczenia 18 lat. Kart Polaka bez dodatkowych formalnoci moe otrzyma osoba, ktrej polskie pochodzenie zostao potwierdzone zgodnie z przepisami ustawy o repatriacji z 9 listopada 2000 r. Jeli tak nie jest, wedle przepisw ustawy, osoba ubiegajca si o Kart powinna:
opieki zdrowotnej na takich samych zasadach jak obywatele polscy. Ponadto posiadacze Karty Polaka mog otrzyma bezpatnie wiz dugoterminow, uprawniajc do wielokrotnego przekraczania granicy RP, a take korzysta z moliwoci darmowego zwiedzania pastwowych muzew, 37-procentowej ulgi na przejazdy kolej oraz moliwoci ubiegania si w pierwszej kolejnoci o rodki finansowe z budetu pastwa lub samorzdw gmin przeznaczonych na wspieranie Polakw za granic. 7 Na terenie Irkuckiego Okrgu Konsularnego znajduj si cztery organizacje polonijne uprawnione do wydawania zawiadcze mogcych by podstaw do ubiegania si o Kart Polaka (Polska Autonomia Kulturalna Ogniwo w Irkucku; Krasnojarska Regionalna Narodowo-Kulturalna Autonomia Dom Polski; Narodowo-Kulturalna Autonomia Polakw w Uan-Ude Nadzieja; Wierszyskie Stowarzyszenie Kultury Polskiej Wisa). W Republice Buriacji do wydawania zawiadcze potwierdzajcych uczestnictwo w yciu diaspory polskiej uprawniona jest wycznie NKAP w Uan-Ude Nadzieja.

124

Zna jzyk polski przynajmniej w stopniu podstawowym i uwaa go za ojczysty; Zna i kultywowa polskie tradycje i zwyczaje; W obecnoci konsula RP lub upowanionego pracownika zoy pisemn deklaracj przynalenoci do narodu polskiego. Niezbdne jest przy tym, by co najmniej jedno z rodzicw lub dziadkw albo oboje pradziadkowie takiej osoby byli narodowoci polskiej lub posiadali polskie obywatelstwo. Moe ona te przedstawi pisemne zawiadczenie organizacji polonijnej o swoim aktywnym zaangaowaniu w dziaalno na rzecz jzyka i kultury polskiej lub polskiej mniejszoci narodowej w cigu co najmniej ostatnich trzech lat. Po spenieniu powyszych wymogw osoba ubiegajca si otrzymuje Kart Polaka. Wymogi te mona uczyni punktem wyjcia rozwaa, ktrych rozwinicie bdzie stanowi skonfrontowanie ich z wstpnymi wynikami bada terenowych. Bez wzgldu na ocen tak skonstruowanych kryteriw przynalenoci do Narodu Polskiego stanowi one istotny punkt odniesienia konceptualizacji pojcia polsko zarwno dla badacza, jak i osb identyfikujcych si jako Polacy i ubiegajcych si o dokument potwierdzajcy ten fakt. Zatem jeden z podstawowych problemw badawczych, ktre mona tu postawi, to pytanie o to, czym jest polsko w wiadomoci czonkw stowarzysze polonijnych na obszarze Wschodniej Syberii. Szukajc odpowiedzi na to z pozoru proste, ale konieczne, pytanie, napotykamy intrygujc wieloznaczno tego pojcia. Sposb, w jaki wspczeni Sybiracy z polskimi korzeniami definiuj takie pojcia, jak Polska, polsko pochodzenie, ojczyzna oraz to, jakie wyobraenie o Polsce nosz w sobie, pokazuje wielopoziomowo identyfikacji etnicznej i kulturowej Polakw yjcych poza obszarem RP. Przyjrzyjmy si, jakie problemy badawcze generuj poszczeglne, kolejno wymienione, wymogi konieczne do otrzymania Karty Polaka. Po pierwsze, posiadacz Karty Polaka, czyli mwic wprost zgodnie z ide ustawy o repatriacji kto, kogo w duchu przepisw mona uzna za Polaka, powinien zna jzyk polski przynajmniej w stopniu podstawowym i uwaa go za jzyk ojczysty. Znajomo jzyka jest warunkiem trudnym do spenienia. Czonkowie stowarzysze polonijnych na obszarze Wschodniej Syberii najczciej nie znaj polskiego lub posuguj si nim w sposb bardzo ograniczony. Z kolei za jzyk ojczysty najczciej uwaaj rosyjski. Z drugiej strony deklaracja, e jzyk polski jest jzykiem ojczystym moe oznacza deklaracj przynalenoci etniczno-narodowej, rozumianej jako deklaracja pochodzenia. Nauka jzyka jest, jak ju wspomniano, jednym ze staych elementw dziaalnoci NKAP Nadzieja. Mona odnie wraenie, e uczestnictwo w kur-

125

sach jzykowych peni istotn (by moe nawet istotniejsz od edukacyjnej) funkcj integracyjn dla rodowiska buriackich Polakw. Nauka jzyka ma jednak rwnie wymiar bardzo pragmatyczny dzieje si tak najczciej w wypadku modych czonkw Nadziei planujcych wyjazd do Polski na studia lub kursy podyplomowe. Znajomo jzyka jest dla nich zazwyczaj narzdziem zmiany swojego pooenia bytowego. Warto w tym miejscu doda, e podr na studia do Polski najczciej oznacza wyjazd na stae, ma on wic de facto charakter emigracyjny. Osobicie znam tylko jeden przypadek modego staysty naukowego, ktry wrci z Polski do Buriacji. Pojawia si zatem istotne pytanie badawcze o status jzyka jako elementu tosamoci etniczno-narodowej w przypadku polskiej diaspory z obszaru Syberii. Problem ten, rzecz jasna, wymaga dalszych eksploracji empirycznych i teoretycznych konceptualizacji. Punkt drugi gosi, e posiadacz Karty Polaka powinien zna i kultywowa polskie tradycje i zwyczaje. Oznacza to w praktyce uczestnictwo w organizowanych przez NKAP Nadzieja przedsiwziciach kulturalnych i edukacyjnych. Aby udowodni przed pracownikiem konsulatu znajomo polskich tradycji i zwyczajw, naley w rozmowie z nim wykaza si wiedz na temat podstawowych wit dorocznych, towarzyszcych im tradycji, obyczajw, elementw folkloru polskiego, symboli pastwowych i narodowych itp. Naley rwnie posiada podstawow wiedz na temat historii i wspczesnoci Polski, ktra zasadniczo pokrywa si z najwaniejszymi wektorami dyskursu historycznego okrelonego przez tre podrcznikw szkolnych. Oglnie rzecz biorc, osoba ubiegajca si o Kart Polaka powinna zna podstawowy kod polskoci, na ktry skada si repertuar wartociowanych postaci, wydarze, znakw i symboli dajcych si okreli jako cechy dystynktywne polskoci (egzemplifikacj tego typu repertuaru przedstawiem w osobnym artykule8). Ten teoretyczny konstrukt nie bierze, rzecz jasna, pod uwag zniuansowanej spoecznej i jednostkowej praktyki codziennoci oraz innych niekoniecznie stojcych w opozycji do szkolnych i oficjalnych zbiorowych symboli i wariantw znaczeniowych wsplnoty. Warto w tym miejscu doda, e rozmowa przesdzajca o przyznaniu Karty Polaka ma wbrew zaoeniom charakter egzaminu sprawdzajcego znajomo przyjtego symbolicznego kodu, ktry ma oznacza polsko. Trzeba przyzna, e odpowiedzialni za rozmow pracownicy konsulatu w Irkucku najczciej dostosowuj swoje wymagania do warunkw praktycznych. Wiedzc,
8 A. Jawowski, Co jeszcze moemy zrobi? Kilka wnioskw wok programu Letniej Szkoy Kultury i Jzyka Polskiego nad Bajkaem Maksymicha 2007 [w:] , - 2008.

126

kto rzeczywicie dziaa aktywnie w organizacji polonijnej, potrafi odnie si z wyrozumiaoci np. wobec niekiedy niezbyt satysfakcjonujcego poziomu znajomoci jzyka polskiego (ktra jest warunkiem koniecznym do przyznania Karty Polaka). O przyznaniu Karty decyduje zatem najczciej dziaalno w organizacji polonijnej i wiedza na ten temat, ktr dysponuje pracownik odpowiedzialny za przyznanie Karty. Kolejnym koniecznym kryterium przyznania Karty jest pisemna deklaracja przynalenoci do Narodu Polskiego. Gdybymy chcieli by krytyczni wobec takiego zapisu w ustawie, moglibymy dowodzi, e ma on charakter do wykluczajcy. Jak ju wczeniej wspomniaem, przedstawiciele polskiej diaspory w tym regionie Syberii s grup wieloetniczn, z wiodc rosyjsk autoidentyfikacj. Zatem, idc tym tropem, osoba chcca otrzyma Kart Polaka, musi na pimie zdecydowa ostatecznie o tosamoci narodowej, rezygnujc, by moe, z innych, nie mniej istotnych identyfikacji etnicznych i narodowych. Niemniej, jak ju wyej pisaem, deklaracja ta w odczuciu syberyjskich Polakw nie powoduje koniecznoci rezygnacji z czegokolwiek kosztem okrelenia siebie jako Polaka. Przeszo dwiecie lat historii i tradycji przebywania w Buriacji powoduje, e bycie Polakiem w tym regionie wiata ma solidne, lokalne zakorzenienie i wasn, lokaln specyfik. Polak w Buriacji to ukorzeniona tosamo syberyjska, znakomicie godzca w swoich ramach zoon wieloetniczno i rosyjsk, dominujc autoidentyfikacj. Polakw w Buriacji naley bada przede wszystkim jako spoeczno stricte syberyjsk. Co prawda, omawiana ustawa zdaje si nie bra tego pod uwag, niemniej rzeczywisto wytworzya ten rodzaj tosamoci i jest ona faktem. Przejdmy do ostatniego wymogu: Co najmniej jedno z rodzicw lub dziadkw albo oboje pradziadkowie byli narodowoci polskiej lub posiadali polskie obywatelstwo albo przedstawi pisemne zawiadczenie organizacji polonijnej o swoim aktywnym zaangaowaniu w dziaalno na rzecz jzyka i kultury polskiej lub polskiej mniejszoci narodowej w cigu co najmniej ostatnich trzech lat. Pierwsza cz pokrywa si w zasadzie z wymogami postawionymi w Ustawie o Repatriacji z 2000 r., bardzo trudnymi do spenienia przede wszystkim dlatego, e najczciej polskie pochodzenie jest znacznie bardziej odlege ni ustawowo konieczne do wykazania wizi krewniaczej. Bardzo czsto polskie pochodzenie funkcjonuje jako rodzinna legenda o przodku Polaku, ktry pojawi si na Syberii kilka pokole wstecz. Trudno jest rwnie wykaza pochodzenie na podstawie dokumentw, ktre bywaj niepene lub nie ma ich wcale. W okresie ZSRR dane o pochodzeniu narodowym byy kodowane w dokumencie tosamoci. Rwnie na tej podstawie nie zawsze da si z ca pewnoci ustali fakty, m.in. dlatego, e przynaleno narodowa i etniczna jednostek by-

127

waa w rnych okresach ukrywana. Niekiedy dane o liczebnoci grup narodowych i etnicznych byy przekamywane przez same wadze z uwagi na zmieniajce si potrzeby ideologiczne i polityczne pastwa radzieckiego. W przypadku syberyjskich Polakw w Buriacji oficjaln drog powiadczenia polskiego pochodzenia jest przynaleno i dziaalno w organizacji polonijnej w okresie przewidzianym w ustawie. W praktyce decyzj o polskim pochodzeniu lub jego braku pozostawia si wadzom organizacji polonijnej uznawanej przez placwki dyplomatyczne RP. To one wystawiaj odpowiedni dokument, zawiadczajcy o odpowiednim aktywnym zaangaowaniu w dziaalno na rzecz jzyka i kultury polskiej lub polskiej mniejszoci narodowej. Z jednej strony jest to wyjcie do racjonalne i korzystne, nie zamyka bowiem moliwoci otrzymania Karty Polaka osobom nieposiadajcym dokumentw potwierdzajcych polskie pochodzenie. Co wicej, pozwala przyznawa j rwnie ludziom, ktrzy, by moe, nie posiadaj polskiego pochodzenia, ale dziki swojej dziaalnoci, poczuciu bliskoci z kultur polsk itp., jak najbardziej na ni zasuguj. Z drugiej strony, zapis ustawy mwicy o aktywnym zaangaowaniu na rzecz jest do niejasny, pozostawia wadzom organizacji du swobod przy interpretacji i ostatecznej decyzji na temat zaangaowania. Praktyka wydawania tych swoistych powiadcze polskoci, jak mona zaobserwowa w ramach dziaa NKAP Nadzieja, nie budzi, co chciabym bardzo wyranie podkreli, adnych zastrzee i jest przykadem, e zapis ten peni pozytywn rol. Nie zmienia to jednak faktu, e jest on zbyt oglnikowy i jako taki moe w skrajnych przypadkach prowadzi do np. dyktatorskich form zarzdzania organizacjami lub rozgrywania rnego rodzaju interesw wewntrz i na zewntrz stowarzysze i autonomii polonijnych. W moim zamierzeniu artyku ten by prb nakrelenia ledwie kilku podstawowych problemw badawczych wyaniajcych si w wyniku zakoczenia wstpnej fazy pracy terenowej, ze szczeglnym uwzgldnieniem perspektywy, ktr narzuca wejcie w ycie Ustawy o Karcie Polaka i jej realizacja na terenie Wschodniej Syberii, oraz odniesienia ich do kwestii historycznych dotyczcych bytnoci Polakw w tym regionie wiata. Nie bya to zatem pena konceptualizacja problemw wyaniajcych si po powrocie z terenu oraz przestudiowaniu materiaw rdowych dotyczcych wspczesnych dziaa rodowiska Polakw w Buriacji. Mam jednak nadziej, e udao mi si zasygnalizowa kilka do istotnych kwestii wymagajcych dalszej eksploracji empirycznej oraz teoretycznej konceptualizacji.

Bartosz Kaczorowski Uniwersytet dzki

SYBERYjSKIE LOSY NARODU hISZPASKIEGO W LAtACh CZtERDZIEStYCh XX WIEKU

W dniu 2 kwietnia 1954 r. do portu w Barcelonie dobi dugo przez wszystkich wyczekiwany statek pasaerski Semiramis, wiozcy 248 onierzy Bkitnej Dywizji jednostki hiszpaskich ochotnikw, ktra zostaa wysana na front wschodni po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r.1 Zdecydowana wikszo jej skadu wrcia na Pwysep Iberyjski ju jesieni 1943 r., gdy rzd w Madrycie, pod presj pastw anglosaskich, zadecydowa o wycofaniu oddziau, jednak na rosyjskiej ziemi oprcz tych, ktrzy chcieli kontynuowa walk przeciw Zwizkowi Sowieckiemu ju w stricte niemieckich jednostkach pozostali jecy, ktrzy w liczbie 372 dostali si do niewoli. Rozpocza si wwczas ich tuaczka po sowieckich obozach, ktre poprzez panujce w nich warunki, czsto byy miejscem dalece bardziej niebezpiecznym dla ycia ludzkiego ni front. Mimo to ponad 2/3 hiszpaskich jecw zdoao przey 10 lat w agrach, rozlokowanych w rnych czciach Zwizku Sowieckiego, cznie z legendarnym, najwikszym wizieniem wiata bez dachu Syberi2. Ci, ktrzy zachowali ycie, ku uciesze swych rodzin, na pocztku kwietnia 1954 r. powrcili do kraju. Pewnym szyderstwem historii pozostaje fakt, e statek Semiramis, ktry przywiz do Hiszpanii bohaterskich jecw z Bkitnej Dywizji, mia na swoim pokadzie rwnie ludzi, ktrzy wywodzili si z zupenie innej tradycji politycznej i ideowej. Znajdowali si tu bowiem take onierze republikascy, ktrzy z wasnej woli zdecydowali si wspomc Zwizek Sowiecki w walce z Trzeci Rzesz, a wrd nich 19 marynarzy i 14 pilotw oraz czterech modych ludzi (tzw. nios de Rusia), ktrzy podczas wojny domowej, jeszcze jako dzieci, zostali wywiezieni do odlegego kraju, by unikn wojennej traumy3.
Arriba a Barcelona el Semramis con los espaoles rescatados, La Vanguardia Espaola, 3.04.1954, s. 3. X. Moreno Juli, Divisin Azul, Barcelona 2008, s. 323. 3 S. Castillo, M. J. Devillard, N. Medina, A. Pazos, Los nios espaoles en la URSS (19371997); narracin y memoria, Madrid 2001.
1 2

130

Ludzie ci nie tylko dzielili z divisionarios miejsce na pokadzie statku w podry powrotnej, ale nierzadko te obozowy los, bo ich drogi zupenie niespodziewanie zczyy si w kraju lecym po przeciwnej stronie kontynentu. W ten sposb w odlegym Zwizku Sowieckim, i to czsto w jego azjatyckiej, syberyjskiej czci, spotykay si ze sob dwie Hiszpanie. Ludzie nienawidzcy si we wasnym kraju i zwalczajcy si nawzajem, tutaj zdoali pojedna si, a trud obozowego ycia sprawi, e midzy dawnymi wrogami zacza tworzy si pewna ni porozumienia. Syberyjskie losy Hiszpanw podczas II wojny wiatowej i w okresie bezporednio po niej nie doczekay si dotychczas zainteresowania ze strony polskiej historiografii. Niedawno polski czytelnik uzyska, co prawda, moliwo zapoznania si z publikacjami Carme Agust Roki4 i Xaviera Moreno Julii5, wcznie z jego obszern monografi Bkitnej Dywizji, jednak nie zmienia to faktu, e losy jecw z tej jednostki s w dalszym cigu do sabo znane6. Niniejszy artyku jest wic prb zmiany tego stanu rzeczy, cho autor ma pen wiadomo jego zaledwie przyczynkarskiego charakteru. Gdy 22 czerwca 1941 r. wiat obiega wiadomo o agresji hitlerowskich Niemiec na Zwizek Sowiecki, w Madrycie nie ukrywano radoci7. Po pierwsze, zdawano sobie spraw, e atak ten oznacza przeniesienie si gwnego teatru wojny zdecydowanie na Wschd i jednoczenie wymusza ograniczenie niemieckiej aktywnoci na poudniu Europy. Dotychczas bowiem Hiszpania powanie obawiaa si, e Niemcy, ktrych wojska stacjonoway po drugiej stronie Pirenejw, wymusz na niej przystpienie do wojny u boku pastw Osi bd te same zdecyduj si na pogwacenie integralnoci jej terytorium, by zaj niezwykle wany ze wzgldw strategicznych Gibraltar. Realizacja planu Barbarossa rozwiaa hiszpaskie obawy i jednoczenie sprawia, e Wehrmacht, wczeniej traktowany przez wielu Hiszpanw jako potencjalny okupant, teraz by postrzegany jako jedyna sia zdolna unicestwi potg Zwizku Sowieckiego, kraju, ktry udzieli zdecydowanej pomocy Republice i ktry w opinii frankistowskich wadz uchodzi za wroga numer jeden8.
4 C. Agust Roca, Rosja jest winna!, Zelw 2008; eadem, Jecy hiszpascy w obozach sowieckich. Prba wniknicia w pami o Bkitnej Dywizji (19411954) [w:] Represje sowieckie wobec narodw Europy 1944 1956, red. A. Adamczyk, D. Rogut, Zelw 2005, s. 349368. 5 X. Moreno Juli, Repatriacja hiszpaskich jecw wojennych wizionych w ZSRR [w:] Represje sowieckie wobec narodw Europy..., s. 369384. 6 Na temat dziejw Bkitnej Dywizji zob.: G. Kleinfeld, L. Tambs, Hitlers Spanish Legion: The Blue Division in Russia, Philmont 1979; W. Muszyski, Bkitna Dywizja. Ochotnicy hiszpascy na froncie wschodnim 19411945, Biaa Podlaska 2002. 7 P. Montoli, Madrid en la Posguerra 19391946. Los aos de la represin, Madrid 2005, s. 175. 8 L. Suarez Fernandez, Espaa, Franco y la Segunda Guerra Mundial, Madrid 1997, s. 328329.

131

Bkitna Dywizja, wysana jako 250. Dywizja Wehrmachtu na front leningradzki, zasyna niezwyk walecznoci, a jednoczenie co podkrelaj nawet rda zdecydowanie jej niechtne sporym, jak na wojenne warunki, humanitaryzmem. Ofiarno i skonno jej onierzy do zapaty najwyszej ceny dobrze obrazuj statystyki. W cigu dwch lat walk jednostka ta stracia prawie 5 tys. onierzy, a do niewoli sowieckiej dostay si zaledwie 372 osoby9. Wyjtkowo niski odsetek jecw dowodzi jednoznacznie o niezwykym heroizmie Bkitnej Dywizji i pozwala zrozumie, e okrzyk bojowy jej onierzy viva la muerte nie by tylko pustym frazesem. Cho jednostka ta walczya u boku Wehrmachtu, a jej onierze skadali przysig na wierno Adolfowi Hitlerowi jako naczelnemu dowdcy, przypisywanie jej nazistowskiego charakteru byoby skrajnym naduyciem. W zdecydowanej wikszoci skadaa si z ludzi, ktrzy z du rezerw podchodzili do systemu zaprowadzonego w Trzeciej Rzeszy, a swoj wol walki na froncie wschodnim uzasadniali koniecznoci przeciwstawienia si komunizmowi ideologii, ktra przez wielu Hiszpanw, z racji dowiadcze wojny domowej, uznawana bya za najwiksze niebezpieczestwo. Ci, ktrzy ulegali pewnej fascynacji nazizmem, jak choby znany hiszpaski poeta Dionisio Ridruejo, wrd onierzy Bkitnej Dywizji stanowili wyran mniejszo. Losy tych wszystkich, ktrzy dostali si do niewoli sowieckiej, jeszcze nie zostay do koca zbadane, zwaszcza e hiszpascy jecy zostali umieszczeni w rnych obozach, i w dodatku czsto byli przenoszeni; np. Gerrardo Oroquieta Arbiol, autor wspomnie De Leningrado a Odesa, cznie przebywa w 18 obozach, w tym 2 lata na Syberii w agrach w Swierdowsku (obecnie Jekaterynburg)10. Trudnoci te sprawiaj, e do dzi trudno jednoznacznie okreli liczb wzitych do niewoli i zmarych w niej. Wedug hiszpaskich rde spord 372 jecw zmaro 115, cho cz badaczy optuje za liczb 150. W latach pidziesitych XX w., jeszcze jako wiceminister spraw zagranicznych Zwizku Sowieckiego, Andriej Gromyko ogosi, e sowieck niewol przeyo 289 onierzy, a rosyjskie archiwa podaj liczb znacznie wysz 38211. Nie wszyscy onierze Bkitnej Dywizji pozostali jednak wierni swoim towarzyszom broni. Dezercje zdarzay si take w tej jednostce, a w latach 1941 1943 na stron wroga przeszo cznie 70 Hiszpanw12. Pierwszymi, ktrzy zmienili front (ju 16 listopada 1941 r.), byli Antonio Pelayo Blanco i Emilio Rodrguez. Przypadek jednego dezertera Cesara Astora jest jednak szczeglX. Moreno Juli, Divisin Azul, s. 312. Ibidem, s. 323. 11 Ibidem, s. 322. 12 D. Arasa, Los espaoles de Stalin, Barcelona 2005, s. 327.
9 10

132

ny, gdy w latach czterdziestych XX w. przyszo mu jeszcze raz spotka dawnych kolegw z Bkitnej Dywizji i dzieli z nimi obozow niedol, ale po przeciwnych stronach. Astor zdezerterowa 26 marca 1943 r., podczas walk toczonych nad rzek Wochow. Niechtny frankizmowi i wiziony w czasach wojny domowej, nie mg by pewny swojej wolnoci na terytorium Hiszpanii, w zwizku z czym zdecydowa si zapisa do Bkitnej Dywizji i wyruszy na wschodni front, by tam zdezerterowa13. Od samego pocztku szukaem dogodnej okazji, by przej do Sowietw szczerze przyzna po latach14. Po roku spdzonym na froncie udao mu si wreszcie tego dokona. Dla Astora dezercja nie bya jednak tylko ucieczk z Hiszpanii przed wrogim mu systemem, a Zwizek Sowiecki jedynie tymczasowym sojusznikiem, ktry j umoliwi. Wrcz przeciwnie, wobec nowej ojczyzny pozostawa w peni lojalny, przyjmujc nawet z jej rk prac, ktra wizaa si z przeladowaniem tych, ktrzy stracili wolno, czyli znaleli si w takiej sytuacji, w jakiej jeszcze niedawno by on sam: zosta wytypowany do pilnowania porzdku w obozach. Jego drogi ponownie zczyy si z Bkitn Dywizj, gdy przyszo mu sprawowa nadzr nad obozem, w ktrym zostali umieszczeni jego rodacy wzici do sowieckiej niewoli. Astor da si wwczas pozna jako czowiek bezwzgldny, niejednokrotnie bardziej surowy dla dawnych kolegw ni sami Rosjanie. Divisionarios nie ukrywali pogardy wobec dawnego towarzysza broni, a opinie niektrych onierzy wyjawione w pamitnikach s jednoznacznie negatywne. Ohydny gad, ktry swoimi donosami wyrzdzi wiele szkd rodakom, prawdziwy zdrajca pisa Teodoro Palacios. Podobnie postaw Astora ocenia Gerrardo Oroquieta Arbiol: Zdrajca, ktrego biografia nie moe by bardziej odraajca15. Syberyjski los z onierzami Bkitnej Dywizji dzielili take Hiszpanie, ktrzy z walk przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu nie mieli nic wsplnego, wrcz przeciwnie zwykli uwaa ten kraj za swojego sojusznika. Byli to zwolennicy Republiki, ktrzy w czasie wojny domowej udali si na Wschd, wierzc, e ycie w pastwie robotnikw i chopw bdzie atwiejsze, albo e Moskwa pomoe w ich wyszkoleniu, by mogli wrci do kraju i tam skuteczniej zwalcza siy Franco. W sowieckich obozach znaleli si wic republikascy lotnicy i marynarze oraz lekarze szukajcy pracy na Wschodzie.
13 J. L. Rodrguez Jimnez, Propuesta de revisin de la historia oficial de la Divisin Azul. Los temas ocultos, Cuadernos de Historia Contempornea 2007, vol. Extraordinario, s. 321332. 14 D. Arasa, op. cit., s. 329. 15 X. Moreno Juli, Divisin Azul, s. 325.

133

Florencio Villa Landa by lekarzem internist, ktry w chwili wybuchu wojny domowej znacznie zaangaowa si w popieranie Komunistycznej Partii Hiszpanii. Zmuszony do przekroczenia granicy z Francj, zosta internowany w Argels-sur-Mer i Saint Cyprien. Gdy udao mu si stamtd wydosta, zdecydowa si wyjecha do Zwizku Sowieckiego, by na wasne oczy pozna zdobycze rewolucji bolszewickiej. Niemal natychmiast po przybyciu otrzyma prac w szpitalu psychiatrycznym w Riazaniu, ale gdy wojska niemieckie zaczy zblia si do Moskwy, zdecydowa si przenie na Syberi do Omska. Tam warunki byy ju znacznie trudniejsze. Do powiedzie, e, aby przey, lekarze musieli po skoczeniu pracy w szpitalach pracowa rwnie na polach i uczestniczy w zbiorach ziemniakw16. Dowiadczenia wyniesione z pobytu w Zwizku Sowieckim nie zniszczyy jednak we Florencio mioci do tego kraju ani do idei komunistycznych. Do koca lat siedemdziesitych pracowa na zmian w Moskwie i Hawanie, by ostatecznie wrci do Hiszpanii po upadku dyktatury Franco. W tym samym Omsku w szpitalu wojskowym pracowa inny hiszpaski komunista-emigrant Manuel de la Loma Fernndez-Marchante, ktry podj si trudu leczenia rannych onierzy Armii Czerwonej. On jednak da si wyleczy ze swojej modzieczej fascynacji i powrci do kraju tu po odwily17. Znacznie tragiczniejszy los spotka innego hiszpaskiego lekarza Juliana Fustera Rib, ktry, podobnie jak jego dwaj wyej wspomniani rodacy, w czasie wojny domowej wstpi do partii komunistycznej (w jego przypadku bya to Komunistyczna Partia Katalonii) i po internowaniu w Saint Cyprien wyemigrowa w 1939 r. do Zwizku Sowieckiego. Tam, po przepracowaniu kilku lat w sowieckich szpitalach, dosta prac jako tumacz w Ambasadzie Republiki Argentyny w Moskwie. Wsppraca z krajem, ktry mia do dobre relacje z frankistowsk Hiszpani, nie umkna uwadze sowieckiego aparatu pastwowego, ktry pochwyci Fustera i przewiz na ubiank, gdzie poddano go intensywnemu ledztwu. Dowody winy funkcjonariusze bezpieki znaleli przegldajc jego notatki, w ktrych znalazy si krytyczne uwagi dotyczce sowieckiej rzeczywistoci oraz polityki Komunistycznej Partii Hiszpanii. Dolores Ibarruri niech twoje imi bdzie przeklte, a twoje koci poarte przez psy te sowa, odczytane w jego prywatnych zapiskach, byy dostatecznym powodem, by w 1948 r. umieci go w cikim obozie pracy w Kenguir na terenie Kazachstanu18. Spartaskie warunki, panujce tam jeszcze dugo po zakoczeniu II wojny wiatowej, doprowadziy do wybuchu powstania w obozie.
16 M. Marco Igual, Los mdicos republicanos espaoles exiliados en la Unin Sovitica, Medicina & Historia 2009, nr 1, s. 13. 17 Ibidem, s. 11. 18 Ibidem, s. 13.

134

W dniu 16 maja 1954 r. winiowie zdoali cakowicie przej kontrol nad agrem, jednak zaledwie miesic potem do Kenguir przybyy sowieckie czogi i brutalnie rozprawiy si z winiami. Fuster, szczliwie dla siebie, w czasie powstania, jako jedyny lekarz w obozie, zajmowa si operowaniem rannych, w zwizku z czym nie dotkny go adne represje. Suba ta wywara jednak trway wpyw na jego psychik. Sam jeden musia walczy o ycie swoich ciko rannych kolegw, a wobec ograniczonoci rodkw i czasu wielokrotnie take wybiera, kto ma wiksze szanse na przeycie i komu w danym momencie udzieli pomocy. Wydarzenia te i uwiadomienie sobie zbrodniczego charakteru Zwizku Sowieckiego, po wyjciu na wolno w 1955 r., uczyniy z niego zdecydowanego antykomunist. Nie uleg te magii Fidela Castro i Ernesto Che Guevary, gdy znalaz si na Kubie w chwili rewolucji. Potem pracowa jeszcze jako chirurg w Kongo, by ostatecznie powrci do Hiszpanii w 1964 r. Zmar w Tarragonie w 1991 r.19 Wspierajcy Republik Zwizek Sowiecki w 1937 r. zorganizowa w Kirowabadzie specjaln szko dla pilotw, ktrzy mieli wzi udzia w wojnie domowej w Hiszpanii. Uczyo si tu ponad 500 osb, w tym 1/5 stanowili Hiszpanie, w wikszoci dziaacze Komunistycznej Partii Hiszpanii lub Generalnej Konfederacji Robotnikw20. Po zwycistwie frankistw adepci szkoy otrzymali zakaz latania w obawie przed podjciem prby ucieczki z kraju i zostali przeniesieni do Moskwy. Gdy Hitler uderzy na Stalina 22 czerwca 1941 r., wszyscy zostali aresztowani i zesani na Syberi, gdzie mieli dotrze do obozu w Norylsku, by pracowa tam w miejscowych kopalniach. Poniewa ich podr na Wschd ulega znacznemu opnieniu i w pocztkach wrzenia przysza ju do ostra zima, a rzeki, ktrymi miay dotrze odzie z winiami, zaczy zamarza, zrezygnowano z tego planu i zdecydowano si umieci Hiszpanw w lecym znacznie bardziej na poudniu obozie w Nowosybirsku. Panujce tam warunki byy mimo to niezwykle cikie, zwaszcza e hiszpaskim winiom zarekwirowano ich prywatne rzeczy, wcznie z ciepymi ubraniami, przez co podczas najbardziej siarczystych mrozw musieli pracowa w nieprzystosowanej do zimy odziey. Gdy piloci pojawili si w obozie w Nowosybirsku, ich uwag przykuy napisy na murach, z ktrych dao si wyczyta, e poprzedni winiowie rwnie mwili jzykiem Cervantesa21. Byli to hiszpascy marynarze, ktrzy podczas wojny domowej prowadzili handel ze Zwizkiem Sowieckim. W dniu 17 wrzenia 1937 r. statek Cabo San Agustin, z 54 osobami na pokadzie, po raz
Ibidem. Y. Rybalkin, Stalin y Espaa: la ayuda militar sovitica a la Repblica, Madrid 2007, s. 93. 21 M. Marco Igual, op. cit., s. 13.
19 20

135

ostatni opuci port w Cartagenie, by zakupi w Odessie materiay wojenne, jednak po dotarciu do celu zosta zatrzymany przez Sowietw22. Kiedy ostateczne zwycistwo frankistw stao si faktem, marynarzy umieszczono w Odessie, a gdy odmwili propozycji podjcia pracy w Zwizku Sowieckim, zostali uwizieni, natomiast Cabo San Agustin przemianowano na Dniepr. Rzd hiszpaski przed 22 czerwca 1941 r. podejmowa prby repatriacji swoich marynarzy, jednak Sowieci zgodzili si na powrt do kraju tylko kilku osb. Reszta zostaa zesana na Syberi do obozu w Nowosybirsku, tego samego, w ktrym nieco pniej przebywali hiszpascy piloci. Wwczas nie doszo jednak do spotkania tych dwch grup, gdy marynarze zostali wczeniej wysani do cikiej pracy przy budowie kolei w Jakucji. Tego etapu obozowej tuaczki wielu ju nie przeyo. Pod koniec 1942 r. obie grupy zostay umieszczone razem w obozie w Karagandzie w Kazachstanie. Byo to miejsce tylko pozornie lepsze od obozw z dalekiej pnocy. Racje ywnociowe, jakie otrzymywali winiowie, byy bardzo skromne i do koca wojny ograniczay si do 100 g chleba i yki zupy. Pniej byo ju znacznie lepiej: winiowie mogli otrzyma do 600 g chleba, 10 g margaryny, 17 g cukru i dwie yki zupy. W obozie panowaa elazna dyscyplina, jeli chodzi o prac: zy stan zdrowia nie stanowi podstawy do zwolnienia z niej, a wszelkie przejawy niesubordynacji karane byy pozbawieniem poywienia na kilka dni. Tak cikich warunkw nie przetrwao osiem osb23. Gdy w 1949 r. winiowie koczyli pobyt w Karagandzie i byli przenoszeni do obozw w europejskiej czci Rosji, ich grupa liczya 59 osb, co oznacza, e w cigu szeciu lat zmaro 7 osb. Warto zauway, e odsetek ten by duo niszy w porwnaniu do redniej miertelnoci panujcej w sowieckich obozach, ktra wynosia wwczas okoo 22,4%. Trudno jednoznacznie stwierdzi, co byo przyczyn takiego stanu rzeczy. Na pewno zdecydowanie korzystny wpyw na kondycj, zarwno fizyczn, jak i psychiczn, winiw mia panujcy midzy nimi duch solidaryzmu, ktry potrafi zniwelowa polityczne podziay24. Nie bez znaczenia pozostaje te fakt, e w Karagandzie wszyscy Hiszpanie pracowali w sektorze rolniczym, gdzie istniaa dua szansa zdobycia dodatkowego
22 Archivo de Ministerio de Asuntos Exteriores, Serie Archivo Renovado, 5162/12, konsul hiszpaski w Stambule Antonio Gullon do Ministra Spraw Zagranicznych Serrano Sunera, 1.04.1941. 23 W. Foster, 19381956: The Tragedy of Karaganda, http://libcom.org/library/the-tragedy-karaganda [dostp 1.05.2010]. 24 Faktu, e wszyscy przebywajcy w Karagandzie winiowie w czasie wojny domowej byli zwizani ze stron republikask, nie naley przecenia. Zdarzay si bowiem przypadki osb, ktre znalazy si w ZSRS wbrew wasnej woli. Na przykad Vicente Montejano Moreno, pochodzcy z Madrytu pilot o konserwatywnych pogldach, do szkoy w Kirowabadzie sprowadzony zosta podstpem, a wiele innych osb porzucio modziecze ideay na skutek konfrontacji z sowieck rzeczywistoci La Vanguardia Espaola, 1.04.1954, s. 2.

136

poywienia. Warto te wreszcie wspomnie, e w grupie tej znajdowa si lekarz Juan Bote Garcia, ktry przeby obozowy szlak razem z pilotami. O tym, jak powanie traktowa swoj prac i jak bardzo by zwizany z towarzyszami niedoli, moe wiadczy fakt, e to wanie on w obozie w Workucie w 1953 r. stanowczo zaprotestowa przeciwko propagandzie sowieckich gazet, ktre liczc na zdobycie przychylnoci wiata zachodniego, podaway nieprawdziwe informacje, jakoby hiszpascy piloci i marynarze otrzymali do dyspozycji pokoje w moskiewskich hotelach. Sprzeciw ten wiele go kosztowa. Jego kara zostaa wyduona o kolejne 25 lat, jednak szczliwie dla niego zrezygnowano z wykonania wyroku na fali odwily po dojciu do wadzy Nikity Chruszczowa. Nie mg wrci do kraju, wraz ze swoimi znajomymi z obozw, na pokadzie statku Semiramis i na powrt musia czeka jeszcze prawie dwa lata. dania hiszpaskiego rzdu dotyczce uwolnienia swoich rodakw z sowieckich obozw, poparte przez wiatow opini publiczn, odniosy skutek dopiero po mierci Jzefa Stalina. Odejcie ze sceny sowieckiego dyktatora rozpoczo proces odwily, ktry przywrci hiszpaskim winiom wolno i umoliwi im upragniony powrt do ojczyzny. Wywodzce si z zupenie wrogich sobie politycznych tradycji grupy onierzy Bkitnej Dywizji, pilotw, marynarzy i lekarzy zostay przeniesione z rnych obozw z azjatyckiej i europejskiej czci Zwizku Sowieckiego do Krasnopola na Biaorusi w styczniu 1954 r., a stamtd do Odessy. Port, ktry kilkanacie lat wczeniej sta si ostatni przystani dla kilkudziesiciu hiszpaskich marynarzy, teraz wyznacza pocztek upragnionej drogi do kraju. Pasaerowie statku Semiramis, w przeciwiestwie do tych, ktrzy zdecydowali si pozosta w Zwizku Sowieckim, wyranie ochonli w swoich fascynacjach systemem komunistycznym, nie mwic ju o divisionarios, ktrzy w swojej wrogoci wobec Moskwy tylko si utwierdzili. Ich powrt do Barcelony sta si okazj do wielkiego patriotycznego wita i demonstracji siy hiszpaskiego antykomunizmu25. Syberyjskie losy Hiszpanw podczas II wojny wiatowej i w okresie j poprzedzajcym w dalszym cigu nie zostay szerzej zbadane. Przed historykami i pasjonatami tego okresu cay czas pozostaje wiele do zrobienia, by ta niezwyka karta w historii Hiszpanii moga zosta lepiej poznana. Jednak mimo tych brakw, ju teraz dzieje hiszpaskich winiw pozwalaj na sformuowanie pewnych wnioskw. Przede wszystkim warto zauway, e sowiecki system traktowa bardzo podobnie zarwno wrogw, jak i przyjaci. Hiszpascy piloci czy marynarze, ktrzy udali si do Zwizku Sowieckiego, by liczy na pomoc ze strony najpowaniejszego sojusznika Republiki, utracili wolno i zostali umieszcze25

Arriba a Barcelona el Semramis con los espaoles rescatados, La Vanguardia Espaola, 3.04.1954, s. 3.

137

ni w podobnych obozach jak jecy Bkitnej Dywizji, ktrzy nie ukrywali, e przybyli na front wschodni po to, by zniszczy imperium Stalina. Warunki panujce w agrach byy dla obu stron bardzo podobne, co zdecydowanie pokazywao, e prokomunistyczne sympatie nie byy adn okolicznoci agodzc. Ta wiadomo zawaya te w duym stopniu na przemianach ideowych, jakie zaszy u winiw, ktrzy wczeniej sympatyzowali z sojuszniczym wobec Republiki Zwizkiem Sowieckim. Warto przy tym podkreli, e mimo to istniay rwnie przypadki osb, ktrych obozowy los nie skoni do zmiany pogldw i ktre zachoway lojalno wobec komunistycznej ojczyzny. Trzeba rwnie zaznaczy, e najwaniejsze postaci Komunistycznej Partii Hiszpanii, przebywajce wwczas w Moskwie i pozostajce w do dobrych relacjach z sowieckimi dygnitarzami, nie zrobiy nic, by zagodzi cierpienia rodakw yjcych w obozach, cho wielu z nich byo czonkami tej samej partii. Nie przemwia do nich zupenie kampania na rzecz uwolnienia Hiszpanw z obozw, podjta w 1947 r. przez znajdujc si w Paryu Hiszpask Federacj Deportowanych i Internowanych Politykw (Federacin Espaola de Deportados e Internados Polticos), ktra staa si do gona w krajach zachodniej Europy26. Co wicej, Santiago Carrillo, jeden z najwaniejszych politykw komunistycznych XX-wiecznej Hiszpanii, ktry obecnie, pomimo swoich 95 lat, wci peni funkcj komentatora El Pas, a przez wielu jest uznawany za autorytet moralny, nazwa nawet winiw zdrajcami, ktrzy chc opuci socjalistyczny kraj, by y pord kapitalistw27. Syberyjskie losy hiszpaskiego narodu pokazuj wic, jak bardzo by on podzielony. Cho wielu zwolennikw Republiki odeszo od popierania Zwizku Sowieckiego i zdecydowao si pojedna z onierzami Bkitnej Dywizji, to w dalszym cigu istniay jednostki, ktre nie porzuciy swojej dotychczasowej drogi. Postawy hiszpaskich komunistw po tym, co ujrzeli na wasne oczy w syberyjskich agrach, nie mona ju tumaczy modziecz naiwnoci czy niewiadomoci.

International Institute of Social History, Federacin Espaola de Deportados e Internados Politicos (Paris) Archives, http://www.iisg.nl/archives/en/files/f/10824116.php [dostp 1.05.2010]. 27 W. Chislett, Espaoles olvidados en el Gulag, El Imparcial [dostp 27.03.2010].
26

Ivan Peshkov Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

LOKALNE WYMIARY PROjEKtU SYBERYjSKIEGO W REGIONACh PRZYGRANICZNYCh. PAMI, tOSAMO I StAtUS MIEjSCOWYCh ROSjAN W MONGOLII WEWNtRZNEj
UWAGI WSTPNE W jzyku potocznym, znajdujcy si obecnie w Mongolii Wewntrznej, Hulunbuir Aimak nazywany jest chisk Syberi ze wzgldu na warunki klimatyczne, masow obecno przybyszy z Syberii oraz silne wpywy kultury mongolskiej i ewenkijskiej. Z punktu widzenia historyka skojarzenie to jest jednak znacznie gbsze i siga dalej ni podkrelenie egzotycznoci terenw przygranicznych. Dla tosamoci regionu, szczeglnie dla jego czci na pnoc od Hajlaru, praktyki transferu syberyjskich modeli ycia spoecznego i gospodarczego miay, i nadal maj, znaczenie decydujce. Bez wzgldu na masow reemigracj i repatriacj ludnoci pochodzcej z Rosji w latach 50. i 60. XX w., lady jej obecnoci nie tylko przetrway, lecz s starannie wkomponowywane w now polityk tosamoci regionw przygranicznych w Chinach PnocnoWschodnich. Pozostae w Chinach grupy potomkw emigrantw z Rosji ciesz si specjaln uwag i wsparciem wadz lokalnych, ktre konsekwentnie popieraj projekty etnoturystyczne odsyajce do kultury rosyjskiej. Wiele wskazuje na to, e zaadaptowana do potrzeb spoeczestwa chiskiego rosyjsko bdzie wanym elementem kultury regionu i lokaln form adaptacji do kultury pnocnego ssiada. W tym kontekcie specyfika kultury, tosamoci i statusu miejscowych Rosjan w Mongolii Wewntrznej zasuguje na uwag i stanowi obiecujce pole badawcze w ramach analiz stosunkw rosyjsko-chiskich. Celem artykuu jest analiza praktyk obrony bardzo specyficznej odmiany rosyjskoci na pograniczu rosyjsko-chiskim, w rejonie rzeki Arguni, przez mieszan rosyjsko-chisko-mongolsk spoeczno, nazywan miejscowymi Ro-

140

sjanami. Specyfika tej formy rosyjskoci polega na tym, e wbrew deklaracjom czonkw grupy nie mamy tu do czynienia z czystymi Rosjanami, ktrych kultura ulega wymuszonym wpywom kultury chiskiej, lecz z adaptacj syberyjskiego modelu kultury staroylskiej do postpujcej sinizacji spoecznoci mieszanej. W tym kontekcie wana jest nie tyle kwestia esencjalnej rosyjskoci utraconej (lub zachowanej) przez grup, ile jej zdolno do manifestowania zaadaptowanego do warunkw chiskich syberyjskiego modelu rosyjskoci, wyjtkowo odpornego na chisk presj akulturacyjn. W perspektywie historycznej w przypadku analizowanej spoecznoci moemy rwnie zaobserwowa kontynuacj skadnikw kulturowych oddolnego procesu kolonizacji w Azji Wewntrznej, charakterystycznego dla okresu carskiego. Zasadnicze cechy tego procesu wynikaj ze specyfiki syberyjskiego spoeczestwa w okresie przedrewolucyjnym: wyznaniowego charakteru odgrnie akceptowanych tosamoci etnicznych1, pojawienia si mieszanych rasowo wsplnot agrarno-nomadycznych, zdolnych do realizowania wschodnioeuropejskich modeli ycia2, oraz powstania na skutek kolonizacji agrarnej lokalnych sieci wymiany, czcych wsplnoty agrarne, nomadyczne, a take grupy myliwych3. Wanie ta syberyjska specyfika okrelia modele adaptacji do rzeczywistoci spoecznej i etnicznej terenw przygranicznych. Strategie grupy opieray si na kolonizacji agrarnej4, odbudowaniu syberyjskich modeli koegzystencji z nomadami i myliwymi oraz akcencie na wyznaniowy (prawosawny) charakter tosamoci. SYBERYJSKIE SUBKULTURY MIESZANE NA POGRANICZU ROSYJSKO-CHISKIM Projekt kolonizacji Syberii w czasach carskich od dawna przyciga uwag badaczy zajmujcych si problematyk postkolonialn. W ramach tej kolonizacji nie tylko Syberia zostaa Syberi, lecz i w pewnym sensie Rosja zostaa Rosj, ktr znamy. W tym kontekcie podbj Syberii mia wymiar historii globalnej. W literaturze przedmiotu istniej liczne prace powicone projektowi syberyjskiemu, w ramach nowej historii imperialnej na rne sposoby analizujce grup procesw historycznych i kulturowych, ktr nazywamy podbojem Syberii. Poza klasycznymi analizami praktyk podboju, histori granic oraz prbami re. , . , Moa 1998. I. Peshkov, Zakadnicy wyobraonej przeszoci. Problemy tosamoci etnicznej i kulturowej Guranw Zabajkalskich w Syberii Wschodniej, Lud 2008, nr 92, s. 2741. 3 E. J. Lindgren, An Example of Culture Contact without Conflict: Reindeer Tungus and Cossacks of Northwestern Manchuria, American Anthropologist. New Series 1938, vol. 40, no. 4, s. 605621. 4 W odrnieniu od przewanie miejskiego charakteru spoecznoci byych obywateli carskiej Rosji w Harbinie i Szanghaju.
1 2

141

konstrukcji autentycznych kultur syberyjskich, najwikszy wpyw na badania nad Syberi miay prace nad odgrnymi praktykami jej konceptualizacji w kulturze rosyjskiej: korpus tekstw, ktry pojawi si po publikacji pracy M. Bassina Wynalezienie Syberii5, oraz prby przeniesienia ze studiw postkolonialnych kategorii zorientowanej wewntrznie kolonizacji kulturowej do dziejw Rosji. Ta ostatnia grupa tekstw6 pokazuje wiadom hybrydowo kultury rosyjskiej: tymczasowy i kontekstualny charakter przymiotnikw wschodni zachodni oraz pewien styl rzdzenia (zarzdzania), w ktrym aspiracje do modernizacji stanowi podstaw legitymizacji rzdu. W ramach tych podej zostay zaproponowane teoretyczne podstawy analizy praktyk samoorientalizacji stosowanych wobec Syberii w spoeczestwie rosyjskim od koca XVIII w. Warto zaznaczy, e globalne ujcia konceptualizacji Syberii w kulturze rosyjskiej niemal nie zostay uzupenione analizami lokalnych praktyk kolonialnego oswojenia przestrzeni spoeczno-gospodarczej tej czci Azji. Poza wysokim dyskursem kolonialnym oraz oficjaln dziaalnoci wadz, gwnymi agentami kolonizacji przed 1917 r. byli osadnicy wiejscy, czsto pomijani w ramach tych podej. Takiej postawy nie mona uzna za uzasadnion. Przeniesienie uwagi z oglnych, odgrnych procesw kulturowych na oddolne, marginalne formy strategii kolonialnych daje bardzo obiecujce moliwoci analizy lokalnych uczestnikw procesw kolonizacyjnych. Daje rwnie szans zwrcenia uwagi na lokalne miejsca spotykania si rnych porzdkw wadzy, kultur, cywilizacji oraz sposobw gospodarowania. Ta lokalna perspektywa jest niezwykle istotna, poniewa umoliwia analiz lokalnych form dominacji rasowej i kulturowej i przeamywania si wielkich procesw, wielkich narracji oraz wielkich ideologii w perspektywie maych, wiejskich i panalfabetycznych wsplnot. W przypadku poudniowej (przygranicznej) czci Syberii Wschodniej praktyki kolonialne do pocztku XX w. koncentroway si na tworzeniu lokalnych agentw zarzdzania granic rosyjsko-chisk (sie osadnictwa kozackiego i chopskiego) oraz na powolnej sedentaryzacji nomadw. Odbywao si to przez tworzenie agronomadycznych spoecznoci z jednoznacznie rosyjsk dominant kulturow. Skutkiem tego byo pojawienie si spoecznoci mieszanych (nazywanych w mowie potocznej i w literaturze przedmiotu staroylskimi) o genezie ewenkijskiej i buriackiej. Mamy wic do czynienia z powstaniem, wskutek podboju, nowych form tosamoci etniczno-kulturowych, opartych na synkretyzmie kulturowym oraz na znacznej metyzacji czonkw analizowanych grup. W literaturze przedmiotu wyrnia si wsplnoty staroy5 M. Bassin, Inventing Siberia: Visions of the Russian East in the Early Nineteenth Century, American Historical Review 1991, vol. 93, no. 3. 6 O. Figes, Taniec Nataszy. Z dziejw kultury rosyjskiej, Warszawa 2007; W. Zajczkowski, Rosja i Narody. smy kontynent. Szkic dziejw Eurazji, Warszawa 2009.

142

w Pnocy (region arktyczny i subarktyczny) oraz poudnia Syberii7. Pierwsze wyrniay si dowiadczeniem ycia w izolacji, znaczcym wpywem rdzennych modeli ycia oraz ma liczebnoci. W przypadku grup z poudnia Syberii Wschodniej kluczowy jest wpyw granicy, warunki gstego zaludnienia oraz jednoczesny wpyw kultury mongolskiej i rosyjskiej8. Specyfik kultur staroylskich s nieustanne prby zachowania rwnowagi pomidzy wpywami kultury dominujcej i elementami kultury (kultur) rdzennej. Jest to moliwe przez podczenie siebie do narracji zrozumiaej dla wszystkich i legitymizujcej ich prawa do terytorium oraz specyfik kulturow. Tak narracj w warunkach Syberii by mit o pochodzeniu z mieszanych maestw, zoonych z potomkw pierwszej fali rosyjskich przesiedlecw na Syberi oraz ewenkijskich i buriackich kobiet9. Warto zaznaczy, e w przypadku wsplnot mieszanych zapominanie jest nie mniej wane ni pami. Systematyczne zapominanie daje moliwo skutecznej adaptacji do zmian w rzeczywistoci spoecznej i etnicznej, zachowania lokalnych relacji rasowych oraz prestiu kulturowego spoecznoci. Jeeli kada nastpna generacja rozpoznaje siebie jako wynik pierwszego maestwa midzyrasowego, grupa moe zachowa podany status rasowy (Metysi) oraz rol przewodnika w zakresie westernizacji w regionie. W tym kontekcie rozbieno pomidzy publicznymi a prywatnymi deklaracjami o pochodzeniu czonkw spoecznoci tego typu s czym wicej ni selektywn pamici lub manipulacj badaczem. Z perspektywy grupy s to konstytutywne deklaracje, na bazie ktrych odtwarza ona podany model relacji z otoczeniem oraz potwierdza swj status spoeczny. W regionach przygranicznych Syberii Wschodniej (na Zabajkalu) status i warunki yciowe spoecznoci staroylskich w znacznym stopniu okrela stosowany tam model zarzdzania granic rosyjsko-chisk. Wprowadzenie do wojsk kozackich miejscowej ludnoci oraz ograniczenie mobilnoci nomadw (sedentaryzacja) spowodoway dominacj Kozakw zabajkalskich wrd staroyw regionu przed rokiem 1917. Miao to bardzo duy wpyw na los regionu po 1917 r., kiedy sta si on aren aktywnych dziaa antykomunistycznych czci Kozakw zabajkalskich pod przywdztwem atamana G. M. Siemionowa. Ich poraka oraz bezporednio zwizana z ni demonizacja przez wadze komunistyczne Kozakw zabajkalskich jako politycznych bandytw spowodowaa masowy odwet na wszystkich mieszkacach regionu oraz stosowanie przez komunistw praktyk czyszczenia terenw granicznych, polegaj7 . . , . , . , : , Moa 2004. 8 . . , XVII XX ., - 2005. 9 I. Peshkov, op. cit.

143

cych na usuniciu zastaej ludnoci oraz masowej migracji nowych przybyszy z zachodnich terenw ZSRR. Represje, gd i systematyczne rekwizycje spowodoway masowe przesiedlanie si ludnoci do przygranicznych rejonw chiskich na prawym brzegu Arguni, gdzie w krtkim czasie powsta teren zwartego osadnictwa rosyjskiego. Razem z Rosjanami odeszli do Chin Ewenkowie i Buriaci, zachowujc jednak wasne modele ycia oraz niezalene strategie adaptacji. Do 1945 r. gospodarczo, organizacyjnie i liczbowo dominowali Kozacy zabajkalscy, utrzymujcy w Chinach wasne modele organizacji i ycia gospodarczego, akceptowane przez wadze regionalne. Sytuacja ta jednak ulega szybkiej zmianie po 1945 r., kiedy na skutek represji10, emigracji i repatriacji liczba Rosjan w regionie systematycznie zmalaa, a sama spoeczno zmienia struktur. Grup dominujc liczbowo i kulturowo staa si dawniej marginalna grupa pochodzca z mieszanych maestw rosyjsko-chiskich o rosyjskiej orientacji kulturowej. Mamy wic do czynienia z now spoecznoci, o zasadniczo innym poziomie zakorzenia w kulturze chiskiej oraz w znacznym stopniu dwujzyczn. SPECYFIKA PAMICI ZBIOROWEJ GRUPY Oficjalna i nieoficjalna pami o regionie jest skoncentrowana na dwch okresach zwizanych z dominacj dwch grup rosyjskich: przed 1945 r. (Kozacy) oraz po 1966 r. (chiscy Rosjanie). Grupy te s czsto utosamiane, nie tylko we wspomnieniach i tekstach dziennikarskich, lecz take w rosyjskich pracach etnograficznych i historycznych. Owo nakadanie si nie jest przypadkowe wynika z bardzo gbokiego oddziaywania propagandy radzieckiej, postrzegajcej Rosjan regionu jako wrog wobec ZSRR emigracj Kozakw atamana Siemionowa. Powoduje to, z jednej strony, prby odnajdywania wiata sprzed II wojny wiatowej przez etnografw i dziennikarzy, z drugiej za cakowite niezrozumienie przez spoeczestwo rosyjskie chiskich Rosjan i specyfiki ich kultury. To utosamianie dwch grup pokazuje rwnie mentalny wpyw radzieckiej konceptualizacji granicy jako bariery postrzegania oraz uwikanie spoeczestwa rosyjskiego w radzieckie modele postrzegania. Geneza opisywanej sytuacji siga lat 20. XX w., kiedy grupy staroylskie zostay wyeliminowane z ycia Zabajkala i utosamione z antykomunistycznymi powstacami kozackimi. Spoecznoci mieszane nie mieciy si w koncepcjach etnopolitycznych stosowanych na Syberii, co w warunkach modernizacji socjalistycznej oznaczao marginalizacj i negatywn polityzacj zjawiska. W pniejszym okresie napyw do Zabajkala ludnoci z zachodnich rejonw ZSRR spowodowa rwnie radykaln zmian standardw kulturowych i rasowych
10

. , , 2008.

144

w regionie, co przyczynio si do traktowania lokalnych grup staroylskich jako wynarodowionych p-Azjatw. Negatywny odbir powodowaa rwnie, podgrzewana przez propagand radzieck, popularno negatywnego stereotypu zwolennikw atamana Siemionowa oraz ich potomkw jako agresywnych Metysw nienawidzcych obywateli ZSRR. Warto zaznaczy, e etykietk siemionowcw otrzymay bardzo rne grupy staroyw zabajkalskich, w wikszoci przypadkw niemajcych nic wsplnego z kozakami Siemionowa. Taka sytuacja polityzacji grup mieszanych w radzieckiej Syberii przyczynia si do skrajnie negatywnego odbioru chopskiej emigracji rosyjskiej jako kompleksowego symbolu zacofania, wrogoci politycznej i wynarodowienia. W okresie po 1991 r. zasza radykalna zmiana w ocenie demonizowanych grup (z negatywnego na pozytywny), ale socjalistyczne struktury dyskursywne ulegy zmianom wycznie symbolicznym. Powoduje to, e spoeczestwo rosyjskie projektuje na emigracyjne wsplnoty przygraniczne wasne oczekiwania, ktre w dzisiejszych warunkach nie tylko nie mog by zrealizowane przez analizowan grup, ale te przyczyniaj si do kontynuacji jej mitologizacji. Jak zaznaczono wyej, w przypadku badanej spoecznoci utosamienie z emigracj kozack cakowicie mija si z faktami historycznymi i generalnie prosocjalistyczn i umiarkowanie proradzieck postaw grupy. We wasnym odbiorze grupy wydarzenia wojny domowej na Zabajkalu oraz okres okupacji japoskiej (zasadnicze dla kozackich repatriantw z regionu) s wyranie przesonite przez traum rewolucji kulturalnej, ktra stanowi podstawowy punkt odniesienia dla spoecznoci chiskich Rosjan. Tragedia wydarze rewolucji kulturalnej wedug analizowanej spoecznoci polegaa na znalezieniu si w centrum uwagi jako grupa potencjalnie lojalna wobec ZSRR. Bez wzgldu na szalestwo tego okresu trzeba przyzna, e byo to poniekd naturalne ze wzgldu na wczeniejsze uywanie grupy jako porednika w kontaktach z ZSRR oraz wykorzystanie jej przez wywiad radziecki. Tragedia polegaa na tym, e czsto sprawiedliwe oskarenia o zayo z obywatelami radzieckimi oraz wspprac z wywiadem radzieckim miay w warunkach tego okresu drastyczne konsekwencje odpowiedzialnoci zbiorowej (masowe pobicia i mordy). Problemem byo rwnie zrastanie si oskarenia politycznego (szpiegostwo) z narodowym (reakcyjna rosyjsko) i wyznaniowym (prawosawie). Warto zaznaczy, e polityzacja etnicznych deklaracji grupy bya zwierciadlanym odwrceniem radzieckich technik marginalizacji wobec grup mieszanych: tam gdzie Rosjanie widzieli nielojalno wobec ZSRR, zacofanie spoeczne oraz wynarodowienie (p-Azjaci), Chiczycy dostrzegali wystpowanie nielojalnoci wzgldem ChRL, zacofania kulturowego (prawosawie) oraz obcoci etniczno-rasowej (p-Rosjanie). Demonizacja grupy w czasach rewolucji kulturalnej spowodowaa nieodwra-

145

calne zmiany w jej kulturze i tosamoci. Zmiany te polegay na jednoczesnym wzmocnieniu chiskich elementw kultury (ze wzgldu na publiczny zakaz mwienia w jzyku rosyjskim, ycia religijnego i publicznych kontaktw midzygrupowych) oraz rosyjskiej tosamoci (ze wzgldu na pitno rosyjskoci i bezporednio z nim zwizan dekad upokorze). Stworzyo to paradoksaln sytuacj, kiedy mieszana spoeczno staroylsko-chiska stracia podstawowe nawyki kultury rosyjskiej (jzyk, odniesienia kulturowe, religi), wzmacniajc jednoczenie swoj rosyjsk tosamo i status. Interesujce jest, e wikszo respondentw odbiera polityczne oskarenia tamtego okresu (szpiegostwo, brak lojalnoci) jako wtrne wobec etnicznych i postrzega rewolucj kulturaln przez pryzmat konfliktu etnicznego. Wynika to niewtpliwie z faktu, e postrzeganie mniejszoci narodowych w czasach rewolucji kulturalnej w Mongolii Wewntrznej odbywao si w kategoriach etno-klasowych, cakowicie niezrozumiaych dla panalfabetycznych wiejskich wsplnot. Bardzo emocjonalna perspektywa konfliktu etnicznego oraz skala dramatu spowodoway, e dowiadczenie rewolucji kulturalnej praktycznie zmonopolizowao pami zbiorow grupy. Wspomnienia o tych tragicznych wydarzeniach s kluczowe rwnie dla kontaktw grupy z otoczeniem oraz dla nawizywania kontaktw z Rosjanami z Rosji. Jeeli dla Chiczykw zasadniczymi czynnikami przemawiajcymi za rosyjskoci grupy s rosyjskie cechy antropologiczne (traktowane wartociujco), rosyjskie modele ycia oraz tradycja, to w przypadku turystw i badaczy z Rosji sytuacja jest troch bardziej skomplikowana. Dzisiejszy Rosjanin, odwiedzajc region, oczekuje spotkania z potomkami bohaterw propagandy radzieckiej (biaych Kozakw) lub z tradycyjn rosyjsk wsplnot chopsk. Widzi natomiast bardzo skomplikowan spoeczno o znacznych rnicach generacyjnych (rosyjska socjalizacja starszych, chiska modszych), wymieszan rasowo11 i wyznaniowo (modzie czsto wiesza obok ikon chiskie wizerunki Buddw) oraz skoncentrowan na wydarzeniach cakowicie obcych dla przedstawicieli rosyjskiego wiata (np. na rewolucji kulturalnej). Powoduje to, e zewntrzne oceny grupy oscyluj pomidzy infantylnym zachwytem nad przechowanymi elementami starej Syberii a tchncym rasizmem zdziwieniem nad metyzacj grupy. W tej sytuacji strategie retrospektywne spoecznoci nabieraj szczeglnego znaczenia, poniewa tylko dziki nim grupa jest w stanie pokaza swoj rosyjsko Rosjanom z Rosji. W tym kontekcie wszechobecno rewolucji kulturalnej w praktykach komunikacyjnych grupy skierowanych do obywateli Rosji, poza naturaln koncentracj na traumie, jest rwnie publiczn praktyk pamici utrzymujc rosyjsko grupy. Wspomnienia o rewolucji kulJedna ze starszych respondentek miaa cakowicie nierosyjskie pochodzenie (ojca Chiczyka i matk Daurke), a jednoczenie status i tosamo Rosjanki oraz doskona znajomo kultury rosyjskiej.
11

146

turalnej s przejmowane z empati przez wszystkich przedstawicieli wiata rosyjskiego. W narracjach przedstawicieli spoecznoci oni (Chiczycy) krzywdzili nas za nasz zwizek z wami (Rosjanami z Rosji). W tej perspektywie my i wy ostatecznie si cz. Z opisanej wyej perspektywy pami o rewolucji kulturalnej jest bardzo funkcjonalna. Po pierwsze, czy grup ze wiatem rosyjskim (cierpiaa za rosyjsko), wyjania jej mieszany charakter i sinizacj, pokazuje przywizanie do religii. Po drugie, dziki dramatyzacji konfliktu etnicznego poza nawiasem oficjalnych wspomnie pozostaje cay szereg kwestii istotnych dla dzisiejszej sytuacji grupy: zmienny charakter statusu sprawcy i ofiary w czasie publicznych egzekucji w maych miejscowociach, suba w chiskim wojsku w czasie konfliktu z ZSRR oraz zasadniczo chiski charakter grupy na tle innych mniejszoci narodowych regionu o rodowodzie rosyjskim (Buriatw i Ewenkw pochodzcych z Rosji). W ten sposb mamy do czynienia z dosy aktywnym stosunkiem do przeszoci i tworzeniem opowieci deklaratywnych, cakowicie maskujcych rzeczywiste wybory grupy i jej dylematy kulturowe. TOSAMO CHISKICH ROSJAN Tosamo analizowanej grupy jest labiln struktur o duym zrnicowaniu poszczeglnych skadnikw. Praktyki jej publicznego przejawiania si w znacznym stopniu odwouj si do modelu kultur staroylskich na Syberii. W zalenoci od kontekstu wypowiedzi i statusu odbiorcw grupa uwaa si za miejscowych Rosjan, lokalnych prawosawnych lub osoby o prosyjskim (ale nie pchiskim) pochodzeniu. Grupa ma dwch podstawowych referentw: Hanw oraz Rosjan spoza Chin. W obu przypadkach jest postrzegana jako rosyjska z rnych powodw, lecz przede wszystkim na skutek wybranej strategii komunikacyjnej. Polega ona na eksponowaniu rosyjskoci i starannym usuwaniu w cie innych elementw kulturowych. Przy tym elementy skrywane maj rn rang wynikajc z postrzegania mapy etnicznej regionu. Na przykad, chiskie pochodzenie wspomina si bardzo zdawkowo, natomiast mongolskie czy tunguskie jest w wypowiedziach pomijane. Wynika to ze specyficznego podziau przestrzeni regionu na cz chisk i nasz (do ktrej zalicza si prawosawnych Mongow i Ewenkw). W zwizku z tym za osoby mieszane uznaje si tylko ludzi posiadajcych chiskiego rodzica. Obecni w rodzinach mongolscy i tunguscy krewni s pomijani w wypowiedziach, poniewa s traktowani jako czciowo nasi. Decydujcy wpyw na tosamo grupy ma podzia jzykowy (stopie opanowania rosyjskiego), ktry w perspektywie generacyjnej radykalnie si zmienia. Osoby urodzone do lat 60. (starsza cz spoecznoci) znaj rosyjski (dialekt

147

zabajkalski) z domu, natomiast osoby urodzone w czasie rewolucji kulturalnej i pniej (modsza cz) posiadaj w wikszoci przypadkw tylko biern znajomo jzyka rosyjskiego i posuguj si na co dzie chiskim. W obu grupach mona rwnie spotka osoby mwice pynnie w jzyku mongolskim lub rzadziej ewenkijskim (zalenie od pochodzenia ktrego z rodzicw). Obecnie jednak podstawowym jzykiem komunikacji wewntrz rodziny jest w znacznej mierze chiski. Na podzia generacyjny wpywa rwnie dostp do edukacji. Wikszo starszych osb to analfabeci lub osoby z dowiadczeniem rosyjskiej szkoy podstawowej. Modsi natomiast ucz si w chiskich szkoach, co ma bardzo wyrany wpyw na odniesienia kulturowe, historyczne i tosamociowe. Poza nielicznymi wyjtkami, dla caej grupy jzykiem ksiki jest jzyk chiski, rosyjski jest jzykiem liturgii, tradycji i wspomnie. Starsza cz spoecznoci ma bardzo gbokie zakorzenienie w kulturze rosyjskiej w jej syberyjskiej wersji12. Okrela siebie jako Rosjan bez wzgldu na rzeczywiste pochodzenie rodzicw. Zachowuje rwnie cigo zwizan ze stylem ycia i modelem organizacji przestrzeni, odbieranymi w regionie jako rosyjskie, cho zawsze posiadaj one odpowiedniki po rosyjskiej stronie granicy. Ich rosyjska tosamo wspierana jest obecnie przez etnografw i dziennikarzy, odbierajcych ich jako osoby przechowujce prawdziw rosyjsk tradycj, niezniszczon przez stalinowski model modernizacji socjalistycznej. W ten sposb, ze wzgldu na otwarcie granicy i polepszenie relacji rosyjsko-chiskich, starsza cz grupy uzyskaa zewntrzny status prawdziwych Rosjan i wan funkcj w spoeczestwie rosyjskim (stranika utraconej w Rosji tradycji). Inn sytuacj ma modsza cz grupy. Ze wzgldu na proces akulturacji u osb urodzonych w latach siedemdziesitych problem tosamoci, szczeglnie w przypadku modszej czci grupy, jest dosy skomplikowany. Ludzie ci s dla Chiczykw Rosjanami, a dla Rosjan potomkami Rosjan. Ze wzgldu na problemy jzykowe oraz chiskie punkty odniesienia w znacznie mniejszym stopniu bior udzia w praktykowaniu tosamoci przez opowieci o przeszych czasach. Ich strategie reprezentacyjne s skierowane na Chiczykw lub na partnerw biznesowych z Rosji. Ze wzgldu na retrospektywny charakter postrzegania grupy przez spoeczestwo rosyjskie oraz problemy jzykowe nie interesuj oni badaczy i dziennikarzy praktycznie nie maj adnej reprezentacji w literaturze, zarwno naukowej, jak i publicystycznej. Jest to niezwykle interesujca sytuacja, w wyniku ktrej na naszych oczach powstaje chiska wersja subkultury rosyjskiej, cakowicie niezauwaana przez spoeczestwo rosyjskie, skoncentrowane na rozwikaniu traum z okresu socjalistycznego.
. , ? . a , http://ricolor.org/rz/kitai/ rossia/emigr/adaptation/11_09_09/.
12

148

STATUS ANALIZOWANEJ SPOECZNOCI Od roku 2003 omawiana spoeczno cieszy si wzrastajcym zainteresowaniem i wsparciem wadz regionu, ktre traktuj pielgnowanie ladw po rosyjskiej obecnoci jako wany element tosamoci regionalnej. Przekada si to na specjaln polityk dotacji do prowadzonych przez czonkw tej spoecznoci etnoturystycznych projektw biznesowych oraz inwestycji w infrastruktur. Wsie rosyjskie13 s lepiej utrzymane i zadbane od ssiednich chiskich lub tatarskich. Miejsca zwartego osiedlenia grupy ciesz si rwnie rosncym zainteresowaniem chiskich turystw, dysponujcych dziki nim moliwoci podziwiania egzotycznej architektury, kuchni i strojw bez opuszczania wasnego kraju. Ze strony Rosji na razie mamy do czynienia wycznie z turystyk pamici, ale w kadym momencie sytuacja moe si zmieni. W Chinach grupa ma status naszych Rosjan, absolutnie wtopionych w lokalny, chiski wiat. Chiczycy mwi o Rosjanach, wyhodowanych na chiskich nasionach14, jednoznacznie odrniajc ich od Rosjan z Rosji. Grupa nie stosuje adnych ogranicze matrymonialnych, nie syszaem te, by istniay przeszkody do zawierania maestw ze strony Chiczykw. Ustawowa moliwo dziedziczenia narodowoci po matce przez trzy generacje rozwizuje kwestie tosamociowe i jzykowe oraz daje moliwo zachowania statusu bez wzgldu na realne zwizki z kultur rosyjsk. W Rosji grupa cieszy si wzrastajcym zainteresowaniem i jest jednoznacznie odbierana jako rosyjska. Cz autorw deklaruje zgorszenie sinizacj antropologiczn i jzykow, niemniej jednak grupa posiada status spadkobiercw rosyjskiej diaspory z okresu dwudziestolecia midzywojennego. Ten retrospektywny i mitologizujcy sposb percepcji w znacznym stopniu okrela dualizm ich postrzegania. W publikacjach czy relacjach podrnikw grupa jest odbierana jako rosyjska15. Spoeczestwo natomiast odbiera j na podstawie rzeczywistych cech kulturowych i obywatelstwa jako pchisk lub cakowicie chisk. Byem wiadkiem sytuacji, kiedy przedstawicielka grupy o jednoznacznie sowiaskiej urodzie, z nienagannym rosyjskim, po repatriacji do przygranicznego miasteczka rosyjskiego nadal bya okrelana jako Chinka. Stanowczo odrniano j od innych chiskich migrantw (w wikszoci Hanw), niemniej wci pozostawaa Chink.
Chodzi raczej o status wynikajcy z obecnoci przedstawicieli grupy ni o rzeczywisty skad etniczny. . . , . [w:] : , , 2010, s. 301307. 15 . . , [w:] , 2007; . , op. cit.
13 14

149

Niedokoczona resowietyzacja oraz marginalny charakter repatriacji czonkw spoecznoci po 1991 r.16 spowodoway kontynuacj mitologizowania grupy jako potomkw biaej emigracji kozackiej. Paradoksalnie podnosi to status grupy bez wzgldu na ocen jej odgrnie przypisanych przodkw. W coraz bardziej nacjonalistycznej Rosji istnieje znaczna rnica pomidzy postrzeganiem czowieka jako wynarodowionego Metysa a wysokim statusem potomka biaej emigracji, ktry przechowa dla Rosjan tradycje utracone w okresie radzieckim. To nieporozumienie jest jednak kwesti czasu i intensywnoci kontaktw po obu stronach granicy. Po osabieniu si radzieckich modeli postrzegania mog jednak zadziaa inne czynniki podnoszce status grupy i przedstawiajce jej chisk socjalizacj w pozytywnym wietle. Decydujcy wpyw ssiedztwa z Chinami na rozwj regionw przygranicznych daje grupie szans przekwalifikowania si (co poniekd ju si dzieje) w dwujzycznych porednikw w lokalnym handlu rosyjsko-chiskim. Posiadanie w Chinach swoich, chtnych do pomocy i doskonale funkcjonujcych w chiskim wiecie, jest coraz bardziej odbierane jako warunek sukcesu rynkowego drobnych lokalnych przedsibiorcw. Dochodz do tego kwestie ewentualnego pokrewiestwa wynikajcego z bardzo lokalnego charakteru emigracji przodkw grupy (odlego dzielca miejsca urodzenia emigrantw z Rosji od miejsc ich zwartego zamieszkania nie przekraczaa 200 km). Z drugiej strony, kontakty grupy z Rosjanami oraz dostp do specjalnej rosyjskiej polityki wsparcia diaspory podnosz jej status wrd Chiczykw oraz otwieraj moliwoci biznesowe i edukacyjne w Rosji. Moe to doprowadzi do powtrnej selektywnej rusyfikacji grupy oraz masowego powrotu modszej generacji do jzyka rosyjskiego. Nie jest wykluczone, e bdziemy mieli do czynienia z powstaniem nowoczesnej rosyjsko-chiskiej subkultury transgranicznej i odnalezieniem si grupy w cieniu wielkich mocarstw. WNIOSKI W okresie midzywojennym na przygranicznych terenach zachodniej Mandurii powstaa subkultura oparta na syberyjskim modelu mieszanych wsplnot chopskich. Cech tego modelu jest zesp praktyk pamici i zapominania, przy pomocy ktrych spoecznoci staroylskie pozycjonuj siebie jako cz rosyjskiego wiata i narzucaj wasn hierarchi rasow w regionie. Pami zbiorowa mieszanej wsplnoty akcentuje rosyjskie skadniki, umoliwiajc reprodukcj rosyjskiego modelu ycia w bardzo specyficznych warunkach. Na przykadzie analizowanej grupy chiskich Rosjan mona zaobserwowa kontynuacj modelu subkultury kolonialnej okresu carskiego w nowych warunkach i jej twrcz adaptacj do sinizacji regionu oraz rzeczywistoci spoecznej i etnicznej ChRL.
16

Relatywnie do fali przesiedle z regionu w latach 19551965.

150

Szczeglne zdolnoci komunikacyjne syberyjskich subkultur staroylskich oraz ich umiejtno balansowania pomidzy rnymi kulturami w znacznym stopniu wyjaniaj niewiarygodn odporno analizowanej spoecznoci na przymusow sinizacj modszej generacji w okresie rewolucji kulturalnej. Zdolno grupy do utrzymania podanego statusu oraz przekonania do swojej rosyjskoci bez wzgldu na mieszane pochodzenie, zarwno od Chiczykw, jak i Rosjan, pokazuje wyjtkow skuteczno wybranego modelu kulturowego. Odrbnym zagadnieniem jest postrzeganie grupy na Syberii Wschodniej, gdzie wywoane masow migracj radykalne zmiany standardw rasowych i kulturowych wyksztaciy spoeczno o jednoznacznie syberyjskim kodzie kulturowym, cakowicie egzotyczn na poradzieckiej Syberii. Mitologizacja kulturowa wystpuje wsplnie z mitologizacj polityczn, wynikajc z radzieckiego modelu konceptualizacji granicy radziecko-chiskiej oraz rosyjskich diaspor przygranicznych. Mamy tu do czynienia z interesujcym przypadkiem kontynuacji radzieckich modeli dyskursywnych przy radykalnych zmianach wartoci spoecznych. Przykad analizowanej spoecznoci pokazuje rwnie, e lokalne strategie kolonizacji Syberii oraz ich import do regionw przygranicznych stanowi obiecujce pole bada nie tylko z perspektywy postkolonialnej, lecz take w kontekcie zalenoci wsplnot transgranicznych od zmian modeli zarzdzania granic radziecko(rosyjsko)-chisk.

Anna Szymczak Uniwersytet Szczeciski

SYBERIA WE WSPOMNIENIACh MIESZKACW WOjEWDZtWA ZAChODNIOPOMORSKIEGO

Syberia to azjatycka cz obecnej Rosji, obejmujca obszar Niziny Zachodniosyberyjskiej i Pnocnosyberyjskiej oraz Wyyny rodkowosyberyjskiej, a take obszary grskie. Rosyjska kolonizacja i eksploatacja tego terenu rozpocza si w XVI w. W tym samym wieku Syberia zostaa miejscem odbywania kary przez skazanych na zesanie z rozkazu rosyjskich wadcw. Ta forma represji staa si udziaem m.in. Polakw sprzeciwiajcych si podporzdkowaniu pastwa polskiego obcej wadzy w XVIII stuleciu. Najpierw dotkna ona uczestnikw konfederacji barskiej, nastpnie powstania kociuszkowskiego. Zesania Polakw na Syberi nasiliy si w XIX w., kiedy wywoono w gb Rosji osoby walczce o odzyskanie przez Polsk niepodlegoci1. Najwiksze wywzki miay miejsce w wieku XX, po powstaniu ZSRR. Aparat rzdzcy komunistycznej Rosji wykorzystywa je w celu wyeliminowania tych grup obywateli polskich, ktre mogy przeszkodzi umocnieniu wadzy radzieckiej na zajtych we wrzeniu 1939 r., w wyniku agresji Armii Czerwonej na Polsk, obszarach II Rzeczpospolitej2. Polityka rosyjskich carw, a pniej wadz ZSRR, sprawia, e w wiadomoci Polakw zaczo funkcjonowa nowe znaczenie sowa Syberia, symbolizujce represje, jakie spotkay polski nard. Syberia staa si wic nie tylko cile okrelonym obszarem geograficznym, ale rwnie sowem oznaczajcym wszystkie miejsca w pastwie carw, a pniej w komunistycznej Rosji, w ktrych wiziono i do ktrych wywieziono na przymusowy pobyt Polakw. Synonimem tego nowego znaczenia sowa Syberia stao si take, zwaszcza dla ofiar zesania, okrelenie Sybir3.
1 Zagadnieniami tymi zajmowali si m.in.: Ludwik Bazylow (np. w pracy Historia Rosji, posiadajcej liczne wydania) oraz Antoni Kuczyski (Syberia. Czterysta lat polskiej diaspory, Wrocaw 1993). 2 Zagadnienie to stao si tematem opracowa oraz artykuw kilku polskich badaczy, np. S. Ciesielskiego (przykadowo opracowanie Polacy w Kazachstanie w latach 19401946. Zesacy lat wojny). 3 Sowo pochodzenia rosyjskiego (), oznacza Syberi.

152

Organizowane przez wadze radzieckie po 17 wrzenia 1939 r. akcje przymusowego wywoenia obywateli polskich do ZSRR, zwaszcza cztery najwiksze akcje deportacyjne przeprowadzone w latach 19401941, s z punktu widzenia mieszkacw wojewdztwa zachodniopomorskiego najistotniejsze. To w ich wyniku na terenie pastwa radzieckiego, w tym na obszarze Syberii, znalazo si co najmniej kilkaset tysicy obywateli polskich. Wikszo z nich stanowili mieszkacy tzw. Kresw Wschodnich. W wyniku podpisania 6 lipca 1945 r. polsko-radzieckiej umowy o prawie opcji i repatriacji Polakw i ydw z ZSRR cz ofiar akcji deportacyjnych wrcia do Polski4. Ludzie ci nie mogli jednak powrci do swoich dawnych domw, poniewa dynamiczny i czsto tragiczny rozwj wypadkw w czasie II wojny wiatowej sprawi, e bez udziau i zgody prawowitych wadz polskich zmieniono polskie granice. Dawni Kresowianie znaleli si zatem na terenie tzw. Ziem Odzyskanych, a wic rwnie w dzisiejszym wojewdztwie zachodniopomorskim. Sybiracy5 zachodniopomorscy skupieni s w kilku organizacjach. Najwiksz jest Szczeciski Oddzia Zwizku Sybirakw, skupiajcy obecnie ponad 2900 czonkw (nie liczc nalecych do Zwizku maonkw i czonkw rodzin sybirackich; jest to drugi, zaraz po wrocawskim, co do wielkoci oddzia w Polsce)6. Poza tym dziaaj jeszcze: Zachodniopomorski Zwizek Sybirakw, Szczeciski Oddzia Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego ydw w Polsce, a take stowarzyszenia zrzeszajce byych winiw radzieckich obozw pracy przymusowej i winiw politycznych, onierzy Armii Krajowej, zwizki kombatantw oraz inne organizacje. Ponadto cz Sybirakw nie jest czonkami adnego z wymienionych zrzesze. rodowisko sybirackie jest zatem bardzo liczn grup mieszkacw wojewdztwa zachodniopomorskiego, majc znaczny wpyw na rozwj tej czci Polski. To, jak w wiadomoci deportowanych zapisaa si Syberia, pozostaje wic istotnym zagadnieniem badawczym, odnoszcym si zarwno do osobistej historii kadego z Sybirakw, jak i do historii regionalnej, polskiej i jednoczenie midzynarodowej. Ponadto dokadna krytyka rdowa wspomnie mieszkacw Pomorza Zachodniego umoliwia rwnie stwierdzenie,
4 Tekst umowy mona znale m.in. w: S. Trepczyski, Polska Ludowa Zwizek Radziecki 1944 1974. Zbir dokumentw i materiaw, Warszawa 1974, s. 44. 5 Pojcie Sybiracy zostao uyte w artykule jako okrelenie wszystkich osb deportowanych do ZSRR albo skazanych na pobyt w radzieckich obozach pracy przymusowej, niekoniecznie bdcych czonkami jakiejkolwiek organizacji zrzeszajcej deportowanych. Nie naley jednak zapomina, e sowo to ma rwnie inne znaczenia, bo Sybirakami nazywa si take czonkw Zwizku Sybirakw albo innych organizacji, do ktrych przynale deportowani, jak rwnie ludzi skazanych na zesanie do Rosji jeszcze za czasw carskich. 6 Informacja uzyskana w kwietniu 2010 r. od Iwony Biedulskiej, prezeski Szczeciskiego Oddziau Zwizku Sybirakw.

153

ile nowych informacji dla badaczy zajmujcych si zagadnieniem deportacji do ZSRR zawieraj relacje szczecinian, oraz tego, na ile przytaczane przez nich opisy ycia w Rosji radzieckiej potwierdzaj prawdziwo danych czerpanych ze rde innego pochodzenia, w tym ze wspomnie Sybirakw zamieszkujcych pozostae regiony Polski lub spisujcych swoje relacje w innym czasie. Kilka instytucji zachodniopomorskich dobrze rozumie znaczenie tych faktw dla rozwoju nauki. Ksinica Pomorska im. Stanisawa Staszica w Szczecinie, a take Archiwum Pastwowe w Szczecinie od lat gromadz pamitniki i wspomnienia mieszkacw regionu. Podobn akcj przeprowadza ostatnio rwnie Urzd Marszakowski, patronujcy powstaniu Centrum Dialogu Przeomy7. Po 1989 r. a do dnia obecnego ukazay si w Polsce wydane drukiem liczne wspomnienia Sybirakw. Do najbardziej znanych nale m.in.: Zsyka Marii czyckiej, W domu niewoli Barbary Obertyskiej, Inny wiat Gustawa Herlinga-Grudziskiego oraz serie wydawnicze Wschodnie losy Polakw8 i Wspomnienia Sybirakw9. Ponadto liczne wspomnienia mona znale w takich periodykach, jak Sybirak albo My, Sybiracy. Analiza tych materiaw pozwolia na wniosek, e ludzie deportowani do ZSRR zazwyczaj pisz o swoim przymusowym pobycie w tym kraju w okrelony sposb, podkrelajc zwaszcza martyrologi narodu polskiego. W ich relacjach dominuj opisy godu, licznych chorb, mierci bliskich i znajomych, brudu, biedy i przeladowania dowiadczanego gwnie ze strony organw NKWD. Wiele miejsca powicono w nich ponadto podkreleniu gbokiej religijnoci, jak odznaczali si Polacy wywiezieni do ZSRR, chocia za tak postaw groziy wysokie kary. Sporadycznie natomiast we wspomnieniach pojawiaj si wzmianki na temat polskiego oporu wobec wadz komunistycznych, zjawiska zrzekania si obywatelstwa polskiego na rzecz radzieckiego, zakadania rodzin polsko-rosyjskich, prb zapewnienia sobie jak najlepszej pozycji spoecznej i poprawienia wasnej sytuacji materialnej kosztem rodakw, podzielania pogldw komunistycznych propagowanych przez wadze radzieckie, zaama psychicznych wywiezionych, kryzysw wiary,
7 Centrum Dialogu Przeomy to przedsiwzicie o bardzo szerokiej skali dziaania. Jego gwnym zadaniem jest badanie przeszoci zarwno samego Szczecina, jak i caego Pomorza Zachodniego oraz jego mieszkacw. Ma ono rwnie do zrealizowania cele kulturalne i edukacyjne. Idea Centrum powstaa sze lat temu z inicjatywy Urzdu Marszakowskiego, obecnie jednak gwn instytucj odpowiedzialn za jego dziaalno jest Muzeum Narodowe w Szczecinie. W ramach dotychczasowych prac stworzono stron internetow prezentujc cz posiadanych przez Centrum materiaw, zgromadzono pewn liczb wspomnie i pamitek szczecinian (akcja ta jest przez cay czas kontynuowana), zorganizowano konkursy i lekcje historii dla uczniw szk szczeciskich, a take debat Szczecin przypadkowa stacja?, w ktrej miaam okazj uczestniczy, oraz kilka innych przedsiwzi. W dalszych planach twrcw Centrum s rwnie wystawy czasowe, ekspozycje stae, kolejne spotkania dyskusyjne, konkursy, wsppraca z zagranic, a przede wszystkim zorganizowanie samej staej siedziby Centrum. 8 Wstpem opatrzy je A. Garlicki, wyboru wspomnie dokona W. Myliwski, seri wydano w omy. 9 Zredagowa je J. Przewocki, seri wydano w Warszawie.

154

a zatem gwnie tych wszystkich elementw, ktre mogyby rzuci jakikolwiek cie na wizerunek Sybiraka, zawsze wiernego ojczynie i nieustannie wierzcego w powrt do kraju. W Ksinicy Pomorskiej zgromadzono kilkadziesit relacji zesacw. S to rda bardzo interesujce, ale znane jedynie przedstawicielom miejscowego rodowiska naukowego. Artyku ten ma zatem za zadanie przedstawienie ich oglnopolskiemu gronu badaczy. Autorzy szczeciskich wspomnie stanowi bardzo zrnicowan grup. Wikszo zapisek pochodzi od samych Sybirakw. Wrd nich dominuj osoby zesane do ZSRR podczas czterech najwikszych akcji deportacyjnych zorganizowanych przez wadze radzieckie w czasie II wojny wiatowej, gwnie w lutym 1940 r., cho pojawiaj si wspomnienia deportowanych w 1939 r. oraz w czerwcu 1941 r. Wyjtek stanowi pamitniki Polaka, ktry, skuszony wizj dobrze patnej pracy, wyjecha do ZSRR dobrowolnie, oraz Kresowianina, co prawda niebdcego Sybirakiem, ale obserwujcego deportacje bliskich znajomych i ywo je komentujcego. W szczeciskich zbiorach nie zabrako rwnie wspomnie osb uwizionych przez Rosjan i skazanych na prac w przymusowym obozie pracy do czerwca 1941 r., jak i dziaaczy polskiego podziemia wywiezionych do ZSRR po przekroczeniu przez Armi Czerwon walczc z Niemcami przedwojennej granicy Polski. Wikszo autorw relacji powrcia do kraju w 1946 r. na podstawie umowy repatriacyjnej midzy rzdem polskim i radzieckim, ale cz Sybirakw repatriowaa si pniej, dziki amnestiom ogoszonym dla winiw przymusowych obozw pracy. Wiele wspomnie napisay osoby, ktre w chwili zesania byy ju penoletnie, co jest dla historykw szczeglnie istotne, poniewa wrd wydanych drukiem pamitnikw przewaaj wspomnienia dzieci, ktre czci faktw nie pamitay lub nie rozumiay bd te o wielu po prostu nie wiedziay, nie bdc dopuszczane przez dorosych do dyskusji na powaniejsze tematy. Wrd autorw pamitnikw wymieni naley tzw. andersowcw i kociuszkowcw. Piszcych rnio wyksztacenie i pochodzenie spoeczne. Znale mona wrd nich literatw, pracownikw biurowych i stoczniowcw, osoby pochodzce zarwno z rodzin cakiem dobrze sytuowanych, jak i z bardzo ubogich. Cz wspomnie zostaa spisana przez krewnych i przyjaci zesacw albo przez pasjonatw historii zajmujcych si dokumentowaniem przeszoci mieszkacw regionu. Niektre ze rde z drugiej rki powstay na podstawie wywiadw przeprowadzonych z Sybirakami, inne to przywoane z pamici relacje o przeyciach dawniej usyszanych od deportowanych. Pewne teksty cakowicie zbeletryzowano, selekcjonujc i grupujc wspomnienia, poprawiajc ortografi, stylistyk i interpunkcj tekstu, wprowadzajc dialogi. Cz z nich nosi lady

155

korekt dokonanych przez samych Sybirakw albo redaktorw ich wspomnie. Czasami w miejscu skrelonego tekstu wstawiano nowy, w zupenie innym wietle pokazujcy wczeniej omawiane fakty. Najlepszym tego przykadem jest relacja Polaka wcielonego do Armii Czerwonej, w pierwszej wersji opisujca liczne szykany, jakie spotkay jej autora ze strony dowdcw i pozostaych onierzy, natomiast po poprawkach w zasadzie przemilczajca ten fakt. Zbiory szczeciskie zostay wzbogacone o pamitki Sybirakw. Tych przywiezionych z ZSRR nie ma, co prawda, zbyt wiele, jednak niektre z nich s naprawd unikatowe. Obok kart repatriacyjnych w zasobie Ksinicy Pomorskiej znajduj si zdjcia wykonane podczas pobytu w ZSRR, wiadectwo urodzenia wydane przez NKWD oraz notatnik Sybiraczki. Najliczniejsze pamitki to natomiast fotografie wykonane ju po repatriacji i wycinki prasowe oraz karty czonkowskie organizacji zrzeszajcych Sybirakw. W Ksinicy moemy znale jedynie dwa najcenniejsze rda, a wic spisane podczas samego pobytu na zesaniu. Fakt ten mona rnie tumaczy. Bardzo prawdopodobne jest, e deportowanym brakowao czasu, siy i chci, aby pisa o swoim losie, a nawet jeli pojawiaa si wola spisania relacji, stawano przed problemem braku materiaw pisarskich. Cz z powstaych na zesaniu zapisek zagina jeszcze w ZSRR lub ju w Polsce, a cz zniszczono, bo opuszczajcym Zwizek Radziecki niejednokrotnie mwiono, e jeeli podczas repatriacji znajdzie si u nich jakiekolwiek notatki o yciu na Syberii, wwczas nie bd mogli wrci do ojczyzny10. rda takie niszczono rwnie w Polsce, poniewa szybko przekonano si, e temat deportacji jest tu zakazany. Owe zapiski, ktre szczliwie ocalay, s, co prawda, lakoniczne, ale jednoczenie niezwykle wymowne. Jedna z Sybiraczek 22 lutego 1943 r. napisaa na odwrocie zdjcia swojej matki, ktrej widok dodawa jej si podczas pobytu w ZSRR, co na ksztat listu-skargi do niej11: moja mamusia. eby ty wiedziaa jak mnie teraz trudno toby chyba umara z tsknoty ja dzisiejszy dzie umieram z godu ()12. W notesie Marii Sowiak, w ktrym prowadzia kalendarium, zaznaczone zostay najistotniejsze i najbardziej niezwykle dla niej wydarzenia, a mianowicie: Wielkanoc, przydzielenie zesanym cukru, poczoch, makaronu, wypata pensji13. Jak zatem wida, najwaniejszym wydarzeniem dla kobiety byo otrzymanie od wadz obozu podstawowych, zdawaoby si, produktw ywnociowych i ubra, co moe wiadczy o ich powanym
Informacja uzyskana od Andrzeja Jankowskiego podczas wywiadu przeprowadzonego w czerwcu 2008 r. 11 We wszystkich cytatach zachowano oryginaln pisowni. 12 W. ukiewicz-Dziwota, Wspomnienia Anastazji ukiewicz (dalej P-387), Szczecin 2001, s. 11. 13 Notatnik jest zacznikiem do wspomnie: J. Flak, Ziemska pielgrzymka. Dzieje rodziny Sowiakw (dalej P-454), Szczecin 1998.
10

156

niedoborze, jeli nie wrcz o panujcym godzie i niedostatku. Notatnik Marii peni jeszcze jedn funkcj by miejscem, gdzie przyjaciele i znajomi wacicielki notesika umieszczali dla niej krtkie dedykacje i wierszyki typu Na grze re czy Dwa serca zczone i wrzucone w Morze nikt nas Nie rozczy tylko Ty o Borze. Jak zauwaya osoba deportowana do Kazachstanu, prowadzenie takich pamitnikw miao dla ludzi wywiezionych do ZSRR znaczenie terapeutyczne, pozwalao na stworzenie namiastki Polski na obczynie, bo posiadanie notatnikw z wpisami przyjaci, niejednokrotnie zdobionych monogramami ze zota, byo wrd modziey w przedwojennej Polsce niezwykle popularne14. W Ksinicy Pomorskiej nie natrafiam na wspomnienia spisane tu po opuszczeniu ZSRR, ktre miayby ogromne znaczenie dla badaczy, poniewa to wanie one zawierayby, co wida szczeglnie w opracowaniu Ireny Grudziskiej-Gross, najbardziej wiarygodne i najpeniejsze, bo napisane niemal na bieco, relacje o zesaniu15. Teksty szczeciskie powicone pobytowi w ZSRR zredagowane jeszcze przed 1989 r. przewanie niewiele mwi o Syberii. Pojawiaj si w nich wyraenia typu: Zostaje w marcu 1940 r. w trybie administracyjnym przesiedlona do ZSRR16 lub Dziwnym splotem losu znalaz si w transporcie i dugo jecha w gb Rosji17 czy Znalaz si na terenie wschodniej Syberii. Warunki wojenne nie oszczdzay rwnie i modocianych. Musia podj prac zarobkow. Jak wielu jemu podobnych wspobywateli zosta robotnikiem lenym18. Podobne do nich s rwnie stwierdzenia: 18.12.1939 wyjeda wgb ZSRR i tam do 1943 r. pracuje jako drwal19 oraz Ojciec przypadkiem dosta si na biae niedwiedzie20. Wszystkie te cytaty wiadcz o tym, e w okresie PRL-u nie wolno byo deportowanym mwi caej prawdy o prowadzonej wobec nich polityce Zwizku Radzieckiego. Najwicej informacji o pobycie na Syberii mona znale zatem w relacjach pochodzcych z lat 90. XX w. i pniejszych, mimo e wspomnienia te, ze wzgldu na to, e spisano je wiele lat po rozegraniu si opisywanych w nich faktw, mog zawiera bdy wynikajce z zawodnoci ludzkiej pamici.
Informacja uzyskana od Henryka Matuszaka podczas rozmowy przeprowadzonej w marcu 2010 r. Szerzej: I. Grudziska-Gross, J. T. Gross (oprac.), W czterdziestym nas Matko na Sybir zesali, Krakw 2008. 16 Karta ewidencyjna koa szczeciskich kombatantw-inwalidw, Wadysawy Krl [w:] M. CzechSobczak, W. Kuru-Brzeziski, Wszystkie drogi wiody do Szczecina grupa szczeciskich kombatantwinwalidw (dalej P- 386/1-3), Szczecin 2000, s. 1104. 17 Karta ewidencyjna koa szczeciskich kombatantw-inwalidw, Tadeusza urawskiego [w:] P-386/1-3, s. 269. 18 Karta ewidencyjna koa szczeciskich kombatantw-inwalidw, Zdzisawa Dudy [w:] ibidem, s. 400. 19 Karta ewidencyjna koa szczeciskich kombatantw-inwalidw, Jana Toczka [w:] ibidem, s. 1024. 20 Karta ewidencyjna koa szczeciskich kombatantw-inwalidw, Ryszarda Zaczkowskiego [w:] ibidem, s. 794.
14 15

157

W pamitnikach tych Syberia jawi si przede wszystkim jako kraina godu. W wietle wikszoci szczeciskich wspomnie, zarwno deportowanych, jak i winiw przymusowych obozw pracy, to wanie niedobr albo niemal cakowity brak poywienia lub te jego wyjtkowo niska jako byy dla ludzi najwiksz udrk oraz przyczyn wielu chorb i zgonw. wiadectwem tego s szczegowe informacje o tym, ile gramw chleba i mililitrw zupy przysugiwao Sybirakom (zawsze byy to liczby, ktre spowodowayby wyczerpanie godem nawet ludzi niepracujcych i yjcych w agodniejszym klimacie, przewanie wynoszce 100 lub 200 gramw chleba dla niepracujcych dzieci, natomiast dla osb pracujcych 500600 gramw pieczywa i p litra wodnistej zupy). Bardzo charakterystyczne i wymowne s wypowiedzi o ludziach umierajcych mierci godow oraz cierpicych na opuchlizn spowodowan brakiem poywienia (tzw. ociokach): W miejscu oczu byy szparki, pod i nad nimi zwisay olbrzymie worki w kolorze niebieskim, powieki wypenione wod. Ludzie ci nie chcieli je, tylko pi21. Lakoniczne zdania typu: Dziecitko pakao przez 5 tygodni i zmaro z godu22, Wszdzie jednakowo bieda, gd i poniewierka23, Wierz, gdy mwi, e gd moe zmusi czowieka do najgorszego. Panie, sam to przeyem, to wiem24 rwnie potwierdzaj panujcy na Syberii gd. Wymowne pozostaj te wypowiedzi dotyczce chorujcych na panos: Ludzie ci wygldali jako dziwnie mali. Skra na nich wisiaa, jakby co przyczepionego. ebra, piszczele rk i ng wyglday jak gdyby byy na czowieka naoone na wierzch, bez ciaa25. Jednoczenie jednak cz zesacw zauwaya, e Syberia bya take krain obfitujc w liczne dobra naturalne, takie jak drewno, jagody, grzyby, ryby, oraz miejscem o wyjtkowej przyrodzie. Jak napisa jeden z Sybirakw: W tajdze zakwity kwiaty i trawy. Kwiaty byy tam pikne, nie mona ich porwna do adnych z naszych kwiatw, u nas tak adnych i wielkich nie ma. Niestety kwiaty tam nie pachn26. Inna osoba bya zdania, e gdyby ten olbrzymi kraj () wydzierawi Holendrom, Niemcom czy Duczykom, to zamieniliby wkrtce te ndzne budy w szklane domy, a zniewolony od stuleci, przymierajcy godem chop wyprostowaby zgity krzy27. Syberia w relacjach zachodniopomorskich deportowanych jawi si rwnie jako kraina o bardzo surowym klimacie. W pamitnikach wielokrotnie pojawia21 Roman Taczalski, Przeycia modocianego onierza Armii Krajowej w agrach syberyjskich (dalej P-430), Szczecin 1999, s. 24. 22 W. Winiewska, Deportacja na Sybir rodziny Domaradzkich z Berezowiny Wielkiej wojewdztwo Tarnopol (dalej P-341), Szczecin 2002, s. 4. 23 Ibidem. 24 J. W. Szymaski, Syberyjskie noce 19401994 r. (dalej P-355), Goleniw 2001, s. 46. 25 P-430, s. 25. 26 Ibidem, s. 34. 27 F. Karolewski, Bolesaw Wosiski. Ucieczka z raju wspomnienia (dalej P-349), Nowogard 2001, s. 40.

158

j si opisy 50-stopniowych mrozw, ludzi zamarzajcych z zimna, odmroe, gubienia drogi podczas zamieci nienych, zwok przykrytych jedynie warstw niegu, gdy niemoliwych do zakopania w ziemi z powodu wiecznej zmarzliny. Relacje te czsto cz si z informacjami o bardzo zych warunkach mieszkaniowych, braku podstawowych nawet sprztw domowych, niewyobraalnym wprost panoszeniu si w domostwach insektw oraz o braku odpowiedniego ubioru. Jak podsumowaa jedna z Sybiraczek: Tadek () poyskiwa goym tykiem i przodkiem28. Wypowiedzi dotyczce pracy wykonywanej w ZSRR przez zesanych podkrelaj, e bya ona jednym ze sposobw ucisku zastosowanym przez wadze radzieckie wobec Polakw. W Ksinicy znajdziemy rwnie wiadectwa o wypadkach, niekiedy miertelnych, jakie miay miejsce podczas wykonywania przez wywiezionych powierzonych im przez brygadzistw zada. Czasami autorzy relacji podkrelaj monotoni ycia codziennego na Syberii, ktrego rytm wyznaczaa przede wszystkim wanie cika praca: Dni byy podobne do siebie jak dwie krople wody. Praca i jeszcze raz praca od witu do zmierzchu, w lato, wiosn, jesie i zim29. Wielu szczeciskich Sybirakw zwrcio uwag na to, e byli bardzo le traktowani przez nadzorujcych ich enkawudzistw. O zjawisku tym pisano przykadowo tak: Najgorsz rzecz bya pogarda, z jak onierze NKWD i niektrzy Rosjanie odnosili si do nas Polakw gnbic nas psychicznie, fizycznie i moralnie30, Rosjanie trzymajc Polakw na zesaniu liczyli e tam bdzie dla nich koniec31 czy Gdzie si czowiek ruszy zawsze mg spotka niby przypadkowo swoich aniow struw, otry z psami32. Ze szczeglnym rozaleniem napisa o swoich uczuciach czonek Armii Krajowej, gdy, po zwolnieniu z obozu pracy, zorientowa si, e onierzom niemieckim, w odrnieniu od akowcw, pozwolono na noszenie w agrze mundurw i na tace: Poczulimy si bardzo upokorzeni, od nowa gboko przeywalimy cae traktowanie nas w agrach przez Sowietw jak co gorszego od tych nadludzi na parkiecie33. Jednoczenie wikszo z zesanych zwracaa uwag na fakt, e zwykli Rosjanie byli w stosunku do nich serdeczni. Bardzo czsto we wspomnieniach zgromadzonych w Ksinicy pojawia si motyw cakowitego zobojtnienia Polakw na swj los i beznadziei, jaka miaa opanowa Sybirakw, odbierajcej niektrym si i ch do walki o wasne
P-355, s. 39. P-386/1-3, s. 400. 30 P-341, s. 6. 31 P-454, s. 3. 32 P-387, s. 74. 33 P-430, s. 54.
28 29

159

przeycie i swoich bliskich. Jak napisaa jedna z Sybiraczek, jej matka po powrocie ze szpitala pogodzia si ze mierci Helenki, bya bowiem przekonana, e wszyscy pomrzemy na tym Sybirze. Z tak rnic, e jedni szybciej a drudzy pniej34. Wyjtkowo dramatyczne s fragmenty relacji wiadczce o tym, jak gboki wpyw na odczucia i psychik zesacw miaa wywzka do ZSRR35. Si wyrazu takich przekazw zwiksza jeszcze wiadomo, e zostay spisane kilkadziesit lat po rozegraniu si opisywanych zdarzeniach, kiedy, jak mogoby si zdawa, ofiary reimu stalinowskiego powinny patrze na swoje losy z wikszym dystansem i spokojem. Przewanie Sybiracy pisali o poczuciu lku o przyszo swoj i swoich bliskich, a take przed powtrzeniem si koszmaru deportacji oraz blu wywoanego przymusowym pobytem w ZSRR. Jeden z fragmentw wspomnie opisuje ten fakt nastpujco: Teraz mieszkam w wolnej, niepodlegej Polsce i miao (cho cigle mam wewntrzny niepokj) mog mwi o tamtych wydarzeniach, ktrych konsekwencje ponosz do dzi. [] ja pisz. Teraz siedz i pacz. Drgny najbardziej czue struny mego organizmu, mego serca i psychiki. Mzg ponie, wzroso cinienie a z nosa pynie krew. To z nadmiaru wzrusze36. Natomiast agiernik po otrzymaniu wiadomoci o tym, e zostanie amnestionowany, zamiast okaza rado, stwierdzi: Zdziczaem. Baem si wolnoci37. Najbardziej wymowne pozostaj jednak sowa, ktre wyraaj jednoczenie rozgoryczenie, gniew i nienawi: Zostaam wywieziona przez band czerwonych zodziei na nieludzk ziemi gdzie zapaciam cen, ktrej si nie da oszacowa. Piam kielich goryczy z maym dzieckiem, Bdcie przeklci na wieki Pajki bolszewickie38. Co bardzo wane, w przypadku ostatnich wypowiedzi w rkopisie wyranie wida, e autorka im duej pisaa swoj relacj, tym bardziej tracia siy fizyczne i opanowanie. Wreszcie, wspomnie wiadomie nie dokoczya, gdy stanowio to dla niej zbyt wielkie obcienie. Wkrtce umara. Natomiast jej crka, urodzona na Syberii, przyznaa: Ja nie mam ojczyzny. Wikszo ycia spdziam na wybrzeu, w sobie mam dusz kresow39. Jeszcze inn konsekwencj deportacji, w wietle omawianych rde, byo niszczenie uczu wyszych, o czym wiadcz choby sowa: Nasza mio zwida jak wiosenny kwiat city mronym, syberyjskim wiatrem40.
P-355, s. 4344. Zagadnieniem tym zaja si bliej E. Jackowska w monografii Psychologiczne nastpstwa deportacji w gb ZSRR w czasie drugiej wojny wiatowej. Przyczyny, moderatory, uwarunkowania, Szczecin 2004. 36 D. Rybska, Moje wspomnienia z pobytu w USA na I wiatowym Zjedzie Sybirakw w New Jersey w dniach 14 20 wrzenia 2000 i na Florydzie w dniach 2127 wrzenia 2000 (dalej P-366), Supsk 2000, s. 12. 37 P-430, s. 52. 38 P-387, s. 47 i n. 39 Cytat pochodzi z doczonego do pamitnika P-387 wycinka prasowego. 40 P-349, s. 43.
34 35

160

W analizowanym materiale rdowym pojawia si take motyw degradacji osoby ludzkiej przez wojn i reim komunistyczny. Jak uj to w sposb godny odnotowania autor pamitnikw: I tak staem si wiadkiem III wojny [po czerwcu 1941 r. A. Sz.], wojny, ktrej nie znaa ludzko Europy, wojny stali i elaza, wojny na ziemi i w powietrzu, wojny maszyn W tej wojnie rola onierza zostaa odsunita moe na trzecie miejsce. Wojnie, gdzie urzdzono polowanie na czowieka 80-tonowym czogiem lub polowanie za jednym czowiekiem takimi ogromnymi samolotami41. W innej relacji pady natomiast sowa: Jeeli za cara mieszkaniec Rosji skada si z ciaa, duszy i paszportu, tak za wadzy bolszewickiej poddany Stalina skada si jedynie z rk do pracy i z toboka42. Co znamienne, cz z piszcych odwaya si poruszy przykre i draliwe dla wikszoci Sybirakw zagadnienie wynarodowienia zesanych Polakw. W analizowanych relacjach dotyczyo ono gwnie dzieci, ktre albo urodziy si ju w ZSRR, albo te w momencie wywzki byy kilkulatkami. Jedna z Sybiraczek pisaa: Nie znaam jzyka polskiego, mama nie miaa czasu na nauk43, kolejna za odnotowaa, e jej braciszek zapomnia jzyk polski i posugiwa si wycznie rosyjskim. Innym tematem, o jakim niezwykle rzadko wspominaj zesani zamieszkujcy pozostae regiony Polski, a ktry zosta kilkakrotnie poruszony w analizowanych pamitnikach szczeciskich, jest problem samobjstw. Napisano o nim w sposb nastpujcy: Wpada mi do gowy rozpaczliwa myl: kupi buteleczk jodyny, wypij i skoczy si ta udrka44. Ten sam autor wspomnia rwnie o wystpowania zjawiska samobjstw wrd Rosjan, co w historiografii rosyjskiej jest do dzisiaj tematem zakazanym, a w polskiej pozostajcym na marginesie zainteresowa: To mj ssiad, Rosjanin, wybi szyb w oknie, wyrwa kawa ostrego szka i wbija sobie ten szklany sztylet w szyj45. Kolejnym tematem tabu zasygnalizowanym w pamitnikach szczeciskich jest problem przemocy seksualnej, ktrej ofiarami stali si deportowani: Matka pilnowaa crk Mari przed stranikami obozowymi, by poskromi ich zapdy dzikiej mioci46. Nawet zagadnienie dobrowolnie nawizanych midzy zesanymi i Rosjanami relacji damsko-mskich, jak ju wczeniej zauwaono, rzadko bywa poruszane przez wikszo zesanych, zatem cenne dla historyka
J. Olszaski, Losy robotnika, spoecznika i racjonalizatora (dalej Rkps 719), Szczecin 1984, s. 78. P-349, s. 45. 43 Ibidem, s. 102. 44 Ibidem, s. 35. 45 Ibidem, s. 69. Na brak wzmianek o wystpowaniu samobjstw wrd rosyjskich agiernikw zwrcia uwag Anna Applebaum w ksice Guag. 46 P-454, s. 3.
41 42

161

jest wyznanie odnoszce si do modej Polki, ktre umieszczono w jednym ze zdeponowanych w Ksinicy wspomnie: Zawsze dbaa na miar swoich moliwoci o uczesanie, o odpowiedni ubir. Lubia dopasowane ubiory, tak jakby podwiadomie a moe i wiadomie chciaa podkreli swoje wdziki. Nie by przecie w klasztorze eskim. Razem z ni pracowali take i mczyni, niektrzy nawet cakiem, cakiem47. Tematem zazwyczaj nieporuszanym przez zesanych, ktry jednak pojawi si we wspomnieniach zgromadzonych w Ksinicy, jest zagadnienie rozbicia poczucia jednoci narodowej i solidarnoci midzy zesanymi Polakami. Jeden z nich napisa: Tych par lat cikiego ycia na Sybirze bardzo pornio naszych ludzi. Zmusia ich do tego walka o byt o przetrwanie. Nie bez wpywu pozostao bolszewickie wychowanie. Rnice poszy przez grupy, rodziny, nawet maestwa i rodzestwa48. Analiza zbiorw Ksinicy Pomorskiej pozwala na stwierdzenie, e zachodniopomorscy Sybiracy w wikszoci przypadkw swoje wspomnienia napisali w konwencji charakterystycznej dla przewaajcej czci polskich relacji o zesaniu. Podkrelali przede wszystkim martyrologi narodu polskiego oraz istnienie wsplnoty losw zesanych w XX w. nie tylko ze wspdeportowanymi, ale i z Polakami skazywanymi na zesanie ju od XVIII w. Potwierdzeniem tego s wyraenia, jakimi szczeciscy deportowani nazywaj Syberi, czsto zaczerpnite wprost z XIX-wiecznych pamitnikw, takie jak chociaby: Sybir, Golgota Wschodu, nieludzka ziemia, przeklta ziemia, wizienie bez krat49. Niekiedy owe odwoania do dawnych tradycji s tak dosowne, jak w przypadku opisu jednej z zachodniopomorskich Sybiraczek odnoszcej si do umieszczonej z ni podczas transportu do ZSRR w jednym wagonie Polki: Nie pakaa. Z nikim nie rozmawiaa do samego Kaska jechaa wtulona w kt pryczy. Dziwna to bya kobieta jak z portretu z lat 1863-go jechaa w czarnej kaszmirowej sukni z kremowym szalem spitym brosz w ksztacie pajka50. Wyjtek stanowi zatem wspomnienia Jzefa Olszaskiego, ktry nie tylko nie znienawidzi systemu komunistycznego, ale dobrowolnie zainteresowa si dzieami Lenina i popiera cz jego teorii, nawiza romans z Rosjank, a jako wynalazca szybko awansowa w pracy i zdobywa za swoje nowatorskie oraz zwikszajce produkcyjno zakadu pomysy liczne nagrody, podzikowania i powszechne uznanie wrd Rosjan. Mona, co prawda, powtpiewa w cakowit szczero autora tej relacji, gdy zwrci si uwag na fakt, e zostaa napisaP-386/1-3, s. 869. P-355, s. 51. 49 Okrelenia te pojawiaj si m.in. w rkopisie W. Orowskiego, Moja autobiografia i wspomnienia. Lata 19282000, Szczecin 2000. 50 P-387, s. 50.
47 48

162

na przed rokiem 1989, a zesaniec pewne zjawiska, jak gd i dotkliwe zimno, najpierw pomin milczeniem, by kilka stronic dalej napisa, e odmrozi sobie nogi i skwapliwie skorzysta z poczstunku zaoferowanego mu przez Rosjanina. Faktem jest, e czowiek ten do dobrze umia odnale si w radzieckiej rzeczywistoci i by dumny ze swoich dokona na niwie zawodowej51. Do rzadkoci nale rwnie wyznania podobne do tych, jakie czynia w swoim tekcie Helena Piergat, gdy napisaa, e cika praca na zesaniu nie tylko jej nie osabia, ale wzmocnia fizycznie, ksztatujc muskularn sylwetk, a nie postur, jak czsto pisz Sybiracy, chodzcego szkieletu. Jeszcze bardziej zaskakujce wydaj si przytoczone przez ni wypowiedzi koleanek, ktre po przyjciu ich do Armii Berlinga, artoway, e nie zmieszcz si w mundury, gdy s na to za grube52 (sic!). Zgromadzone w Ksinicy Pomorskiej relacje o pobycie na Syberii zesanych tam przez wadze radzieckie Polakw s dla badaczy cennymi rdami historycznymi z kilku powodw. Po pierwsze, dostarczaj informacji pozwalajcych na stworzenie na ich podstawie dokadnego obrazu ycia na syberyjskim zesaniu. Po drugie, zawarte w nich relacje o najistotniejszych faktach dotyczcych codziennej egzystencji w ZSRR s zgodne z przekazami pojawiajcymi si w wikszoci wspomnie Sybirakw zamieszkujcych pozostae regiony Polski, co sprawia, e je uwiarygodniaj. Wreszcie, szczeciskie pamitniki s dla historykw rdem unikatowych informacji, wzbogacajcych wiedz o egzystowaniu na zesaniu, sygnalizujc zjawiska, ktre wystpoway rzadko albo byy w wikszoci relacji przemilczane, gdy stanowiy temat wstydliwy czy te niepasujcy do stereotypowego obrazu polskiego Sybiraka. Co wicej, wane jest, by kontynuowa zbieranie relacji byych deportowanych zamieszkujcych wojewdztwo zachodniopomorskie o ich pobycie w ZSRR, by jeszcze bardziej dziki nim poszerzy wiedz o tym zagadnieniu historycznym. Istotne jest rwnie to, e nadal powinno si zbiera pozostajce w posiadaniu Sybirakw pamitki z ich pobytu w agrach, aby, udostpniajc je szerokiemu gronu osb, nie tylko badaczom, popularyzowa wiedz o bogatej i skomplikowanej przeszoci polskiej oraz Pomorza Zachodniego. To ostatni moment, aby wiadectwa o tych trudnych dziejach wydali ich bezporedni uczestnicy, ktrych yje ju coraz mniej, a ktrzy przez wiele lat zmuszeni byli do niewspominania o tych niewygodnych dla komunistycznych wadz faktach ze swojego ycia lub te do przeinaczania ich. Realizacji tego zamierzenia powicone zostay ostatnio prace majce na celu stworzenie w Szczecinie Centrum Dialogu Przeomy, ktrego zadaniem jest nie tylko zbieranie wszelkich
51 52

Szerzej: Rpks 719. Szerzej: P-386/ 1-3.

163

informacji dotyczcych mieszkacw Szczecina i okolic oraz posiadanych przez nich dokumentw i wszelkich pamitek, ale rwnie, za pomoc m.in. odpowiednich wystaw muzealnych, zapoznanie z rezultatami tych poszukiwa i bada jak najwikszej liczby osb.

Kornelia Szymczak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

POLItYKA FEDERACjI ROSYjSKIEj I ChISKIEj REPUBLIKI LUDOWEj WOBEC MNIEjSZOCI NARODOWYCh NA PRZYKADZIE MNIEjSZOCI NANAjSKIEj (hEZhE)
Syberia i Daleki Wschd to obszar niezwykle duy i zrnicowany nie tylko pod wzgldem geograficznym, ale rwnie kulturowym. Zamieszkany jest przez rne grupy ludw autochtonicznych (Jakuci, ludy tungusko-mandurskie, mongolskie, tureckojzyczne, ugrofiskie), ale rwnie, ze wzgldu na jego bogat histori, w cigu wiekw napywao tutaj wiele narodw z Europy (Rosjanie, Ukraicy, Tatarzy, Czuwasze czy Biaorusini). Ssiedztwo dwch wanych pastw: Rosji i Chin, jak rwnie wpywy Japonii czy Stanw Zjednoczonych na tym terytorium, przyczyniay si i cigle maj wpyw na transformacje kulturowe na tym obszarze. Terenem czcym due orodki pastwowe, znajdujcym si w strefie wpyww kulturowych i ekonomicznych zarwno Chin, jak i Rosji, ale take miejscem ruchw transgranicznych ludnoci i wymiany kulturowo-gospodarczej, stao si dorzecze Amuru. Wanie tam, w Kraju Przymorskim i na Sachalinie, yj narody syberyjskie, posugujce si jzykiem tungusko-mandurskim, wywodzce si z tych samych rodzin jzykowych, opierajce si na podobnym systemie gospodarki, poczone wspln histori. W ich skad wchodz: Udegejcy, Nanajowie, Orokowie, Orochi, Negidalcy. W neolicie wytworzyy one osobny typ kultury, rny od ssiednich kultur Nadbajkala i pnocno-wschodniej Syberii. Ich gwnym zajciem byo rybowstwo, mieszkali w ziemiankach, a cech charakterystyczn ich kultury bya ceramika paskodenna ze spiralnym ornamentem, blisza neolitycznej kulturze Mandurii czy Pnocnych Chin, anieli kulistodennej ceramice z ornamentem geometrycznym wystpujcej w kulturze ludw Syberii1.
1

. , . . . , 1956, s. 783816.

166

Najwikszym spord wszystkich narodw nalecych do grupy jzykw tungusko-mandurskich s Nanajowie. Zajmuj oni tereny Kraju Chabarowskiego w dorzeczu Amuru. Mona ich take spotka na terenach zamieszkiwanych przez Uliczy i Niwchw. W Chinach zasiedlaj tereny nad prawym brzegiem Amuru, lewy brzeg Ussuri i jego dopywy, od ujcia Sungari do ujcia Ussuri. Wedug statystyk, obecnie na terenie Federacji Rosyjskiej mieszka 12 1602 Nanajw (dane z 2002 r.), a w Chinach 4640 (dane z 2007 r.)3. W niniejszym artykule chciaabym zastanowi si nad tym, kim s Nanajowie, czym si zajmuj, jakie s cechy charakterystyczne stworzonej przez nich kultury. Postaram si zwrci uwag na to, jak historia i fakt poprowadzenia przez tereny przez nich zamieszkiwane granicy rosyjsko-chiskiej wpyny na rozwj gospodarki i zmiany kulturowe, a take jak polityka mniejszociowa obu pastw oddziaywaa i nadal oddziauje na sposb ycia Nanajw. Omwi take inne przyczyny zmian zachodzcych wrd tej spoecznoci, spowodowanych nie tylko pooeniem geograficznym czy polityk kraju, na terytorium ktrego egzystuj, ale take wiatowym trendem postpu technicznego, wywoanego przez globalizacj i konsumpcjonizm. Nazwa Nanajowie wywodzi si z ich rodzimego jzyka i oznacza tubylca, czowieka std (na oznacza miejsce, ziemi; nai czowieka). Nanajowie nazywaj te siebie kile lub akani. Czsto te trzy nazwy funkcjonuj dla podkrelenia rnic w stylu gospodarowania, ycia, jzyka czy folkloru, jednak nie s to rnice na tyle znaczce, by mona byo mwi o istnieniu odrbnych grup etnicznych. Istnieje natomiast wyodrbnienie Nanajw mieszkajcych na pnoc od rzeki Amur Goldw i na poudnie od tej rzeki, tzw. Hezhen. W rdach rosyjskich zachoway si rwnie przejte od Ewenkw, Jakutw i innych ssiadujcych grup etnicznych nazwy natki, ngatki. Chiczycy na Nanajw mieszkajcych na poudnie od rzeki mwili Tauze uywajcy psw. W artykule bd uywa zamiennie nazw: Nanajowie, Hezhen i Goldowie, majc na myli ca grup narodow, zarwno t, zamieszkujc FR, jak i ChRL. Nanajowie posuguj si jzykiem nalecym do mandurskiej podgrupy jzykw tungusko-mandurskich. Zawiera on w sobie jednak take elementy jzyka ewenkijskiego, staroytnych jzykw plemion nadamurskich, chiskiego czy cz sw rosyjskich. Rzeka Amur miaa duy wpyw na podziay w sposobie ycia czy gospodarce spoecznoci nanajskich. Mieszkajcy nad dolnym Amurem zajmowali si
2 3

China Statistic Yearbook 2007, s. 45 [w:] Lai Hongyi, The Evolution of Chinas Ethnic Policies, EAI Background Brief no. 440.

2002 r.

167

gwnie rybowstwem, co miao take wpyw na noszon przez nich odzie czy buty (wykonane gwnie z rybich skr), spoecznoci zasiedlajce grny bieg rzeki (nazywajcy siebie kile) przede wszystkim trudnili si mylistwem. Nanajowie4 znad dolnego Amuru owili gwnie ososiowate i to wanie pojawienie si tych gatunkw w rzece pod koniec sierpnia i ich wystpowanie do poowy wrzenia wyznaczao tryb ycia, byo dla Nanajw swoistym kalendarzem. To gatunki ryb przepywajce przez ten obszar wyznaczay zajcia w danym okresie roku, decydoway o podziale obowizkw wrd Nanajw, sposobie mieszkania, ywnoci. Mniejsze znaczenie miay poowy ryb takich, jak karasie, sumy czy szczupaki, ktre owiono okrgy rok. Myliwi znad grnego Amuru polowali dla misa i futer. Obiektem ich zainteresowa owieckich paday gwnie: wiewirki, sobole, wydry, rysie, osie, sarny europejskie czy dziki. Pojawianie si poszczeglnych gatunkw w lesie rwnie miao wpyw na kalendarz owcw, dzielio rok na dwa rodzaje polowa: wiosenno-letnie misne i jesienno-zimowe futrzane. Do momentu pojawienia si broni palnej w poowie XIX w. Hezhen polowali uywajc gwnie ukw i strza. Pocztkowo Nanajowie praktykowali sezonowe osiedlanie si w rnych miejscach, w zalenoci od pojawiania si kolejnych gatunkw ryb (lub wystpowania poszczeglnych gatunkw zwierzt) na danym obszarze. Osiedla owe dzieliy si na letnie i zimowe. Rozrnia si rwnie zimowe i letnie typy mieszka nanajskich. Latem yli oni w szaasach, krytych som lub pasmami kory brzozowej, czy w namiotach. Zim przeprowadzali si do ziemianek, pziemianek, mieszka rzemielniczych lub izb w stylu rosyjskim. Narodowy strj Nanajw jest bardzo kolorowy. Poszczeglne czci ubioru mskiego i kobiecego to: fartuch z zawijan po prawej stronie po, pas, wskie i krtkie spodnie i oryginalna cz kobiecego kostiumu napiernik z metalowymi zawieszkami, ktre niektre kobiety nosiy pod fartuchem. Zim zakadano kilka fartuchw oraz watow lub podbit futrem odzie. Model spoeczny wypracowany przez Nanajw odzwierciedla system patriarchalno-rodowy. Dzielili si oni na rody grupy ludzi, ktrych czyo pochodzenie od mskiego przodka. W niektrych normach stosunkw rodzinnych mona tu dostrzec pozostaoci systemu matriarchalnego. Pozostay np. obyczaje szczeglnych wizi dzieci z bratem matki, to on musia troszczy si o wychowanie dzieci swoich sistr. Spord innych norm ycia spoecznego znajdziemy wrd Nanajw zasad lewiratu, prawo dziedziczenia mienia ziomkw, sd rodowy, kult przodkw itp.
4

Gospodarka i struktura spoeczna Nanajw na podstawie: , s. 783816.

168

Szczeglnym rodzajem wizi spoecznych midzy Nanajami jest instytucja dokha, bdca zjednoczeniem rodw. Powstaa ona w rezultacie podziau pierwotnej grupy na mniejsze, w zwizku z zanikniciem pocztkowej jednoci terytorialnej oraz jako wynik sojuszy zawieranych midzy rodami. Rody wchodzce w skad dokha naleay do jednej grupy egzogamicznej, co uniemoliwiao zawieranie maestw midzy jej czonkami. Wypeniay te inne zobowizania, jak wsplny kult przodkw, zemsta krwi itp. Szczegln cech nanajskiej kultury bya bajka. Nanajowie wieczorami zbierali si razem i suchali bajw5 wyrnionych, uprzywilejowanych czonkw spoecznoci, obdarzonych talentem krasomwczym. Jeeli wrd Nanajw znalaz si kto, kto umia piknie opowiada, zyskiwa szacunek i powaanie caej grupy, mg nawet zosta zwolniony z codziennych obowizkw, ale wieczorem wszyscy zbierali si, by posucha opowiadanych przez niego historii. Bajem mg by kady, zarwno kobieta, jak i mczyzna. Nie musia te posiada specjalnego wyksztacenia, nie byo adnych szk czy kursw, gdzie ksztacono by modych bajw, przepustk by jedynie wrodzony talent. Mimo wszystko panowaa powszechna opinia o wyszoci bajw pci mskiej, kobiety rzadko byy dopuszczane do odprawienia tego swoistego rytuau. Zabraniano im rwnie gra na instrumentach muzycznych i wykonywa w towarzystwie mczyzn pieni, ktre s wanym elementem kultury Nanajw. Uwaano, e kobieta, ktra bierze do rki instrument muzyczny, popenia grzech i skazuje si na nieszczliwe ycie. Opowiadanie bajek to swego rodzaju rytua, ceremonia, ktrego zasady musiay by cile wypenione: opowiadajcy musia dokadnie pamita przebieg danej historii, nie mg sobie pozwoli na pominicie najdrobniejszych nawet szczegw. Rwnie suchacze byli zobowizani do ciszy i skupienia. Za W. A. Awrorinem6 moemy podzieli bajki na nastpujce kategorie: 1. Mity kosmogoniczne, traktujce o pochodzeniu wszechwiata, ziemi, ludzi (mity o Hadau); 2. Etnologiczne mity o pochodzeniu gr, kamieni i innych obiektw o znaczeniu lokalnym; 3. Mity o gospodarzach ywiow: ognia, wody, lasw, gospodarzach rnych miejsc i rodzajw zwierzt (osi, zajcy itd.); 4. Totemiczne mity o maestwach midzy ludmi i zwierztami, o wykarmieniu przez zwierzta porzuconych dzieci (o wykarmieniu przez ludzi porzuconych zwierzt), o potdze zwierzt, o pochodzeniu naBajka i jej rola w spoecznoci nanajskiej na podstawie: . . , , 1986. 6 Ibidem.
5

169

najskich rodw od przedstawicieli wiata rolin i zwierzt (tygrysa [Amba], niedwiedzia [Doonta], jastrzbia, brzozy); 5. Mity magicznego pochodzenia o wpywie niektrych dziaa na zmiany w przyrodzie i w zjawiskach pogodowych, na zachowanie ludzi i zwierzt; 6. Szamaskie mity o duchach pomocnikach szamanw, o walce szamanw ze zymi duchami, powodujcymi choroby i mier, o walce midzy szamanami rnych rodw, o porywaniu przez szamanw ludzkich dusz itp.; 7. Mity o wiecie pozagrobowym; 8. Rne bogosawiestwa i modlitwy zwroty ku bstwom i duchom; 9. Pacze, lamenty; 10. Epos, zawierajcy opowiadania o wyczynach bohaterw (miergienow) i bohaterek (pudi); 11. Bajki o zwierztach; 12. Bajki zaczerpnite z innych krajw, w ktrych Nanajw okrela si mianem siohor; 13. Rone rodzaje pieni; 14. Zagadki; 15. amace jzykowe. Nanajowie s wyznawcami animizmu zespou wierze zakadajcych istnienie wiata materialnego i duchowego, wspistnienie duszy z ciaem, przypisujcy dusz lub rzadziej ducha zmarych ludzi wszystkim rolinom, zwierztom, mineraom i ywioom. Wiara w posiadanie przez niemal kad rolin, zwierz czy obiekt wasnego gospodarza, ogromna rola niedwiedzia czy tygrysa w kulturze tej spoecznoci oraz uzalenienie swojego kalendarza od sezonw wystpowania na danym terytorium okrelonych gatunkw zwierzt czy ryb, jest tego najlepszym wyrazem. Dla Hezhen kady obiekt mia osobliw warto ze wzgldu na dusz bstwo, ktre mieszkao wewntrz niego. Oczywiste wydaje si, e kady czowiek posiada swojego gospodarza dusz, ktra w nim mieszkaa. rda sugeruj nawet istnienie kilku dusz czowieka: duszy-ptaka, niezalenej od ciaa, swobodnej, wolnej, czy uksuki duszy zwizanej z ciaem. Niektrzy badacze7 przywouj take istnienie duszy-oddechu (rgoni) i pania-fania (moe we nie uchodzi z ciaa). Pojawiaj si one w momencie narodzin czowieka i towarzysz mu przez cae ycie. Z tego wzgldu pacz maego dziecka, szczeglnie w nocy, jest odbierany jako zy znak opuszczenie przez dusz ciaa niemowlcia. W takim wypadku powrt duszy do ciaa dziecka mg zapewni tylko rytua odprawiany przez szamana.
P. P. Szymkiewicz, I. . opatin, N. . Linskoj-Walrod . . , , 1976, s. 161188.
7

170

Istnienie bstw opiekuczych i gospodarzy miao swj udzia w wytworzeniu si licznych praktyk leczniczych, majcych charakter niemale mistyczny, zwizanych z dziaalnoci si nadprzyrodzonych. Aby zapewni dziecku si i rozum, musiao ono ssa mleko matki przez specjalny piercie ori lub kosso. By chopiec sprawnie wada broni, wkadano mu do prawej pici chrzstk z garda niedwiedzia, dobry wzrok miao zapewni poknicie renicy tego zwierzcia. Rwnie chorob i jej wyleczenie warunkoway odpowiednie praktyki skierowane ku konkretnemu bstwu. Nanajowie uwaali bowiem, e czowiek sam z siebie nie moe chorowa, a wszelkie zmiany w organizmie s spowodowane dziaalnoci rnych zwierzt lub, z drugiej strony, zoo- i antropomorficznych duchw. Nanajowie wierzyli te w istnienie zych duchw, ktre mogy tylko zaszkodzi czowiekowi i z ktrymi trzeba byo walczy. Byy to sekka i busseu. Pierwszy to may, wstrtny potwr. Widziano w nim nikczemnego rozpustnika, ktry przeladowa kobiety. Drugiego uwaano rwnie za skrajnie okrutnego, czasem nawet ludojada, wierzono, e gryzie koci trupw w grobach. Busseu mieli by duchami samobjcw. Wedug wierze, ci ludzie nie dostawali si do wiata zmarych i po mierci trwali w zawieszeniu, nie majc swego miejsca i niepokojc ywych. Podobnie jak w wielu kulturach animistycznych, rwnie wrd Nanajw gwn rol odgrywa szaman nazywany przez Goldw siaman. Jest to sowo wywodzce si z kultury ludw tunguskich. Czasownik sa, od ktrego pochodzi, odpowiada polskiemu terminowi znachor lub wiedma. Szaman8 by lekarzem, ktry pomaga w diagnozowaniu chorb, wskazywaniu bstwa, do ktrego naleao si zwrci z modlitw bagaln, zna si take na zioolecznictwie. By cznikiem midzy wiatem zmarych i ywych, odprowadza zmarych do zawiatw. Szczegln rol odgrywa w przypadku zaginicia lub zniknicia czonka spoecznoci nanajskiej. Wspziomkowie strugali wtedy figur, bdc uosobieniem zaginionego, odprawiano mu pogrzeb, a szaman, odprowadzajc zmarego, dowiadywa si, co tak naprawd si z nim stao. By on take jedyn osob, ktra moga walczy ze zymi duchami sakka i busseu. Szczegln rol w kulturze Nanajw odgrywa, i wci odgrywa, tygrys syberyjski9, uosobienie dzikoci, potgi, grozy i niebezpieczestwa. Nanajowie wytworzyli z nim niesamowit relacj szacunek. Polega to na tym, e np. na amuletach nie robi w figurce tygrysa otworu, mimo e wszystkie inne postacie s nawleczone. Tygrys (Amba) by absolutn witoci, ktrej nie mona byo skrzywdzi. Zabicie tygrysa oznaczao kopoty, nieszczcie. Obecnie, z po8 9

Ibidem, s. 161188. http://oto.blox.pl/html/1310721,262146,21.html?167057.

171

pulacji obliczanej na okoo 50010 sztuk, w Ussurii yje okoo 300 tych zwierzt. W 1948 r. tygrysa syberyjskiego zaliczono do gatunkw chronionych, a jedn z funkcji szeciu zaoonych w regionie rezerwatw jest obserwacja i ochrona tych wielkich kotw. W cigu wiekw Nanajowie wypracowali system stosunkw spoecznych, gospodarczych, kultur i wierzenia, ktre niewtpliwie tworz unikatow, swoist cao. Niemniej jednak blisko dwch rywalizujcych o terytoria nadamurskie pastw oraz odmienny rodzaj kultury zarwno cywilizacji chiskiej, jak i rosyjskiej przyczyniy si do znieksztacenia pierwotnych cech charakterystycznych dla omawianej spoecznoci. Przynaleno terytoriw Nanajw do dwch rnych pastw jest wynikiem relacji midzypastwowych, ksztatujcych si w cigu wiekw midzy Rosj i Chinami, oraz rywalizacja o tereny przygraniczne. Po zdobyciu tych terenw przez Kozakw w latach 40. XVII w. i podpisaniu traktatu nerczyskiego w 1689 r., ktry oddawa tereny nad Amurem w rce Chiczykw, Nanajowie w gruncie rzeczy nie byli przedmiotem wikszego zainteresowania ani Rosjan, ani Chiczykw. Znajdujc si na terytorium chiskim, zmuszeni zostali jedynie do pacenia podatkw cesarzowi. Sytuacja zmienia si w 1858 r., kiedy Rosja odzyskaa wpywy w tej czci Syberii i rozpocza procesy kolonizacyjne. Tereny nadamurskie zostay zasiedlone przez Kozakw, ktrzy administrowali tym terytorium. Rozwin si tu przemys rybny. Zmiany owe pocigny jednak za sob odejcie od pierwotnego sposobu ycia Nanajw: zaczli ujeda konie, uprawia zboe. Podjto te pierwsze prby walki z analfabetyzmem wrd tych spoecznoci. Po stronie rosyjskiej znaczcy wpyw na ycie i kultur Nanajw wywoaa rewolucja bolszewicka. Zaborcza polityka Rosji carskiej brak zrozumienia dla odmiennej kultury i sposobu ycia zniechca Nanajw do przyjcia prawosawia i posyania dzieci do szk. Mimo e w XIX w. Goldowie z rozkazu cara zostali wczeni do spoecznoci prawosawnej i zmuszeni do przyjcia chrztu, dugo zachowywali pierwotne wierzenia, ktre lepiej ni jurysdykcja pastwowa i kocielna odzwierciedlay ycie w zgodzie z natur i rwno wszystkich ludzi. Bolszewicy w trakcie wojny domowej 19171921 wykorzystywali mniejszoci narodowe jako zwolennikw swoich rewolucyjnych akcji i rodka lokalnej walki z biaymi dlatego przyzwalali na kultywowanie starych obyczajw i wierze. Po ostatecznym przejciu wadzy zmienili sposb postpowania: stosujc propagand, rozpoczli walk z tradycj i kultur. Dyli do stworzenia spoeczestwa ateistycznego, starali si zakorzeni w umysach narodw ideologi podporzdkowania wadzy i wyszoci komunizmu.
10

http://www.rp.pl/artykul/322383,328446_tygrysy_syberyjskie_zagrozone.html.

172

Podobnie jak w caym ZSRR, rwnie w Kraju Chabarowskim stworzono kochozy. Przyczyniay si one do rozwoju podstawowych gazi gospodarki na tym terytorium: rybowstwa, rolnictwa i mylistwa. Wprowadzenie nowych urzdze, intensyfikacja pooww oraz stworzenie zakadw pracujcych okrgy rok zaburzyo kalendarz Nanajw. Nowe metody uprawy ziemi, wprowadzenie maszyn rolniczych, nowe narzdzia do polowania umoliwiy uniezalenienie si od przyrody, pr roku, zwikszenie plonw. Z drugiej strony nie mona zapomina o wyniszczajcej polityce bolszewikw, kontyngentach ywnoci, brutalnym zaborze mienia, ktre nie pozwalay na efektywne gospodarowanie terenem i doprowadziy do spadku pogowia i pauperyzacji wikszoci tutejszej elity gospodarczej. Zaprowadzenie europejskiego stylu ycia wrd ludw Dalekiego Wschodu przyczynio si do awansu spoecznego Nanajw. Obowizek szkolny, nauka czytania i pisania daway szanse na zdobycie wyszego wyksztacenia, co Hezhen przychodzio do atwo; do dzi s jedn z najlepiej wyksztaconych mniejszoci narodowych. Pracujc w zakadach przemysowych, wyjedajc do miast, podnosili rwnie poziom ycia. Zamiast mieszkania w ziemiankach, zasiedlali blokowiska, sanie z psim zaprzgiem zastpowali samochodami, a konie zamieniali na traktory. Zmieni si take ich sposb ubierania si. Wszystkie te zmiany zewntrzne nie pozostay bez wpywu na ycie duchowe Nanajw. Szamani przestali odgrywa wan rol w ich yciu. Zostali skutecznie zastpieni przez lekarzy czy nauczycieli. Propagowany przez komunistw ateizm wpyn rwnie na pierwotne animistyczne pojmowanie wiata i przyczyni si do eksmisji bstw z ich dotychczasowych siedlisk. W ZSRR powoano Instytut Narodw Wschodu, ktry mia ogromny wpyw na zmniejszenie analfabetyzmu wrd Nanajw. Jak wiele innych jzykw, rwnie nanajski doczeka si opracowania swojej gramatyki i wasnego alfabetu, opartego na cyrylicy. Na jzyk nanajski przetumaczono dziea klasykw marksizmu-leninizmu, a take twrczo Puszkina, Kryowa, Turgieniewa, Tostoja, Gorkiego i innych. Dziaania te jednak jedynie przyczyniy si do rozwoju propagandy i indoktrynacji ludnoci. Ciosem w serce zadanym nanajskiej kulturze byo zastpienie tradycji opowiadania bajek przez opowieci o historycznych wydarzeniach, zazwyczaj zwizanych z rozwojem komunizmu. I tak mity o pocztkach rodw nanajskich, o maestwach niedwiedzi czy tygrysw z Nanajami zastpiono historyjkami z ycia Stalina czy Lenina. Ostatecznym rozliczeniem ze starymi obyczajami Nanajw byy wystpienia ich kobiet, ktre wrd szerszego, take mskiego audytorium pieway narodowe pieni.

173

Obecny system prawny Federacji Rosyjskiej zezwala ustawodawcom regionalnym na pewn dowolno w ksztatowaniu i rozwoju praw mniejszoci narodowych i etnicznych. Kraj Chabarowski, ktrego mieszkacami s Nanajowie, prowadzi do przychyln i liberaln polityk w stosunku do mniejszoci narodowych, dziki czemu np. Nanajowie i Ulicze, stanowicy najwiksze skupiska mniejszoci, yj w rejonach administracyjnych, ktre swoje nazwy wziy od nazw tych spoecznoci. Co wicej, narody te maj zagwarantowane prawa rozwoju, kultywowania tradycji, udziau w yciu politycznym kraju. Prawodawstwo dotyczce obrony praw rdzennej ludnoci w Kraju Chabarowskiem wyranie wyprzedza prace na poziomie federalnym. Prawo o wsplnocie rdzennych mniejszoci narodowych Pnocy zostao przyjte w 1996 r., 4 lata przed pojawieniem si analogicznego prawa federalnego. Tego typu przykadw mona by znale wicej, administracja prowincji w cigu ostatnich kilku lat przyja 18 rnych uchwa i polece, ukierunkowanych na obron praw rdzennych narodw, w sprawie wykorzystania rodkw naturalnych, pracy ludnoci, wyksztacenia, ochrony zdrowia i innych. Nie naley jednak sdzi, e wszystkie problemy mniejszoci narodowych zostay w ten sposb rozwizane. Wiele okrgowych aktw ustawodawczych, cho ma podstaw prawn, jest trudne do realizacji w praktyce. W zwizku z aktywn odnow rosyjskiego prawodawstwa, ostatnimi czasy wiele aktw prawnych stracio moc i wymaga nowelizacji. Niektre z nich nie mog rwnie zosta zrealizowane ze wzgldu na brak rodkw finansowych. Problemem pozostaje natomiast stosunek ludnoci, ktra w cigu lat ulega wynarodowieniu i nauczya si konsumpcyjnego stylu ycia, zapominajc o starej tradycji i kulturze. Ze wzgldu na obowizek nauki jzyka rosyjskiego niewielu Nanajw posuguje si jzykiem narodowym, legendy i bajki nie odgrywaj ju tak wanej roli w ich kulturze. Wrd Hezhen nie ma ju szamanw i bajw, ludzie ubieraj si w dresy Adidasa, a w ofierze bstwom skadaj wdk i papierosy11. W Chinach Nanajowie s jedn z 56 grup etnicznych, wystpujc pod nazw Hezhe. Podczas istnienia pastwa Mandukuo byli praktycznie zniszczeni w Chinach przez Japoczykw i z 12 000 w XVIII w., 1200 w 1930 r., w 1945 r. byo ich jedynie okoo 300. Niemniej jednak w ChRL udao si odnowi kultur i zwikszy liczebno Nanajw, ktrych stopniowo przybywao, tak, by za czasw Deng Xiaopinga zwikszy swoj liczebno ponad trzykrotnie (z 1476 w 1982 r. do 4245 w 1990 r.) Na podstawie spisu z 2007 r. szacuje si, e w ChRL mieszka obecnie 4640 Nanajw.
11

The Nanai People of the Amur River, http://www.passportmagazine.ru/article/1571/.

174

Chiscy Nanajowie12 mwi dialektem Hezhen. Wielu z nich take pamita swoj piewan literatur zwan Yimakan. Dialekt nie ma, jak w FR, swojego systemu pisma, niemniej jednak Nanajowie zazwyczaj pisz po chisku; 84% z nich mwi w drugim jzyku, putonghua. S oni take jedn z najlepiej wyksztaconych grup etnicznych. Okoo 38% Nanajw ma wysze wyksztacenie, jedynie 199 jest analfabetami. Rwnie polityka ChRL13 wobec mniejszoci narodowych sprzyja rozwojowi kultury i pielgnowaniu tradycji. Pocztkowo zaleaa ona od polityki ZSRR wobec mniejszoci. Dlatego m.in. powstay w Chinach Regionalne Autonomie dla Mniejszoci Etnicznych. Do roku 1957 chiska polityka wobec mniejszoci bya warunkowana leninowsk teori o rwnoci narodw. Zmiana tych relacji nastpia w latach 50. XX w. i do 1978 r. charakteryzowaa si maoistowskim radykalizmem, podczas ktrego dania wobec autonomii etnicznych byy potpiane. Polityka Wielkiego Skoku i Rewolucji Kulturalnej miaa zunifikowa wszelkie rnice midzy grupami etnicznymi i stworzy nowe chiskie spoeczestwo, z jednolitym jzykiem i kultur. Wraz z polityk liberalizacji gospodarki po mierci Mao Zedonga, rwnie mniejszoci etniczne zyskiway coraz wiksze prawa. Zapewniono pierwsze prawa rwnoci wszystkich grup etnicznych i wprowadzono przywileje dla mniejszoci. W 2000 r. podpisano zachodni program rozwoju, a w 2005 r. program kwitncych granic i yjcych w dobrobycie ludzi, ktre pozwalay mniejszociom uzyska fundusze pastwowe na zasadnicze budowy, przyczyniajce si do wzrostu gospodarczego zamieszkiwanych przez nie terytoriw. Obecnie najwikszym dobrodziejstwem dla mniejszoci etnicznych w ChRL jest wyjcie spod prawa polityki jednego dziecka. Nanajowie nale do grupy najbardziej uprzywilejowanych, ktrzy mog posiada a troje dzieci. Ciesz si te specjalnymi wzgldami podczas przyjmowania do szk. Niemniej jednak, podobnie jak w Rosji, radykalna polityka unifikacji kultury oraz zasmakowanie konsumpcyjnego stylu ycia zniechcio i nadal zniechca mniejszoci, w tym Nanajw, do powrotu do korzeni. Wygodniej jest im mie jedno dziecko, ktremu mog zapewni wysoki poziom wyksztacenia czy dostatnie ycie, nawet kosztem zmniejszenia liczebnoci grupy. W mniejszym stopniu udao si chiskim komunistom uspoecznienie Nanajw, dziki czemu zachowali wicej ze swoich tradycyjnych wierze i stylu ycia. Nanajowie, tak bardzo poddani wpywom cywilizacji chiskiej i rosyjskiej, ze spoeczestwa plemiennego przeksztacili si we wspczesn, prnie rozwijajc si, korzystajc z dobrodziejstw postpu technologicznego i globaliza12 13

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12285646. Lai Hongyi, op. cit.

175

cji nacj. Zanieczyszczenie Amuru, i wynikajce z tego zmniejszenie si liczby ryb, oraz zmniejszenie pogowia zwierzyny lenej uniemoliwia kontynuowanie tradycji owieckich i rybackich. Wszystko to sprzyja przewartociowaniu, jakie dokonuje si wrd wspczesnych Hezhen. Polityka konsumpcjonizmu, jaka wystpuje po obu stronach granicy, przyczynia si take do amerykanizacji Nanajw, ktrzy chtnie korzystaj z dobrodziejstw postpu technicznego, porzucili wiar w animistyczne bstwa i prowadz styl ycia bliszy amerykasko-europejskiemu krgowi kulturowemu. Wygoda wspczesnego ycia sprawia, e Nanajowie niechtnie wracaj do tradycyjnych instytucji i mechanizmw ycia. Lata walki z tradycj, zarwno w Rosji Radzieckiej, jak i w ChRL, odniosy na tyle duy sukces, e teraz trudno jest zachci Nanajw do powrotu do dawnego stylu ycia. Naley jednak zauway, e jest to trend charakterystyczny nie tylko dla mniejszoci nanajskiej, ale dla wszelkich mniejszoci narodowych czy etnicznych, bdcy cen, jak pacimy za komercjalizacj wiata i ycie w globalnej wiosce, rzdzonej przez amerykasko-europejski krg kulturowy. I cho antropolodzy, jzykoznawcy, organizacje rzdowe i pozarzdowe staraj si zachowa jak najwicej z pierwotnej kultury Nanajw, chcc uczyni z nich atrakcj turystyczn i reklam dla regionu, nie moemy zapomina, e kultura, jzyk, sposb ycia ulegaj ewolucji i powinnimy pozwoli im wybra, w jakim kierunku chc poprowadzi te zmiany, bez narzucania naszej woli.

KULtURA

Szymon Bursewicz Uniwersytet Szczeciski

MANDURIA I SYBERIA W PIMIENNICtWIE KONStANtEGO SYMONOLEWICZA

Konstanty Symonolewicz urodzi si 22 padziernika 1884 r. w Mizynwce w powiecie zwinogrdzkim, w rodzinie Jzefa i ucji z Brodowiczw. W roku 1908 ukoczy studia na Uniwersytecie Petersburskim sekcje chisko-mongolska i sanskrycko-chiska. W latach 19081911 pracowa w stoecznym Ermitau, gdzie zajmowa si m.in. numizmatyk. Nastpnie wyruszy do stolicy Chin, by obj tam stanowisko attach poselstwa rosyjskiego. W tym samym roku zosta przeniesiony do Cycykaru nad Nunjiangiem stolicy pooonej przy granicy rosyjskiej prowincji Mandurii. W 1920 r. Symonolewicz przeszed do polskiej suby dyplomatycznej i przebywa w Chinach, a konkretnie w Harbinie, do roku 1930. Oprcz prowadzenia dziaalnoci zawodowej, starczyo mu czasu i chci na dziaalno spoeczn na rzecz licznej wwczas w tej czci Chin spoecznoci polskiej. Uczy historii i jzyka polskiego w polskim gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza. Jednym z jego uczniw by pniejszy pisarz Teodor Parnicki. Od roku 1930 Symonolewicz pracowa krtko w poselstwie w Moskwie, a nastpnie kierowa konsulatem w Misku Litewskim. Trzy lata pniej przeszed w stan spoczynku i osiad w Warszawie. Za swoje dokonania zosta odznaczony Krzyem Zasugi. Polski dyplomata wykada w Instytucie Studiw Handlowych i Orientalistycznych, a ponadto uprawia intensywn dziaalno pisarsk. Opublikowa dwie ksiki: Mirae mandurskie (Warszawa 1932) i Moi Chiczycy. 18 lat w Chinach (Warszawa 1938), a take zamieszcza liczne artykuy w: Przegldzie Powszechnym, Bellonie, Sybiraku, Drodze, Przegldzie Wspczesnym, Przegldzie Politycznym1. Udziela si rwnie w wydawnictwach encyklopedycznych2.
1 Czy wiesz kto to jest?, red. S. oza, Warszawa 1938, s. 710; S. Zieliski, May sownik pionierw kolonialnych i morskich, Warszawa 1933, s. 1920; T. Parnicki, Mj nauczyciel, Nurt 1974, nr 4, s. 15. Oprcz tematyki dalekowschodniej zajmowa si te literatur pikn w Rosji Sowieckiej, Przegld Powszechny 1933, t. 198, nr 592 (luty), s. 2449. 2 Haso: Chiny. Historia i sprawy polityczne [w:] Encyklopedia nauk politycznych, t. I, Warszawa 1936, s. 649655; haso: Kolonia polska w Chinach [w:] Polska i Polacy w cywilizacjach wiata. Sownik

180

Po II wojnie wiatowej, ktr Symonolewicz spdzi w stolicy, a po upadku powstania warszawskiego w Stalagu XI A w Ziegenhain w Hesji, od maja 1946 r. pracowa w wydziale wizowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych, za w latach 19481949 by charge daffairs ambasady Polski Ludowej w wczesnej stolicy Republiki Chiskiej w Nankinie. Zosta stamtd odwoany w zwizku ze zwycistwem komunistw w wojnie domowej. Nastpnie przeniesiono go na emerytur. Zmar w Poczynie Zdroju 5 lutego 1952 r. i tam te zosta pochowany3. Syberia, a zwaszcza ssiadujca z ni Manduria odegray wan rol w historii. Rosjanie ostatecznie umocnili si na terytoriach nadamurskich w pocztkach pierwszej poowy XIX w. Dalsza ekspansja Cesarstwa Rosyjskiego kierowaa si na poudnie, w stron Mandurii i Korei. Jednym z czynnikw umoliwiajcym te dziaania bya Kolej Transsyberyjska, budowana od 1891 r., ktra wioda z Moskwy do Wadywostoku. Kilka lat pniej Rosja skonia wadze Chin do zgody na wybudowanie Kolei Wschodniochiskiej, majcej prowadzi przez Manduri do Wadywostoku, nastpnie powstao odgazienie do Port Artur. Celem Rosji bya dalsza ekspansja w kierunku Korei. Kolej bya zarzdzana wsplnie przez oba pastwa. Po klsce Rosji w wojnie z Japoni poudniowa cz terytorium Mandurii, wraz ze znajdujcym si tam odgazieniem kolei, przesza pod kontrol Japonii. W roku 1929 wybuch chisko-sowiecki konflikt o kolej. Po walkach Chiny byy zmuszone ustpi i przywrci status quo ante. Efektem klski Chin w wojnie z Japoni w 1931 r. byo powstanie Cesarstwa Mandukuo. Konflikt japosko-chiski rozgorza ponownie latem 1937 r. i by to, jak sdz, pocztek II wojny wiatowej, cho wwczas z perspektywy Europy tego nie dostrzegano. Armia japoska, jako nowoczeniejsza i lepiej zorganizowana, uzyskaa przewag, okupujc znaczne poacie terytorium Chin. Z mniejsz lub wiksz intensywnoci, zalenie od sytuacji na innych frontach, walki trway do 1945 r. W tym samym roku, w sierpniu, Armia Czerwona wkroczya do Cesarstwa Mandukuo i pokonaa zarwno jego armi, jak i oddziay japoskie. Terytorium to powrcio pod wadz Chin. W 1949 r. komunici pod przywdztwem Mao Tse-tunga zwyciyli w wojnie domowej i opanowali kontynentaln cz terytorium Chin. Tematami, ktrym Symonolewicz powici wikszo swoich tekstw, byy: permanentna wojna domowa w Chinach i dwie wojny chisko-japoskie. Toczyy si one na terytorium Mandurii i innych chiskich prowincji. Tym, co
encyklopedyczny, t. I, z. 3, Warszawa 1939, s. 231232; haso: Kolonia polska w Mandurii [w:] Polska i Polacy, t. I, z. 3, s. 225226. 3 K. Symonolewicz-Symmons, Polonia w Harbinie, Przegld Polonijny 1978, z. 2, s. 110; informacja syna, Konstantego Symonolewicza-Symmonsa.

181

czy ten obszar, jest styk interesw Rosji/ZSRS, Chin i Japonii. S to te obszary pooone nad Oceanem Spokojnym, ktrych peryferyjne pooenie zmieniao si w szybkim tempie i ktre rwnie szybko zyskiway na znaczeniu. W latach, na ktre przypada dziaalno dyplomatyczna i pisarska Symonolewicza, najwaniejszym czynnikiem w opisywanym regionie bya ekspansja Cesarstwa Japonii, pastwa, ktre do polityki wiatowej wkroczyo niedawno i miao ogromne aspiracje stania si potg na Dalekim Wschodzie i nad Pacyfikiem. Pierwszy artyku polskiego dyplomaty Przeklestwo Smoka ukaza si w roku 1927 (czyli jeszcze w czasach suby dyplomatycznej autora w Chinach) w Przegldzie Wspczesnym. Przedstawione w nim zostay burzliwe i nieznane szerszemu gronu w Polsce dzieje Chin, w tym Mandurii. Gwn uwag autor skupi na okresie po obaleniu monarchii, charakteryzujcym si nieustajcym zamtem4. W Przegldzie Politycznym w roku 1932 Symonolewicz zamieci tekst Kwestia mandurska na tle polityki i gospodarki wiatowej. Stwierdza w nim, e Zwizek Sowiecki jest obecnie zbyt saby, by przeciwstawi si na Dalekim Wschodzie Japonii, ale jest to jego naturalny obszar ekspansji i bdzie stara si szkodzi interesom japoskim na obszarze Mandukuo. Drugim antagonist Kraju Kwitncej Wini miay by Stany Zjednoczone, ywotnie zainteresowane kwestiami Oceanu Spokojnego i Chin, jako obszarw swojej ekspansji gospodarczej5. Pierwsz ksik Symonolewicza byy wspomniane Mirae mandurskie, w ktrych autor przedstawi specyfik tej chiskiej krainy, zarys jej historii oraz zwizki z Syberi. Zaznaczy we wstpie, e jest to pierwsza polska publikacja powicona tej tematyce. Poniewa nie byo literatury, opar si na dugoletnich studiach osobistych oraz na wraeniach z pobytu w tym kraju. Prac podzieli na dwie czci. W pierwszej przedstawi Chiczykw i Manduri, a w drugiej dziaalno cudzoziemcw w tym regionie6. Nastpnie Symonolewicz scharakteryzowa Manduri pod wzgldem gospodarczym i ludnociowym trwaa wanie chiska kolonizacja. Podkreli fatalny stan administracji, a jednoczenie zwrci uwag na drzemicy w tej krainie potencja. Z niewtpliwym talentem literackim odmalowa los chiskiego rolnika zagospodarowujcego pustki pnocy7.
4 K. Symonolewicz, Przeklestwo Smoka. Szkic historyczny na marginesie ostatnich wypadkw w Chinach, cz. 1, Przegld Wspczesny 1927, nr 65, s. 470486; cz. II, Przegld Wspczesny 1927, nr 66, s. 125132. 5 Idem, Kwestia mandurska na tle polityki i gospodarki wiatowej, Przegld Polityczny 1932, t. XVII, z. 4, s. 6167. 6 Idem, Mirae mandurskie, Warszawa 1932, s. 79. 7 Ibidem, s. 1731.

182

W nastpnych rozdziaach autor cofn si w czasie i opisa Mandurw oraz ich kultur, a take histori stosunkw Chin z mieszkajcymi na pnoc od granic tego pastwa plemionami. Nakreli ponadto ich dzieje za panowania dynastii mongolskiej i mandurskiej8. Opisa take istotne zjawisko spoeczne, jakim by bandytyzm hunhuzw, charakterystyczny dla wczesnej Mandurii, ale istniejcy wczeniej i bardzo trudny do zwalczenia9. Autor przybliy czytelnikom kwestie dotyczce religii i religijnoci Chiczykw. Pokrtce scharakteryzowa taoizm, konfucjanizm i buddyzm10. Piszc o dziejach Mandurii w bliszym sobie okresie, oprcz informacji politycznych (system rzdw marszaka Dan Dzo lina i jego syna Dan Siue lana), zawar liczne obrazki obyczajowe, zwizane z takimi sprawami, jak kuchnia, kalendarz czy wita11. Cz drug Miray mandurskich Symonolewicz rozpocz od spraw dotyczcych budowy i funkcjonowania kolei wschodniochiskiej, w tym roli Polakw, m.in. synnego budowniczego mostw in. Stanisawa Kierbedzia. Szczegowo opisa stolic Mandurii Harbin. Zaj si take kwesti ekspansji Japonii, ukazujc jej przyczyny. Japoczycy, podobnie jak inni cudzoziemcy cieszcy si w Chinach immunitetem, postrzegani byli przez ludno jako panoszcy si natrci i przyjmowani z niechci12. Spor cz ksiki zajmuj sprawy polskie, znane autorowi w sporej czci z autopsji. Niezwykle szczegowo opisa dziaalno kulturow i owiatow spoecznoci polskiej, skupionej wzdu trasy kolei, z gwnym orodkiem w Harbinie. Autor podkreli znaczenie tych dziaa dla podtrzymywania i odbudowywania polskoci, na co ogromny wpyw miay kwestie wyznaniowe, gdy nawet mocno zrusyfikowane osoby pozostaway katolikami. Spore zmiany przyniosa tu I wojna wiatowa, a potem rewolucja i wojna domowa w Rosji. Do Mandurii napynli liczni uchodcy, pojawiy si polskie organizacje polityczne, o rnych orientacjach, i oddziay wojskowe. Po zakoczeniu walk rozpocza si repatriacja do Polski, ktra obja przede wszystkim, nie liczc wojskowych, ludzi bogatszych i zaangaowanych spoecznie. Powrt pozostaych utrudniay wysokie koszty podry morskiej i brak zgody Sowietw na przejazd ldem. Kopoty finansowe odbiy si te na dziaalnoci organizacji spoecznych i szk, dwch podstawowych i gimnazjum. Doczyo do tego niechtne stanowisko wadz chiskich. Od roku 1926, dziki dziaalnoci delegata penoIbidem, s. 3252. Ibidem, s. 5363. 10 Ibidem, s. 6485. 11 Ibidem, s. 86168. 12 Ibidem, s. 169249.
8 9

183

mocnego Rzeczypospolitej w Pekinie Pindorowa oraz przy wsparciu finansowym pastwa i osb prywatnych, sytuacja ulega znacznej poprawie. W chwili gdy Symonolewicz pisa ksik, czyli latem 1930 r., w Mandurii mieszkao do 2500 Polakw. Na zakoczenie autor stwierdzi, e nie naley ani przecenia, ani niedocenia znaczenia polskiej kolonii w Mandurii dla kontaktw gospodarczych z Dalekim Wschodem. Ostatni rozdzia powici opisowi liczcej 5770 km2 koncesji lenej nalecej do Wadysawa Kowalskiego. Co warte odnotowania, jako znawca spraw chiskich, dostrzeg niepewn przyszo tego przedsibiorstwa i moliwo jego przejcia przez pastwo chiskie13. W epilogu natomiast przewidywa, e przyszo Mandurii zaley od wyniku starcia pomidzy Chinami, Japoni i Rosj. Autor stawia, cho nie jednoznacznie, na Chiny, ktrym zwycistwo mia zapewni napyw ludnoci14. Bardzo obszerny, dwuczciowy artyku Symonolewicza Wojna domowa w Chinach dorobek rewolucji 1911 roku ukaza si w Bellonie w 1933 r. Autor szczegowo przedstawi w nim uczestnikw konfliktu, podkrelajc znaczenie ambicji poszczeglnych wodzw przeciwstawiajcych si tendencjom centralizacyjnym. Opisa dziaania zbrojne i posunicia polityczne, uwypuklajc znaczenie dziaa Japonii, ktra dya do rozszerzenia wasnych posiadoci kosztem Chin. Ze wzgldu na profil czasopisma wiele miejsca powici kwestiom wojskowym: taktyce, strategii oraz szczegowym opisom przebiegu walk. W konkluzji podkreli, e wojna potrwa jeszcze dugo15. Cenne informacje zawiera tekst z tego samego roku zatytuowany Powstanie pastwa Mandou-go. Autor zacz od stwierdzenia, e po wojnie wiatowej pojawi si nowy czynnik w polityce opinia midzynarodowa, co spowodowao zmiany w sposobie uprawiania polityki i rozwizywaniu konfliktw. Japonia za nie liczy si z t zmian. Publicysta powtpiewa w argumentacj twrcw Cesarstwa Mandukuo. Aby opinia midzynarodowa, w tym polska, moga sobie wyrobi zdanie na ten temat, musi pozna fakty uwaa. Przedstawi zatem dawne dzieje Mandurii i okolicznych krain, a take opisa agresj na Chiny na przeomie XIX i XX w., a ponadto rol Rosji, ufn w swoj potg, prowokujc wojn z Japoni oraz jej przebieg. Nastpnie zaj si kwesti separatyzmu mandurskiego. Udowadnia, e Kuomintang jednak jednoczy pastwo, a Manduria zadowala si autonomi, co niepokoi Japoni, widzc w tym zagroenie dla wasnych mocarstwowych ambicji. Przedstawi te konflikt sowiecko-chiski o kolej.
Ibidem, s. 250286. Ibidem, s. 287. 15 Idem, Wojna domowa w Chinach dorobek rewolucji 1911 roku, cz. 1, Bellona 1933, t. XLI, z. 2, s. 340357; cz. II, Bellona 1933, t. XLI, z. 3, s. 517537.
13 14

184

Dziaania japoskie w Mandurii to efekt zaniepokojenia moliwoci umocnienia si zjednoczonych Chin pisa Symonolewicz. Znaleziono pretekst do wojny. Ludno chiska w Mandurii przyja wrogo utworzenie cesarstwa. Oczywiste jest, e niepodlego bdzie fikcj dodawa. Wzrost potgi Japonii zagraa innym pastwom wok Pacyfiku i ich interesom w Chinach, wic si temu przeciwstawi. Dziaania Japoczykw wskazuj, e skieruj oni ekspansj na tereny mongolskie16. W tym samym roku w miesiczniku Droga ukaza si kolejny artyku dyplomaty pt. Wze gordyjski na Dalekim Wschodzie. Zawiera on interesujce spojrzenie na kwesti chisk porwnanie tego pastwa do XIX-wiecznych Bakanw. Natomiast Manduria, Mongolia, Turkiestan i Tybet okrelone zostay mianem kolonii. Autor stwierdzi, e napr Japonii i Rosji/ZSRS powoduje cofanie si Chiczykw za Wielki Mur. Odnoszc si do powstania Cesarstwa Mandukuo, stwierdzi, e ludno pogodzia si z jego istnieniem, bo pragnie spokoju, a antyjaposka partyzantka kojarzy si jej gownie z upiestwami. Tekst zakoczy prognoz, e albo Japonia zdoa zdezintegrowa Chiny nie szkodzc interesom gospodarczym pastw trzecich, albo te si zjednocz, w rezultacie czego na Dalekim Wschodzie wybuchnie wielka wojna17. Artyku Syberia Ziemia Obiecana dla przyszych pokole jest recenzj ksiki Wadysawa Komorowskiego Syberia jako czynnik gospodarstwa wiatowego18. Symonolewicz zwraca tu uwag na uzasadnienia ekspansjonistycznej polityki Japonii, Woch i Niemiec, czyli przeludnienie i brak surowcw. Syberia to ogromny, zasobny w surowce obszar. W przyszoci w zwizku ze swym separatyzmem moe albo uzyska autonomi, albo zostanie przyczona do Japonii lub Chin, jeli pastwa te wzrosn w si. By moe z czasem prognozowa autor wadze sowieckie, gdy zagodniej konflikty polityczne, zaproponuj pastwom europejskim lub USA udzia w zagospodarowaniu Syberii i inwestowanie na tych terenach, gdy wzgldy gospodarcze przewa nad ideologicznymi. Autor, w lad za Komorowskim, zwraca uwag na bardzo sabe zaludnienie Syberii, przy jednoczesnym zagroeniu przez ras t, i na udane prby kolonizacji terytoriw arktycznych prze Sowietw. Musi wic tam nastpi osadnictwo biaych, a tamtejszy klimat jest dla nich bardziej sprzyjajcy ni w Afryce. Symonolewicz chwali ksik jako bezstronn na tle wikszoci wczesnych publikacji o Syberii, ktrych zreszt byo mao. W zakoczeniu stwierdza, e
Idem, Powstanie pastwa Mandou-go, Przegld Powszechny 1933, t. 198, nr 592 (kwiecie), s. 2449. Idem, Wze gordyjski na Dalekim Wschodzie, Droga 1933, nr 5, s. 401416. 18 W. Komorowski, Syberia jako czynnik gospodarstwa wiatowego, Warszawa 1936.
16 17

185

Syberia jako symbol polskiego mczestwa odesza ju do historii, a jej miejsce zajmuje olbrzymi teren ekspansji gospodarczej19. Nie sposb odmwi trafnoci przedstawianym tu pogldom zarwno w kwestiach gospodarczych, jak i zagroe politycznych, ktre wyranie widoczne stay si w naszych czasach. W artykule z padziernika 1937 r. Problem Dalekiego Wschodu Symonolewicz opisa polityczne aspekty rozpocztej latem wojny chisko-japoskiej. Wrd elit japoskich toczyy si spory o kierunki dalszej ekspansji na ldzie azjatyckim. Naprzeciw siebie stawali postulujcy mniej radykalne postpowanie cywile, optujcy za rodkami dyplomatycznymi, i zwracajcy uwag na pomyln koniunktur oraz prcy do dziaa zbrojnych wojskowi. Dziaania agresorw sprzyjay budzeniu si nowoczesnego ducha narodowego i patriotyzmu Chiczykw. Pakt z ZSRS, ktry liczc na to, e Japonia ugrznie w Chinach i przestanie im zagraa, na niewielk skal wspiera wojskowo Chiny, poprawi pooenie tego pastwa. Na realn pomoc innych krajw nie mog one liczy przekonywa autor. Wielka Brytania, z powodu sytuacji w Europie, zachowuje si biernie. Stany Zjednoczone prowadz polityk izolacjonizmu. Oba te pastwa poniosy bardzo due straty ekonomiczne w wyniku wojny dodawa. Japoczykom podbj Chin nie szed tak gadko, jak mniemali przystpujc do dziaa wojennych. Opr armii chiskiej by nadspodziewanie silny. Autor podkrela, e wielka i duga wojna to dla izolowanej na arenie midzynarodowej Japonii ruina ze wzgldu na jej sabo ekonomiczn. Ponadto na korzy Chiny przemawiao to, e miay one ogromne rezerwy ludzkie, surowce i zapewnione kredyty midzynarodowe. Przewidywane przez emerytowanego dyplomat konsekwencje wojny brzmiay nastpujco: Zwycistwo Japonii oznacza jej dominacj w Azji Wschodniej i usunicie wpyww innych pastw; Zwycistwo Chin to koniec uprzywilejowanej pozycji pastw europejskich i USA oraz wzmocnienie pozycji Zwizku Sowieckiego, pozbawionego japoskiego zagroenia, i zwikszenie si jego wpyww, co skconej i zbankrutowanej Europie moe bardzo zaszkodzi. Powinno jej te zalee na remisowym zakoczeniu konfliktu, ktre pozwoli zachowa dotychczasow sytuacj wzgldnej rwnowagi20. Symonolewicz powrci do tego tematu po kilku miesicach, w artykule Wojna japosko-chiska. Rozpocz go od opisu wydarze wojennych, pocztkowych sukcesw Japoczykw, ktrzy planowali nie podbj, ale narzucenie Chiczykom ulegego rzdu; podjli tak prb w okupowanym Pekinie. Po pewnym
19 20

K. Symonolewicz, Syberia Ziemia Obiecana dla przyszych pokole, Sybirak 1936, nr 2, s. 3639. Idem, Problem Dalekiego Wschodu, Przegld Powszechny 1937, t. 216, nr 10 (padziernik), s. 6678.

186

czasie atakujcy zostali zaskoczeni oporem Chiczykw. Poniewa Japoczycy odcili ich od morza, wzroso znaczenie pocze ldowych z Birm, ZSRS i Indochinami Francuskimi. Wojny oficjalnie nie wypowiedziano, wic cay czas toczyy si rokowania. Nastpowaa jednak eskalacja japoskich da. Przywdca Republiki Chiskiej, marszaek Czang Kaj-szek, wola walczy, ni rokowa, bo zdawa sobie spraw, e Japoczycy nawet po cakowitym zwycistwie nie okroj terytorialnie Chin, poniewa bezporednie rzdy byyby dla nich ogromnym kopotem, chc wic wymusi ustpstwa, te za skazayby Chiny na cakowit zaleno od ssiada. By moe Chiczycy licz na wczenie si do konfliktu Wielkiej Brytanii i USA, zaniepokojonych wzrostem potgi Japonii kosztem wasnych interesw. Sytuacja jest dla nich bardzo powana, ale nie beznadziejna. Zdaniem Symonolewicza, wojna zapowiadaa si na dugotrwa21. Wtki ideologiczne zasygnalizowane poprzednio poruszy autor miesic pniej w artykule Panazjatyzm i komunizm w Azji Wschodniej. Jego zdaniem, historia predestynowaa Japoczykw do stania si zwolennikami panazjatyzmu. Wiar w t ide podsyca brak wielkich sukcesw politycznych i zdobyczy w latach 19141922, a take kryzys gospodarczy i brak moliwoci emigracji z gsto zaludnionej Japonii. Bya to te reakcja na modernizacj pastwa w kocu XIX w. Zwolennicy panazjatyzmu postulowali powrt do tradycji, krytykowali bezrefleksyjne uleganie prdom pyncym z Zachodu, uwaali, e naley z niego czerpa tylko osignicia techniki. Komunizm by bardzo saby w Chinach i zosta zlikwidowany w Japonii, natomiast istnienie ZSRS uznawano w tym ostatnim pastwie za zagroenie, na co nakaday si spory wewntrzne pomidzy wojskowymi i cywilami w sprawie tempa ekspansji. Politycy i ideolodzy japoscy sformuowali ciekaw ide, e centrum wiata przenioso si z nad Morza rdziemnego w staroytnoci, poprzez Atlantyk w czasach nowoytnych, nad Pacyfik. Odpowiada to wielkim potgom tych epok historycznych: Grecji i Rzymowi, Wielkiej Brytanii, a wspczenie Japonii. Panazjatyzm sta si ideologicznym uzasadnieniem ekspansji Japonii i wyrzucenia z tego kontynentu pastw europejskich. Do jego powstania przyczynili si swymi dziaaniami biali. Komunici w Chinach obecnie s sabi i nigdy nie byli powan si pisa Symonolewicz. Zadanie im ostatecznego ciosu uniemoliwia agresja japoska. Sowieci propaguj komunizm w Chinach, posugujc si hasami antyjaposkimi. Popieranie de niepodlegociowych czy chci uniezalenienia si od potniejszych pastw to znana taktyka komunistw. Nie propaguj marksizmu,
21

Idem, Wojna japosko-chiska, Przegld Powszechny 1938, t. 217, nr 2 (luty), s. 199210.

187

ale hasa niepodlegociowe. Jeli Kuomintang przegra, to by moe dalsza walka z Japoni bdzie si odbywaa pod hasami komunistycznymi dowodzi autor. miertelnych wrogw: zwolennikw panazjatyzmu i komunistw czy niech do Zachodu. W jego interesie jest wic jak najszybsze starcie tych ideologii, co oznacza jednak ogln poog. Czytajc ten tekst, nie sposb odmwi Symonolewiczowi przenikliwoci, umiejtnoci analizowania faktw i zdolnoci do trafnego prognozowania wydarze politycznych i militarnych22. Rwnie w 1937 r., w reakcji na zaskakujce wydarzenia na froncie, ukaza si tekst Niespodziewany zwrot w wojnie japosko-chiskiej23. Podobnie jak kolejny, Na szlakach zagadkowej wojny (prba syntezy konfliktu chisko-japoskiego)24, w niewielkim stopniu dotyczy on spraw syberyjskich i mandurskich. Wojna przesuna si na poudniowe obszary Chin, a na granicy stref wpyww Japonii i Zwizku Sowieckiego panowa pokj. Pogldy, oceny i przewidywania prezentowane w tekstach Symonolewicza ze wszech miar zasuguj na uwag zarwno historykw, jak i politologw. Trzeba tu podkreli takie prognozy, jak wzrost znaczenia pastw i terytoriw w basenie Oceanu Spokojnego, a szczeglnie moliwoci, jakie otworz si przed Chinami. Interesujce s take opinie o kierunkach ekspansji japoskiej i problemach, jakie pastwo to napotka w Chinach, szczeglnie w kwestii prb narzucenia ludnoci chiskiej swojej wadzy czy prbach wynaradawiania. Trzeba ponadto podkreli, e Symonolewicz dostrzega znaczenie toczcych si, w jake odlegej nie tylko geograficznie, ale przede wszystkim mentalnie, Azji Wschodniej wojen dla wiata. Nie byy to dla niego egzotyczne i mao znaczce sprawy jakich dziwnych ludzi. Ich konsekwencje uwaa bd znaczce i wpyn na to, co dzieje si na caym wiecie, oraz na jego przyszo. Jako znawca spraw chiskich, podkrela sztuczno utworzonego w Mandurii przez japoskich agresorw Cesarstwa Mandukuo. Ta przylegajca do Syberii, i podobnie jak ona bogata w zasoby naturalne, cz Chin ju dawno utracia etniczn odrbno. Wytworzenie innego ni chiskie poczucia narodowego wrd jej mieszkacw wydaje si, jeli nie niemoliwe, to niezwykle trudne, a przede wszystkim wymagajce bardzo dugiego czasu przekonywa. W sprawie Syberii, w przeciwiestwie do utartych wwczas pogldw (w Polsce byo to przede wszystkim postrzeganie tej krainy jako gigantycznego
22 Idem, Panazjatyzm i komunizm w Azji Wschodniej, Przegld Powszechny 1938, t. 217, nr 3 (marzec), s. 310322. 23 Idem, Niespodziewany zwrot w wojnie japosko- chiskiej, Przegld Powszechny 1938, t. 218, nr 6 (czerwiec), s. 370383. 24 Idem, Na szlakach zagadkowej wojny (Prba syntezy konfliktu chisko-japoskiego), Sybirak 1939, nr 3 (19), s. 1317.

188

wizienia, a take dzikiej pustki i ewentualnie ciekawego obszaru dla etnografw badajcych ludy na niskim poziomie rozwoju czy te geografw bd biologw odkrywajcych niezbadane), dostrzeg ogrom szans i zagroe stojcych przed t krain, jej rozlego i bogactwa naturalne, poczone z bardzo maym zaludnieniem, umoliwiajce ycie i prac dla milionw ludzi. Zwraca uwag czytelnikw na kwesti napywu na Syberi ludnoci z gsto zasiedlonych Chin i konsekwencje takich fal migracyjnych. Opowiada si wyranie za wspprac Rosji z pastwami zamieszkanymi przez ludno rasy biaej, czyli przede wszystkim z Europ, ktrej ludno powinna posuy do kolonizacji i zagospodarowania pustek Syberii. Z dzisiejszej perspektywy wida, e byy to niezwykle trafne uwagi, cho masowe zaludnienie terytoriw za Uralem, gwnie ze wzgldw klimatycznych, nie powiodo si. Napyw ludnoci tej z Chiskiej Republiki Ludowej i zwizane z tym zagroenia s jednak sprawdzon na naszych oczach prognoz. I zapewne bd przyczyn konfliktw midzypastwowych w niedalekiej przyszoci. Jednoczenie w odniesieniu do kwestii biecych Symonolewicz podkrela zagroenie komunistyczne. Wojny chisko-japoskie day czas i stworzyy korzystne okolicznoci dla przygotowa wojennych Zwizku Sowieckiego, ktry by jeszcze zbyt saby do podjcia ekspansji w lad za swym poprzednikiem, Cesarstwem Rosyjskim. Autor obawia si, e to silna Japonia moe skierowa swoje zaborcze denia w stron Syberii. W interesie Moskwy, jego zdaniem, lea wic dugotrway konflikt w Chinach, wyczerpujcy dla obu pastw, i kierowanie Japoczykw ku poudniu. Przekonywa te, i obecnie Sowieci stosuj propagand posugujc si hasami niepodlegociowymi i zwrcon przeciw okupantom japoskim. Nie ma w niej natomiast mowy o komunizmie, jego ideologiczne zaoenia s pomijane. Wspieraj oni take nielicznych komunistw miejscowych, ktrzy porozumieli si z rzdem i przyczyli do walki z najedcami. Wskazuje to na dobre rozeznanie autora w kwestiach dotyczcych komunizmu i Zwizku Sowieckiego, mimo e jego suba dyplomatyczna w tym pastwie trwaa zaledwie niecae trzy lata.

ukasz M. Sadowski Akademia Sztuk Piknych w odzi Polskie Stowarzyszenie Sztuki Orientu

ARChItEKtURA MIASt KOLEI POUDNIOWOMANDURSKIEj W LAtACh 18981945

Celem niniejszego artykuu jest zwrcenie uwagi na architektur, ktra powstawaa na obecnych pnocno-wschodnich terenach Chiskiej Republiki Ludowej. S to terytoria historycznej Mandurii i Pwyspu Liaodong, obejmujce dzisiejsze prowincje: Heilongjiang, Jilin i Liaoning. Ramy czasowe zamykaj si w okresie od budowy kolei (1898) po koniec II wojny wiatowej (1945)1. Wzdu nowo powstaej linii kolejowej tworzona bya nowa infrastruktura, nowe miasta, najpierw rosyjskie, potem take japoskie Skoncentrowaem si na budowlach, ktre byy wznoszone przez cudzoziemcw, i najczciej dla cudzoziemcw, z uwagi na dominacje tyche zwaszcza w dwch pierwszych dekadach XX w. Wspominam, co prawda, rwnie o architekturze tworzonej przez i dla Chiczykw, sygnalizujc jednak raczej problematyk, ktra wymaga dalszych bada. W swoich rozwaaniach chciabym si skupi na wybranych, najwaniejszych orodkach miejskich: Harbin, Changchun (Kuang-Cheng-Ce, Xinjing), Dalian (Dalnyj, Dairen), Lshun (Port Artur). Lata 18981945 mona podzieli na podokresy: 18981905, 19051932, 19321945, zwizane z przemianami geopolitycznymi i zmianami przynalenoci pastwowej miast na opisywanym obszarze. Powstanie linii Kolei Poudniowo-Mandurskiej zwizane byo z budow linii transsyberyjskiej od okolic Czelabiska po Wadywostok. Pod koniec XIX w. Rosja zainteresowaa si take terenami pooonymi na poudnie od Amuru. Jej zaniepokojenie wywoaa zwaszcza ekspansja japoska, poczona z sukcesami w wojnie z Chinami (18941895). Po wymuszonych na JapoOstatnia data (1945) jest raczej umowna. W czasie II wojny wiatowej dziaalno inwestorw bya niewielka, niewiele powstao te wwczas nowych obiektw architektonicznych. Jest to raczej data symboliczna, koczca wojn i japosk dominacj w Chinach. Warto pamita, e do 1949 r. trwaa jeszcze wojna domowa midzy komunistami a Kuomingtangiem.
1

190

nii ustpstwach Rosjanie rozpoczli negocjacje z Chinami na temat budowy linii kolejowej take przez Manduri (Kolej Wschodnio-Chiska), ktrej budowa trwaa od 1897 do 1903 r.2 Gwna linia, liczca 1726 km, prowadzia od granicznej stacji Manczuli, przez Harbin, do Suifenho. Rwnoczenie po wydzierawieniu od Chin Port Artur, w roku 1898 zbudowana zostaa liczca 705 km odnoga tej linii, noszca nazw Kolei Poudniowo-Mandurskiej3. Wraz z jej powstaniem zaoone zostay take nowe orodki miejskie i osady. Najwaniejsze z nich byy: Harbin, Port Artur, Dalny, Mukden i Changchun. Gwnym wzem kolejowym by powstay w 1898 r. Harbin. Tutaj znajdowa si jedyny most kolejowy (i zarazem drogowy) przez rzek Sungari4. Miasto zostao zaoone na surowym korzeniu przez inynierw, urbanistw i technikw pracujcych na usugach rzdu carskiego. Wikszo spord nich stanowili Polacy5. Stworzony zosta plan urbanistyczny, dzielcy osad na najwaniejsze dzielnice: Stare i Nowe Miasto oraz Przysta. Stare Miasto (Staryj Gorod) byo miejscem pierwotnej lokacji, pooone na poudniowy wschd od dworca kolejowego. Ju na pocztku XX w. stracio cakowicie swoje znaczenie na rzecz dwch nowszych dzielnic. Nowe Miasto (Nowyj Gorod), zwane take miastem kolejowym, powstao na poudnie od dworca. Wzniesiono tam w sposb planowy: skady, biura, hotele, domy pracownikw kolei oraz wille jej kierownictwa. Przysta (Pristan') pooona bya midzy dworcem a nadbrzeem rzeki. Jej zabudow stanowiy liczne banki, hotele, kawiarnie, siedziby firm i przedsibiorstw, gwnie wzdu gwnej osi dzielnicy, ktr stanowia ulica Kitajska. Samo nadbrzee zostao dostosowane do przyjmowania parostatkw i barek, doprowadzono tam bocznice kolejowe i stworzono doki. W tym czasie miasto przypomniao zapewne osady z amerykaskiego Dzikiego Zachodu. Jak ukazuj wczesne fotografie, zabudowa bya w wikszoci drewniana, ulice botniste, pene nowych przybyszy: Inynierowie i dorokarze, adwokaci i ebracy, dziennikarze i wdrowni grajkowie, chiscy robotnicy i amerykascy kupcy, ksigarze i prostytutki, rzemielnicy i zawodowi gracze
Kim Yong Deong, Kolonia polska w Mandurii 18971949, Krakw 2001, s. 3840. Ibidem, s. 41. 4 Zaprojektowany przez inyniera Stanisawa Kierbedzia (18451910), bratanka i imiennika synnego projektanta pierwszych staych mostw na Newie w Petersburgu i na Wile w Warszawie. Stanisaw Kierbed by wieloletnim prezesem Kolei Wadykaukaskiej, wiceprezesem zarzdu kolei WschodnioChiskiej, wyszym urzdnikiem w ministerstwie komunikacji; zob.: L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1984, s. 330; E. Kajdaski, Wschd i Zachd w moim Harbinie [w:] Sztuka Chin, red. J. Wasilewska, Warszawa 2009, s. 5354. 5 Polacy nie tylko projektowali i wznosili miasto, ale te odegrali wan rol w jego rozwoju. Szacuje si, e w latach 1920. yo tu okoo 9 tys. Polakw. Zakadali swoje stowarzyszenia, wydawali periodyki, istniaa polska szkoa, kocioy etc. Szerzej o Polakach w Harbinie zob. m.in.: Kim Yong Deong, op. cit.; E. Kajdaski, op. cit., oraz tego autora Fort Grochowski, Olsztyn 1982, s. 180182, 185, 187195.
2 3

191

w bilard, lokaje i zbankrutowani obywatele ziemscy, wszystko, co aknie zota i szybkiego zarobku, wszystko, co miae, odwane (...) podao do Mandurii i jej stolicy Harbina6. Najwaniejszym obiektem, swoist wizytwk miasta, by most na rzece Sungari. Z uwagi na strategiczne znaczenie by strzeony przez rosyjskie oddziay wojskowe. Wjazd na jest flankowany przez quasi-redniowieczne wiee-forty7 [il. 1]. Drugim reprezentacyjnym obiektem by zbudowany w latach 19031904 dworzec gwny. Rwnolegle powstawao Nowe Miasto, zaprojektowane dla Kolei Wschodnio-Chiskiej. Zarzd zatrudnia architektw rosyjskich, znakomicie znajcych najnowsze i najmodniejsze tendencje wspczesnej zachodniej architektury. Zarwno secesyjny budynek dworca, jak i wille, szkoy, skady czy domy byy niejednokrotnie duo bardziej awangardowe ni te, ktre powstaway analogicznie w Europie8. Znajdujcy si na poudnie od Harbina Changchun by modym chiskim miastem, otoczonym murem obronnym. Zostao ono, co prawda, zaoone w pocztkach XIX w., ale ju pod koniec stulecia stanowio znaczcy orodek miejski w regionie9. Wraz z dotarciem tutaj linii kolejowej Rosjanie wytyczyli nowe, szerokie arterie i wznieli kilkanacie budynkw (dworzec, bank), ktre zostay gruntownie przebudowane lub rozebrane w XX w.10 Pooony nad zatok na kracu linii Poudniowo-Mandurskiej Port Artur take powsta w pobliu starszej, chiskiej osady i istniejcej od kilku lat bazy chiskiej marynarki wojennej. Z uwagi na konfiguracj terenow (wzgrza i wrzynajca si zatoka) nowo powstajca, rosyjska cz miasta (tzw. Nowe Miasto) bya wyranie oddzielona od osiedli lokalnych. Jak wida na fotografiach sprzed 1904 r., nadbrzea zajmoway doki i baseny portowe, w niewielkiej od nich odlegoci usytuowano terminal linii kolejowej, za na zachd od niego powstao regularnie rozplanowane miasto11. Cao bya otoczona fortami i innymi dzieami obronnymi rwnie starszymi, budowanymi jeszcze przez wadze chiskie12. Miasto miao charakter portowo-garnizonowy, najwaniejE. Kajdaski, Fort Grochowski, s. 181182. Oprcz tego w miecie by take garnizon i baza wojskowa, w ktrej w czasie wojny 19041905 stacjonowao okoo wier miliona onierzy T. Johston, D. Erh, Far from Home. Western Architecture in Chinas Northern Treaty Ports, Hongkong 1996, s. 13. 8 Budynek dworca zosta, niestety, rozebrany po II wojnie wiatowej, na szczcie cz Nowego Miasta zachowaa swj charakter. Najlepsze przykady harbiskiej secesji to rezydencja wicedyrektora Biura Kolei Wschodnio-Chiskiej (1904) oraz wzniesiona w pocztkach XX w. rezydencja-biuro Afanasjewa, zastpcy dyrektora Biura Zarzdu Kolei Wschodnio-Chiskiej. Bardziej klasyczny charakter ma Centralna Biblioteka Kolei Wschodnio-Chiskiej (1902). 9 Old Photos of Changchun, red. Lu Fenglou Li Guizhong, Beijing 2003, s. 68. 10 A do 1985 r. dotrwa budynek Banku Rosji, wzniesiony w 1904 r. Ta niewielka, pitrowa budowla bya najwyszym obiektem w miecie na pocztku XX w. ibidem, s. 26. 11 . , Beijing 2006, s. 533. 12 G. Jukes, The Russo-Japanese War 19041905, OxfordNew York 2002, s. 48.
6 7

192

szymi budynkami oprcz dworca by pitrowy paac gubernatora, kilkanacie murowanych pitrowych kamienic, hotel [il. 2]. Istniaa te drewniana cerkiew. Po obleniu i zdobyciu miasta przez Japoczykw (1905) stracio ono na znaczeniu jako orodek miejski, byo natomiast w dalszym cigu wan baz armii i floty13. Zupenie inny charakter mia Dalny. Ten rozplanowany od podstaw port, pooony okoo 20 km na wschd od Port Artur, mia by najwaniejszym punktem przeadunku rosyjskich towarw, poczonym z Kolej PoudniowoMandursk i Transsyberyjsk. Punktem o tyle istotnym, e (w odrnieniu od Wadywostoku) morze w Dalnym nie zamarza. Miasto zostao zaplanowane z rozmachem i na wielk skal. Miao zajmowa powierzchni ponad 100 km, zatoka bya za przygotowywana na przyjcie setki penomorskich jednostek. Gwne arterie komunikacyjne odchodziy promienicie z najwaniejszych placw, poszczeglne dzielnice zostay podzielone na czci: rzdow, europejsk i chisk. Ulice nosiy nazwy rosyjskich miast14. Od zaoenia miasta (1899 r.) do roku 1903 jego populacja osigna 40 tys. mieszkacw, w tym 38 tys. Chiczykw. Poza budynkami rzdowymi wikszo zabudowy bya podobnie jak w Harbinie drewniana. Do wybuchu wojny rosyjsko-japoskiej na rozbudow portu Rosjanie wydali ponad 20 mln rubli15. Po podpisaniu traktatu pokojowego w Portsmouth (5 wrzenia 1905) Japonia uzyskaa m.in. (jako dzieraw) cay pwysep Liaodong, z nowo powstaymi miastami, oraz kolej Poudniowo-Mandursk16. Kolej WschodnioChiska, od Harbinu do granicy rosyjskiej, wci bya zarzdzana przez Rosjan: Do lat 1920. w strefie Kolei Wschodnio-Chiskiej, wraz z Harbinem i pasem ziemi szerokim na 15 km po obydwu stronach toru, mieszkao 175 tys. cudzoziemcw, w wikszoci Rosjan17. Dwoma najwaniejszymi orodkami miejskimi stay si wwczas Harbin i Dalny (przechrzczony przez Japoczykw na Darien). Po otwarciu przez rzd Qingw 16 miast (rwnie Harbinu) dla handlu midzynarodowego rozpocz si napyw cudzoziemcw z caego wiata, otwierajcych swoje interesy w stolicy Mandurii. W miecie powstao kilkanacie konsulatw, m.in.: rosyjski,
13 Przez wiele lat miasto byo zamknite jako baza marynarki wojennej ChRL. Do dzi czytelne jest rozplanowanie Nowego Miasta, zachowao si troch (czasami silnie przeksztaconych) budynkw z czasw rosyjskich. Dawny (dzi ju nieczynny) dworzec kolejowy jest w dobrym stanie i stoi jako zabytek pomnik architektury. 14 T. Johston, D. Erh, op. cit., s. 39. 15 Ibidem. 16 L. Bazylow, Historia Rosji, t. II, Warszawa 1983, s. 429. 17 T. Johston, D. Erh, op. cit., s. 13.

193

amerykaski, japoski, francuski, niemiecki, holenderski, brytyjski, duski, szwedzki i woski18. Byy to czasy jeszcze gwatowniejszego rozwoju Harbinu, swoistego boomu gospodarczego, ktry zaowocowa rozbudow miasta. Wczeniejsza, drewniana zabudowa centrum (Pristan' i Nowyj Gorod) zostaa zastpiona solidnymi, murowanymi gmachami [il. 3]. Ulica Kitajska przybraa now, secesyjn opraw, ktrej najznakomitszym przykadem jest hotel Modern, wzniesiony w latach 1906191319. W dzielnicy Nowyj Gorod okoo 1908 r. powstay nowe strefy biznesowe i rezydencjonalne. Jej gwna arteria Bolszoj Prospiekt staa si jedn z najwaniejszych ulic w miecie. Powstaway tutaj zarwno nowoczesne domy towarowe (Czurin, Moskiewski), jak i kamienice czynszowe i wille. Oprcz awangardowych, secesyjnych budowli, trafiay si take obiekty stylowo tkwice jeszcze we wczeniejszej, XIX-wiecznej tradycji historyzmu i eklektyzmu. Najwybitniejszymi przykadami s wille Kowalskiego (1909) i Skidelskiego (1914). Pierwsza z nich, zbudowana dla polskiego kupca drzewnego, milionera Wadysawa Kowalskiego architektonicznie nawizywaa do mansardowych, francuskich chateaux. Otacza j ogrd z fontann, wykwintne wntrza wykadane byy boazeriami z drewna ranego20. Willa Skidelskiego, pooona w pobliu, bya nieco mniejsza i bardziej konserwatywna stylowo21. Po roku 1908 zacza powstawa take nowa dzielnica Fukatien (Fujiadian), pooona na miejscu dawnej rybackiej wioski, na wschd od dzielnicy Pristan'. Bya zamieszkaa prawie wycznie przez Chiczykw. Jej gwatowny rozwj przypad na lata 1910. i 1920. Ta, zarazem przemysowa, handlowa i mieszkalna, cz Harbina bya zasadniczo ubosza od dystryktw zamieszkaych przez cudzoziemcw, tym niemniej jej cz take zostaa zaprojektowana planowo, z dugimi, prostymi lub promienicie rozchodzcymi si alejami. Niezwykle
Old Photos of Harbin, Beijing 2000, s. 34. Hotel Modern zosta zaprojektowany przez rosyjskiego architekta C. A. Vensaena (?) dla rosyjskiego yda, kupca Josefa Kaspe. Zbudowano go w dwch etapach midzy 1906 a 1913 r. (z informacji publikowanej przez Urzd Miasta Harbin i nadzorowanej przez Biuro Planowania Miejskiego w Harbinie). 20 Willa Kowalskiego zostaa zaprojektowana przez woskiego architekta Bernardeto Dati. Zostaa ona skonfiskowana przez wadze japoskie pod koniec lat 1930. (wedug informacji udzielonych autorowi przez wnuczk Wadysawa Kowalskiego Pani Julie Sormark). Po 1949 r. przeksztacono j w rodzaj muzeum, ktrego nazwa brzmi: Pamitkowy Dom Upamitniajcy Chwalebne Osignicia Przywdcw Rewolucyjnych. Dziki temu jest wietnie zachowana i mona j zwiedza do dzi. 21 S. L. Skidelski by z pochodzenia (zapewne polskim) ydem, wspwacicielem korporacji grniczej, jednym z najbogatszych harbiczykw. Jego prawnuk, lord Robert Skidelsky, jest brytyjskim ekonomist, politykiem, czonkiem Izby Lordw. Po 1949 r. willa suya jako rezydencja dla dygnitarzy partyjnych. Obecnie peni rol centrum kulturalnego dla emerytowanych dziaaczy partyjnych z prowincji Heilongjiang (wntrza niedostpne); zob.: Qu Wei, Li Shu Xiao, The Jews in Harbin / , Social Sciences Academic Press 2006 oraz Qu Wei, Recent Visits by Jews and Their Friendship for Harbin, Heilongjiang Academy of Social Science, PRC, Harbin, Jewish Research Centre.
18 19

194

interesujca jest stylistyka niektrych budowli. S to kilkukondygnacyjne kamienice, wzniesione na wzr europejski, z podwrkami, oficynami itp. Fasady z regularnymi podziaami, z symetrycznie rozmieszczonymi oknami te nawizuj do architektury zachodniej. Detal architektoniczno-rzebiarski jest natomiast lokalny, chiski. Bogata stiukowa ornamentyka pokrywa elewacje, urozmaicajc je chiskimi motywami, napisami, symbolami, ktre pokrywaj cae powierzchnie cian, pozostawiajc niewiele wolnej przestrzeni. Styl ten, przypominajcy nieco XVIII-wieczn chisko-europejsk architektur pekiskich jezuitw, zaklasyfikowano oficjalnie jako chiski styl barokowy, cho zapewne waciwsze byoby okrelenie neobarokowy22 [il. 4]. Po rewolucji bolszewickiej w miecie jeszcze bardziej wzrosa liczba Rosjan. Zdominowali je biali emigranci, nadajc mu charakter ostatniej pozostaoci starej, carskiej Rosji. Amerykaski podrnik i pisarz Harry Franck pisa wwczas: ...w Harbinie, mimo i jest w gbi Chin, podrnik czuje si, jakby by z powrotem w Europie... moe atwo uwierzy, e przeszed rosyjsk granic i znalaz si w jednym z jej typowych miast. Ulice, architektura, zwyczaje, mieszkacy wszystko jest w typie rosyjskim. Zamiast riksz po ulicach jed konne doroki...23 W tym samym zapewne czasie na drugim brzegu rzeki Sungari rozwina si podmiejska dzielnica Soniecznyj Ostrow (Soneczna Wyspa, Tayiangdao). Miaa ona charakter rozrywkowo-wypoczynkowy, jej zabudow stanowiy w wikszoci drewniane hoteliki, pensjonaty, restauracje, wille, domki w typie rosyjskich dacz z bogat dekoracj snycersk. Wikszo z tych budowli nie dotrwaa, niestety, do naszych czasw. W 1925 r. liczba mieszkacw wynosia 320 tys., z czego okoo 100 tys. stanowili cudzoziemcy24. Cz z nich trafia tu po Wielkiej Wojnie, niektrzy robili ogromne fortuny, niektrzy zostawali biaymi kulisami. Liczba konsulatw wzrosa do 20, pi z nich byo konsulatami generalnymi25. Kosmopolityzm i wielokulturowo miasta przejawiay si take w jego zabudowie. Najbardziej widoczne byo to w architekturze sakralnej. W pejzau miejskim dominoway, oczywicie, cerkwie prawosawne, niektre powstae jeszcze przed rewolucj, inne wznoszone ju ze skadek emigrantw ostatnie jeszcze w latach 1930. Rniy si skal, budulcem (cega, drewno) i dekoracj. Do dzi najbardziej okazaym zachowanym przykadem wityni prawosawnej jest
Na tablicach informacyjnych umieszczanych przez Urzd Miasta Harbin pojawia si okrelenie barokowy. Moim zdaniem, waciwe byoby ono raczej dla wspomnianych budowli XVII- i XVIIIwiecznych w Pekinie czy Makau. 23 Cytat z H. Francka, za: T. Johston, D. Erh, op. cit., s. 13. 24 Old Photos of Harbin, s. 34. 25 Byy wrd nich take placwki dyplomatyczne nowo powstaych pastw, jak: Estonii, otwy, Litwy i Polski. Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej, otwarty ju w 1920 r., znajdowa si przy ulicy Fengzhu. Zosta rozebrany w 1949 r. ibidem.
22

195

dawny Sobr Sofijski (obecnie muzeum architektoniczne). Oprcz tego, istniay dwa kocioy katolickie, jeden luteraski, dwie synagogi, meczety, witynie chiskie i chram szintoistyczny. Najczciej budowle te projektowano w typowych dla nich formach, tj. neogotyk dla kociow, styl orientalno-mauretaski dla synagog, meczetw i szk ydowskich. Cz spord tych obiektw (zwaszcza cerkwie i kocioy katolickie) zostaa zniszczona w okresie rewolucji kulturalnej. Przejty przez Japoczykw w 1905 r. port Dalny (Dairen) by w dalszym cigu przez nich rozbudowywany. Korzystali oni ze szkieletu urbanistycznego stworzonego przez Rosjan, zachowujc siatk ulic, ktrym nadano, oczywicie, nowe, japoskie nazwy. Zachowane zostay zbudowane wczeniej murowane budowle, zaadoptowane dla nowych celw. Przykadem moe by przeksztacenie dawnego ratusza w hotel nalecy do sieci Yamato. Projektowaniem nowych budynkw zajli si architekci przybyli z Japonii. W cigu kolejnych dwch dekad powstay tutaj jedne z bardziej interesujcych stylistycznie i formalnie realizacji. Poczwszy od ostatniej wierci XIX w. rzesze japoskich architektw ksztaciy si na Zachodzie, praktykujc potem w Europie i w USA. Otwarcie i okcydentalizacja kraju sprzyjaa przenoszeniu na rodzimy grunt obcej stylistyki i tradycji budowlanej. Na wyspach japoskich powstao kilkanacie interesujcych realizacji, zarwno w stolicy, jak i na prowincji. Byy tworzone najpierw przez cudzoziemcw, a potem take przez wyedukowanych za granic Japoczykw26. Ciekawym zjawiskiem byo przeniesienie tej mody na tereny zajte przez Japoczykw na kontynencie azjatyckim. Znaczna cz rozbudowywanego po 1905 r. centrum miasta Dalien ma europejski charakter. Przy jednym z centralnych placw powsta wwczas (okoo 1908 r.) zesp budynkw bankowych. Obiekty te, kryte kopuami i mansardowymi dachami, s do pn recepcj kostiumu francuskiego. Wiadomo, e projektantem jednego z nich (Yokohama Specie Bank) by Ota Tsuyoshi27 [il. 5]. Po drugiej stronie ronda stan kolejny hotel nalecy do kompanii Yamato. Jego formy architektoniczne to monumentalny neoklasycyzm, z joskimi pkolumnami w wielkim porzdku na poziomie drugiej i trzeciej kondygnacji. Przy jednej z gwnych ulic
26 Tego typu budowle powstaway najwczeniej w Nagasaki (lata 1860.), potem take w Jokohamie, Tokio, Kioto, Kobe. Mimo zniszcze wojennych, nieco przykadw tej architektury zachowao si do naszych czasw: skanseny w Nagasaki i pod Nagoj, muzea w dzielnicy Ueno, budynki rzdowe koo parku Hibiya w Tokio, Muzeum Narodowe w Kioto, zabudowa willowa na wzgrzach nad centrum Jokohamy; zob.: L. Frdric, ycie codzienne w Japonii u progu nowoczesnoci (18681912), Warszawa 1988, s. 219220; . M. Sadowski, Ogrd Glovera w Nagasaki architektura willowa z okresu Meiji [w:] Sztuka Japonii. Studia, red. A. Kluczewska-Wjcik, J. Malinowski, Warszawa 2008, s. 107115. 27 T. Johston, D. Erh, op. cit., s. 4041.

196

prowadzcych w stron portu Maeda Matsuoto stworzy wizj neogotyckiego zamku-cytadeli, z dwiema cylindrycznymi wieami, machikuami i otworami okiennymi odwoujcymi si do British Gothic Revival Style28. Przedstawiam tutaj tylko najwaniejsze przykady zachowanych do dzi obiektw. Z uwagi na doskona europejsko tych budowli trudne jest odrnienie, ktre z nich powstaway wczeniej, projektowane faktycznie przez Europejczykw, a ktre s ich japoskim naladownictwem. Na mniejsz skal podobna architektura powstawaa take w niedalekim Port Artur29. Co ciekawe, zamiowanie do konserwatywnych zachodnich form charakteryzowao rwnie budowle wnoszone dla japoskich firm (cho przez obcych budowniczych) w Harbinie. Znakomitym przykadem moe by tu gmach spki Matsuura przy ulicy Kitajskiej (19161918)30. Poza Manduri tego typu obiekty powstaway w japoskich koncesjach w Chinach (Szanghaj), w Qingdao i na okupowanym przez nich Tajwanie31. Od lat 1920. we wszystkich miastach Mandurii wznoszone s budynki w stylu art dco oraz uproszczonego funkcjonalizmu. Oczywicie, nie jest ich tak wiele jak w najbardziej awangardowym Szanghaju, lecz z wolna zaczynaj dominowa w pejzau rozbudowywanych nowych dzielnic. Formy te byy stosowane zarwno w architekturze prywatnej, jak i powstajcej na zamwienie rnych firm i instytucji. W odrnieniu od silnie zamerykanizowanego Szanghaju, niewiele powstawao wysokociowcw32. Nie brak jednak byo form monumentalnych (i pewnych wpyww amerykaskich). W 1927 r. ukoczony zosta Szpital Kolei Poudniowo-Mandurskiej w Dalnym. Ta olbrzymia budowla, stojca na jednym ze wzgrz, miaa by pierwotnie carsk rezydencj. Japoczycy postanowili wznie w tym miejscu szpital. Zaprojektowany zosta przez majc dowiadczenie w trudnych i prowadzonych w ekstremalnych warunkach budowach amerykask firm George A. Fuller Company of the Orient Ltd33. Budynek by zapowiedzi diame28 Maeda Matsuoto, ur. 1880 w Kioto, po ukoczeniu Uniwersytetu Tokijskiego, w wieku 24 lat, przyby do okupowanej przez Japoni czci Chin. Do roku 1930 zaprojektowa wiele obiektw w Dairen i Port Artur ibidem, s. 42. 29 Old Fashions of Dalian, Beijing 2000, s. 98, 100. 30 Budynek zosta zaprojektowany przez rosyjskiego architekta A. A. Miaskowskiego dla japoskiego kupca Toshihiza Mizue (z informacji publikowanej przez Urzd Miasta Harbin i nadzorowanej przez Biuro Planowania Miejskiego w Harbinie). 31 Np. budynek konsulatu japoskiego w Szanghaju czy dom handlowy Quanye Emporium w Qingdao. 32 O architekturze Szanghaju, a zwaszcza o projektach i realizacjach, zob.: E. Denison, Guang Yu Ren, Building Shanghai. The Story of Chinas Gateway, Chichester 2006. 33 Firma George A. Fuller Company of the Orient miaa swoje przedstawicielstwo w Japonii i specjalizowaa si we wznoszeniu obiektw w trudnych warunkach klimatycznych (dugie zimy, ekstremalnie niskie temperatury itp.), m.in. w Kanadzie. Te dwa czynniki zapewne zdecydoway o jej wyborze przez Japoczykw T. Johston, D. Erh, op. cit., s. 60.

197

tralnej zmiany upodoba i stylu preferowanego przez japoskich okupantw po 1930 r. [il. 6]. Wzrost napicia midzynarodowego, ekspansywne i militarystyczne tendencje w polityce znalazy odzwierciedlenie w architekturze. Architekci projektujcy do tej pory w stylu europejskim musieli go zmieni. Niektrzy wracali do Japonii, tak jak Maeda Matsuoto, ktry w 1930 r. wrci do Tokio. Monumentalizm, surowo, powcigliwo dekoracyjna, przy rwnoczesnym odwoywaniu si do lokalnej bd japoskiej tradycji zdobniczej, charakteryzowaa ostatni dekad rzdw Nipponu w Mandurii. W realizacjach tych mona dostrzec sporo podobiestwa do rwnie zwizanej z polityk architektury woskiego i niemieckiego faszyzmu, czy te do sowieckich realizacji z lat 1930. Jedn z najwaniejszych realizacji tego okresu bya kompleksowa rozbudowa Changchunu. Przed tym redniej wielkoci miastem otworzya si nagle wielka przyszo. Zostao ono bowiem wybrane na stolic nowo powstaego, marionetkowego pastwa Mandukuo. Oprcz budowy paacu cesarskiego, wytyczono nowe, cignce si kilometrami proste aleje. Powstaa nowa dzielnica rzdowa z budynkami ministerstw, ambasad i parlamentu. Ten ostatni, z wyranie zaakcentowan wie, nawizywa zapewne do nieco wczeniejszego budynku parlamentu w Tokio. Niezwykle interesujcy by paac cesarza Pu Yi. Powstawa w kilku etapach, czc w sobie w eklektyczny sposb przerne elementy stylowe. Najstarsza cz kompleksu to powstae prawdopodobnie jeszcze za czasw rosyjskich, na pocztku XX w., budynki administracyjne Kolei. Po przybyciu wadcy w 1932 r. do Changchun peniy one rol jego pierwszej rezydencji (budynki Jixi i Qinmin). Cao zaoenia zostaa otoczona solidnym murem obronnym z wieyczkami straniczymi. Rozbudowywane do koca wojny, zawierao w sobie m.in.: otoczone ogrodami paace, paacowe biura i urzdy, budynki gospodarcze, koszary gwardii cesarskiej, schrony przeciwlotnicze, tor wycigw konnych i stajnie, tereny sportowe, basen, i cesarsk wityni. Cao tworzya architektoniczn mieszank, w ktrej przeplatay si elementy architektury Zachodu i Wschodu, Chin i Japonii34. Najbardziej charakterystyczne dla ducha epoki byy paace wzniesione na przeomie lat 1930. i 1940. (paace Jiale i Tongde). Ten ostatni, o surowych formach, przekryty chiskim, amanym dachem, by najwikszym gmachem zaoenia. Majestatyczne i surowe elewacje zewntrzne wspgray z oficjalnymi pomieszczeniami. Centraln cz wntrza stanowi reprezentacyjny, dwukondygnacyjny hall z galeri, prowadzcy do klatek schodowych. Komnaty i pomieszczenia prywatne nawizyway do chiskiej tradycji wntrz z czasw pnej dynastii Qing, z elementami wystroju
34

The Museum of the Imperial Palace of Manchu State (informator muzealny), 2008, s. 45.

198

i komfortu europejskiego. Swoistym novum by pokj japoski. To pomieszczenie (w zasadzie kilka maych pokoikw) byo kopi typowych wntrz japoskich. Wykadane matami tatami, z przesuwanymi drzwiami, nie rnio si od swoich pierwowzorw. To chyba pierwszy w historii przykad, gdy chiski (przynajmniej formalnie) wadca w swojej rezydencji umieszcza replik pomieszczenia wykreowanego przez barbarzysk i do tej pory pogardzan nacj dalekowschodni. Mona uzna to za przejaw swoicie pojtego lojalizmu wobec japoskich protektorw [il. 7]. Dodatkowo Pu Yi kaza umieci na budynku Tongde napis: Jedno serce i jeden umys, majce by mottem podkrelajcym przyja japosko-chisk35. Koniec II wojny wiatowej stanowi kres panowania japoskiego w Chinach. Rwnoczenie jednak rozpocza si krwawa, trwajca do 1949 r., wojna domowa. Terytoria pnocno- wschodnich Chin ponownie byy zajte, tym razem przez wspomagajce komunistw wojska Armii Czerwonej, ktra stacjonowaa midzy innymi w Harbinie i Port Artur. Tak wic po czterdziestu latach na te tereny ponownie wrcili rosyjscy onierze. Architektoniczn spucizn po ich obecnoci s pomniki, w charakterystycznej dla stalinowskiego socrealizmu stylistyce. Zagadnienie to wykracza jednak poza ramy czasowe niniejszego tekstu. W cigu niespena p wieku po 1898 r. ten region Chin by miejscem niezwykych przemian. Powstanie Kolei Poudniowo-Mandurskiej spowodowao szybkie i atwe poczenie ldowe ze wiatem Zachodu. Napyw cudzoziemcw, powstawanie miast, portw, wszystko to zmienio struktur i demografi tych ziem. Przemiany miay olbrzymi wpyw na ycie mieszkajcych tutaj Chiczykw i Mandurw. Mimo e cudzoziemcy znajdowali si wwczas w mniejszoci, to oni odgrywali najwaniejsz rol i ksztatowali dzieje regionu. Po powstaniu ChRL, w latach 1950., wszyscy musieli opuci kraj. Jedn z trwalszych rzeczy, ktra po nich pozostaa, jest architektura. Niezwykle zrnicowana stylowo, bya tworzona przez ludzi wywodzcych si z rnych krgw kulturowych. Swoje lady pozostawili tutaj nie tylko Rosjanie i Japoczycy, ale take inne nacje zachodnie w tym Polacy. Mimo swej narzuconej roli zdobywcw, kolonialistw wzbogacali oni krajobraz kulturowy regionu. Niejednokrotnie mamy tutaj do czynienia z wybitnymi przykadami nowoczesnej, awangardowej, jak i konserwatywnej i niemodnej w momencie powstawania architektury. Przez wiele lat architektura ta bya niszczona, starano si zaciera lady bytnoci i aktywnoci cudzoziemcw. Na szczcie w chwili obecnej coraz czciej jest ona objta ochron konserwatorsk, pozostajc widomym znakiem burzliwych dziejw tych ziem w poprzednim stuleciu.
35 Po ukoczeniu budowy paacu Tongde w 1938 r. Pu Yi nigdy w nim nie zamieszka, obawiajc si japoskich podsuchw. Nieco pniej w budynku zamieszkaa czwarta ona cesarza Li Yuquin, zajmujc drugie pitro we wschodnim skrzyda ibidem, s. 2.

Il.1. Harbin. Wiee-forty przy wjedzie na most kolejowy. Stan obecny. Fot. ukasz M. Sadowski

Il.2. Lushun-Port Artur. Dworzec kolejowy, ok. 1900 r. Stan obecny. Fot. ukasz M. Sadowski

200

Il.3. Harbin. Zabudowa ul. Kitajskiej. Stan obecny. Fot. ukasz M. Sadowski

Il.4. Harbin. Fujiadien. Zabudowa z lat 1920. Stan obecny. Fot. ukasz M. Sadowski

201

Il.5. Dalien. Dawny budynek Yokohama Specie Bank z 1909 r. Stan obecny. Fot. ukasz M. Sadowski

Il.6. Dalien. Dawny budynek szpitala Kolei Poudniowo-Mandurskiej z 1927 r. Stan obecny. Fot. ukasz M. Sadowski

202

Il.7. Changchun. Paac Tongde. Pokj japoski. Lata 1930. Stan obecny. Fot. ukasz M. Sadowski