Panorama Psychologia spoeczna ACADEMIA

Bdy w zeznaniach wiadkw

wiadek niedoskonay
KATARZYNA HAMER Instytut Psychologii, Warszawa Polska Akademia Nauk Wysza Szkoa Zarzdzania i Prawa im. H. Chodkowskiej (Wydzia Psychologii), Warszawa khamer@psychpan.waw.pl
Dr Katarzyna Hamer jest adiunktem w Instytucie Psychologii PAN i stypendystk Fundacji im. Anieli i Tadeusza Ginsbergw

Liczba osb skazanych na podstawie bdnych zezna wiadkw jest i w Europie, i USA wyjtkowo dua. Psychologowie tumacz mechanizmy tych bdw. Ich odkrycia powinny by uwzgldnione w pracy wymiaru sprawiedliwoci
Kiedy idziemy ulic w duym miecie, dookoa nas jest wielu ludzi, mnstwo zdarze, kolorw i szczegw. Na og omiatamy wzrokiem otoczenie tylko pobienie, pochonici wasnymi sprawami. Trudno wic si dziwi, e moe nam umkn jaki szczeg, np. e tu koo nas kto wyciga komu portfel z kieszeni. Wielu ludziom wydaje si, e nasz mzg niczym kamera rejestruje wszystko, co si wok dzieje, a potem cae bogactwo szczegw zapisuje w pamici. Zgodnie z tym przekonaniem wiadkowie jakich wydarze, np. wypadku czy przestpstwa, powinni wietnie wszystko pamita, a ich zeznaniom mona w peni zaufa. Jednak wyroki sdowe wydane na podstawie zezna naocznych wiadkw zdarze nierzadko s bdne. Raport amerykaskiego Departamentu Sprawiedliwoci z pocztku XXI w. wykaza, e a 85% skazanych na podstawie zezna wiadkw okazao si niewinnymi, co pozwolia ustali technika testw DNA, wprowadzona do prac policyjnych stosunkowo niedawno. W Stanach Zjednoczonych zaoono nawet sie organizacji pomagajcych w rewizji procesw potencjalnie niewinnych osb pod nazw Project Innocence. W grudniu

2009 r. zwolniono z wizienia Jamesa Braina, ktry najduej w historii USA, bo a 35 lat, niesusznie siedzia w wizieniu, skazany za morderstwo i zgwacenie dziecka. Za kratki trafi w wieku 22 lat, a sdziowie konsekwentnie odrzucali jego wnioski o zbadanie DNA. Dzi ma prawo do 2 mln dol. odszkodowania, ale i wikszo ycia spdzon w wizieniu. Brain jest 247. osob, ktra jak dowiedziono zostaa niesusznie skazana na podstawie bdnego zeznania wiadka. A 16 z tych osb skazanych byo na mier!

atwo pozna twarz?

W Polsce brakuje oficjalnych danych o takich bdach, ale stowarzyszenie In Dubio Pro Reo szacuje niesusznie skazanych za spraw zezna wiadkw na 2 tys. rocznie! Procesy cign si bardzo dugo. Po latach od zdarzenia nikt nie pamita, co dokadnie miao miejsce, bo wspomnienia s ju bardzo znieksztacone. W wielu sprawach zeznania wiadka s jedynym dowodem, poniewa innych ladw nie zabezpieczono lub zrobiono to le. Jeli oskarony nie ma elaznego alibi, a wiadek jest pewny swojego zeznania, w polskim sdzie wyrok zwykle jest skazujcy. Tymczasem wiele bada pokazuje, e ludzie bardzo przeceniaj pewno swoich twierdze. John Brigham bada zdolno rozpoznawania twarzy u kasjerw 63 sklepw samoobsugowych. Po 2 godzinach 1/3 kasjerw bya jeszcze w stanie prawidowo rozpozna dwch klientw. Ale ju po 24 godzinach trafno spadaa do poziomu przypadku, mimo e klienci ci podczas wizyty w sklepie celowo starali si zwrci na siebie uwag kasjerw (pytajc o drog na lotnisko, pacc drobnymi monetami itd.). A 83,7% kasjerw przecenio swoj zdolno rozpoznawania twarzy.

Dobrze wypa
Nie mona zapomina o innych czynnikach psychologicznych, np. o pragnieniu zachowania dobrego mniemania o sobie. Wikszoci wiadkw zaley na tym, by dobrze wypa, speni oczekiwania policji i sdu. wiadkowie

8
Nr 3 (23) 2010

ACADEMIA Panorama Psychologia spoeczna

wiadkowie nie widz wszystkich szczegw. Domylaj si ich, korzystajc ze schematw powstaych w wyniku dowiadcze

www.sxc.hu

poddawani s silnemu naciskowi, by wsppracowa z organami cigania. Na prob, by wskaza winnego, czsto si kogo wybiera, nawet gdy nie ma 100% pewnoci. Gdy pokazywaam badanym twarz mczyzny na fotografii, a potem prosiam o rozpoznanie go wrd czterech zdj, niemal wszyscy wskazywali jedno z nich. Tyle e w rzeczywistoci nie byo go na adnym... Ludziom trudno si przyzna, e nie wiedz. Czuj si wtedy troch tak, jakby oblewali wany egzamin. Bdy czsto s niewiadome, trudno wic spodziewa si, e wiadek si do nich przyzna. A nawet jeli je sobie uwiadomi, nie zawsze o tym powie, choby z powodu lku przed moliw kompromitacj w oczach innych. Poza tym ludziom zaley, by ukara winnego. Inaczej nie czuliby si bezpiecznie. Niewiadomie wybierany jest ten, kto cho troch pasuje. Sprawa zostaje zamknita, a porzdek wiata przywrcony.

nia w jedno fragmentw rnych zdarze. Elisabeth Loftus nazywa to zjawisko niewiadomym transferem pamiciowym. W badaniu Roberta Buckhouta przeprowadzonym na campusie uniwersyteckim zaatakowany profesor wskaza jako sprawc niewinnego wiadka napadu, bo poczy ze zdarzeniem jego twarz (podobnie jak 25% wiadkw).

Czowiek w stroju goryla

S jeszcze inne przyczyny znieksztace: niedoskonaoci ludzkich zmysw, selektywno uwagi, stereotypy i uprzedzenia oraz bdy zwizane ze zbieraniem zezna. Jak pisze Philip Zimbardo, to od naszego umysu zaley, co dostrzeemy oraz jak to potem zinterpretujemy. Jestemy selektywni w tym, na co zwrcimy uwag. Dookoa jest zbyt wiele bodcw, by spostrzec i zinterpretowa wszystkie. Bardzo spowalniaoby to nasze reakcje i nie jest nam potrzebne. Ludzie skupiaj si na tym, co moe by dla nich wane. Pokaza to Daniel Simons w synnym badaniu z czowiekiem w stroju goryla przechadzajcym si midzy graczami w koszykwk wiczcymi podania. Obserwatorzy, ktrych poproszono o liczenie poda, tak si na tym skupili, e w ogle nie dostrzegli goryla! Kiedy robi podobne wiczenie ze studentami, czowieka w stroju goryla zauwaa na filmie zaledwie kilka procent widzw W sytuacji bycia wiadkiem przestpstwa liczy si dla nas gwnie nasze bezpieczestwo. Std bierze si choby synne zjawisko zogniskowania na broni. Nie notujemy innych przydatnych potem w ledztwie informacji, np. numerw rejestracyjnych samochodu bandyty. Wida to nawet w laboratorium, gdzie jestemy przecie bezpieczni. Elisabeth Loftus pokazywaa badanym to samo zdjcie przedstawiajce klienta i sprzedawc, rnice si tylko jednym szczegem: w wycignitej rce klienta raz byy pienidze, a raz

Niewiadomy transfer
Nie chodzi o to, e wiadkowie naoczni kami wrcz przeciwnie, na og s przekonani, e mwi prawd. Tyle e wspomnienia podczas wielokrotnego odtwarzania, zezna, rozpozna, suchania o sprawie od innych itp. ulegaj modyfikacjom. Bdy we wspomnieniach bior si, po pierwsze, z wiedzy oglnej, ktr mamy na temat tego, jak dane zdarzenia (np. wypadek, morderstwo, napad na bank) zwykle przebiegaj, czyli ze schematw i stereotypw w naszych umysach. Wiedza prowokuje do dopowiadania szczegw, ktrych tak naprawd nie byo, ale pasuj do schematu. Po drugie, bdy s wynikiem czenia prawdziwych elementw w nieprawdziw cao. W tym drugim przypadku dochodzi do dwch zjawisk: wczania w dane wspomnienie informacji zasyszanych (np. od policjantw, innych wiadkw, z telewizji, przeczytanych w gazecie relacji ze sprawy itp.) oraz cze-

9
Nr 3 (23) 2010

Panorama Psychologia spoeczna ACADEMIA

Bdy w zeznaniach wiadkw

UPI Photo/BE&W

Najlepsze efekty przynosi tzw. przesuchanie poznawcze, bardzo popularne na Zachodzie. wiadka zachca si do swobodnego opowiadania zdarze

pistolet... W sytuacji, gdy klient celowa do sprzedawcy z broni, skupiaa ona wikszo uwagi badanych i zapamitywali znacznie mniej innych szczegw ni w sytuacji, gdy klient podawa sprzedawcy pienidze. Silne emocje znieksztacaj nasze zdolnoci poznawcze. Ofiary przestpstw wzbudzajcych silny lk, np. gwatu czy pobicia, gorzej zapamituj szczegy ni ofiary kradziey, a czas trwania zdarze oceniaj jako duszy. Badania pokazay, e bez wzgldu na rodzaj przestpstwa osoby, ktre zostay zranione (a wic przeyway duy stres), pamitaj mniej szczegw ni osoby, ktre nie doznay urazu fizycznego. Do tego dochodz oczywiste ograniczenia zmysu wzroku. Ale odlego i owietlenie to niejedyne problemy.

Stereotypy i uprzedzenia
W badaniu Ala Hastorfa i Hadleya Cantrila z lat 50., gdy gray ze sob druyny Uniwersytetu w Princeton i Darthmouth, kibice kadej z nich widzieli czonkw druyny przeciwnej jako postpujcych bardziej agresywnie. Odnoszc te zalenoci do sytuacji wiadkw przestpstw, gdy jeden z uczestnikw zdarzenia wyda si wiadkom bardziej sympatyczny, mog obcia go mniejsz odpowiedzialnoci i win np. za wypadek. Podobnie dziaa na nas atrakcyjno fizyczna. adniejsi oskareni dostaj nisze wyroki, pac mniejsze grzywny i oglnie s agodniej traktowani ni ci brzydsi. Wyjtek to sytuacja, gdy uroda bya narzdziem przestpstwa wtedy adni traktowani s surowiej.

Znieksztacajce efekty stereotypw i uprzedze mog dotyczy te rl spoecznych czy rasy. Synne badanie Gordona Allporta udowodnio, e osoby majce negatywny obraz Afroamerykanw widziay to, czego si spodzieway. Na obrazku widziay czarnoskrego z brzytw grocego biaemu, podczas gdy byo dokadnie odwrotnie. I nie pomogo nawet to, e czarnoskry by ubrany w elegancki garnitur, sugerujcy jego wysz pozycj spoeczn ni biaego, ubranego w kombinezon roboczy. Podobnie trudno wielu wiadkom uwierzy, e w przypadku szarpicych si na ulicy mczyzn napastnikiem jest ten ubrany elegancko, a ofiar czowiek w dresie. wietnie wiedz o tym oszuci, usypiajc nasz czujno np. drogimi ubraniami, papierem firmowym itp.

Pytania naprowadzajce
Kolejna grupa moliwych znieksztace wynika z bdw zwizanych ze zbieraniem zezna, przesuchaniami i okazaniami. Elisabeth Loftus zauwaya, e zeznania wiadkw zale w duej mierze od doboru sw pytajcego oraz rodzaju pytania i e bardzo atwo zaszczepi faszywe wspomnienia. Przy pytaniu jak wysoki by sprawca badani podaj czsto wyszy wzrost ni zapytani jak niski by sprawca. Uwaa trzeba take na nawet niewinne komentarze czy niewerbalne sugerowanie wiadkowi, e to, co mwi, zgadza si lub nie z przypuszczeniami policjantw. Badani poinformowani mimochodem, e z zestawu zdj podejrzanych wybrali

10
Nr 3 (23) 2010

ACADEMIA Panorama Psychologia spoeczna

waciw fotografi, byli potem pewniejsi swojego wyboru. Okazuje si te, e ju samo opisywanie sowami twarzy napastnika obnia dokadno nastpujcej potem identyfikacji sprawcy. Znieksztacenia tego da si unikn, jeeli wprowadzi si dusz przerw midzy czynnociami. W eksperymentach nad pytaniami sugerujcymi przeprowadzonych przez Elisabeth Loftus i Johna Palmera badani ogldali siedem filmw przedstawiajcych kolizje samochodowe. Cz badanych pytano potem: Jak szybko jechay pojazdy, gdy doszo do ich zderzenia?, a pozostaych: Jak szybko jechay pojazdy, gdy doszo do ich rozbicia?. Badani z drugiej grupy podawali wiksz prdko (rednio o 16 km/h) ni badani z grupy pierwszej. Gdy po tygodniu znw zadawano badanym seri pyta, m.in. czy widzieli na filmie rozbite szko, okazao si, e potwierdzao to 32% badanych z grupy drugiej w porwnaniu z 14% grupy pierwszej. Tyle e na filmie nie byo adnego rozbitego szka... Sytuacje w naszym otoczeniu czsto s nie do koca jasne, nie znamy caego przebiegu wydarze, nie zauwaamy te wszystkich szczegw. Domylamy si tego, czego nie widzielimy, korzystajc ze schematw powstaych w wyniku dowiadcze. Uczestnicy eksperymentu byli pewni, e widzieli rozbite szko, poniewa zasugerowano im du prdko pojazdw uczestniczcych w kolizji. Korzystajc z wczeniejszych dowiadcze, uznali, e oczywiste s rozbite szyby na miejscu tego typu wypadku.

przerywa wiadkowi wypowiedzi, podczas gdy w normalnym przesuchaniu rednio udaje mu si mwi zaledwie 7,5 s!

Bdne zestawy
Aby ustrzec si przed prowokowaniem bdw w pamici wiadkw, trzeba pamita, e fotografie czy osoby wybierane do zestawu pokazywanego podczas rozpozna musz by dobrane w ten sposb, by prawdopodobiestwo losowego wyboru kadego z nich byo takie samo. To oznacza, e zdjcie wyrniajce si z zestawu np. nachmurzonym wyrazem twarzy czy wiziennym strojem bdzie czciej wybierane m.in. dlatego, e jest inne i pasuje do schematu przestpcy. Podobnie z zestawem osb wybieranych do rozpozna jeli wiadek zezna, e przestpca mia wsy, to wszyscy przedstawieni do rozpoznania powinni je mie (choby doklejone). Podobnie ze strojem, wzrostem, fryzur czy karnacj jeli tylko jedna osoba bdzie wysoka albo w okularach, to jest to bdny zestaw. Rozpoznania na jego podstawie nie powinien uzna aden sd. Ryzykowne jest te pokazywanie fotografii podejrzanego, a w przypadku nierozpoznania go przez wiadka umieszczanie go mimo to wrd zestawu osb podczas rozpoznania. Badania wykazay, e poprzedzenie bezporedniej konfrontacji z podejrzanymi pokazaniem fotografii podnosi liczb bdnych rozpozna z 8 do 20%. wiadkowi osoba ta wyda si ju znajoma, ale nie bdzie wiadom tego, e zna j ze zdjcia, nie z miejsca przestpstwa

Przesuchania poznawcze
Polskie prawo w lad za innymi krajami zakazuje stosowania w przesuchaniach pyta sugerujcych odpowied, zwanych naprowadzajcymi. Maj one destrukcyjny charakter zwaszcza na pocztku, poniewa przesuchujcy, nawet niewiadomie, moe wszczepi przesuchiwanemu swoje przekonania i przypuszczenia co do przebiegu zdarze itd. i w ten sposb zaburzy wspomnienia wiadka. Najlepsze efekty przynosi tzw. przesuchanie poznawcze, bardzo popularne na Zachodzie, kiedy to zachca si osob do swobodnego opowiadania zdarze. wiadek si wtedy nie cenzuruje, a policja uzyskuje ponad 3550% wicej danych, a dodatkowo osobie przypominaj si kolejne szczegy i w rezultacie skuteczno pamici wzrasta. elazn zasad przesucha poznawczych jest, by nie

Psycholog w sdzie
Oczywicie to nie oznacza, e nie naley korzysta z zezna naocznych wiadkw. Czasem s oni jedynym rdem bardzo cennych informacji. Jednak odkrycia psychologw musz by uwzgldniane w pracy wymiaru sprawiedliwoci. Wiara w niezawodno pamici naocznych wiadkw moe by bardzo niebezpieczna i nie tylko sprawi, e niewinny czowiek trafi za kratki, lecz take to, e prawdziwy winny dalej bdzie chodzi po ulicach.
Chcesz wiedzie wicej? Doyle J.M., Loftus E., Dysart J. (2007). Eyewitness Testimony: Civil and Criminal, 4th Edition. LexisNexis. Chabris C., Simons D. (2010). The Invisible Gorilla: And Other Ways Our Intuintions Deceive Us. United Kingdom: HerperCollins.

11
Nr 3 (23) 2010