NSTW Dragan

Niezwykle szczeglna
teoria wzgldnoci
Andrzej Dragan
Przed spoyciem
Niniejsza ksieczka powstaa z myl o studentach bawicych na wykadzie z teorii
wzgldnoci, ktry prowadziem po raz pierwszy w 2001 roku w Szkole Nauk cisych
PAN (zasymilowanej pniej przez Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego), a w
kolejnych latach na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Pisana bya rwnie z
nadziej, e okae si przydatna wszystkim tym, ktrzy s zainteresowani samodzielnym
studiowaniem teorii wzgldnoci od podstaw.
Wykad ten zosta spisany bynajmniej nie po to, eby dzieli si jak wiedz. Po-
wsta on raczej po to, eby po zakoczonej lekturze Czytelnik na dwik zwrotu przy-
blienie nierelatywistyczne robi si nieco markotny, bowiem teoria wzgldnoci jest nie
tylko zadziwiajco prosta i intuicyjna, ale przede wszystkim niezwykle ciekawa. Nie po-
trzeba adnej wstpnej wiedzy, wszystko, o czym tu mowa, mona zrozumie posiadajc
niewiedz wrcz encyklopedyczn. Potrzebny jest tylko zapa, skupienie oraz umiejtne
gospodarowanie zdrowym rozsdkiem. Dlatego szczeglny nacisk pooony zosta na ogra-
niczenie do absolutnego minimum aparatu matematycznego potrzebnego do zapoznania si
z wyoonym materiaem. Celem byo napisanie i do rzeczy, i do ludzi, dlatego z wyjt-
kiem rozdziau jedenastego zawierajcego rozwaania dotyczce elektrodynamiki klasycz-
nej, strona matematyczna prowadzonego wykadu rzadko wykracza stopniem trudnoci
poza elementarne przeksztacenia algebraiczne. W fachowej literaturze dotyczcej przed-
stawianych tu zagadnie zawioci analizy matematycznej przysaniaj czsto spore i tak
trudnoci pojciowe. Niejednokrotnie natomiast rzeczy, ktrych nie potramy wyjani wa-
snej babci, sami nie rozumiemy. Smakowitym przykadem jest zjawisko precesji Thomasa.
Z tajemniczych powodw jest ono pomijane w przewaajcej czci podrcznikw teorii
wzgldnoci (jako zbyt trudne?!), a jeli ju spotyka si je w literaturze, to wyjanione
jest ono przy uyciu przybornika intelektualnego zawierajcego pojcia takie jak grupoidy
asocjacyjno-komutatywne, yrogrupy i przestrzenie yrowektorowe, grupy przeksztace
1
2
holonomicznych, algebry Cliorda-Diraca, formalizm tetradowy, itp, itd. Natomiast w roz-
dziale trzecim teje ksieczki rwnanie precesji Thomasa wyprowadzone jest na jednej
karteczce elementarnym rachunkiem wektorowym. Bdc fanem edukacji, a niekoniecznie
edukacjonizmu, licz, e wykad, ktry niniejszym przedkadam stanowi bdzie poywn
pasz dla osb chccych po raz pierwszy zapozna si dogbnie z teori wzgldnoci, a
pozbawionych wiadomoci z zakresu matematyki wyszej i najwyszej. Osoby zaintereso-
wane bardziej sformalizowanym i zmatematyzowanym podejciem, niewtpliwie ciekawym
samym w sobie, musz si niestety obej smakiem lub te sign po inn pozycj z bogatej
literatury dotyczcej tego tematu.
Wykad podzielony zosta na dwie czci - w pierwszej, ortodoksyjnej, znajduje si to,
co powinien wiedzie i rozumie kady szanujcy si absolwent kursu zyki relatywistycz-
nej. Rozwaania snuy si jednak tak pynnie, e ni std, ni zowd, dobrny do ukadw
nieinercjalnych, horyzontw zdarze i statycznej czarnej dziury, na ktrej postawiona zo-
staa kropka porzucajca Czytelnika w irytujcym, zapewne, suspensie. Apokryczna cz
druga zawiera natomiast prb dopenienia szczeglnej teorii wzgldnoci treci, ktrej w
moim przekonaniu brakuje w sformuowaniu doktrynalnym, a ktra moe okaza si bra-
kujcym cznikiem z teori kwantow.
Za liczne pomyki i niecisoci, ktre niechybnie zostay przeze mnie popenione i nie-
dostrzeone, niech diabe poniesie mnie na oklep w otcha haby.
Andrzej Dragan
Spis treci
I W e r s e t y o r t o d o k s y j n e 7
1 Trzsienie ziemi 9
1.1 Transformacja Lorentza ala Minkowski . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2 Czasoprzestrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3 Ruch czyli obrt hiperboliczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.4 Nic nie moe porusza si szybciej od wiata? . . . . . . . . . . . 17
1.5 Paradoksy przyczynowo-skutkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.6 Interwa czasoprzestrzenny i jego rola . . . . . . . . . . . . . . . 20
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2 Jak powiedziao si A, trzeba powiedzie 25
2.1 Wieloznaczna jednoczesno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.2 Dylatacja czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.3 Skrcenie Lorentza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.4 Paradoks tunelu wzdu Wisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.5 Czy skrcenie Lorentza jest rzeczywiste? . . . . . . . . . . . . . 29
2.6 Elektryzujcy paradoks elektryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.7 Paradoks blinit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.8 Zakaz ogldania plecw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.9 Paradoks Roberta Korzeniowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.10 Relatywistyczne transformacje prdkoci . . . . . . . . . . . . . 42
2.11 Nowe dowody w sprawie rzekomej mierci Elvisa P. . . . . . . . 46
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3
4 SPIS TRECI
3 Obrt Thomasa-Wignera 51
3.1 Obrt kota Filemona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3.2 Precesja Thomasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
3.3 Kota Filemona rozwaa cig dalszy . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
4 Luna brya sztywna 61
4.1 Kady kij ma dwa koce (ale proca ma trzy) . . . . . . . . . . . . 61
4.2 Paradoks tyczkarza i stodoy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4.3 Paradoks dwch kwadratw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
4.4 Paradoks klocka na dziurawym stole . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.5 Napicia wewntrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
5 Kopoty z teori kwantow 71
5.1 Interferometr Macha-Zehndera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
5.2 Zjawisko EPR i zachwianie przyczynowoci . . . . . . . . . . . . . 74
5.3 Nierwnoci Bella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
6 wiato 83
6.1 Relatywistyczny efekt Dopplera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
6.2 Unoszenie wiata przez ruchomy orodek . . . . . . . . . . . . . . 84
6.3 Odbicie wiata od lustra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
7 Pozorne deformacje ruchomych obiektw 89
7.1 Okrg w ksztacie kiebasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
7.2 Kula w ksztacie kuli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
SPIS TRECI 5
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
8 Dynamika relatywistyczna 97
8.1 Koniec trzy po trzy. Czterowektory. . . . . . . . . . . . . . . . . 97
8.2 Magiczna czteroregua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
8.3 Czteroprdko i jej wspzmienniczo . . . . . . . . . . . . . . . 100
8.4 Czteropd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
8.5 E = mc
2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
8.6 Relatywistyczna sia i II prawo Newtona . . . . . . . . . . . . . . 107
8.7 Hipoteza Plancka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
8.8 Klasyfikacja czterowektorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
9 Ukady nieinercjalne 113
9.1 Czteroprzyspieszenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
9.2 Postulat zegara pod lup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
9.3 Ruch jednostajnie przyspieszony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
9.4 Paradoks Bella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
9.5 Ukad odniesienia jednostajnie przyspieszony . . . . . . . . . . . . 119
9.6 Zegary chodzce wstecz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
9.7 Transformacja Rindlera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
9.8 Ruch swobodny wedug obserwatora przyspieszonego . . . . . . 128
9.9 Paradoks godnego Gawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
9.10 Energia swobodnej czstki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
9.11 Znaczenie wielkoci lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
9.12 Paradoks blinit okiem Pawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
10 Zakrzywiona czasoprzestrze 141
10.1 Metryka zakrzywionej czasoprzestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . 141
10.2 Ruch swobodny w krzywej czasoprzestrzeni . . . . . . . . . . . . 144
10.3 Paradoks lewitujcego kamienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
6 SPIS TRECI
10.4 Zasada rwnowanoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
10.5 Maksymalna sia raenia zgniego jajka . . . . . . . . . . . . . . . 150
10.6 Czarna dziura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
10.7 Poarcie przez czarn dziur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
11 Elektrodynamika 163
11.1 Preludium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
11.2 Potencja poruszajcego si adunku . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
11.3 W poszukiwaniu kolejnych czterowektorw . . . . . . . . . . . . 169
11.4 Energia i pd pola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
11.5 Transformacje pl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
11.6 Sia Lorentza i III prawo Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
11.7 Elektrodynamika vs zasada rwnowanoci . . . . . . . . . . . . . 178
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
II A p o k r y f y 185
12 Dlaczego diabe gra w koci? 187
12.1 Co wsplnego ma prdko wiata ze wiatem? . . . . . . . . . 187
12.2 Bezprzyczynowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
12.3 Druga transformacja Lorentza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
12.4 W proch si spontanicznie obrcisz . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
12.5 Superpozycja linii wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Bibliografia 201
Index 202
Cz
e I
W e r s e t y o r t o d o k s y j n e
7
Rozdzia 1
Trzsienie ziemi
Wjaki sposb wytumaczy osobie niewidomej od urodzenia, e odlege przedmioty s
mniejsze od przedmiotw znajdujcych si blisko? Zbyt trudne? Obawiam si, e przed
nami podobne wyzwanie. Odsonimy bowiem kulisy rzeczywistoci, nie znanej na co dzie,
jednak w odpowiednich warunkach moliwej do zaobserwowania ze wszystkimi swoimi ku-
riozalnymi konsekwencjami. Postaramy si wyobrazi sobie jak dowiadczylibymy jej na
wasnej skrze, czyli podejmiemy si zadania zblionego stopniem trudnoci do zgadywania
co czuje pies.
1.1 Transformacja Lorentza ala Minkowski
Punktem wyjcia w naszym rozumowaniu bdzie przedziwny fakt znany z dowiadczenia:
wiato w prni zawsze porusza si z prdkoci c. Co rozumiemy przez zawsze? Chodzi
tu o ruch we wszystkich inercjalnych ukadach odniesienia. Na przykad wiato opuszcza-
jce reektory jadcego szybko samochodu oddala si od kierowcy z prdkoci c. Ale z t
sam prdkoci zblia si ono do stojcego na chodniku pieszego, niezalenie od tego jak
szybko jedzie samochd. Fakt ten jest niezwykle osobliwy, gdy wydawa by si mogo, e
wiato powinno zblia si do pieszego z prdkoci rwn c +V , gdzie V jest prdkoci
samochodu. Przyroda nie spenia jednak naszych zachcianek i gdyby wiat by taki jak
nam si wydaje, to byby zupenie inny.
Zatem jeli wiato poruszajce si pomidzy punktami A i B w pewnej chwili t
A
opucio
punkt o wsprzdnych (x
A
, y
A
, z
A
), a w chwili t
B
dotaro do punktu (x
B
, y
B
, z
B
), to rzecz
jasna spenione jest rwnanie (droga) = (prdko)(czas), czyli:
9
10 ROZDZIA 1. TRZSIENIE ZIEMI
Rysunek 1.1: Dwa ukady wsprzdnych poruszajce si wzgldem siebie z prdkoci V wzdu osi x.
Pocztki ukadw pokryway si w chwili t = t
= 0. Przyjta notacja (zmienne primowane i nieprimowane)

bdzie stosowana w caym wykadzie, chyba e zostanie wyranie powiedziane e jest inaczej.
(x
B
x
A
)
2
+ (y
B
y
A
)
2
+ (z
B
z
A
)
2
= c(t
B
t
A
) (1.1)
i zgodnie z wynikami znanych eksperymentw prdko c jest we wszystkich ukadach
jednakowa. Oznacza to, e powysze rwnanie ma t sam posta w dowolnym ukadzie
inercjalnym. Jeli wic opisuje ono obserwacje prowadzone przez osob stojc na chodniku,
to analogiczne rwnanie moe zapisa obserwator przejedajcy w pobliu samochodem
jadcym ze sta prdkoci V . Oznaczmy wsprzdne tego drugiego obserwatora symbo-
lami primowanymi jak na rysunku 1.1.
Naszym celem bdzie teraz wyznaczenie transformacji wsprzdnych pomidzy dwoma
rozwaanymi ukadami inercjalnymi. O transformacji tej zaoymy jedynie, e jest liniowa,
bo tylko takie przeksztacenie nie wyrnia adnego punktu w przestrzeni i czasie. Sta-
o prdkoci wiata w obu ukadach oznacza, e jeli pierwszy obserwator stwierdza, e
zachodzi rwno 0 = c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
, to wedug drugiego obserwatora musi
zaj rwno 0 = c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
. Natomiast dla dwch absolutnie dowolnych
zdarze A i B (niekoniecznie poczonych impulsem wiata) rozwaane powyej kwadra-
towe wyraenie c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
przetransformuje si w wyniku zmiany ukadu
odniesienia na pewien wielomian W drugiego rzdu w zmiennych primowanych, ktrego
wspczynnikami bd stae zalece wycznie od prdkoci V . Wiemy jednak, e zawsze,
1.1. TRANSFORMACJA LORENTZA ALA MINKOWSKI 11
gdy zeruje si W, zeruje si take c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
, to za oznacza, e wielomian
W oraz wielomian c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
, maj wszystkie miejsca zerowe wsplne.
Mona na podstawie tego udowodni, e wielomiany te musz by do siebie proporcjonalne:
c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
= W = K(V )(c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
), (1.2)
gdzie K jest pewn sta. Jednake rozpoczynajc rozwaania od ukadu primowanego i
przechodzc do ukadu nieprimowanego dostalibymy relacj odwrotn:
c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
= K(V )(c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
), (1.3)
co po wstawieniu do poprzedniego rwnania prowadzi do wniosku, e K(V )K(V ) = 1.
Rozwaane wyraenia s kwadratowe, zatem nie mog zalee od tego, w ktr stron
skierowane s poszczeglne osie wsprzdnych i w konsekwencji staa K nie moe zalee
od kierunku prdkoci, a jedynie od jej wartoci V . To za oznacza, e K(V ) = 1. Ujemne
rozwizanie moemy szybko wyeliminowa rozwaajc przejcie graniczne V 0. Nasze
rozwaania prowadz zatem do wniosku, e dla dowolnych dwch zdarze A i B zachodzi
nastpujca relacja pomidzy ich wsprzdnymi w dwch ukadach inercjalnych:
c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
= c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
. (1.4)
Aby dostrzec, co otrzymany wynik oznacza zastosujmy podstawienie: = ict, czyli wpro-
wadmy tajemniczy czas urojony (pamitajc, by nie przesadza z wyobrani). Przepisujc
poprzedni wzr otrzymujemy:
2
+ x
2
+ y
2
+ z
2
=
2
+ x
2
+ y
2
+ z
2
. (1.5)
Wyraenie (1.5) wyglda jak rwno dwch odlegoci w jakiej abstrakcyjnej, cztero-
wymiarowej przestrzeni. Porzumy na razie kwesti interpretacji zycznej tej przestrzeni
i zastanwmy si nad stron czysto matematyczn. Mamy do czynienia z dwoma czte-
rowymiarowymi ukadami wsprzdnych, pomidzy ktrymi istnieje jaka transformacja
zachowujca odlegoci pomidzy punktami. Przykadem takiej transformacji moe by
t
x
x
q
q
t
,
Rysunek 1.2: Obrt ukadu wsprzdnych w paszczynie (, x).
lustrzane odbicie albo zmiana kierunku upywu czasu. Jeli oba ukady rniyby si wy-
cznie znakiem jednej ze wsprzdnych, oczywicie odlegoci midzy dowolnymi dwoma
punktami byyby jednakowe w obu tych ukadach, zgodnie ze wzorem (1.5). Inn prost
transformacj, ktra nie zmienia odlegoci jest obrt. Obroty, odbicia, przesunicia oraz
ich zoenia, to jedyne transformacje liniowe nie zmieniajce odlegoci pomidzy dowol-
nymi punktami. Interesuj nas wycznie transformacje liniowe, dlatego, e tylko one nie
wyrniaj w przestrzeni i czasie adnych punktw.
Przejcie do ukadu poruszajcego si nie wie si ani z odbiciem wsprzdnych prze-
strzennych, ani z odwrceniem biegu czasu, ani z przesuniciem wsprzdnych, ani z prze-
strzennym obrotem, ani nawet ze zoeniem tych wszystkich transformacji. C zatem
pozostaje? Tu musimy na moment oderwa si intelektualnie od ucia gumy i pogw-
kowa. Zostaje nam tylko jedna moliwo: obrt w paszczynie zawierajcej o czasu
oraz jaki kierunek przestrzenny. Dla ustalenia uwagi przyjmijmy, e samochd porusza
si wzgldem pieszego wzdu osi x, wic rozwaa bdziemy obrt w jedynej wyrnionej
paszczynie (, x) rysunek 1.2. Jeli przyjmiemy, e w chwili t = t
= 0 pocztki obu
ukadw odniesienia pokryway si, to transformacja bdzie miaa ogln posta:
= cos + xsin =

1 + tg
2
+
xtg
1 + tg
2
= xcos sin =
x
1 + tg
2
tg
1 + tg
2
, (1.6)
gdzie jest ktem obrotu. We wprowadzonych transformacjach wystpuje nieznany kt
. Domylamy si, e musi on jako zalee od prdkoci V (wiemy na przykad, e dla
1.1. TRANSFORMACJA LORENTZA ALA MINKOWSKI 13
V = 0, rwnie = 0), no bo od czeg by innego? Aby wyznaczy t zaleno rozwamy
ruch pocztku ukadu wsprzdnych zwizanego z samochodem: x
= 0. Z perspektywy
obserwatora stojcego na chodniku, punkt ten oddala si z prdkoci V wzdu osi x.
Korzystajc z drugiego z rwna (1.6) dostajemy:
x
= 0
x
=
x
ict
=
V
ic
= tg , (1.7)
czyli kt okazuje si rwnie by urojony. Pokazuje to, e mamy tu do czynienia nie z
rzeczywistym obrotem, lecz z pewnym obrotem o pseudo-kt. Wstawiajc do rwna (1.6)
znalezion warto tg oraz powracajc do uywania t zamiast otrzymujemy synne
wzory opisujce transformacj Lorentza:
t
=
t V x/c
2
1 V
2
/c
2
x
=
x V t
1 V
2
/c
2
. (1.8)
Wida, e transformacja zachowuje si kulturalnie, dopki rozwaamy ukady inercjalne
poruszajce si z prdkociami V < c. W przeciwnym wypadku pojawiaj si w niej liczby
zespolone. Transformacj odwrotn moemy znale na dwa sposoby: albo pomanipulowa
rwnaniami odwracajc zaleno, albo po prostu zamieni V na V . Wynik oczywicie
jest ten sam:
t =
t
+ V x
/c
2
1 V
2
/c
2
x =
x
+ V t
1 V
2
/c
2
. (1.9)
Zwrmy uwag, e w granicy c znalezione transformacje przechodz w rwnania,
nazywane transformacj Galileusza:
t
= t
x
= x V t. (1.10)
W rzeczywistoci przed dokonaniem relatywistycznego przewrotu, nikt nie zapisywa tej
transformacji w powyszy sposb. Nie uwaano za konieczne rozwaania czasu osobno w
obu ukadach wsprzdnych. Czas rozumiano wycznie jako pewien tajemniczy parametr
nie zwizany z przestrzeni, a caa transformacja bya trywialna (nikt nie nazwaby tego
nawet transformacj). Po prostu x
= x V t.
Podejcie Minkowskiego ujawnia jednak, e czas przypomina jeden z wymiarw prze-
strzennych. Niewtpliw rnic, cho nie wiadomo czy jedyn, jest czynnik i, ktry wpro-
wadzilimy, by ujednolici obraz czterowymiarowej przestrzeni.
1.2 Czasoprzestrze
Rozwaania z poprzedniego podrozdziau prowadz do niezwykle ciekawego wniosku: czas
i przestrze nie mog by traktowane niezalenie. Z tego powodu wprowadza si w teorii
wzgldnoci koncepcj czterowymiarowej czasoprzestrzeni. Zrozumienie tego pojcia po-
zwala oswoi si z przedziwnymi wnioskami z jakimi przyjdzie nam si jeszcze zmierzy.
Rne tempo upywu czasu, zyczna zmiana dugoci poruszajcych si obiektw bez ist-
nienia wewntrznych napi w materiale wszystko to staje si niemal naturalne, gdy
zdamy sobie spraw, e przejcie do ukadu poruszajcego si odpowiada pewnemu obro-
towi w czasoprzestrzeni. Pytania typu jaki jest naprawd upyw czasu? albo jaka jest
prawdziwa dugo? maj taki sam sens jak spieranie si, jaki kolor ma uoona kostka
Rubika. Dla osoby patrzcej z jednej strony kostka jest niebieska, dla innej czerwona. Kto
ma racj? Pytanie o racj jest, jak widzimy le postawione. Wystarczy obrci kostk i ob-
serwatorzy zmieniaj zdanie. Podobnie jest z obserwacj wiata z rnych, poruszajcych
si wzgldem siebie ukadw inercjalnych.
1.3 Ruch czyli obrt hiperboliczny
Zauwaylimy poprzednio, e zastpujc czas rzeczywisty czasem urojonym, moemy od-
gadn, e transformacja Lorentza jest urojonym pseudo-obrotem w urojonej czasoprze-
strzeni. Sprbujemy teraz stwierdzi jaka jest interpretacja geometryczna tej transformacji
w zwykej, rzeczywistej czasoprzestrzeni. Zapiszmy rwnania (1.6) przy uyciu czasu rze-
czywistego:
1.3. RUCH CZYLI OBRT HIPERBOLICZNY 15
ct
x
ct
x
f
f
Rysunek 1.3: Osie czasoprzestrzenne dwch ukadw inercjalnych.
ict
= ict cos + xsin

x
= xcos ict sin . (1.11)

Aby pozby si z transformacji liczb urojonych skorzystamy z elementarnych tosamoci
algebraicznych czcych funkcje trygonometryczne z ich hiperbolicznymi odpowiednikami:
sin = i sinh i
cos = cosh i. (1.12)
Wstawiajc je do rwna (1.11) i podstawiajc = i otrzymujemy:
ct
= ct cosh xsinh
x
= xcosh ct sinh . (1.13)

Graczna interpretacja transformacji Lorentza (1.13) znajduje si na rysunku (1.3) przed-
stawiajcym osie dwch ukadw inercjalnych poruszajcych si wzgldem siebie. Rwnania
osi ukadu primowanego moemy wyznaczy korzystajc z transformacji Lorentza (1.13).
O czasu jest wyznaczona rwnaniem x
= 0, natomiast o przestrzenna jest zadana przez

ct
= 0. Otrzymujemy std, e tg = tgh = V/c, gdzie jest ktem wzgldnego na-

chylenia osi obu ukadw (rysunek 1.3). Wida, e osie ukadw, ktrych prdko dy
do c bd zblia si do przerywanej linii. Tory podwietlnych czstek rozpoczynajcych
swj ruch w x = x
= 0 musz znajdowa si wewntrz pionowego stoka ograniczonego

przerywan lini, zwanego stokiem przyszoci. Poniewa brzeg stoka we wszystkich uka-
dach zadany jest tym samym rwnaniem, to czstka, ktrej prdko jest mniejsza od c w
jednym ukadzie, bdzie rwnie mniejsza od c w kadym innym ukadzie inercjalnym.
Poprzez bezporednie podstawienie wzorw (1.13), moemy sprawdzi, e zachodzi:
c
2
t
2
x
2
= c
2
t
2
x
2
, (1.14)
co wraz z uzupenieniem transformacji wsprzdnych o warunki y
= y oraz z
= z daje
rwno (1.4), od ktrej rozpoczlimy nasze rozwaania. Znalezione przez nas przekszta-
cenie (1.13) jest hiperbolicznym obrotem spokrewnionym ze zwykym obrotem, ale ma
miejsce w przestrzeni, w ktrej dugo wektora nie jest sum, lecz rnic kwadratw
poszczeglnych skadowych. W tym sensie czasoprzestrze nie jest zwyk, euklidesow
przestrzeni, bo kwadrat dugoci jest w niej zdeniowany jak w rwnaniu (1.4). Posiada
ona jednak trjwymiarow i euklidesow podprzestrze.
Nasze rozwaania obrotw w czasoprzestrzeni brzmi niezwykle. Dlaczego jednak jadc
autobusem nie doznajemy owych hiperbolicznych obrotw i wszystko wyglda zupenie
zwyczajnie? Poniewa parametr wystpujcy w przeksztaceniu (1.13) = atgh V/c
moemy zazwyczaj (dla niewielkich prdkoci) przybliy przez V/c, to powysza
transformacja uzyskuje przyblion posta:
ct
ct x
x
x ct. (1.15)
Wida, e z pierwszego rwnania zostaje w przyblieniu t
t, a z drugiego x
x V t,
czyli transformacja Galileusza, do ktrej jestemy przyzwyczajeni.
1.4. NIC NIE MOE PORUSZA SI SZYBCIEJ OD WIATA? 17
Rysunek 1.4: Z jak prdkoci pocigi zbliaj si do siebie wedug Zwrotniczego?
1.4 Nic nie moe porusza si szybciej od wiata?
Syszy si czsto, e nic nie moe porusza si szybciej od wiata, czyli e wszystko
porusza si od niego wolniej. Bez uprzedniego ustalenia co rozumiemy przez wszystko oraz
przez porusza si, stwierdzenie to moe doprowadzi do wielu nieporozumie, co ilustruj
ponisze (kontr)przykady.
Pewien Zwrotniczy obserwowa kiedy dwa pocigi zbliajce si do siebie z ogromn
prdkoci rysunek 1.4. Jeden z pocigw porusza si wzgldem niego z prdkoci 0.9c,
a drugi z prdkoci 0.9c. Zwrotniczego zaintrygowao nastpujce pytanie: z jak prd-
koci z jego punktu widzenia, pocigi zbliaj si do siebie? Stosujc bezmylnie reguk
nic nie moe porusza si szybciej od wiata powiedzielibymy, e prdkoci w jaki
dziwny sposb musz si doda tak, eby wyszo co mniejszego od c. Ot nie! Jeeli zde-
niujemy prdko zbliania si jako zmian odlegoci midzy pocigami w czasie, to nie
moe wyj nic innego ni 1.8c! Natomiast, gdybymy zapytali jednego z maszynistw, z
jak prdkoci zblia si do niego drugi pocig, bez wtpienia poda on prdko mniejsz
ni c o tym bdzie mowa pniej. Chcc uywa powiedzonka nic nie moe porusza
si szybciej od wiata musimy przede wszystkim pamita, e porusza si oznacza
tu porusza si wzgldem mnie. W teorii wzgldnoci przez ruch rozumie si zazwyczaj
ruch wzgldem ustalonego obserwatora, a nie jak w przytoczonej sytuacji ruch wzgldny
dwch obiektw z punktu widzenia niezalenego obserwatora. Jednak, jak wynika z kolej-
nych przykadw, stwierdzenie, e nic nie porusza si szybciej od wiata wymaga dalszego
doprecyzowania.
Na przyjcie urodzinowe Krlewny nieki przyszo sto krasnoludkw z caego lasu.
Postanowiy one zrobi Krlewnie niespodziank i na jej cze wykona meksykask fal,
ktr widziay w telewizji podczas transmisji meczu. Poniewa wszystkie krasnoludki do-
stay kiedy od Krlewny w prezencie po zegarku, postanowiy uy ich do wykonania fali.
Krasnoludki zsynchronizoway swoje zegarki i ustawiy si w szeregu w rwnych odst-
pach. Nastpnie kady krasnoludek podskoczy o ustalonej wczeniej godzinie, przy czym
pierwszy z brzegu podskoczy punktualnie o 12.00, nastpny sekund po dwunastej, ko-
lejny dwie sekundy po dwunastej itd. Krasnoludki nie zwracay uwagi na stojcych obok
kompanw, tylko uwanie patrzyy na swoje zegarki i o umwionej godzinie podskakiway.
Zastanwmy si teraz, czy co ogranicza prdko takiej poprzecznej fali? Oczywicie nie.
Krasnoludki mog sta w dowolnie duych odlegociach, a ustalone odstpy czasu pomi-
dzy kolejnymi podskokami mog by dowolnie krtkie. W szczeglnoci, taka fala moe
porusza si szybciej od wiata (gdyby wszystkie krasnoludki podskoczyy jednoczenie,
powiedzielibymy, e fala porusza si nieskoczenie szybko). Sytuacja ta nie byaby na-
tomiast moliwa, gdyby krasnoludki podskakiway dopiero w momencie gdy zobacz, e
kolega obok wanie podskoczy.
Wydawaoby si, e przynajmniej wiato w prni powinno porusza si z prdkoci
wiata, prawda? Przeanalizujmy nastpujc sytuacj: na rodku okrgej wyspy stoi la-
tarnia morska, ktrej kopua obraca si, regularnie przemiatajc wyrzucanym wiatem
peny kt. Wyobramy sobie teraz, e wzdu caego brzegu wyspy zosta rozstawiony
wysoki parawan, po ktrym dookoa porusza si plama wiata z latarni. Jaka jest dopusz-
czalna prdko tej plamy? Czy jest to prdko wiata? Nic podobnego! Snop wiata
moe porusza si wzdu parawanu dowolnie szybko. Tym razem odpowied na pytanie,
jak to moliwe pozostawiamy Czytelnikowi.
Co w takim razie oznacza stwierdzenie, e nic nie moe porusza si szybciej od wiata?
W tym przypadku milczenie nie jest zotem, dlatego nasze wtpliwoci rozwieje chwilowo
kolejny podrozdzia.
1.5 Paradoksy przyczynowo-skutkowe
Wyobramy sobie, e co porusza si z prdkoci wiksz ni c pomidzy punktami A i
B wzdu pewnej trajektorii rysunek 1.5 (trajektori w czasoprzestrzeni nazywa si lini
wiata poruszajcego si obiektu). Moe to by meksykaska fala krasnoludkw, plama
wiata latarni morskiej, statek kosmiczny, cokolwiek. Z rysunku wida, e w ukadzie nie-
1.5. PARADOKSY PRZYCZYNOWO-SKUTKOWE 19
Rysunek 1.5: Tor obiektu poruszajcego si pomidzy punktami A i B z prdkoci ponadwietln. Krop-
kowane linie ograniczaj obszar dozwolony dla obiektw poruszajcych si z prdkociami mniejszymi ni c i
zaczynajcymi swj bieg w punkcie A. Linie przerywane rzutuj punkty A i B na osie czasu dwch rnych
ukadw inercjalnych. Wida, e kolejno zdarze ulega odwrceniu.
primowanym poruszajcy si obiekt by w punkcie A wczeniej ni w punkcie B. Jednake,
jeli linia wiata znajduje si poza obszarem dozwolonym dla obiektw poruszajcych si
wolniej ni c (kropkowany stoek), istniej ukady inercjalne, w ktrych zdarzenie w punk-
cie A nastpi pniej ni zdarzenie w punkcie B. To znaczy, jeli co porusza si pomidzy
dwoma punktami A i B szybciej ni wiato, to w jednych ukadach odniesienia wida b-
dzie ruch z A do B, a w innych z B do A, jak gdyby czas wewntrz rozwaanego obiektu
pyn wstecz. Jeli na przykad meksykaska fala krasnoludkw wedug Krlewny nieki
porusza si w prawo, to dla przelatujcej na miotle Baby Jagi fala moe porusza si w
lewo. Primowany ukad Baby Jagi przedstawiono wanie na rysunku 1.5.
Jeeli rozwaanym, ponadwietlnym obiektem jest natomiast statek kosmiczny, od razu
pojawia si pewien paradoks: w jednych ukadach odniesienia zaoga statku bdzie si
starze, a w innych czas bdzie pyn w odwrotn stron i zaoga odmodnieje. W dra-
stycznej wersji paradoksu w pewnych ukadach odniesienia kosmonauta mgby najpierw
umrze, a potem si urodzi. Poniewa istnienie paradoksw tego typu byoby cokolwiek
problematyczne, powszechnie twierdzi si, e obiekty takie jak statek kosmiczny nie mog
porusza si z prdkociami nadwietlnymi. Przyjmuje si rwnie, e nie mog istnie
ponadwietlne sygnay niosce jakkolwiek informacj, bo w pewnych ukadach odniesie-
nia informacja mogaby by w posiadaniu odbiorcy zanim jeszcze zostaa wysana przez
nadawc. W szczeglnoci, najczciej ogranicza si rozwaania tylko do ukadw inercjal-
nych poruszajcych si wzgldem siebie z prdkociami V < c. Okazuje si jednak, e
bardzo ciekawe i zupenie nowe aspekty tego zagadnienia pojawiaj gdy do gry wkracza
mechanika kwantowa bdzie o tym mowa pniej. W kadym razie kwestia jest niezwykle
delikatna, a na pewno nie zostaa dotychczas do koca zrozumiana.
Zamian kolejnoci zdarze mona przeanalizowa przy pomocy wzorw transforma-
cyjnych (1.8). Niech zdarzenie A oznacza wysanie pewnego sygnau, a B jego dotarcie do
odbiorcy. Jeli w ukadzie nieprimowanym odlego przestrzenna pomidzy A i B wynosi
x, a odstp czasu midzy nimi t > 0, to w ukadzie primowanym odstp czasu wyniesie:
t
=
t V x/c
2
1 V
2
/c
2
. (1.16)
Przyjrzyjmy si licznikowi tego wyraenia: t V x/c
2
. Jest on dodatni w kadym uka-
dzie inercjalnym poruszajcym si z prdkoci V < c, o ile x ct, czyli jeeli sygna
porusza si najwyej z prdkoci wiata. Natomiast jeli sygna jest ponadwietlny i
x > ct, to w pewnych ukadach odniesienia t
< 0. Oznacza to, e w tych ukadach

nadwietlny sygna musiaby propagowa si od odbiorcy do nadawcy. Powracamy zatem
do wnioskw wycignitych na podstawie analizy rysunku 1.5.
1.6 Interwa czasoprzestrzenny i jego rola
Wyprowadzajc transformacj Lorentza zauwaylimy, e wyraenie:
s
2
= c
2
t
2
x
2
y
2
z
2
(1.17)
nie zmienia si przy zmianie ukadu odniesienia, podobnie jak dugo wektora w dowolnej
euklidesowej przestrzeni nie zmienia si pod wpywem obrotw. Z powodu tej niezmien-
niczoci wielko s
2
odgrywa bardzo wan rol w teorii wzgldnoci nazywa si j
interwaem czasoprzestrzennym pomidzy dwoma zdarzeniami oddzielonymi w czasie o
t, a w przestrzeni o x, y i z. W szczeglnoci, interwa czasoprzestrzenny pomidzy
zdarzeniami, w ktrych zosta wyemitowany, a nastpnie pochonity impuls wiata za-
wsze wynosi zero. Ponadto, jeeli interwa s
2
pomidzy dwoma zdarzeniami jest ujemny,
to zdarzenia te nie mog by poczone adnym podwietlnym sygnaem. Interway ujemne
nazywa si przestrzennymi. Jeeli interwa jest dodatni (interwa czasowy), to przesanie
1.6. INTERWA CZASOPRZESTRZENNY I JEGO ROLA 21
podwietlnej informacji pomidzy zdarzeniami jest moliwe, natomiast jeli wynosi on zero
(interwa zerowy), to zdarzenia mog zosta poczone tylko sygnaem poruszajcym si
dokadnie z prdkoci wiata.
Odkrylimy, e wyraenie (1.17) nie zmienia swojej wartoci przy zmianie inercjalnego
ukadu odniesienia. Konsekwencje tego faktu s bardzo wane. Dziki niemu teoria wzgld-
noci ma szans w deterministyczny sposb opisywa wiat. Wyobramy sobie, e zdarzenie
B oznacza wybuch bomby w pewnym miejscu i w okrelonej chwili. Jeeli bomba zostaa
uruchomiona zdalnym detonatorem umieszczonym w innym punkcie przestrzeni i we wcze-
niejszej chwili A, to interwa czasoprzestrzenny pomidzy tymi dwoma zdarzeniami musi
by czasowy lub zerowy. Z niezmiennoci interwau wzgldem transformacji Lorentza wy-
nika, e jeeli w pewnym ukadzie nastpi przyczynowo skutkowy cig zdarze (czyli cig
w ktrym zachodzce zdarzenia wynikay ze zdarze wczeniejszych), to kolejno tych
zdarze w innych ukadach inercjalnych nie zmieni si (czyli przyczynowo bdzie zacho-
wana). Jeli bowiem w jednym ukadzie inercjalnym interwa midzy dwoma zdarzeniami
jest dodatni, to taki te bdzie w dowolnym innym ukadzie. W naszym bombowym przy-
kadzie detonator bdzie uruchamiany zanim wybuchnie bomba i odpowiednio wczeniej
we wszystkich moliwych ukadach inercjalnych.
Jeeli natomiast w pewnym ukadzie odniesienia dwa zdarzenia s oddzielone interwa-
em przestrzennym (czyli nie tworz cigu przyczynowo skutkowego), to bdzie tak rwnie
w dowolnym innym ukadzie. Wynika to zreszt bezporednio z poprzedniego wniosku i
odwracalnoci transformacji Lorentza.
Jest teraz dobra okazja by wspomnie o bardzo wanej zasadzie w teorii wzgldnoci.
Zasadzie, z ktrej dotychczas po cichu korzystalimy nie bdc tego do koca wiadomi.
Brzmi ona tak: kade zdarzenie widziane w jednym ukadzie inercjalnym, musi zachodzi
rwnie w kadym innym inercjalnym ukadzie. Zatem nie da si stwierdzi, e ukad in-
ercjalny porusza si w sposb absolutny. Mona jedynie stwierdzi ruch wzgldny poprzez
obserwacj ruchu cia znajdujcych si poza ukadem. Wydaje si oczywiste, prawda? Na
przykad, jeli w jednym ukadzie wybucha bomba, to musi ona rwnie wybuchn w
dowolnym (w szczeglnoci inercjalnym) ukadzie poruszajcym si. Inaczej moglibymy
odrni od siebie rozwaane ukady w sposb absolutny. Zasada, ktra mwi, e nie istnieje
aden wyrniony ukad inercjalny nazywa si j zasad wzgldnoci lub zasad demokra-
cji ukadw inercjalnych. Wkrtce przekonamy si, e mimo pozornej trywialnoci tego
faktu, pyn z niego bardzo wane i nietrywialne wnioski.
Pytania
Czy w czterowymiarowej przestrzeni mona zdeniowa pojcie obrotu wok osi?
Jeli tak podaj denicj, jeli nie podaj przyczyn.
Czy mog istnie nieliniowe transformacje zachowujce stao prdkoci wiata we
wszystkich ukadach inercjalnych?
Czym mona uzasadni wprowadzenie nowego pojcia czasoprzestrzeni?
Jaka jest interpretacja geometryczna transformacji Lorentza?
Czy i kiedy zoenie dwch transformacji Lorentza jest przemienne?
Czy zoenie transformacji Lorentza dla ruchu z prdkoci V i transformacji dla
ruchu z prdkoci V wzdu tego samego kierunku jest identycznoci?
Jak ucili powszechnie uywane sformuowanie mwice, e nic nie moe porusza
si szybciej od wiata?
Jak rol w szczeglnej teorii wzgldnoci odgrywa interwa czasoprzestrzenny?
Dlaczego na rysunku 1.5 rzutowanie zdarze na o czasu dokonywane jest wzdu osi
przestrzennej, a nie prostopadle do osi czasu?
Czy mona wyprowadzi posta transformacji Lorentza wsprzdnej czasowej z trans-
formacji wsprzdnych przestrzennych?
Zadania
Podaj transformacj Lorentza do ukadu odniesienia poruszajcego si z prdkoci
V wzdu prostej lecej w paszczynie xy i nachylonej pod ktem 45
do osi x.
W chwili t = t
= 0 pocztki obu ukadw inercjalnych pokryway si. Przyjmij, e

ukady spoczywajcy i poruszajcy si maj rwnolege osie przestrzenne.
Do milicjanta stojcego porodku skrzyowania zbliaj si z jednakowymi prdko-
ciami V = 0.9c dwa samochody: jeden od pnocy, a drugi od wschodu. Ze wzgldu
1.6. INTERWA CZASOPRZESTRZENNY I JEGO ROLA 23
na awari sygnalizacji w chwili t = 0 dojdzie do zderzenia. Zanim dojdzie do wy-
padku, pom milicjantowi odpowiedzie na nastpujce pytania: Z jak prdkoci
z punktu widzenia milicjanta zbliaj si do siebie samochody? Z jak prdkoci
wedug jednego z kierowcw zblia si do niego drugi samochd? Czy w ktrym z
wymienionych przypadkw milicjant powinien czu si zaniepokojony przekroczeniem
dozwolonej w obszarze zabudowanym prdkoci c?
Dla transformacji Galileusza narysuj osie wsprzdnych czasoprzestrzennych obser-
watora poruszajcego si z prdkoci V wzdu osi x. Uwzgldnij jednostki na osiach.
Podaj kty wzgldnego nachylenia osi jako funkcje wzgldnej prdkoci.
Sprawd, e nastpujca transformacja:
t
= t
x
1 +
V
c
x V t (1.18)
jest liniowa, jest identycznoci dla V 0 oraz zachowuje prdko wiata, to
znaczy, obiekt poruszajcy si w nieprimowanym ukadzie z prdkoci c, porusza
si z t sam prdkoci w ukadzie primowanym. Podaj inn transformacj posia-
dajc wymienione wasnoci, rn od transformacji Lorentza. Wyjanij, dlaczego
powysza transformacja nie pojawia si w naszych rozwaaniach jako alternatywa
dla transformacji Lorentza.
Na wiele lat przed przed powstaniem teorii wzgldnoci, Lorentz w oparciu o analiz
rwna Maxwella poda nastpujc transformacj wsprzdnych, ktra zachowuje
rwnania elektrodynamiki przy zmianie ukadu odniesienia:
t
= t V x/c
2
x
= x V t. (1.19)
Wkrtce potem Poincare wprowadzi do tych transformacji poprawk prowadzc
do wzorw (1.8). Zbadaj wasnoci transformacji podanych przez Lorentza, sprawd,
czy speniaj one warunki postawione w trakcie rozwaa z niniejszego rozdziau i
postaraj si odgadn, czym kierowa si Poincare korygujc wzory Lorentza.
W rozwaaniach prowadzcych do transformacji Lorentza nie przedyskutowalimy
odbicia wsprzdnych przez dowoln prost lec w paszczynie zawierajcej wsp-
rzdn czasow i przestrzenn. Zbadaj t ewentualno i wyznacz wszystkie transfor-
macje, do ktrych ona prowadzi.
Rozdzia 2
Jak powiedziao si A, trzeba
powiedzie
Piszc Stefanem Kisielewskim: w szczeglnej teorii wzgldnoci bohatersko pokonuje si
trudnoci nieznane w zyce nierelatywistycznej. Ju sama kinematyka relatywistyczna ob-
tuje w ca mas paradoksw, ktre w wersji newtonowskiej w ogle nie wystpuj. Jed-
nake wszystkie te absurdy okazuj si jedynie pozorne i co najwyej mog troch uwiera
nasze poczucie zdrowego rozsdku. Nie ma w nich niczego nielogicznego. W sensie logicz-
nym teoria wzgldnoci jest wrcz zadziwiajco spjna. Niniejszy rozdzia pozwoli si nam
o tym przekona.
2.1 Wieloznaczna jednoczesno
Dwa jednoczesne zdarzenia zachodzce w rnych punktach przestrzeni (na przykad
jednoczesne tupnicie dwoma butami) s oddzielone interwaem przestrzennym. Wiemy,
e takie zdarzenia nie mog by poczone cigiem przyczynowo skutkowym, bo mgby
poczy je jedynie sygna poruszajcy si nieskoczenie szybko. Wiemy rwnie, e w ka-
dym innym ukadzie odniesienia interwa bdzie rwnie przestrzenny. Jednake ze zmian
ukadu odniesienia wie si niezwyka konsekwencja: jeeli zdarzenia s jednoczesne w
jednym ukadzie, to w wikszoci innych, poruszajcych si wzgldem niego inercjalnych
ukadw, zdarzenia te nie bd jednoczesne! Sprawdmy, e jest tak w rzeczywistoci. Roz-
wamy dwa jednoczesne (t = 0) zdarzenia oddalone o x. W ukadzie poruszajcym si
z prdkoci V = 0 odstp czasu pomidzy nimi odczytujemy ze wzorw (1.8):
25
26 ROZDZIA 2. JAK POWIEDZIAO SI A, TRZEBA POWIEDZIE
t
=
t V x/c
2
1 V
2
/c
2
=
V x/c
2
1 V
2
/c
2
= 0. (2.1)
Oznacza to, e osoba przejedajca w pobliu pocigiem zaobserwuje, e najpierw tup-
n lewy, a potem prawy but (lub odwrotnie). Jak to moliwe? Przypomnijmy sobie, e
przejcie do poruszajcego si ukadu wsprzdnych oznacza obserwacj zjawisk z ukadu
hiperbolicznie obrconego w czasoprzestrzeni. Na tej samej zasadzie dwa koce kija mog
by od jednego obserwatora rwnooddalone, ale od drugiego, patrzcego z boku, kady
koniec znajdzie si w innej odlegoci rysunek 2.1. Wida std, e zadawanie pytania
Rysunek 2.1: Dwa koce kija znajduj si w jednakowych bd rnych odlegociach w zalenoci od
obserwatora. Na tej samej zasadzie dwa zdarzenia zachodzce jednoczenie dla jednego obserwatora nie musz
by jednoczesne dla innego.
czy zdarzenia s naprawd rwnoczesne, czy nie? nie ma sensu. Podobnie bezsensowne
jest zadawanie pytania czy koce kija s naprawd rwnooddalone. Oczywicie zaley
od kogo. Nie istnieje bezwzgldne rwnooddalenie podobnie jak nie istnieje bezwzgldna
rwnoczesno.
2.2 Dylatacja czasu
Obserwator patrzcy na kij pod ktem moe uzna, e kij jest krtszy, a patrzc zupe-
nie z boku moe wrcz stwierdzi, e dugo kija wynosi niemal zero. Czy podobnemu
efektowi podlega upyw czasu? Okazuje si, e tempo upywu czasu w rnych ukadach
inercjalnych jest rzeczywicie rne. Aby to stwierdzi musimy przeanalizowa wskazania
zegara umieszczonego nieruchomo w jednym z ukadw z punktu widzenia drugiego ukadu.
2.3. SKRCENIE LORENTZA 27
Rozwamy zegar umieszczony w pocztku x
= 0 ukadu inercjalnego poruszajcego si z

prdkoci V . Zegar odmierzy odstp czasu t
pomidzy pewnymi dwoma zdarzeniami.

Sprawdmy ile czasu t upyno midzy tymi zdarzeniami w ukadzie spoczywajcym. Z
transformacji (1.9) znajdujemy:
t =
t
1 V
2
/c
2
, (2.2)
czyli t
< t. Zatem wedug obserwatora nieruchomego czas w poruszajcym si ukadzie

pynie wolniej, co nazywamy dylatacj czasu. Chod wyglda to dziwnie, taki sam wniosek
musi wycign obserwator primowany na temat upywu czasu w ukadzie nieprimowanym.
Ten pozornie paradoksalny fakt zostanie w szczegach omwiony dalej.
2.3 Skrcenie Lorentza
Podobnym do spowolnienia upywu czasu zjawiskiem jest skrcenie poruszajcych si
obiektw w kierunku ruchu, zwane skrceniem Lorentza. Jeeli udao nam si przekn
geometryczn interpretacj zmiany ukadu odniesienia, spowolnienie upywu czasu, skr-
cenie obiektw w ruchu nie powinno nas ju dziwi. Ilociowa analiza tego skrcenia jest
podobna do rozumowania z poprzedniego podrozdziau. Wyobramy sobie kij o dugoci
x
, spoczywajcy wzdu osi x
w primowanym ukadzie. Jak wyglda kij z punktu widze-

nia ukadu nieprimowanego (wzgldem ktrego poprzedni ukad porusza si tradycyjnie z
prdkoci V wzdu osi x)? To znaczy, ile wynosi w tym ukadzie dugo kija x? Znaj-
dujemy j bez problemu ponownie korzystajc z transformacji (1.8). W tym celu musimy
obliczy rnic wsprzdnych x w tej samej chwili w ukadzie nieprimowanym, wic
bierzemy t = 0:
x = x
1 V
2
/c
2
. (2.3)
Jest to wanie synne skrcenie Lorentza: im szybciej porusza si kij, tudzie dowolny inny
ruchomy obiekt, tym staje si krtszy. Chcielibymy jeszcze raz wyranie podkreli, dla-
czego korzystalimy z transformacji (1.8), a nie z transformacji odwrotnej (1.9). Gdybymy
skorzystali z tej drugiej biorc t
= 0, otrzymalibymy w wyniku raczej wyduenie, ni

skrcenie Lorentza. Ot jest rzecz niezwykle istotn, e mierzc w wybranym ukadzie
odniesienia jak dugo, czyli rnic wsprzdnych dwch punktw, musimy zawsze
oblicza odejmowane wsprzdne w tej samej chwili czasu. Jeeli mierzylibymy pooenie
kocw poruszajcego si kija w rnych chwilach, kij w midzyczasie zdyby si troch
przesun zafaszowujc wyniki naszych pomiarw. Dlatego wanie musimy koniecznie
przyj, e pooenie obu kocw obliczamy (lub mierzymy) jednoczenie, czyli t = 0,
a nie t
= 0. Poniewa z pocztku rozdziau wiemy, e pojcie jednoczesnoci zaley od

ukadu odniesienia, oba podejcia nie s rwnowane.
Rysunek 2.2: Ruch wzgldny dwch rur z hipotetycznym skrceniem poprzecznym. Widok z dwch ukadw
odniesienia.
Skrcenie o ktrym mwilimy jest skrceniem w kierunku ruchu. Czy moliwe jest
rwnie skrcenie w kierunku poprzecznym do kierunku ruchu? Zamy, e jest ono mo-
liwe i przeanalizujmy nastpujcy eksperyment mylowy rysunek 2.2. Rozwamy dwie
identyczne, wsposiowe rury zbliajce si do siebie wzdu wsplnej osi symetrii. Jeeli
podczas szybkiego ruchu obiekty doznaj skrcenia w kierunku poprzecznym do prdkoci,
to w ukadzie zwizanym z kad z rur, druga bdzie zawsze wsza i przy odpowiednio
duej prdkoci moe przelecie na wylot. Jest jasne, e to, ktra rura przeleci wewntrz
drugiej zaley od punktu widzenia. Zatem, jeli jedn z rur zastpimy wypenionym w
rodku walcem, to w jednym ukadzie inercjalnym ciaa bezpiecznie si min, a w drugim
dojdzie do zderzenia. Przykad ten ilustruje niespjno skrcenia poprzecznego z zasad
wzgldnoci. Dlatego te przyjlimy podczas wyprowadzania wzorw transformacyjnych
2.4. PARADOKS TUNELU WZDU WISY 29
y
= y oraz z
= z.
2.4 Paradoks tunelu wzdu Wisy
Ze skrceniem Lorentza wie si wiele paradoksw. Naturalnie owe rzekome sprzeczno-
ci okazuj si by pozorne i, w przeciwiestwie do problemw zwizanych ze skrceniem
poprzecznym, po krtkim namyle mona wskaza przyczyn zamieszania i rozwiza pa-
radoks.
W Warszawie wybudowano jedyny na wiecie tunel biegncy wzdu rzeki. Ale to do-
piero pocztek paradoksu. Wyobramy sobie, e bardzo duga ciarwka ma akurat tak
dugo, e gdyby j w tym tunelu zatrzyma, to ze wszystkimi swoimi przyczepami wype-
niaby idealnie jego dugo. Wyobramy sobie nastpnie, e ciarwk t rozpdzilimy
do tak duej prdkoci, e obserwator stojcy w pobliu stwierdza ze zdziwieniem, e cia-
rwka mknc pod ziemi zajmuje jedynie poow dugoci tunelu. Naley tu nadmieni, e
zachowanie kierowcy amicego obowizujce w terenie zabudowanym ograniczenie prdko-
ci niniejszym potpiamy. Jednake z punktu widzenia kierowcy to tunel ulega skrceniu i
w adnej chwili ciarwka nie znajduje si w caoci wewntrz tunelu. Przeciwnie, wedug
niego poowa ciarwki wystaje z tunelu, podczas gdy reszta w caoci go wypenia. Jak
to moliwe?
Pozorna sprzeczno wynika z tego, e w problemie pojawia si tylnymi drzwiami pojcie
jednoczesnoci. Mwic, e w pewnej chwili ciarwka znajduje si wewntrz tunelu stwier-
dzamy, e jej przednia szyba znajduje si w nim jednoczenie z tyem ostatniej przyczepy.
Naturalnie, chwile, w ktrych mierzono w tunelu pooenie przedniej szyby i ostatniej przy-
czepy nie s wcale jednoczesne wedug kierowcy. Wedug niego pooenie przedniej szyby
zostao zmierzone najpierw, a w chwil pniej, gdy ciarwka zdya kawaek przeje-
cha, zmierzono pooenie ostatniej przyczepy i vice versa. Przykad ten powinien nauczy
nas ostronego przygldania si wszelkim paradoksom teorii wzgldnoci. Powinnimy by
szczeglnie czujni, czy gdzie nie pojawia si wanie zdradliwa jednoczesno.
2.5 Czy skrcenie Lorentza jest rzeczywiste?
Stawimy teraz czoa nastpujcemu wanemu pytaniu: czy skrcenie Lorentza jest rze-
czywiste, czy te jest jedynie czym pozornym, matematyczn ciekawostk nie majc
zwizku z rzeczywistoci? Musimy by udzielonej odpowiedzi absolutnie pewni, bowiem
tylko wwczas mamy szans dobrze zrozumie relatywistyczny charakter rzeczywistoci.
Pewno ta powinna nam towarzyszy od samego pocztku, gdy analizowalimy relaty-
wistyczne transformacje zmiany ukadu odniesienia. Rzeczy te s jednak dla nas wci
nowe i std konieczno oswojenia si z nimi (czemu zreszt suy maj rwnie kolejne
rozdziay).
Rysunek 2.3: Poruszajcy si poziomo prt oraz poruszajc si pionowo bariera z otworem. Kropkowan lini
zaznaczono ksztaty spoczynkowe. Pooenia i prdkoci dobrane s w taki sposb, aby skrcony prt przelecia
przez otwr w barierze unikajc zderzenia.
Rozwamy sytuacj przedstawion na rysunku 2.3. Mamy tam poruszajcy si poziomo
prt oraz poruszajc si pionowo barier z otworem. Pooenia i prdkoci obiektw mo-
emy dobra w taki sposb, aby, o ile skrcenie Lorentza jest rzeczywiste, prt przelecia
przez otwr w barierze bez zderzenia. Gdyby jednak skrcenie byo jedynie matematycz-
nym trickiem, musiaoby doj do kolizji. Szekspirowski dylemat, ktry przed nami stoi,
brzmi: przeleci, czy nie przeleci? oto jest pytanie!
Rysunek 2.4: Ta sama sytuacja w ukadzie spoczynkowym prta.
Przede wszystkim kto z Was mgby zauway co nastpuje. Przejdmy do ukadu od-
niesienia w ktrym prt spoczywa, a bariera porusza si ukonie. Poniewa bariera ma teraz
dodatkow poziom skadow prdkoci, musi pojawi si dodatkowe poziome skrcenie
2.5. CZY SKRCENIE LORENTZA JEST RZECZYWISTE? 31
rysunek 2.4. Zatem widzimy, e niezalenie, czy skrcenie jest, czy go nie ma musi doj
do zderzenia! Czyli, rozumujc dalej, stosujemy zasad wzgldnoci i take w pierwszym
ukadzie odniesienia zderzenie musi nastpi, czyli skrcenie wcale nie jest rzeczywiste.
Ale czy nasza penetracja intelektualna nie jest aby zbyt pytka? Ot popenilimy
powany bd. Rysunek 2.4 i przedstawione rozumowanie s niepoprawne. Waciwa wer-
sja wydarze w drugim ukadzie odniesienia przedstawiona jest na rysunku 2.5. Musimy
przecie pamita, e skrcenie jest zawsze i wycznie w kierunku ruchu! Nie moemy
uzyska poprawnego skrcenia dokonujc go wzdu kierunku jednej skadowej prdkoci,
a nastpnie wzdu kierunku drugiej skadowej. Tak wanie uczynilimy na rysunku 2.4,
na ktrym wida goym okiem, e skrcenie nie zachodzi wzdu kierunku prdkoci, czyli
przedstawione jest le. Jednak na rysunku 2.5 jest ju wszystko w porzdku skrcenie
jest, tak jak powinno, wzdu kierunku prdkoci. Widzimy, e skrcenie Lorentza wymaga,
by bariera z otworem si obrcia.
Rysunek 2.5: Ta sama sytuacja w ukadzie spoczynkowym prta tym razem wersja poprawna.
Widzimy ponadto, e take w tym ukadzie losy klocka zale od tego czy skrcenie
jest rzeczywiste czy nie! Jeli jest zderzenia nie bdzie w adnym z ukadw, jak tego
da zasada wzgldnoci. Jeeli nie jest, zderzenie bdzie (take w obu ukadach). Zatem
nic nie stoi na przeszkodzie, by twierdzi, e skrcenie Lorentza jak najbardziej rzeczywiste
i prt w obydwu ukadach przeleci przez otwr na wylot. Pokazalimy, e w rozwaanym
przypadku zjawisko skrcenia Lorentza jest wewntrznie spjne.
Pjdmy teraz o krok dalej. Przyjmijmy, e dylatacja czasu jest zjawiskiem jak najbar-
dziej realnym. Zatem jeli poruszamy si bardzo szybko, z prdkoci V wzgldem gleby,
a mamy do przejcia okrelon (w ukadzie gleby) odlego, na przykad dwa ryczenia
wou
pomidzy wsi A i wsi B, to z punktu widzenia krowy stojcej na miedzy, czas,

ktry upynie na naszym zegarku na odcinku [AB[ nie jest wcale rwny
|AB|
V
. Czas, ktry
mija na naszym zegarku skraca si w wyniku dylatacji czasu wynoszc zdaniem krowy
|AB|
V
1 V
2
/c
2
(natomiast na zegarku krowy czas, ktry minie w naszej podry rwny
jest oczywicie
|AB|
V
). A w jaki sposb my wyjanimy fakt, e przebywajc odlego dwch
rycze wou potrzebujemy do tego mniej czasu, ni wynikaoby to z zaoe zyki galile-
uszowej? Ot wyjani to mona tylko w jeden sposb: w naszym, ruchomym ukadzie,
droga pod naszymi stopami si skraca (gdy wedug nas to gleba si porusza) i dlatego
dystans pomidzy wsiami przebywamy szybciej. Zatem ten sam efekt, z punktu widzenia
dwch rnych obserwatorw ma rne wyjanienia, ale prowadzce do spjnego wyniku.
Ilociowo wszystko rwnie si zgadza, bo odlego, ktr mamy do przebycia skraca si
o dokadnie ten sam czynnik Lorentza

1 V
2
/c
2
, ktry wystpuje w dylatacji czasu,
zatem zgadzamy si z krow co do czasu, jaki zajmie nam przejcie od A do B. Oznacza
to, e jeli wierzymy w realno dylatacji czasu, to musimy uwierzy take w realno skr-
cenia Lorentza. Tak dugo, jak bdziemy bdzi w niepewnoci, rojc sobie nadzieje, e
skrcenie Lorentza jest moe tylko pozorn iluzj, omwionego problemu nie rozwiemy.
Tylko postawienie sprawy jasno: poruszajce si obiekty s realnie krtsze, pozwala unik-
n sprzecznoci. Jeli zatem do tej pory tkwilimy w mylowym efekcie Placebo oczekujc,
e konsekwencje teorii wzgldnoci, to tylko jaka ulotna fatamorgana, to pora si wreszcie
ockn. Zreszt powiedzmy sobie jasno, e caa nasza gadanina ma tylko oswoi nas z wnio-
skami, ktre w sposb jednoznaczny pyny ju z rozwaa z pierwszego rozdziau. Jeli
teraz powrcimy do nich, by raz jeszcze je gruntownie przemyle, powinnimy si prze-
kona, e nie ma innej drogi, jak odrzuci nasze zdroworozsdkowe, naiwne oczekiwania
wynikajce z codziennego dowiadczenia.
Wszystko to przy zaoeniu, e dylatacja czasu jest zjawiskiem realnym. Teraz za
przekonamy si, e zjawisko skrcenia Lorentza musi by rzeczywiste bez odwoywania si
do dylatacji czasu. Zreszt sami zobaczmy.
2.6 Elektryzujcy paradoks elektryczny
Zajmiemy si jednym z paradoksw zwizanych z teori elektromagnetyzmu, ktrego -
jedno ryczenie wou, to oczywicie jednostka odlegoci zdeniowana jako maksymalny dystans, z
jakiego sycha ryczcego wou
2.6. ELEKTRYZUJCY PARADOKS ELEKTRYCZNY 33
zycy nie potrali rozwiza przez bardzo wiele lat. Problem ten znany by na dugo przed
powstaniem teorii wzgldnoci, biedziy si nad nim najtsze gowy i mona wrcz powie-
dzie, e to wanie on doprowadzi do powstania teorii wzgldnoci. Bowiem dopiero ona
daa moliwo rozwizania paradoksu. A oto jak si sprawy maj.
Rozwamy nienaadowany, prostoliniowy przewd elektryczny, przez ktry pynie prd.
Z mikroskopowego punktu widzenia prd jest ruchem ujemnych elektronw z pewn red-
ni wypadkow prdkoci V na tle dodatnich, nieruchomych jonw sieci krystalicznej
przewodnika. Natenie tego prdu wynosi I = e
V S, gdzie
jest gstoci elektronw

w przewodniku (ktrych adunek jest rwnowaony przeciwnym adunkiem jonw sieci),
a S polem przekroju drutu. Wyobramy sobie, e w odlegoci r od przewodu, rwnole-
gle do niego porusza si z t sam prdkoci V swobodny elektron rysunek 2.6 A).
Poniewa ruch adunkw wewntrz przewodnika wytwarza na zewntrz pole magnetyczne
B = I/2
0
c
2
r, w ktrym porusza si elektron, pojawi si dziaajca na niego sia F
skierowana ku przewodnikowi:
F = eV B =
eV I
2
0
c
2
r
=
e
2
SV
2
2
0
c
2
r
. (2.4)
Sia ta spowoduje, e zewntrzny elektron zacznie si zblia do przewodu z prdem.
Kopot pojawi si w momencie, gdy rozwaymy t sam sytuacj w (primowanym)
inercjalnym ukadzie odniesienia poruszajcym si razem z elektronami rysunek 2.6 B).
Wwczas prd elektronowy wynosi zero, ale pojawia si analogiczny prd pochodzcy od
dodatnich jonw sieci poruszajcych si w przeciwnym kierunku. Prd ten naturalnie rw-
nie wytwarza pole magnetyczne. Kopot w tym, e teraz zewntrzny elektron nie porusza
si ju w tym polu, lecz spoczywa i dlatego nie dziaa na niego adna magnetyczna sia!
Jak temu zaradzi?
Wida, e problem ley gboko, bo we wzorze na si Lorentza: F = qvB. Wystpuje
w nim prdko v adunku q w polu magnetycznym B. Ale co to za prdko? Prdko
wzgldem czego? Przecie moemy przej do ukadu w ktrym adunek spoczywa i co
wtedy? Sia przestanie dziaa?
Powrmy raz jeszcze do ukadu nieprimowanego i rozwamy fragment przewodu elek-
trycznego o dugoci L. Cakowity adunek zawarty wewntrz tego fragmentu pochodzi
czciowo od elektronw Q
, a czciowo od dodatnich jonw Q

+
, w sumie wynoszc
0 = Q
+ Q
+
= eSL
+ eS
+
(przewodnik jest nienaadowany). Wynika std oczywi-
Rysunek 2.6: Ruch swobodnego adunku w pobliu przewodnika z prdem widziany w dwch ukadach iner-
cjalnych. Skrcenie Lorentza zostao celowo wyolbrzymione. W rzeczywistoci wypadkowa prdko elektronw
w przewodzie elektrycznym jest rzdu centymetrw na minut.
sty wniosek, e gsto elektronw
w przewodzie rwna jest gstoci jonw

+
. Co si
stanie gdy przejdziemy do ukadu poruszajcego si? Przede wszystkim musimy stanowczo
stwierdzi, e adunek elementarny e nie zaley od prdkoci nioscej go czstki. Gdyby e
zmienia si wraz prdkoci, to podgrzewane ciaa adowayby si elektrycznie, bo cz
ciepa przekazywana jest swobodnym, lekkim elektronom, a cz cikim jonom sieci. W
zwizku z rnic mas, elektrony nabieraj o wiele wikszej prdkoci ni jony i dlatego
kada, choby najmniejsza zaleno e od prdkoci spowodowaaby powstanie nadwyki
(lub zmniejszenia) ujemnego adunku wewntrz ciaa, co byoby atwe do zaobserwowania,
a obserwowane nie jest.
Skoro zatem cakowita warto ujemnego adunku elektronowego nie ulega zmianie
(podobnie jak warto dodatniego adunku jonowego), to moe zmienia si jego gsto?
Zgodnie z przewidywaniami transformacji Lorentza, dowolnie wybrany odcinek zawiera-
jcy poruszajce si elektrony zmienia swoj dugo przy zmianie ukadu odniesienia z
L na L/
1 V
2
/c
2
, za co odpowiada skrcenie Lorentza. Zatem przy ustalonej warto-
ci adunku, musi zmienia si gsto elektronw (ta sama ilo elektronw znajduje si
teraz w duszym odcinku drutu)! Z rwnoci adunkw elektronowych zgromadzonych
2.6. ELEKTRYZUJCY PARADOKS ELEKTRYCZNY 35
w ustalonym fragmencie przewodu Q
= Q
oraz wzoru opisujcego skrcenie Lorentza

znajdujemy:
1 V
2
/c
2
. (2.5)
Analizujc w podobny sposb adunki pochodzce od jonw sieci otrzymujemy:
+
=

+
1 V
2
/c
2
. (2.6)
Wypadkowa gsto adunku zgromadzona w przewodniku w primowanym ukadzie od-
niesienia wynosi e
= e
+ e
+
> 0. Oznacza to, e przewodnik w tym ukadzie jest
naadowany dodatnio i bdzie przyciga zewntrzny elektron si elektryczn! Wszystko
si zatem zgadza, przynajmniej jakociowo. W obydwu ukadach odniesienia sytuacja b-
dzie identyczna: adunek bdzie przycigany przez przewodnik z prdem. Jednak przyczyn
przycigania w jednym ukadzie jest pole magnetyczne, a w drugim pole elektryczne. W
dalszej czci przekonamy si, e w teorii wzgldnoci nie da si nigdy oddzieli jednego
pola od drugiego, bo wartoci tych pl zale od ukadu odniesienia. Natomiast efekt ko-
cowy wpyw na ruch czstek naadowanych musi by we wszystkich ukadach odniesienia
rwnowany.
Sprawdmy, e jest tak w rzeczywistoci i przeanalizujmy ilociowo przyciganie zew-
ntrznego elektronu przez przewodnik w ukadzie primowanym. W tym ukadzie gsto
adunku w przewodniku wynosi:
e
= e
+ e
+
=
e
V
2
/c
2
1 V
2
/c
2
. (2.7)
Pole elektryczne pochodzce od tej gstoci wynosi:
E =
e
S
2
0
r
. (2.8)
Zatem sia elektryczna F
, z jak zewntrzny adunek jest przycigany przez przewodnik

w ukadzie primowanym wynosi:
F
=
e
2
SV
2
2
0
c
2
r
1 V
2
/c
2
. (2.9)
Wida, e siy F i F
w obu ukadach s prawie identyczne. Wzory (2.4) oraz (2.9) rni si

bowiem tylko o niewielki czynnik

1 V
2
/c
2
, ale prawie robi spor rnic. Jest dobrze,
ale nie beznadziejnie. Naley bowiem pamita, e najwaniejsze jest, aeby w obu uka-
dach siy te wywoyway jednakowy efekt, to znaczy tak sam zmian pdu swobodnego
elektronu. Poprawne relatywistycznie II prawo Newtona jest postaci:
F =
dp
dt
, (2.10)
o czym bdzie mowa w kolejnych rozdziaach. Oczekujemy, e pd uzyskany przez elektron
w krtkim czasie t w ukadzie nieprimowanym oraz odpowiadajcym mu czasie t
w
ukadzie primowanym bdzie taki sam, czyli musi zachodzi Ft = F
. Std natych-
miast wynika, e F = F
1 V
2
/c
2
, czyli wszystko si zgadza.
Zwrmy teraz uwag, e przedstawiony problem mona rozwiza wycznie stosu-
jc relatywistyczne prawa, zgodnie z ktrymi poruszajce si ciaa naprawd si skracaj.
Rozwizanie paradoksu omwionego powyej powinno uwiadomi nam rwnie inn, bar-
dzo wan rzecz: teoria elektromagnetyzmu Maxwella jest teori relatywistyczn (z czego
Maxwell nie mg sobie, rzecz jasna, zdawa sprawy). Oznacza to, e rwna Maxwella
nie trzeba bdzie modykowa by otrzyma wersj relatywistyczn. Rwnania takie, jak
je znamy s ju relatywistycznie niezmiennicze. Zagadnieniom elektromagnetycznym i ich
zwizkowi z teori wzgldnoci zostanie powicony jeden z dalszych, obszernych rozdzia-
w.
2.7 Paradoks blinit
Omwimy teraz synny paradoks blinit. Brzmi on nastpujco: dwaj bracia bliniacy,
Pawe i Gawe udali si na stacj kosmiczn. Pawe wsiad do rakiety i odby dug po-
dr, po czym powrci na Ziemi. Z punktu widzenia Gawa, pozostajcego cay czas na
Ziemi, upyw czasu w rakiecie by spowolniony wskutek dylatacji czasu (rakieta cay czas
poruszaa si z pewn prdkoci). Dlatego Pawe w trakcie podry powinien zestarze
2.7. PARADOKS BLINIT 37
si mniej ni Gawe pozostajcy w tym samym czasie na Ziemi. Jeeli Gawe czeka na
brata czas T (wedug wskaza swojego zegarka), to wedug niego podczas caej podry
kosmicznej Pawa a do momentu jego powrotu, upyw czasu, zwany czasem wasnym w
rakiecie powinien wynosi:
=
T
0
1
v
2
(t)
c
2
dt < T, (2.11)
gdzie v(t) jest zmienn w czasie prdkoci rakiety. Zatem po powrocie bracia powinni
by ju w rnym wieku. Kto mgby tu spostrzec pewien pozorny paradoks: przecie z
punktu widzenia Pawa, to Gawe cay czas si porusza i to Pawe po powrocie powinien
by modszy. Bd w tym rozumowaniu polega na tym, e ukad Pawa nie jest inercjalny
(bo rakieta musi porusza si z przyspieszeniem) i dlatego relatywistyczne wzory, ktre
dotychczas wyprowadzalimy i stosowalimy nie s w tym ukadzie poprawne. Sytuacja z
punktu widzenia Pawa, ktry porusza si ze zmienn prdkoci zostanie w szczegach
omwiona w jednym z dalszych rozdziaw. Ju teraz moemy jednak zdradzi, e w jego
nieinercjalnym ukadzie dziej si rzeczy zaskakujce.
W oparciu o paradoks blinit wykonywane byy pewne ciekawe eksperymenty. Na
przykad jeden z dwch zsynchronizowanych zegarw atomowych umieszczano w ponad-
dwikowym samolocie, ktry odbywa dug podr, po czym wraca w miejsce startu.
Okazywao si wwczas, e zegar, ktry odby podr nieznacznie si pni w stosunku do
zegara, ktry cay czas pozostawa nieruchomy. Zaobserwowane odstpstwo zgadzao si
zreszt idealnie ze wzorem (2.11).
Na koniec musimy uczyni jeszcze jedn wan uwag. Bez mrugnicia przeknlimy
wzr (2.11) opisujcy upyw czasu na poruszajcym si wewntrz rakiety zegarze. Wzr
ten mona rozumie nastpujco: w chwili t rakieta porusza si z chwilow prdkoci v(t),
ktra przez innitezymalny czas dt nie zdy si zmieni o skoczon warto. Wiemy za,
e gdyby ze sta prdkoci v(t) porusza si zegar umieszczony w inercjalnym ukadzie
odniesienia, to z punktu widzenia obserwatora spoczywajcego, ktry odmierzy czas dt
poruszajcy si zegar zestarzaby si o

1 v
2
(t)/c
2
dt. Piszc wzr (2.11) zakadamy,
e tempo zegara poruszajcego si ze zmienn prdkoci zaley tylko od jego chwilo-
wej prdkoci, a nie zaley od przyspieszenia, ani wyszych pochodnych. Jest to bardzo
wane zaoenie i nazywa si je czasem postulatem zegara. Zaoenie to pozwala analizo-
wa ruch po skomplikowanej krzywej jako sum ruchw po bardzo krtkich odcinkach ze
sta prdkoci na kadym z nich. Na tym fundamentalnym postulacie zbudowana jest, jak
przekonamy si pniej, relatywistyczna teoria grawitacji, zwana ogln teori wzgldnoci.
Jak mamy pewno, e postulat zegara jest speniony? Z jakiego fundamentalnego prawa
to wynika? No c, nie mamy takiej pewnoci. Co prawda, postulat ten sprawdzony by
w eksperymentach z przyspieszeniami, sigajcymi 10
18
g i nawet wwczas nie stwierdzono
wpywu przyspieszenia na upyw czasu. Ale, jak wiadomo, nigdy nic nie wiadomo.
2.8 Zakaz ogldania plecw
W znanej opowieci o cieniach zamieszkujcych pewn planet i nie znajcych pojcia
gra-d, niewielka osada cieni odgrodzona od wiata murem z cienia zacza si rozrasta
na skutek wyu demogracznego. Cienie chcc powikszy terytorium burzyy zbudowany
mur i w jego miejsce budoway nowy, okalajcy wiksze obszary. Za kadym razem, gdy do
tego dochodzio, trzeba byo przygotowa wicej cieniowych cegie, bo nowy mur zawsze by
duszy od starego. Pewnego razu okazao si jednak, e po zajciu nowych zaktkw kr-
lestwa i zbudowaniu nowego muru, wcale nie zuyto wikszej iloci cegie. Nikt nie potra
tego wwczas wyjani, a wrd cieni rozesza si plotka o zym czarze, ktry zosta na nie
rzucony. Pniejszy bieg zdarze stawa si coraz dziwniejszy: gdy ponownie rozszerzono
granice krlestwa i postawiono nowy mur, zostao cakiem sporo niewykorzystanych cegie.
Wci nie byo wyjanienia. Sytuacja powtarzaa si wielokrotnie, a wreszcie, w najbar-
dziej zaskakujcym wydarzeniu w historii planety, podrnicy, ktrzy wyruszyli na podbj
pnocy spotkali si z badaczami poudnia, ktrzy nadeszli z naprzeciwka. Cienie jeszcze
przez wiele lat nie odkryy trzeciego wymiaru, i tego, e ich planeta jest w rzeczywistoci
kulista.
Zastanwmy si, czy moliwe jest, eby czasoprzestrze, w ktrej yjemy posiadaa
periodyczne warunki brzegowe? Czy poruszajc si w pewnym wybranym kierunku odpo-
wiednio dugo, moliwy jest powrt do punktu wyjcia z przeciwnej strony? Gdyby ukad,
w ktrym odbywaby si periodycznie ruch by inercjalny, to sytuacja taka przeczyaby
zasadzie wzgldnoci. Wyobramy sobie bowiem dwch inercjalnych obserwatorw poru-
szajcych si wsplnie wzdu tej samej prostej, lecz w przeciwnych kierunkach. Jeli w
chwili startu ze wsplnego puntu zegary obu obserwatorw zostay zsynchronizowane, to
w momencie ponownego spotkania powinny one rwnie wskazywa jednakowy czas, co
wynika z symetrii zagadnienia. Jednake z punku widzenia kadego z obserwatorw, ten
2.9. PARADOKS ROBERTA KORZENIOWSKIEGO 39
drugi powinien podlega dylatacji czasu i kady z nich powinien oczekiwa, e to wanie
on okae si starszy w chwili ponownego spotkania. Byby to prawdziwy paradoks bli-
nit. Zatem jeli w przyrodzie obowizuje zasada wzgldnoci, to albo czasoprzestrze nie
spenia periodycznych warunkw brzegowych i chobymy nie wiem jak mocno wytali
wzrok, to nigdy nie dostrzeemy w oddali swoich plecw, albo ze wzgldu na tajemnicze
zakrzywienie czasoprzestrzeni w skali kosmicznej nie istniej ukady inercjalne.
2.9 Paradoks Roberta Korzeniowskiego
Wtym podrozdziale bdziemy mieli nareszcie okazj przewiczy w nieco bardziej zoo-
nym rachunku nasze nowe wiadomoci dotyczce szczeglnej teorii wzgldnoci. Oto kolejny
zwizany z ni paradoks.
Rozwamy bardzo szybki, relatywistyczny chd Roberta Korzeniowskiego. Poniewa
wewntrz obiektw poruszajcych si z bardzo duymi prdkociami czas pynie wolniej
dla obserwatorw zewntrznych, naley si spodziewa, e zegarek na rce Roberta Korze-
niowskiego bdzie chodzi wolniej. Powolniejsze bdzie rwnie bicie jego serca. A co mona
powiedzie o ruchu jego ng? Czy im szybciej bdzie szed tym wolniej porusza bdzie
nogami? Czy w granicy prdkoci wiata wcale nie bdzie nimi porusza? W jaki sposb
mona chodzi nie ruszajc nogami? Jak wida, idc utart drog atwo si polizn.
Rzeczywicie, z punktu widzenia obserwatora zewntrznego, upyw czasu w ukadzie
Roberta Korzeniowskiego (wielkoci w tym ukadzie oznacza bdziemy symbolami z pri-
mem) jest powolniejszy. Tempo upywu czasu rni si o czynnik

1 V
2
/c
2
, gdzie V jest
prdkoci chodu. Nie oznacza to jednak, e mona przez tene czynnik skalowa prdkoci
wszystkich ruchw w poruszajcym si obiekcie! Prawo spowalniania upywu czasu o po-
dany czynnik dotyczy obiektw nieruchomych (na przykad zegarw) w poruszajcym si
ukadzie odniesienia. Dziaa ono dobrze rwnie dla obiektw poruszajcych si w ukadzie
primowanym powoli. Poniewa jednak ruch ng w ukadzie primowanym musi by rwnie
szybki co ruch piechura, musimy dokona transformacji Lorentza wsprzdnych okrela-
jcych pooenie ng oraz rodka masy chodziarza niezalenie. W tym celu wprowadzimy
najprostszy z moliwych model chodu.
W caym problemie istotny jest ruch jedynie trzech punktw: rodka masy A, i pooenia
dwch stp B i C. Rozwamy sytuacj z punktu widzenia Roberta Korzeniowskiego (czyli
w ukadzie primowanym). Przedstawia j rysunek 2.7. W tym ukadzie rodek masy A
jest nieruchomy, chodnik porusza si do tyu z pewn prdkoci V , stopa aktualnie
dotykajca ziemi C rwnie porusza si z prdkoci V , a druga stopa B, przenoszona do
przodu, porusza si z prdkoci V . Poniewa zgodnie z przepisami chodu sportowego w
kadej chwili czasu conajmniej jedna stopa musi dotyka ziemi, Robert Korzeniowski chcc
i jak najszybciej, stawia jedn stop jednoczenie odrywajc drug. Powiedzmy, e w
chwili t
= 0 stopa odrywana znajduje si w punkcie x

B
= d, a stopa stawiana w punkcie
x
C
= d. Natomiast przez cay czas rodek masy A znajduje si w punkcie x
A
= 0. Zamiana
rl nastpuje w chwili t
=
2d
V
. Przez nastpne 20 km ruch jest cyklicznie powtarzany.
Pytanie, ktre nas interesuje, to jak wyglda chd z punktu widzenia obserwatora stojcego
Rysunek 2.7: Prosty model chodu w inercjalnym ukadzie piechura.
na chodniku (ukad nieprimowany), dla ktrego rodek masy Roberta Korzeniowskiego
porusza si zgodnie z rwnaniem x
A
= V t. Sprawdmy najpierw przy pomocy transformacji
Lorentza, jak wygldaj czasoprzestrzenne wsprzdne opisujce stawianie i odrywanie
stp. Rozpocznijmy od pierwszego tupnicia: stopa C postawiona zostaje w punkcie x
C
=
d
1V
2
/c
2
, a stopa B oderwana w punkcie x
B
=
d
1V
2
/c
2
, czyli krok staje si duszy.
Okazuje si jednak, e stopy s stawiane i odrywane w rnych chwilach: stopa B zostaje
oderwana w chwili t
B
=
dV/c
2
1V
2
/c
2
jeszcze zanim zostanie postawiona stopa C, co ma miejsce
w chwili t
C
=
dV/c
2
1V
2
/c
2
(nawiasem piszc moe to by przyczyn dyskwalikacji Roberta
2.9. PARADOKS ROBERTA KORZENIOWSKIEGO 41
Korzeniowskiego, mimo i ten twierdzi, e stopy zmienia jednoczenie). Rozwamy teraz
drugie tupnicie, w ktrym stopa B zostaje postawiona w punkcie x
B
=
3d
1V
2
/c
2
, a stopa
C oderwana w punkcie x
C
=
d
1V
2
/c
2
, zatem krok jest znowu duszy. Odpowiednie chwile
odpowiadajce tym zdarzeniom to t
B
=
2d/V +dV/c
2
1V
2
/c
2
oraz t
C
=
2d/V dV/c
2
1V
2
/c
2
. Nastpnie proces
powtarzany jest cyklicznie. Sprawdmy teraz, e czas oderwania stopy od ziemi wynosi:
t
=
2d
V
1 +
V
2
c
2
1
V
2
c
2
, (2.12)
natomiast czas, w ktrym druga stopa dotyka ziemi to:
t
=
2d
V
1
V
2
c
2
. (2.13)
Moemy teraz odpowiedzie ju w peni na pytanie co dzieje si z nogami podczas re-
latywistycznego chodu wedug naszego prostego modelu. Czas trwania penego cyklu, w
ktrym stopa jest przenoszona, a nastpnie spoczywa na ziemi wynosi:
t = t
+ t
=
4d/V
1
V
2
c
2
(2.14)
i jest duszy od czasu t
=
4d
V
widzianego przez Roberta Korzeniowskiego. Zatem odpo-
wied na pytanie, czy im szybciej idziemy, tym wolniej ruszamy nogami dla zewntrznego
obserwatora jest, paradoksalnie, twierdzca! W granicy V c czas trwania penego kroku
staje si wrcz nieskoczony! Jest i druga ciekawa obserwacja: w tej granicy obie stopy przez
wikszo czasu frun w powietrzu robic ogromne kroki i prawie wcale nie dotykajc ziemi.
To ostatnie stwierdzenie staje si wrcz oczywiste, gdy zdamy sobie spraw, e w uka-
dzie Roberta Korzeniowskiego cay zewntrzny wiat (zatem rwnie chodnik) si skraca.
I mimo, e dugo kroku wedug Korzeniowskiego jest zwyczajna, to skracanie chodnika
powoduje, e kady krok wie si z pokonaniem ogromnego dystansu. Nic wic dziwnego,
e z punktu widzenia sdziw kroki piechura staj si nienaturalnie dugie. A poniewa
nogi Korzeniowskiego nie mog si wydua, to jedyn moliwoci zrealizowania tego
scenariusza jest bieg z wyduon faz lotu.
2.10 Relatywistyczne transformacje prdkoci
Poznana dawka paradoksw teorii wzgldnoci jest na razie wystarczajca, zajmiemy si
teraz innym zagadnieniem. Zapomnijmy na chwil o teorii wzgldnoci i spjrzmy raz
jeszcze na transformacj Galileusza (1.10). Rozwamy ruch punktu opisanego w ukadzie
nieprimowanym rwnaniem x(t), a w ukadzie primowanym rwnaniem x
(t
). Prdko
punktu w pewnej chwili t wynosi v(t) =
dx(t)
dt
. Z jak prdkoci punkt ten porusza si
bdzie w ukadzie primowanym? Rniczkujc transformacj Galileusza (1.10) bez trudu
znajdujemy:
v
=
dx
dt
=
dx
dt
V = v V. (2.15)
Wzr ten znamy oczywicie z codziennego dowiadczenia, wic niczemu si nie dziwimy.
W podobny sposb moemy znale jego relatywistyczny odpowiednik rniczkujc trans-
formacj Lorentza (1.8):
v
=
v V
1 vV/c
2
. (2.16)
T prost metod udao nam si otrzyma wzr wyznaczajcy prdko dowolnego obiektu
w ukadzie primowanym, jeli w ukadzie nieprimowanym obiekt ten porusza si z prd-
koci v. Co wicej, nasz wzr jest poprawny dla dowolnego ruchu rozwaanego punktu,
niekoniecznie ruchu ze sta prdkoci. Ze sta prdkoci V musi si natomiast porusza
ukad inercjalny, z ktrego prowadzimy obserwacje.
Majc powyszy wzr, moemy atwo sprawdzi rzekom stao prdkoci wiata. Jeli
w jednym ukadzie co
porusza si z prdkoci v = c, to w drugim ukadzie, poruszajcym

si tradycyjnie z dowoln prdkoci V :
v
=
c V
1 cV/c
2
= c
1 V/c
1 V/c
= c. (2.17)
Zatem wszystko si zgadza, prdko wiata po przejciu do dowolnego inercjalnego ukadu
si nie zmienia. Doskonale. Na rysunku 2.8 znajduje si wykres przykadowej zalenoci
niekoniecznie musi to by wiato

2.10. RELATYWISTYCZNE TRANSFORMACJE PRDKOCI 43
Rysunek 2.8: Zaleno prdkoci poruszajcego si ciaa od prdkoci ukadu odniesienia z ktrego prowa-
dzona jest obserwacja. W ukadzie nieruchomym ciao porusza si z prdkoci v = 0.5c. Im szybciej porusza
si ukad odniesienia, tym mniejsza jest obserwowana prdko. Dla V = v prdkoci si zrwnuj i ciao
staje si nieruchome. Zauwamy, e zaleno v
(V ) jest liniowa dla maych prdkoci V , jak w mechanice

nierelatywistycznej.
prdkoci obserwowanego punktu v
od prdkoci ukadu odniesienia V z ktrego pro-

wadzona jest obserwacja. Przyjlimy, e w ukadzie spoczywajcym punkt porusza si
z prdkoci v = 0.5c. Wida, e im szybciej porusza si ukad odniesienia, tym mniej-
sza jest obserwowana prdko punktu. Dla V = v prdkoci si zrwnuj i ciao staje
si nieruchome. Zauwamy, e zaleno v
(V ) jest liniowa dla maych wartoci V , jak w

nierelatywistycznej mechanice.
Za chwil odkryjemy jednak co niezwykego. W poprzednim przykadzie obiektem ob-
serwacji by punkt poruszajcy si z prdkoci mniejsz ni lub rwn c. Przeprowadzimy
teraz podobn analiz dla obiektu poruszajcego si z nadwietln prdkoci. Pamitacie
meksykask fal krasnoludkw na urodzinach Krlewny nieki? Sprawdzimy teraz, jak
prdko fali zaobserwuje przelatujca na miotle z prdkoci V Baba Jaga poruszajca
si wzdu szeregu podskakujcych krasnoludkw rysunek 2.9.
Powiedzmy, e wedug Krlewny meksykaska fala przesuwa si z prdkoci v = 1.5c.
Na rysunku 2.10 znajduje si prdko fali v
zarejestrowana przez Bab Jag w zalenoci

Rysunek 2.9: Baba Jaga przelatujca nad meksykask fal krasnoludkw.
od prdkoci mioty V . Zaleno ta wydaje si bardzo nieintuicyjna. Im szybciej Baba
Jaga goni fal krasnoludkw, tym szybciej ona ucieka! Dla V = c
2
/v prdko fali staje
si nieskoczona (wszystkie krasnoludki podskakuj jednoczenie). Dopiero przy dalszym
wzrocie prdkoci mioty kierunek fali odwraca si i fala zaczyna si porusza w przeciwn
stron. Ten niecodzienny, efekt uciekajcych krasnoludkw przypomina wiat Alicji w Kra-
inie Czarw, nieprawda? Krasnoludki uciekaj Babie Jadze tym szybciej, im szybciej goni
je ona na swej miotle. Domylamy si te, e jeeli krasnoludki wykonayby fal porusza-
jc si dokadnie z prdkoci wiata, to niezalenie od prdkoci mioty, prdko fali
byaby zawsze taka sama c. Zatem stao prdkoci wiata to nie cecha samego wiata,
lecz wasno czasoprzestrzeni. Niezalenie od tego, co porusza si z prdkoci c, prdko
ta bdzie w kadym ukadzie jednakowa.
Nasz wynik w postaci wzorw transformacyjnych prdkoci (2.16) nie jest jednak oglny,
a dotyczy tylko jednowymiarowego ruchu wzdu osi x. Rozwamy zatem przypadek ruchu
trjwymiarowego widzianego z punktu widzenia ukadu spoczywajcego oraz poruszaj-
cego si wzdu osi x. Jeeli ruch w ukadzie nieprimowanym opisywany jest wektorem
prdkoci v = (v
x
, v
y
, v
z
) (w caym wykadzie stosujemy konwencj oznaczania wektorw
pogrubionymi symbolami), to w ukadzie primowanym bdziemy mieli:
2.10. RELATYWISTYCZNE TRANSFORMACJE PRDKOCI 45
Rysunek 2.10: Efekt uciekajcych krasnoludkw. Bardzo nieintuicyjna zaleno nadwietlnej prdkoci z jak
porusza si fala krasnoludkw od prdkoci ukadu odniesienia z ktrego prowadzona jest obserwacja. W ukadzie
nieruchomym (V/c = 0) fala porusza si z prdkoci v = 1.5c. Im szybciej porusza si ukad odniesienia, tym
wiksza jest obserwowana prdko, czyli im szybciej gonimy fal, tym szybciej ona ucieka! Dla V = c
2
/v
prdko fali staje si nieskoczona (wszystkie krasnoludki podskakuj jednoczenie). Przy dalszym wzrocie
prdkoci ukadu odniesienia kierunek fali odwraca si.
v
x
=
v
x
V
1 v
x
V/c
2
v
y
=
v
y
1 V
2
/c
2
1 v
x
V/c
2
(2.18)
v
z
=
v
z
1 V
2
/c
2
1 v
x
V/c
2
.
Powyszy ukad rwna transformacyjnych mona rwnie zapisa w oglnej postaci dla
dowolnej prdkoci V , niekoniecznie skierowanej wzdu osi x. W tym celu zastpujemy
wyraenie v
x
przez
vV
V
, co prowadzi do dwch rwna:
v
=
vV
V
2
V V
1
vV
c
2
v
v
vV
V
2
V

1 V
2
/c
2
1
vV
c
2
, (2.19)
gdzie v
i v
oznaczaj wektorowe skadowe transformowanej prdkoci, odpowiednio,

rwnoleg i prostopad do kierunku prdkoci wzgldnej
V
V
, natomiast wyraenie v
vV
V
2
V , to nic innego jak wektorowa skadowa prdkoci v prostopada do
V
V
, czyli prdko
v pomniejszona o skadow rwnoleg. Dodajc do siebie powysze rwnania v
= v
+v
dostajemy ostatecznie:
v
1
V
2
c
2
v
vV
V
2
V
V
vV
V
2
V
1
vV
c
2
. (2.20)
I pomyle jak bardzo sprawy mog si skomplikowa. Przypomnijmy tylko, e zwyky,
nierelatywistyczny odpowiednik powyszego potwora to po prostu v
= v V .
2.11 Nowe dowody w sprawie rzekomej mierci El-
visa P.
Zdylimy ju si zorientowa, e pojcie jednoczesnoci jest raczej chwiejne zdarzenia
jednoczesne dla jednego obserwatora, nie musz by jednoczesne dla innego. Zastanwmy
si wic, czy to moliwe, eby zdarzenie z naszej przeszoci zachodzio teraz z punktu
widzenia innego obserwatora. Na przykad: czy istnieje ukad odniesienia, w ktrym Elvis
Presley wci yje?
Sformuujmy problem cile: niech zdarzenie A oznacza mier Elvisa 17 sierpnia 1977
roku w Graceland, a zdarzenie B oznacza uroczysto 30. rocznicy jego mierci, tame.
Czy istnieje taki obserwator, ktrego linia wiata przecina zdarzenie C, ktre jest w na-
szym ukadzie odniesienia rwnoczesne z B, a w jego ukadzie odniesienia ma miejsce
wczeniej ni A? Jeli tak, to jakie jest pooenie zdarzenia C i prdko przecinajcego je
obserwatora?
2.11. NOWE DOWODY W SPRAWIE RZEKOMEJ MIERCI ELVISA P. 47
Rysunek 2.11: Zdarzenie A oznacza mier Elvisa, a zdarzenie B to uroczysto 30. rocznicy jego mierci.
Zdarzenie C jest w nieprimowanym ukadzie odniesienia jednoczesne z B, a w ukadzie primowanym zachodzi
wczeniej ni A. Paszczyzny rwnoczesnoci w obu ukadach zaznaczono kropkowanymi liniami.
Odpowied na tak postawione pytanie znajduje si na rysunku 2.11. W spoczywaj-
cym, nieprimowanym ukadzie odniesienia zdarzenie C rwnoczesne z B jest przecinane
przez lini wiata pewnego obserwatora. Na rysunku przedstawiono przykadowy primo-
wany ukad wsprzdnych zwizany z poruszajcym si obserwatorem, ktrego paszczy-
zna rwnoczesnoci x
siga przeszoci zdarzenia A. Innymi sowy w ukadzie primowanym

w chwili zwizanej ze zdarzeniem C zdarzenie A jeszcze nie nastpio, zatem Elvis wci
yje. Przedstawiony argument daje si zastosowa do dowolnego zdarzenia z przeszoci
zawsze znajdzie si obserwator, wedug ktrego zdarzenie jeszcze nie zaszo. Co wicej,
gdy odlegy obserwator przecinajcy C nie oddala si od nas, lecz zblia, jego teraz moe
siga dowolnie daleko w przyszo. Wystarczy, by rozwaany obserwator porusza si wy-
starczajco szybko i by wystarczajco daleko. Oznacza to, e istnieje ukad odniesienia,
w ktrym najblisze losowanie totolotka (zwanego niekiedy podatkiem od gupoty) ju si
odbyo. Nasuwa si pytanie, czy mona od takiego obserwatora dowiedzie si jakie liczby
obstawia?
Sprbujmy ustali jakie warunki musz by spenione, by pewne przysze dla nas zda-
rzenie A, oddalone w czasie od naszego teraz o T byo teraniejszoci dla obserwatora
przecinajcego C. Zdarzenie tu i teraz oznaczamy B. Przyjmijmy dla ustalenia uwagi
t
A
= 0, x
A
= x
B
= 0 oraz t
B
= t
C
= T. Gdy T < 0, wwczas A znajduje si w naszej
przeszoci, a gdy T > 0 , to A jest w przyszoci. To co nas interesuje, to x
C
oraz V , czyli
pooenie i prdko obserwatora, wedug ktrego A dzieje si teraz. Z przyjtej konstrukcji
wynika danie, aby t
C
= 0, skd dostajemy zwizek:
x
C
=
c
2
T
V
. (2.21)
Poniewa zakadamy, e prdko obserwatora nie przekracza c, to zachodzi [x
C
[ > c[T[. To
za oznacza, e poruszajcy si obserwator musi by poza stokiem przyszoci (przeszoci)
zdarzenia A. ZatemA i C nie mog tworzy zwizku przyczynowo-skutkowego. Widzimy te,
e dla kadej prdkoci V znajdzie si taka odlego, w ktrej ruchomy obserwator uzna
zdarzenie A za teraniejsze. Nie zachodzi natomiast przeciwna relacja. Ponadto obserwator,
wedug ktrego losowanie totolotka miao ju miejsce jest zawsze zbyt daleko, bymy mogli
nawiza z nim jakikolwiek kontakt. On zreszt do wynikw losowania rwnie nie ma
dostpu, mimo e ju si ono odbyo, bo adnym podwietlnym sposobem nie zdyyby
one do niego dotrze.
Tak wic mieszkacy planety znajdujcej si 100 lat wietlnych od nas, oddalajcej si
od nas z prdkoci mniej wicej
c
3
yj w wiecie, w ktrym Elvis wci gra i piewa.
Niestety, gdy ju dotr do nich zbkane w przestrzeni kosmicznej transmisje radiowe emi-
towane na ywo z koncertw Elvisa, bdzie ju niestety po sprawie.
Pytania
Czy zawsze istnieje ukad odniesienia, w ktrym dowolne dwa rne zdarzenia s
jednoczesne? Czy istnieje ukad odniesienia, w ktrym narodziny Davida Lyncha i
emisja ostatniego odcinka Twin Peaks odbyy si w tym samym czasie? A w tym
samym miejscu? W przypadku odpowiedzi twierdzcej wyznacz ten ukad.
Jakie warunki powinny spenia dwa zdarzenia, aby odpowied na ktrekolwiek z
powyszych pyta bya twierdzca? Dla jakiej pary zdarze odpowied na obydwa
pytania jest twierdzca?
Czy kolejno zdarze oddzielonych interwaem zerowym zaley od ukadu odniesie-
nia?
Czy dla kadej pary zdarze istnieje nietrywialna transformacja Lorentza nie zmie-
niajca odstpu czasu midzy tymi zdarzeniami?
2.11. NOWE DOWODY W SPRAWIE RZEKOMEJ MIERCI ELVISA P. 49
W jaki sposb z zasady wzgldnoci wynika, e skrcenie poruszajcych obiektw,
poprzeczne do kierunku ruchu jest niemoliwe?
Czy to prawda, e skrcenie Lorentza jest efektem pozornym i wynika z tego, e
wiato opuszczajce obserwowany obiekt potrzebuje skoczonego czasu by dotrze
do obserwatora?
Czy na podstawie samej transformacji Galileusza mona udowodni, e prawdziwy
upyw czasu i prawdziwa dugo w obiektach poruszajcych si ze sta prdkoci
jest taka sama jak dla obiektw spoczywajcych? Jeli tak, to czy mona w podobny
sposb wydedukowa wasnoci prawdziwego upywu czasu i prawdziwych dugoci
dla rzeczywistoci opisywanej transformacjami Lorentza? Jeli zaoymy prawdziwo
transformacji Lorentza, czy s jakie podstawy by przypuszcza, e dylatacja czasu
i skrcenie Lorentza s jedynie zjawiskami pozornymi? Co by to miao oznacza?
Gdyby zrezygnowa z postulatu zegara poszukujc oglniejszego wyraenia na czas
wasny w ruchu po dowolnym torze, jakie najoglniejsze wasnoci powinno mie to
wyraenie?
Czy przy zmianie ukadu odniesienia w oglnoci zmieniaj si tylko skadowe prd-
koci cia wzdu kierunku ruchu ukadu, czy take w kierunkach poprzecznych?
Czy to prawda, e warto i kierunek prdkoci wiata nie zaley od ukadu odnie-
sienia?
Czy przejcie z ukadu A do poruszajcego si wzgldem niego z prdkoci V ukadu
B, a nastpnie z ukadu B do ukadu C poruszajcego si wzgldem B z prdkoci V
wzdu tej samej osi jest rwnowane przejciu z ukadu A do ukadu D poruszajcego
si wzgldem A z prdkoci 2V ?
Zadania
W przestrzeni kosmicznej porusza si wzdu wsplnej prostej sto rakiet w taki spo-
sb, e druga oddala si od pierwszej z prdkoci 0.9c, trzecia od drugiej rwnie z
prdkoci 0.9c i tak dalej a do ostatniej rakiety. Jaka jest wzgldna prdko setnej
rakiety wzgldem pierwszej?
Ze statku kosmicznego oddalajcego si od Ziemi z radialn prdkoci v nadawana
jest audycja radiowa. Czas nadawania audycji w studio na statku wynosi = 30
minut. Jak duga trwa odbir audycji na Ziemi?
W analogii do wzoru (2.20) wyprowad wektorowe rwnania opisujce transformacj
Lorentza dla dowolnego wektora prdkoci wzgldnej ukadw i zbadaj ich granic
nierelatywistyczn.
Rozdzia 3
Obrt Thomasa-Wignera
Bdzie kolejna niespodzianka. Przekonamy si mianowicie, jak dywagacje na temat ki-

nematyki kota domowego prowadz do ciekawego wniosku o dynamice spinu elektronu w
atomie. Rzecz bdzie o precesji Thomasa relatywistycznym zjawisku, ktrego prostego
wyprowadzenia na prno szuka w podrcznikach teorii wzgldnoci. W niniejszym roz-
dziale postaramy si t mylow dziur zalepi.
3.1 Obrt kota Filemona
Rozwamy nastpujcy problem. Dwch znanych nam ju z poprzedniego rozdziau in-
ercjalnych obserwatorw przyglda si kotu Filemonowi przemykajcemu chytrze ze sta
prdkoci. W ukadzie obserwatora Pawa Filemon biegnie z prdkoci v, natomiast
wedug obserwatora Gawa Filemon mknie z prdkoci v
. Czy znajc wektory v i v
moemy wyznaczy prdko V Gawa wzgldem Pawa, jeli wiemy, e osie zwizanych z
nimi ukadw s wzajemnie rwnolege?
Zagadnienie nie wydaje si trudne. Z treci wynika, e prdko Pawa wzgldem Gawa
to V . Moemy rwnie wprowadzi ukad Filemona, w ktrym Pawe porusza si zapewne
z prdkoci v, a Gawe z prdkoci v
, co przedstawia schematycznie rysunek 3.1.

Skoro tak, to mona posuy si wzorem (2.20) z odpowiednio zamienionymi prdkociami.
Jeli przechodzimy z ukadu Filemona do ukadu Pawa, wwczas zamieniamy v v
Niniejszy rozdzia opisuje niezwykle ciekawy, ale rachunkowo nieco bardziej zoony problem, wic
Czytelnik preferujcy oszczdny wysiek moe przy pierwszym czytaniu przej od razu do kolejnego roz-
dziau nie tracc cigoci wywodu.
51
52 ROZDZIA 3. OBRT THOMASA-WIGNERA
Rysunek 3.1: Schemat wzgldnych prdkoci trzech ukadw odniesienia.
a V v, za nieznan i poszukiwan prdkoci jest v
V . Wstawiajc powysze do
wzoru (2.20) dostajemy:
V =
1
v
2
c
2
+
v
v
v
2
v
v
v
v
v
2
v
1
v
v
c
2
. (3.1)
W tym momencie co poniektrych moe ugodzi pewien dysonans poznawczy. Z jednej
strony nasze postpowanie wydaje si w peni legalne, ale z drugiej... czy przypadkiem
otrzymane wyraenie nie powinno by antysymetryczn funkcj v i v
? Krtka przerwa na
zastanowienie. Powinno! A czy jest? Na pierwszy rzut oka tego nie wida, rozwamy jednak
dla pewnoci szczeglny przypadek, w ktrym prdkoci v i v
s prostopade. Wwczas
otrzymane wyraenie redukuje si do:
V = v
1
v
2
c
2
+v, (3.2)
czyli wzr antysymetryczny, owszem, nie jest! Musielimy wic popeni gdzie bd w
rozumowaniu. Tu nastpuje nieco przecigajca si chwila na zastanowienie.
Ot nasze niedopatrzenie miao miejsce, gdy wprowadzilimy ukad inercjalny kota
Filemona. Zamy bowiem, e osie tego ukadu s rwnolege do osi ukadu Gawa i osie
ukadu Pawa rwnie s rwnolege do osi ukadu Gawa. Sytuacja taka moliwa jest na
3.1. OBRT KOTA FILEMONA 53
przykad, gdy Pawe porusza si wzgldem Gawa wzdu osi x, a Filemon porusza si
wzgldem Gawa wzdu osi y. Wwczas wedug Gawa skrceniu Lorentza podlega o x
Pawa oraz o y Filemona. Jednak wedug Gawa wszystkie osie w caoci i jednoczenie
naoyy si na siebie w chwili t = 0. Zwrmy uwag: jednoczenie! A jednoczesno, jak
pamitamy, zaley od obserwatora. Oznacza to, e jeli patrze bdziemy na t sam sy-
tuacj z ukadu Pawa, to osie wcale nie nao si w caoci jednoczenie. Rne punkty
osi spotyka si bd w rnych chwilach czasu, to za oznacza, e z punktu widzenia
samych zainteresowanych, czyli Pawa i Filemona, ich osie wcale nie bd wzajemnie rw-
nolege. Jak to moliwe? No c, wedug Pawa, Filemon nie porusza si ani wzgu osi
x, ani wzdu osi y, lecz ukonie. To za oznacza, e na skutek skrcenia Lorentza osie
Filemona widziane przez Pawa nie utworz kta prostego. Do podobnych wnioskw doj-
dzie zreszt Filemon obserwujc osie Pawa. Naleaoby si zatem spodziewa, e osie x
ukadw Filemona i Pawa nachylone bd wedug nich pod pewnym niezerowym ktem.
Podobnie osie y obu ukadw. Ku naszemu zaskoczeniu, sytuacja jest jednak nieco inna.
Ot wedug Pawa, ktry porusza si wzgldem Gawa wzdu osi x, o x Filemona jest
co prawda nachylona pod pewnym ktem, ale osie y Pawa i Filemona s nadal rwnolege,
tak samo, jak byy rwnolege wedug Gawa. Jest tak dlatego, e transformacja Lorentza
z ukadu Gawa do ukadu Pawa nie zmienia skadowych y-owych. Analogicznie, wedug
Filemona poruszajcego si wzgldem Gawa wzdu osi y, osie x-owe Pawa i Filemona
s rwnolege. Wyglda to tak, jakby ukad inercjalny Filemona i Pawa byy wzgldem
siebie obrcone o pewien zagadkowy kt. Nietrudno si domyli, e to wanie ten kt
jest rdem naszych kopotw. Podajmy teraz bardziej precyzyjne rozumowanie, ktre
prowadzi do otrzymanego wniosku.
Wszystko byoby atwe i pikne, gdyby przejcie do ukadu poruszajcego si z prd-
koci v byo rwnowane zoeniu transformacji dla prdkoci V , a nastpnie dla prd-
koci v
. To, e wyraenie (3.2) nie jest antysymetryczne dowodzi, e powysza teza musi
by bdna. Jeli wic zamian wsprzdnych z ukadu spoczywajcego (ct, r) do ukadu
(ct
, r
) poruszajcego si z prdkoci V oznaczymy symbolem (V ), wwczas w oglno-

ci:
(v) = (v
)(V ), (3.3)
nawet dla v, v
i V zwizanych relacj (2.20). Zastanwmy si zatem, czym rni si ukad,

do ktrego przechodzimy z ukadu Pawa poprzez transformacj (v) od ukadu zadanego
poprzez zoenie (v
)(V ). Innymi sowy zadajmy pytanie, czym jest transformacja 1

zdeniowana rwnaniem:
1(v) = (v
)(V ). (3.4)
Przede wszystkim musimy jasno stwierdzi, e rozwaane dwa ukady musz by we wza-
jemnym spoczynku jest to zagwarantowane spenieniem zwizku (2.20). Ponadto warto
interwau midzy dowoln par zdarze w pierwszym ukadzie musi by rwna interwaowi
w drugim ukadzie. Te dwa stwierdzenia oznaczaj, e przeksztacenie 1, ktre zaley od v
i V (v
mona wyrazi zalenoci (2.20)) moe by jedynie translacj, odbiciem, obrotem

przestrzennym lub ich zoeniem. Pierwsza moliwo odpada ze wzgldu na to, e transla-
cja w przestrzeni o pewien wektor r
0
, bd w czasie o t
0
nie daje si wyrazi jedynie przez
prdkoci (analiza wymiarowa). Odbicie rwnie nie wchodzi w gr, bo w granicy V 0
musi zachodzi 1 1, a odbicia nie s przeksztaceniami parametryzowanymi adnym
cigym parametrem. Oznacza to, e rozwaane dwa ukady mog by (i w oglnoci s!)
wzgldem siebie jedynie obrcone. Jest zatem jasne, e cho Filemon porusza si wzgldem
Pawa z prdkoci v, to Pawe wcale nie porusza si wzgldem Filemona prdkoci v,
lecz z prdkoci 1v. Oznacza to, e jedna z prdkoci na diagramie 3.1 oraz rwnanie
(3.1) s bdne.
Obrt, ktry wanie odkrylimy nazywa si obrotem Thomasa-Wignera i pojawia si w
przeksztaceniach zawsze, gdy prdkoci rozwaanych ukadw nie le na jednej prostej.
Rzecz godn odnotowania jest rwnie fakt, e pojawiajcy si obrt ukadu wsprzd-
nych odbywa si w paszczynie wyznaczonej przez wektory prdkoci.
3.2 Precesja Thomasa
Nasze odkrycie obrotu, ktry pojawia si przy skadaniu dwch transformacji Lorentza ma
do ciekaw konsekwencj. Ot jeli pod wpywem zewntrznych si ruchome ciao zmieni
kierunek swojej prdkoci, to zmianie tej musi towarzyszy obrt. Tym samym ciao, ktre
porusza si po krzywoliniowym torze musi si wci obraca. I to przy cakowitym braku
momentu siy. Naszym celem bdzie teraz wyznaczenie prdkoci ktowej tego obrotu.
3.2. PRECESJA THOMASA 55
Przyjrzyjmy si wic uwaniej operacji 1 w przyblieniu niewielkich ktw obrotu.
Gdy prdko Filemona w ukadzie Gawa jest niewielka (zamiast v
oznaczmy j dv
),
wwczas ukad Filemona obrcony jest wzgldem ukadu Pawa wanie o niewielki kt
d. Sprbujmy w kt wyznaczy. W tym celu zaniedbajmy w wyraeniu odwrotnym do
(2.20) wszystkie wyrazy rzdu wyszego ni pierwszy w dv
:
v =
1
V
2
c
2
dv
dv
V
V
2
V
V +
dv
V
V
2
V
1 +
dv
V
c
2
V +
1 V
2
/c
2
dv
+V
dv
V
V
2
1 V
2
/c
2
1
. (3.5)
Std za wnioskujemy, e jeli Gawe nis Filemona na rkach z prdkoci V wzgldem
Pawa, a w pewnej chwili Filemon poczuwszy zew natury zacz ucieka Gawowi z prd-
koci dv
(wzgldem niego), to w ukadzie Pawa prdko Filemona w momencie ucieczki

zmienia si o niewielki wektor:
dv = v V
1 V
2
/c
2
dv
+V
dv
V
V
2
1 V
2
/c
2
1
. (3.6)
Wiemy ju, e diagram 3.1 zawiera bd i wedug Filemona Pawe wcale nie porusza si
z prdkoci v. Porusza si on z jak inn, obrcon prdkoci v = 1v, ktr teraz
obliczymy. Skorzystamy w tym celu ponownie z wyraenia (2.20), w ktrym jednak prd-
koci v
, V i v zaspimy wektorami, odpowiednio v, dv
i V , zgodnie z poprawn czci

diagramu 3.1. Zaniedbujc ponownie wyrazy wyszego rzdu ni liniowe w dv
dostajemy:
v V
1
dv
V
c
2
dv
. (3.7)
Wiemy ju, e wektory v i v s wzgldem siebie obrcone o pewien niewielki kt d
dany w przyblieniu wzorem:
v = 1
1
v v d v. (3.8)
Naszym celem jest wyznaczenie kta d odpowiadajcego niewielkiej zmianie prdkoci
dv. By go wyznaczy, obliczmy iloczyn d v korzystajc z przyblionych wzorw (3.5),
(3.7) oraz (3.8):
d v v + v =
1 V
2
/c
2
dv
V
dv
V
V
2
. (3.9)
Grzechem byoby nie zauway, e d musi by wektorem kta obrotu w jedynej wyrnio-
nej w problemie paszczynie paszczynie rozpitej przez wektory prdkoci, na przykad
V i dv. Moemy zatem napisa:
d =

c
2
V dv, (3.10)
przy czym warto jest wci nieznana. Z powyszego rwnania wynika inny sposb
wyznaczenia iloczynu d v. Podstawiajc wzory (3.6) i (3.7) i zostawiajc jedynie wyrazy
liniowe w dv
, a nastpnie stosujc tosamo A (B C) = B(A C) C(A B)

dostajemy:
d v

c
2
(V dv)
1
dv
V
c
2
dv
=

c
2
1 V
2
/c
2
(V dv
1
dv
V
c
2
dv

c
2
1 V
2
/c
2
V (V dv
)
=
c
2
V
2
1 V
2
/c
2
dv
V
dv
V
V
2
. (3.11)
Z porwnania (3.9) z (3.11) bez trudu wyznaczamy i po wstawieniu do denicji (3.10)
dostajemy ostatecznie:
d =
1
V
2
1 V
2
/c
2
1
V dv. (3.12)
Z otrzymanego wzoru pynie wany mora: jeli dowolny obiekt poruszajcy si z prdkoci
V pod wpywem pewnej siy zmieni prdko o dv, to jednoczenie obiekt ten obrci si
o kt d (wedug Filemona Pawe jest obrcony operacj 1, zatem Filemon wedug
Pawa podlega obrotowi w przeciwn stron 1
1
std ujemny znak). Mimo, e nie dziaa
3.3. KOTA FILEMONA ROZWAA CIG DALSZY 57
aden moment siy! Efekt jest czysto geometryczny. Moemy wic napisa, e gdy dowolny
obiekt pod wpywem zewntrznych si (i zerowego momentu siy) porusza si ze zmienn
prdkoci v, wwczas obraca si on z prdkoci ktow dan rwnaniem:
=
1
v
2
1 v
2
/c
2
1
v v. (3.13)
Jest to wanie synna precesja Thomasa efekt odkryty dopiero ponad 20 lat po ogoszeniu
teorii wzgldnoci, podobno ku zaskoczeniu nawet samego Einsteina (jak twierdzi Uhlen-
beck). Jednym z bardziej znanych zjawisk, w ktrych precesja ta odgrywa wan rol jest
ruch elektronu na orbicie atomowej. Elektron poza elementarnym adunkiem niesie rwnie
wewntrzny moment pdu, zwany spinem (swoj drog, pojcie to wprowadzi bohater ju
drugiego nawiasu w tym rozdziale, Uhlenbeck). Podczas ruchu orbitalnego kierunek spinu
podlega precesji ze sta prdkoci ktow. Stosujc klasyczny model takiego ruchu, przy
zadanym promieniu orbity R oraz prdkoci v moemy wyznaczy kt , o jaki obrci si
spin elektronu po zatoczeniu penego cyklu:
=
2R
v
= 2
1 v
2
/c
2
1

v
2
c
2
. (3.14)
Wida, e cakowity kt nie zaley od promienia, a precesja dokonuje si w kierunku zgod-
nym z kierunkiem ruchu orbitalnego. Warto te zwrci uwag na numer powyszego rw-
nania, moe on okaza si pomocny w zapamitaniu zadziwiajcego wyniku, ktry wanie
otrzymalimy.
3.3 Kota Filemona rozwaa cig dalszy
Powrmy do rozwaa z podrozdziau 3.1, w ktrym pozosta nierozwizany, a w za-
sadzie rozwizany bdnie problem. Problem wyznaczenia wzgldnej prdkoci dwch ob-
serwatorw. Wiemy ju, gdzie popenilimy bd w rozumowaniu, pozostaje pytanie, jakie
jest rozwizanie poprawne? Technicznie rzecz biorc, by je znale naley odwrci wzr
wektorowy (2.20) ze wzgldu na prdko V przy przy zadanych wektorach v i v
. Uszla-
chetnieni gorzkim dowiadczeniem spodziewamy si, e poprawne wyraenie na V bdzie
antysymetryczn funkcj v i v
. Wiemy co naley zrobi, przed nami pozostaj wycznie

przeksztacenia. Komu rachunki nie straszne, ten moe poniej przeledzi drog do po-
prawnego wyniku. Bardziej lkliwych zapraszamy do kolejnego rozdziau. Rozpocznijmy
od podniesienia rwnania (2.20) skalarnie do kwadratu. Otrzymujemy wzr:
1
vV
c
2
2
=
(1 v
2
/c
2
)(1 V
2
/c
2
)
1 v
2
/c
2
. (3.15)
Wynika z niego, e gdy v < c rwnie v
< c. Podobnie dla v > c zachodzi v
> c.
Przyjmujc, e mamy do czynienia z pierwszym przypadkiem wyznaczamy wyraenie na
vV , ktre nastpnie wstawiamy do wzoru (2.20) przeksztaconego do nastpujcej postaci:
v
1
vV
c
2
1
V
2
c
2
v = V
vV
V
2
1
V
2
c
2
1 +
vV
V
2
. (3.16)
Po niezbyt pouczajcych, a cokolwiek nucych przeksztaceniach dostajemy std nast-
pujce rwnanie:
V
1 +
1 V
2
/c
2
=
v
1v
2
/c
2
1v
2
/c
2
1
1v
2
/c
2
+
1
1v
2
/c
2
. (3.17)
Wyraenie powysze jest do zwarte, cho moemy jeszcze wyznaczy z niego V bez szpe-
ccego mianownika. W tym celu podnosimy powysze rwnanie do kwadratu, wyznaczamy
V
2
i ponownie je wstawiamy do rwnania. Zacisnwszy zby dokonujemy niezbdnych
przeksztace otrzymujc:
V =
1 v
2
/c
2
+
1 v
2
/c
2
1
vv
c
2
+
1v
2
v
2
/c
4
1v
2
/c
2
1v
2
/c
2
1 v
2
/c
2
1 v
2
/c
2
. (3.18)
Wida, e nasze trudy nagrodzone zostay niezbyt, niestety, apetycznym wzorem. I pomy-
le, e w przyblieniu niewielkich prdkoci jest tak piknie: V v v
.
Pytania
Czy moliwa jest sytuacja, by dwie transformacje Lorentza nie prowadziy do obrotu
Thomasa-Wignera?
3.3. KOTA FILEMONA ROZWAA CIG DALSZY 59
Czy zjawisko precesji Thomasa stoi w sprzecznoci z prawem zachowania momentu
pdu?
Gawe, co krzywo strzela. Wzdu osi x pynie rzeka, ktr pynie Pawe. W ktrym
momencie Pawe mija stojcego przy brzegu Gawa. Osie ukadw Pawa i Gawa w
tym momencie pokrywaj si. Gawe za bawi si w Indianina strzelajcego z uku
w kierunku y
prostopadym do nurtu rzeki. Mimo, e osie ukadu zwizanego ze

strza, w ktrym spoczywa ona wzdu osi y
pokrywaj si z osiami ukadu Gawa,

to nie s one rwnolege do osi ukadu Pawa. Czy oznacza to, e wedug Pawa
strzay Gawa nie poruszaj si wzdu swojej dugoci, lecz pod ktem?
Zadania
Udowodnij, e pomidzy prdkociami v, v
i V speniajcymi rwnanie (2.20) za-

chodz nastpujce relacje:
1
V
2
c
2
=
1
v V
c
2
1 +
v
V
c
2
,
v
2
=
(v V )
2
(vV )
2
c
2
1
vV
c
2
2
.
Stosujc model klasycznego ruchu po orbicie, oblicz kt precesji Thomasa spinu elek-
tronu po zatoczeniu penego obrotu wok jdra atomu wodoru w stanie podstawo-
wym.
Fala podskakujcych krasnoludkw propaguje si w ukadzie Krlewny nieki z nie-
skoczon prdkoci w kierunku s (wszystkie krasnoludki stoj w rzdzie ustawio-
nym w kierunku s i podskakuj jednoczenie). Wyznacz prdko V Baby Jagi, jeli
wedug niej fala krasnoludkw propaguje si z prdkoci w, przy czym w > c.
Rozdzia 4
Luna brya sztywna
Przed nami kolejny aspekt teorii wzgldnoci. Tym razem zwizany z bry sztywn.
Cudzysw znalaz si tu nieprzypadkowo, bo, jak si wkrtce okae, pojcie bryy sztywnej
w teorii wzgldnoci jest w pewnym sensie sensu pozbawione. W mechanice nierelatywi-
stycznej brya sztywna jest to ciao, w ktrym kada para punktw nie zmienia wzajemnej
odlegoci. W mechanice orodkw cigych pojcie to uoglnia si dopuszczajc powsta-
wanie niewielkich odksztace i napi w orodku tworzcym bry. W przypadku relaty-
wistycznym od razu na myl przychodzi rola, jak moe tu odgrywa skrcenie Lorentza.
Brya sztywna poruszajca si ze sta prdkoci staje si spaszczona, jednak efekt ten
jest czysto geometryczny, zatem nie skutkuje powstawaniem adnych napi wewntrznych
(co innego, gdy ciao nie porusza si ruchem jednostajnym do tego tematu jeszcze powr-
cimy). Okazuje si jednak, e nie to jest najwikszym problemem. Aby zrozumie istot
kopotw jakie pojawiaj si, gdy chcemy wprowadzi do teorii wzgldnoci pojcie bryy
sztywnej, przemylmy nastpujcy przykad.
4.1 Kady kij ma dwa koce (ale proca ma trzy)
Wyobramy sobie bardzo dugi, lekki, sztywny i wytrzymay kij. Jeeli zapiemy za jeden
koniec i zaczniemy kijem wymachiwa, to drugi koniec moe si porusza bardzo szybko.
Wystarczy do tego niewielki ruch rk, a jeli kij jest bardzo lekki, to nie trzeba nawet
wielkiej siy. Pytanie, czy majc dowolnie dugi kij, mona wprawi w ten sposb jego
przeciwlegy koniec w dowolnie szybki ruch? Oczywicie, nie. Nie chodzi tu o aden prak-
tyczny kopot zwizany z tym, e kij musiaby by niesychanie dugi, a przy tym nic nie
61
62 ROZDZIA 4. LUNA BRYA SZTYWNA
way. Problem jest bardziej fundamentalny. W chwili, gdy zaczniemy rusza rk, wzdu
kija zacznie propagowa si fala dwikowa niosca o tym informacj. Dlatego odlegy
koniec nie dowie si od razu o tym, e zaczlimy rusza kijem i przez jaki czas pozo-
stanie nieruchomy. Zagadnienie, jaki bdzie naprawd ruch kija jest niezwykle trudne, bo
do jego rozwizania wymagana jest znajomo dynamiki tensora napi wewntrz orodka
z ktrego wykonany zosta kij. Nam jednak nie zaley na znalezieniu rzeczywistej reakcji
caego kija na ruch trzymanego rk koca. Wane jest jedynie, abymy si przekonali, e
w teorii wzgldnoci nie mona mwi o sztywnoci cia. Idealne nierelatywistyczne
ciao sztywne, reaguje bowiem na dowoln si zewntrzn jednoczenie ca swoj objto-
ci. Tego typu byskawiczna reakcja jest w oczywisty sposb sprzeczna z zaoeniem, e
sygnay nie mog porusza si dowolnie szybko.
4.2 Paradoks tyczkarza i stodoy
Powrmy do paradoksu warszawskiego tunelu z rozdziau 2.4. W ukadzie zwizanym z
ciarwk doszo do skrcenia tunelu, ktry przy odpowiedniej prdkoci okazywa si dla
ciarwki za krtki. Z punktu widzenia osoby stojcej wewntrz tunelu, to ciarwka
si skracaa i w pewnej chwili znajdowaa si w caoci wewntrz tunelu. Rozwizanie pro-
blemu wymagao spostrzeenia, e w obu ukadach odniesienia rwnoczesno oznaczaa co
innego. Jednake uwany Czytelnik mg ju wwczas zauway kolejny problem zwizany
z tym zagadnieniem. Oto on.
Rozwamy sytuacj, gdy biegncy niezwykle szybko czowiek trzyma poziomo dug
tyczk. Na jego drodze stoi natomiast stodoa, ktrej dugo jest rwna dugoci tyczki
rysunek 4.1. Biegncy tyczkarz prbuje zmieci si wewntrz stodoy rysunek 4.1 A), ale
wszystko wskazuje na to, e mu si to nie uda, bo stodoa w jego ukadzie odniesienia si
skraca. Jednake w ukadzie zwizanym ze stodo to tyczka si skraca, mogc bez wik-
szego problemu zmieci si wewntrz. Moemy nawet zatrzasn drzwi za tyczkarzem,
gdy znajdzie si on ju w rodku. Mamy wic rozbieno pomidzy scenariuszami roz-
grywajcymi si w obu ukadach odniesienia. Wniosek ten wydaje si sprzeczny z zasad
rwnouprawnienia wszystkich ukadw inercjalnych. Jakie jest rozwizanie problemu?
Sytuacja w ukadzie stodoy nie budzi wtpliwoci: tyczkarz bez trudu zmieci si we-
wntrz i bdzie mona zamkn go w rodku razem z tyczk. W momencie gdy zderzy si
on ze cian stodoy, jego prdko spadnie do zera i tyczka wyduy si wewntrz stodoy
4.2. PARADOKS TYCZKARZA I STODOY 63
Rysunek 4.1: Biegncy tyczkarz z punktu widzenia dwch ukadw odniesienia: swojego wasnego i ukadu
stodoy. W pierwszym przypadku, stodoa (ktrej drzwi s otwarte) doznaje skrcenia Lorentza i tyczka nie ma
szans zmieci si w rodku. Jednak w ukadzie stodoy, to tyczka si skraca, zatem bez problemu zmieci si
w rodku i bdzie mona nawet zamkn za ni drzwi.
utykajc pomidzy cian a zamknitymi drzwiami. Zgodnie z zasad wzgldnoci to samo
musi si wydarzy w ukadzie tyczkarza. I wbrew naszym pocztkowym obawom jest tak
w rzeczywistoci. Musimy jedynie zda sobie spraw z faktu, e w momencie, gdy jeden
koniec tyczki zostanie uderzony przez cian stodoy, front stodoy nie dowie si o tym
natychmiast, lecz jeszcze przez jaki czas bdzie si porusza wchaniajc tyczk. Czas ten
okazuje si wystarczajcy, by caa tyczka zmiecia si wewntrz rwnie w tym ukadzie.
W jaki sposb si o tym przekona? Wykonajmy prosty rachunek.
Przyjmijmy, e spoczynkowa dugo tyczki wynosi L, a spoczynkowa dugo stodoy
S, przy czym:
L
1 V
2
/c
2
< S, (4.1)
czyli w ukadzie stodoy tyczka mieci si wewntrz. Przejdmy teraz do ukadu tyczki,
ktrej koce A i B znajduj si w pooeniach x
A
= 0 i x
B
= L. W chwili t = 0 koniec
B zostaje uderzony przez tyln cian stodoy, ktra porusza si zgodnie z rwnaniem
x
T
= L V t. W tej samej chwili wzdu tyczki, w kierunku koca A zaczyna propagowa
si z prdkoci wiata fala uderzeniowa niosca informacj o zderzeniu koca B tyczki
ze stodo. Sygna ten porusza si zgodnie z rwnaniem x
S
= L ct. W tym samym
czasie w kierunku koca A przemieszczaj si drzwi stodoy, ktre znajduj si w pooeniu
x
D
= LS
1 V
2
/c
2
V t. Chcielibymy teraz ustali, czy sygna biegncy wzdu tyczki
zdy osign punkt A zanim minity on zostanie przez drzwi. Sygna dociera do punktu
x
A
= 0 w chwili t =
L
c
. Gdzie w tym momencie znajduj si drzwi? Sprawdmy:
x
D
= L S
1 V
2
/c
2
L
V
c
= L
1 V
2
/c
2
1 V/c
1 + V/c
S
1 V
2
/c
2
< S
1 V/c
1 + V/c
S
1 V
2
/c
2
= S
1 V/c
1 + V/c
1 + V/c
< 0 = x
A
, (4.2)
gdzie skorzystalimy z nierwnoci (4.1). A zatem koniec A nie zdy dowiedzie si o
zderzeniu, zanim tyczka nie zostanie w caoci poarta przez stodo i kolejny paradoks
mamy rozwizany.
4.3 Paradoks dwch kwadratw
Zrzekom sztywnoci bryy sztywnej wie si wiele innych interesujcych paradoksw.
Oto kolejny: rozwamy ruch paski dwch kwadratw. Niech w spoczynkowym ukadzie od-
niesienia pierwszego kwadratu drugi porusza si z prdkoci v wzdu swojej przektnej
jak na rysunku 4.2a). Zgodnie z tym, co ju wiemy poruszajcy si kwadrat skraca si w
kierunku ruchu stajc si rombem. Z rysunku wida, e kwadraty zderz si, przy czym w
pierwszej kolejnoci wierzchoek pierwszego kwadratu uderzy w krawd drugiego pozosta-
wiajc w niej zapewne widoczne wgniecenie. To samo zderzenie w ukadzie spoczynkowym
drugiego kwadratu przedstawiono na rysunku 4.2b). Widzimy, e jako pierwsze zderz si
wierzchoek drugiego kwadratu z krawdzi pierwszego i widoczny lad uderzenia bdzie
gdzie indziej. Poniewa lokalizacja wgniecenia nie moe zalee od ukadu odniesienia,
4.4. PARADOKS KLOCKA NA DZIURAWYM STOLE 65
gdzie w przedstawionym rozumowaniu musi tkwi bd. Jakie jest poprawne rozumowanie
i gdzie jest w bd?
Rysunek 4.2: Zderzenie kwadratw widziane w dwch, zwizanych z nimi ukadach odniesienia.
W ukadzie odniesienia, w ktrym kwadraty poruszaj si z rwnymi co do wartoci, ale
przeciwnie skierowanymi prdkociami, obydwa obiekty staj si identycznymi rombami,
ktre zderzaj si ze sob krawdziami. Poniewa w tym ukadzie oba rozwaane wczeniej
wierzchoki doznaj uderzenia jednoczenie, to w dowolnym innym ukadzie odniesienia
punkt, w ktrym w danej chwili dochodzi do zetknicia pdzcych w przeciwnych kierun-
kach kwadratw bdzie przesuwa si wzdu krawdzi z prdkoci wiksz ni c. Dlatego
wgniecenia bd jednakowo mocne na caej dugoci zderzajcych si obszarw i punkty
zderzajce si w pierwszej kolejnoci wcale nie pozostawi wyraniejszych ladw. Wynika
to z faktu, e poszczeglne zderzajce si punkty nie zd dowiedzie si, e doszo ju
do zderzenia pomidzy ich ssiadami i wytraci energii decydujcej o gbokoci wgniecenia
w danym punkcie.
4.4 Paradoks klocka na dziurawym stole
Omwimy teraz jeszcze jeden paradoks zwizany z relatywistycznym ruchem bryy sztyw-
nej. Wyobramy sobie kwadratowy (w swoim ukadzie spoczynkowym) klocek poruszajcy
si po powierzchni dziurawego stou rysunek 4.3. W ukadzie stou klocek doznaje skrce-
nia Lorentza i dlatego atwo bdzie mu wpa do otworu (rysunek 4.3A). Z drugiej strony,
z punktu widzenia klocka, to otwr si skraca uniemoliwiajc klockowi wpadnicie do
rodka (rysunek 4.3B). Problem ten okazuje si by do skomplikowany. W momencie,
gdy klocek znajdzie si czciowo nad dziur, bdzie na niego dziaa pewien moment siy,
Rysunek 4.3: Klocek poruszajcy si po dziurawym stole z punktu widzenia dwch inercjalnych ukadw
odniesienia: A) zwizanego ze stoem, B) zwizanego z klockiem.
ktry wywoa ruch obrotowy. To moe bardzo skomplikowa spraw. Aby nieco uproci
analiz przyjmiemy, e otwr jest pocztkowo zakryty zapadk, ktra w ukadzie stou
zostaje cakowicie usunita w momencie, gdy klocek w caoci znajdzie si nad otworem.
Nasz paradoks moemy teraz sformuowa nastpujco: kwadrat w swoim ukadzie odnie-
sienia nigdy w caoci nie znajduje si nad otworem, bo w momencie, gdy tylni wierzchoek
znajdzie si nad nim, przedni ju dawno bdzie po drugiej stronie. Czy oznacza to, e w
tym ukadzie klocek nie ma szans wpa? Oczywicie, tak nie jest. Zwrmy uwag, e w
ukadzie stou zapadka zostaje usunita w caoci jednoczenie w chwili, gdy tylni wierz-
choek znalaz si nad otworem. Jednak w ukadzie klocka zapadka znika stopniowo,
zaczynajc od drugiego brzegu dziury jeszcze zanim klocek znajdzie si w caoci nad ni.
Pamitajc, e klocek nie moe by uznany za bry sztywn zauwamy, e fragment spod
ktrego usunito zapadk zacznie spada pomimo, e reszta klocka wci jeszcze znajduje
si na powierzchni stou rysunek 4.4. Z rysunku wida, e wewntrz klocka pojawi si
napicia, ktre strasznie skomplikuj ca dynamik. Widzimy bowiem, e zwiksza si
4.5. NAPICIA WEWNTRZNE 67
Rysunek 4.4: Fragment klocka pod ktrym zapadka zostaa usunita zaczyna zsuwa si zanim jeszcze dowie
si o tym reszta kwadratu. Prowadzi to naturalnie do powstawania z opnieniem silnych wewntrznych
napi.
objto kwadratowego klocka. Napicia musz zatem istnie rwnie w ukadzie iner-
cjalnym zwizanym ze stoem, w ktrym caa zapadka znika jednoczenie. W momencie,
gdy nacisk zapadki na klocek ustaje, jego dolna krawd zaczyna swobodnie opada. In-
formacja o tym zaczyna si rozchodzi pionowo wzdu klocka i dopiero po pewnej chwili
grna krawd rwnie zaczyna spada. Powoduje to, e i w tym ukadzie klocek rozciga
si, co prowadzi do powstania wewntrznych napi w materiale.
Co gorsza, to jeszcze nie koniec komplikacji. rodek masy klocka w ukadzie stou
pocztkowo porusza si poziomo, lecz po usuniciu zapadki stopniowo nabywa pionowej
skadowej prdkoci. Poniewa skrcenie Lorentza ma miejsce zawsze w kierunku ruchu, to
nawet jeli zaniedbamy efekty zwizane z wewntrznymi napiciami, klocek zmieni ksztat z
prostoktnego na rwnolegoboczny rysunek 4.5 w zwizku ze zmian kierunku prdkoci.
Oznacza to kolejne ogromne komplikacje. Moe si bowiem zdarzy, e pomimo i rodek
masy klocka spada, to prawy, dolny wierzchoek podnosi si ponad poziom stou. W takiej
sytuacji bardzo trudno powiedzie, czy klocek wpadnie do dziury, czy nie. Potrzeba by
tu bowiem szczegowej analizy zderzenia. Przykad ten pokazuje jak skomplikowany moe
by relatywistyczny problem bryy sztywnej. A pamitajmy, e zajmowalimy si geometri
kwadratu jednym z najprostszych moliwych przykadw.
4.5 Napicia wewntrzne
Wiemy ju, e w poruszajcych si ciaach czasami musz pojawi si napicia wewntrzne
Rysunek 4.5: Ze zmian kierunku prdkoci klocka wie si rwnie zmiana kierunku skrcenia Lorentza.
Klocek, ktry w ukadzie spoczynkowym jest kwadratowy, w ukadzie stou zmienia si z prostokta w rwno-
legobok.
wywoane odksztaceniami. Z ca pewnoci jednak napi tych nie ma w bryle porusza-
jcej si ze sta prdkoci, bo nie ma ich w ukadzie spoczynkowym bryy. Napicia nie
mog si przecie pojawi w wyniku przejcia do innego inercjalnego ukadu odniesienia!
Rysunek 4.6: Tarcza wirujca z relatywistyczn prdkoci wok nieruchomego rdzenia.
Wyobramy sobie teraz okrgy piercie wirujcy wok pionowego trzpienia, jak na ry-
sunku 4.6. Analizujc ruch kadego elementu piercienia osobno stwierdzamy, e w wyniku
ruchu stycznego do okrgu powinien on dozna skrcenia Lorentza. Zatem obwd caego
piercienia powinien si skrci, co wymagaoby zmniejszenia promienia. Mimo relatywi-
stycznego ruchu, spoczywajcy rdze uniemoliwia jednak piercieniowi zmian ksztatu.
Nie moe si on zatem lorentzowsko skrci i z tego powodu paradoksalnie powstan we-
wntrz piercienia napicia, mimo e jego ksztat nie uleg wcale zmianie. Oczywicie,
naprenia te nie maj nic wsplnego z dziaaniem siy odrodkowej. Maj one charakter
czysto relatywistyczny. Jednake w rzeczywistoci sia odrodkowa odgrywa tu najwaniej-
sz rol. Nie trzeba si w zasadzie martwi, czy piercie zmniejszy swj promie, tylko
czy sia odrodkowa go nie rozsadzi.
4.5. NAPICIA WEWNTRZNE 69
Pytania
Czy ciaa poruszajce si ze sta prdkoci doznaj wewntrznych napi w zwizku
ze skrceniem Lorentza? A ciaa obracajce si ze sta prdkoci ktow?
Rozwamy nieruchom bry sztywn. Czy uzasadnione jest twierdzenie, e jeli w
pewnym punkcie bryy przyoono nagle si, to przez bardzo krtki czas od tego
momentu brya zachowywaa si jak pyn?
Zadania
Rozwa paradoks dwch zderzajcych si kwadratw omwiony w rozdziale 4.3. Ob-
licz prdko, z jak porusza si punkt pierwszego zetknicia kwadratw w ukadzie,
w ktrym jeden z kwadratw spoczywa, a drugi porusza si wzdu swojej przektnej
z prdkoci v.
Przyjmujc, e w paradoksie klocka wpadajcego do otworu, szeroko otworu wynosi
L, a prdko klocka v, oblicz, jak dugo znika zapadka w ukadzie zwizanym z
klockiem.
Rozdzia 5
Kopoty z teori kwantow
Nadszed czas pierwszego starcia z teori kwantow oraz jej zwizkiem ze szczegln teo-
ri wzgldnoci. By unikn oglnikw skupimy si na pocztek na kwantowych waciwo-
ciach wiata, a wszystko o czym powiemy bdzie wynika z niegronego z pozoru faktu
istnienia fotonw...
5.1 Interferometr Macha-Zehndera
Na rysunku 5.1 znajduje si schemat interferometru Macha-Zehndera. Ukad skada si
z dwch luster, dwch pytek wiatodzielcych, ktre przepuszczaj poow wiata, a
poow odbijaj oraz dwch detektorw wiata.
Co si stanie, gdy doln pytk owietlimy z lewej strony strumieniem wiata? Oczy-
wicie, cz wiata odbije si od niej i pjdzie grn drog, a cz przeniknie przez
pytk i dalej bdzie podrowa doem. Obie wizki odbij si nastpnie od luster i
natra na kolejn pytk, na ktrej ponownie si nao. Jaki bdzie rezultat tej interfe-
rencji? Zaley to od szczegw, o ktrych nie wspomnielimy. Zwrmy uwag, e wiato
docierajce do grnego detektora moe podrowa albo doln drog, na ktrej zmuszone
jest dwukrotnie przej przez szklane elementy, albo grn drog, w prni. Ze wzgldu na
skoczon grubo pytek szklanych wytworzy si zatem niezerowa rnica drg optycznych
wiato propagujce si we szkle ma bowiem inn prdko fazow, ni wiato podru-
jce w prni. Starannie dobierajc grubo pytek moemy wic sprawi, by interferencja
miaa charakter destruktywny i wiato w caoci docierao do dolnego detektora.
Teraz pora na niespodziank. Jak wiadomo od ponad wieku, strumie wiata skada
71
72 ROZDZIA 5. KOPOTY Z TEORI KWANTOW
Rysunek 5.1: Schemat interferometru Macha-Zehndera.
si z niepodzielnych porcji, zwanych fotonami. Zastanwmy si zatem, co bdzie si dziao,
gdy pytk wiatodzielc owietlimy pojedynczym fotonem. Do ktrego detektora fo-
ton moe dotrze po przejciu przez interferometr? Wydawa by si mogo, e foton musi
w jaki sposb zdecydowa si na jedn z drg i nie majc z czym interferowa bdzie
rwnie czsto wpada do jednego detektora, co do drugiego, jeli eksperyment bdziemy
wielokrotnie powtarza. Co prawda nie bardzo wiadomo co miaoby decydowa o wyborze
przez foton tej, a nie innej drogi, ale czy przychodzi nam do gowy inne rozwizanie? Oka-
zuje si, e musi nam przyj do gowy inne rozwizanie, bo nasze wnioski s bdne. W
eksperymencie okazuje si, e nawet uywajc pojedynczych fotonw nie da si obudzi
grnego detektora. Za kadym razem porcja wiata zostanie zarejestrowana w dolnym de-
tektorze. Wyglda to jak efekt interferencyjny, co oznacza, e foton musi jednak z czym
interferowa. Ale z czym, z samym sob? Wyglda na to, e nie ma innego wyjanienia.
Zatem majc do dyspozycji dwa alternatywne sposoby przebycia interferometru foton za-
chowuje si tak, jak gdyby podrowa dwiema drogami jednoczenie! Obie alternatywne
5.1. INTERFEROMETR MACHA-ZEHNDERA 73
cieki interferuj dokadnie w taki sposb, w jaki interferoway dwie fale wietlne rozsz-
czepione na pierwszej pytce wiatodzielcej.
Z tego, co powiedzielimy mogoby wynika, e z jednego fotonu robi si dwa. Czy
oznacza to, e energia nie jest zachowana? Aby to sprawdzi wystarczy postawi dwa
detektory tu za pierwsz pytk wiatodzielc. Ich zadaniem bdzie sprawdzenie ktrdy
naprawd podruje foton. I oto znw stanie si co zadziwiajcego: klika bdzie zawsze
tylko jeden detektor, czasami grny, a czasami dolny. Obydwa nigdy. Sytuacja wyglda
zupenie tak, jakby foton zorientowawszy si, e jest pod obserwacj postanowi nie sia
zgorszenia i zlokalizowa si w jednym z detektorw. Gdy natomiast nikt nie patrzy, foton
zachowuje si zupenie tak, jakby podrowa obiema drogami na raz.
Postawmy kolejne prowokacyjne pytanie: co decyduje o tym, ktry z dwch detektorw
umieszczonych tu za pierwsz pytk zarejestruje konkretny foton? O fotonach wiemy,
e s obiektami niezwykle prostymi jeli wic do naszego eksperymentu wykorzystamy
wiato o ustalonej polaryzacji i dugoci fali, to kady z fotonw bdzie jednakowy. Co za-
tem sprawia, e poowa z nich odbija si od pytki, a poowa przez ni przechodzi? Gdyby
czynnikiem decydujcym bya jaka niepoznana jeszcze wewntrzna struktura fotonu, co,
co moglibymy nazwa parametrem ukrytym, to wszystkie fotony odbite powinny by ju
odltrowane, a zatem jednakowe (a przynajmniej mniej rnorodne). Jednake umiesz-
czenie na drodze odbitej wizki kolejnej pytki wiatodzielcej i pary detektorw tu za
ni ujawnia, e znw dokadnie poowa fotonw si odbije, a poowa przejdzie przez pytk.
Zatem adnego ltrowania nie ma i nie ma specjalnych podstaw, by mwi o jakiejkolwiek
ukrytej strukturze fotonu.
Skoro nie potramy znale przyczyny, to pozostaje nam przyzna, e decyzja, ktry
detektor kliknie w konkretnym przypadku jest zupenie przypadkowa i niczym nieuzasad-
niona. Indeterminizm wyniku tego eksperymentu jest, wedug doktryn mechaniki kwan-
towej, fundamentalnym prawem przyrody. Oto, w jak dziwny sposb foton ratuje zasad
zachowania energii.
W formalizmie kwantowomechanicznym rozdwojony stan [` fotonu podrujcego
jednoczenie grn i doln drog w interferometrze zapisuje si symbolicznie:
[` = [foton przeszed gr` +[foton przeszed doem` (5.1)
i nazywa stanem superponowanym albo po prostu superpozycj dwch moliwoci. Z pozoru
nasza kwantowa dygresja nie ma zbyt wiele wsplnego ze szczegln teori wzgldnoci,
lecz za chwil przekonamy si, e jednak ma, i to bardzo wiele.
5.2 Zjawisko EPR i zachwianie przyczynowoci
Do fotonw jeszcze powrcimy, a tymczasem zajmiemy si synnym paradoksem Einstei-
na-Podolskiego-Rosena. Oto jak si on przedstawia. Wyobramy sobie nieruchom, radio-
aktywn (rozpadajc si) czstk, ktrej cakowity, wewntrzny moment pdu, czyli spin,
jest rwny zero. Gdyby czstka bya zwyk kulk, to powiedzielibymy po prostu, e si
ona nie krci. Wiemy jednak, e czstki to nie s zwyke kulki i dlatego wolimy mwi o ze-
rowym spinie. Z zasady zachowania pdu wynika, e jeli czstka ta rozpadnie si na dwie
identyczne, mniejsze czstki, to produkty oddal si w przeciwnych kierunkach. Oprcz
zasady zachowania pdu musi by rwnie speniona zasada zachowania momentu pdu
z ktrej wynika, e jeli spin poszczeglnych produktw rozpadu nie jest rwny zero, to
zawsze spin pierwszej czstki musi by skierowany przeciwnie do spinu drugiej. Zgodnie z
tym, co wiemy o czstkach, ich spin nie moe by dowolny. Na przykad spin elektronu w
pewnym ukadzie jednostek wynosi
1
2
. Oznacza to, e moe on by skierowany w dowolnym
kierunku, ale jego warto musi by dla kadego elektronu taka sama.
Dla ustalenia uwagi przyjmijmy, e produktami rozpadu s wanie dwa elektrony. Skoro
ich spiny musz by skierowane przeciwnie, to rwnie dowolna skadowa spinu musi mie
rny znak dla obu elektronw. Zatem pomiar skadowej spinu, na przykad wzdu osi z
dla jednego elektronu, da zawsze wynik przeciwny, ni analogiczny pomiar skadowej spinu
dla drugiego elektronu.
W jaki sposb zapisa stan kwantowy pary elektronw wyprodukowanych w rozpadzie?
S dwie moliwoci. Po pierwsze skadowa spinu pierwszego elektronu moe by skierowana
zgodnie z osi z, a skadowa spinu drugiego elektronu przeciwnie. Wwczas dwa elektrony
byyby w stanie kwantowym [ `
1
[ `
2
. Jest te druga, odwrotna moliwo w ktrej elek-
trony s w stanie [ `
1
[ `
2
. Ktra z alternatyw zostanie w rzeczywistoci wybrana? W
tym momencie na myl przychodzi nastpujca analogia. Gdy zdejmiemy z ng oba buty i
jeden rzucimy w prawo, a drugi w lewo, nie patrzc ktry polecia w ktr stron, wydaje
si, e para butw bdzie w podobnym stanie co para elektronw. Albo prawy but pofru-
n w prawo, a lewy w lewo, albo na odwrt. Okazuje si jednak, e sytuacja kwantowa
jest diametralnie rna, bowiem podobnie jak w przykadzie z poprzedniego podrozdziau
5.2. ZJAWISKO EPR I ZACHWIANIE PRZYCZYNOWOCI 75
zrealizowane zostan obie alternatywy jednoczenie! W przypadku butw, ich skrtnoci
zostay ustalone ju w momencie rzucania. W przypadku elektronw, a do momentu po-
miaru kierunki ich spinw nie s okrelone. Cakowity stan pary elektronw powstaych w
rozpadzie jest postaci
:
[` = [ `
1
[ `
2
+[ `
1
[ `
2
. (5.2)
W gruncie rzeczy sytuacja jest bardzo podobna do omwionej w poprzednim podrozdziale.
Rnica jest taka, e poprzednio rozwaalimy stan superponowany pojedynczego fotonu,
a teraz mwimy o superpozycji pary elektronw. Zgodnie z doktryn mechaniki kwantowej
zanim nie wykonamy pomiaru, oba czony superpozycji s realizowane jednoczenie i
nie mona powiedzie czy naprawd pierwsza czstka ma spin skierowany w gr, czy
w d osi z. Bardzo podobny przykad zosta podany w synnej pracy Einsteina, Podol-
skiego i Rosena, w ktrej autorzy wycignli wniosek, e jeli mechanika kwantowa jest
teori poprawn i kompletn, to elektrony musiaby si ze sob skomunikowa dopiero w
chwili pomiaru (jeeli ich spiny mierzone byy jednoczenie), aby unikn zamania za-
sady zachowania momentu pdu. Jednake tego typu komunikacja wymagaaby uycia
przez elektrony tajemniczego sygnau poruszajcego si nieskoczenie szybko, co, patrzc
przez pryzmat szczeglnej teorii wzgldnoci, jest do bolesne. Czy oznacza to, e mecha-
nika kwantowa nie jest teori kompletn? Einstein uzna, e powysze rozumowanie tego
wanie dowodzi. My jednak sprbujemy mimo wszystko przyjrze si sprawie uwaniej,
tym bardziej, e pomimo swej niecodziennoci mechanika kwantowa jeszcze ani razu, w
adnym eksperymentalnym tecie nie zawioda. Einstein skania si ku tezie, e wynik po-
miaru skadowej spinu musi by od samego pocztku zdeterminowany pewnym parametrem
ukrytym, ktrego wci nie odkrylimy, dlatego go nie kontrolujemy. Wedug niego para
elektronw zachowywaaby si jak para butw, o ktrych wspomnielimy wczeniej. Jed-
nake z nastpnego podrozdziau dowiemy si, e takie rozwizanie problemu jest niezgodne
z rzeczywistoci, co mona potwierdzi pewnym bardzo przebiegym eksperymentem.
Einstein nie mg przekn faktu, e zjawisko, o ktrym pisa, wyglda z punktu wi-
dzenia mechaniki kwantowej troch tak, jak gdyby elektrony wymieniay sygnay ponad-
Stosujemy zapis symboliczny. W peni poprawny, kwantowomechaniczny stan dwch spinw jest
postaci
1
2
([ `
1
[ `
2
[ `
1
[ `
2
), co mona wyznaczy obliczajc odpowiednie wspczynniki Clebscha-
Gordana
wietlne. Narzuca si pytanie, czy jeli mechanika kwantowa ma racj, to mona zastosowa
efekt EPR do przesyania informacji ponadwietlnych pomidzy osobami dokonujcymi po-
miarw? Gdyby byo to moliwe, wwczas zasady przyczynowoci ulegyby zachwianiu, o
czym przekonalimy si ju w rozdziale 1.5. Osoba dokonujca pomiaru spinu dowiaduje
si jednoczenie, jaki bdzie wynik analogicznego pomiaru na drugim elektronie mimo, e
ten moe znajdowa si ju bardzo daleko, a w przeciwiestwie do chiralnoci pary butw
wynik nie by przed pomiarem okrelony. Gdybymy wic mogli wpywa na uzyskiwane
wyniki, to otworzyoby nam to drog do natychmiastowej komunikacji na odlego. Jed-
nake zgodnie z tym, co mwi mechanika kwantowa, wynik naszego pomiaru jest zupenie
przypadkowy. Nie do, e nie moemy na niego w aden sposb wpyn, to nie moemy
go w oglnoci nawet przewidzie! Dokadnie tak, jak byo w poprzednim rozdziale z fo-
tonami padajcymi na pytk pprzepuszczaln. Co z tego, e natychmiast dowiadujemy
si o rezultacie odlegego pomiaru, skoro nie potramy wpywa na jego wynik? Nie po-
tramy zmusi adnego z elektronw znajdujcych si w cznym stanie (5.1) do tego by
jego spin by skierowany tak jak nam si podoba. Dopiero gdyby to nam si udao, byli-
bymy w stanie przesya informacje przy pomocy zjawiska EPR. Natura pomylaa to
naprawd niezwykle chytrze. Cho mamy w rku pewne nielokalne (czyli dokonujce si
na odlego) zjawisko, nie potramy go uy do kontrolowania obiektw na odlego ze
wzgldu na jego indeterminizm (fundamentaln nieokrelono wynikw pomiarw). Pyta-
nie czy to tylko przypadek, zoliwe zrzdzenie losu, czy te konsekwencja jakich bardziej
fundamentalnych praw? Do tego intrygujcego pytania jeszcze powrcimy.
5.3 Nierwnoci Bella
Przedziwna, kwantowomechaniczna zasada mwica, e w oglnoci wynik pojedynczego
pomiaru nie jest przez nic okrelony, budzi sprzeciw u wikszoci osb, ktre j po raz pierw-
szy poznaj. Nic dziwnego. Syszy si na przykad: Ja w to nigdy nie uwierz! Na pewno
istnieje co, co sprawia, e foton odbija si lub przechodzi przez pytk wiatodzielc.
Przecie indeterminizm to absurd!. Powstao nawet wiele konkurencyjnych teorii uywa-
jcych zamiast sowa co, okrelenia parametr ukryty. Teorie te mwi: istniej pewne,
na razie nieznane (ukryte), parametry, ktre determinuj wyniki pojedynczych pomiarw.
Na przykad w eksperymencie z fotonem przechodzcym przez pytk wiatodzielc moe
wydawa si, e w rzeczywistoci o tym, czy foton odbije si, czy przejdzie decyduje wanie
5.3. NIERWNOCI BELLA 77
jaki ukryty parametr. Podobnie na paradoks EPR patrzy Einstein. Twierdziby on, e w
momencie wytworzenia pary elektronw, ich spiny s ju okrelone. Okrelone przez jaki
niepoznany dotd, ukryty parametr.
Sytuacja radykalnie si zmienia, gdy w 1964 roku ukazaa si praca Bella zawierajca
synne nierwnoci nazwane pniej jego nazwiskiem. Dziki nim, pojawia si moliwo
eksperymentalnego sprawdzenia, czy ukryte parametry istniej, czy te nie. Aby przedsta-
wi ide Bella, powrmy do analizy paradoksu EPR i przyjmijmy, e elektrony w chwili
emisji ustalaj midzy sob parametry: ty bierzesz spin w gr, ja bior spin w d i
lecimy!. Zamy, e obie czstki charakteryzuje parametr (lub zestaw parametrw) ,
okrelajcy kierunek spinu obu elektronw. A jaka jest natura tych parametrw? Nie mam
pojcia i nic mnie to nie obchodzi mwi Bell. Jeeli ukryte parametry rzeczywicie ist-
niej, to prdzej czy pniej zostan odkryte, a na razie po prostu zakadam, e jakie
dziwne parametry nieznanej natury istniej i decyduj o wynikach wszystkich pomiarw.
W eksperymencie mylowym EPR uylimy dwch urzdze mierzcych spin wzdu
tych samych kierunkw (wzdu osi z). Nic jednak nie zabrania nam ich zmieni. Moemy
przecie urzdzenia mierzce rzut spinu ustawi na pomiar rnych skadowych momentu
pdu i zobaczy jak wpynie to na wyniki. Jeli chcemy ukrytych parametrw, to musimy
przyj, e determinuj one wynik kadego eksperymentu jaki przyjdzie nam do gowy
wykona (czyli jak bymy nie ustawili detektorw, wynik musi by zdeterminowany para-
metrem ). Wynik kadego eksperymentu moe by tylko: w gr albo w d. Trzeciego
wyjcia by nie moe. Jeeli w wyniku pomiaru okae si, e spin jest skierowany w gr,
to za wynik eksperymentu przyjmiemy +1, a jeli nie, to 1. Potem moemy wykona sto
lub wicej eksperymentw i obliczy jaki jest redni wynik. Jeli wyjdzie on zero, to znaczy,
e tak samo czsto spin traa si skierowany w gr jak i w d. rednia moe by te
dodatnia lub ujemna. Domylamy si, co to oznacza. W pierwszym przypadku spin bdzie
czciej ustawiony w gr, a w drugim czciej w d. Wemy sobie wic dwa detektory
i jeden ustawmy w pewnej orientacji a, a drugi w orientacji b. Nastpnie sprawdmy jakie
s wyniki pomiarw spinu dla obu czstek. Oznaczmy przez A
a
() wynik eksperymentu na
pierwszym elektronie, a przez B
b
() na drugim. Jak wida, wyniki (mogce jedynie przy-
j wartoci 1) zale tylko od ustawienia detektorw i ukrytego parametru. Co dalej?
Powiedzmy sobie: te ukryte parametry, ktrych nie znamy, nie mog by rwnie przez
nas nijak kontrolowane. Wic tak naprawd, przypisywane s one elektronom losowo (w
zasadzie, w naszej teorii musi istnie jaki czynnik, ktry decyduje o tym, jaki parametr
zostaje w danym rozpadzie przypisany, ale my go nie potramy kontrolowa, wic wychodzi
na jedno).
Oznaczmy zbir wszystkich moliwych parametrw przez . eby mie pen oglno,
moemy dopuci moliwo, e niektre parametry traaj si czciej, a inne rzadziej, wic
okrelamy jaki nieznany rozkad prawdopodobiestwa na zbiorze wszystkich parametrw
p(). Im wiksza warto p(), tym czciej bdzie traa si parametr . Suma wszystkich
prawdopodobiestw musi by rwna jednoci, tzn.

d p() = 1. Skoro ju wszystko to
ustalilimy, przystpmy do rachunkw. Obliczmy najpierw, jaki jest redni iloczyn wynikw
otrzymanych dla obu czstek:
E(a, b) =
d p()A
a
()B
b
(). (5.3)
Dodajmy tu istotn uwag: powyszy wzr kamuuje pewne wane zaoenie. Mianowicie
takie, ze wyniki obu pomiarw s niezalene. Innymi sowy, pomiary dokonane na odle-
gych czstkach nie maj na siebie wpywu (zaoenie to nazywa si postulatem lokalnoci).
Formalne zastosowanie tego zaoenia polega na przyjciu, e wynik pomiaru spinw moe
by zapisany w postaci iloczynu wynikw dla pierwszego i drugiego elektronu osobno (to
wcale nie jest takie oczywiste i po prostu zakadamy, e tak jest). Skorzystamy teraz z ele-
mentarnego twierdzenia cakowego: [
f(x)[
[f(x)[. Moemy dokona serii pomiarw

przy pewnych ustawieniach detektorw i obliczy warto redni, nastpnie powtrzy
procedur zmieniajc jeden z kierunkw, a na kocu odj od siebie otrzymane wyniki i
wzi warto bezwzgldn. Otrzymamy wwczas:
[E(a
, b) E(a
, b
)[
d p() [A
a
()B
b
() A
a
()B
b
()[, (5.4)
a jak si uwaniej przyjrze, to si okae, e prawa strona moe by rwnie zapisana w
sprytny sposb:
d p() [A
a
[ [B
b
(1 A
a
B
b
) B
b
(1 A
a
B
b
)[. (5.5)
Znak moemy sobie wybra na kocu jaki nam si spodoba. Dla prostoty pominlimy w
zapisie zaleno wynikw od parametru . Wiemy, e dla kadego mamy [A
a
()[ = 1.
Zatem ostatnie wyraenie rwna si po prostu:
d p() [B
b
(1 A
a
B
b
) B
b
(1 A
a
B
b
)[
d p()
[B
b
[(1 A
a
B
b
) +[B
b
[(1 A
a
B
b
)
=
=
d p()
2 (A
a
B
b
+ A
a
B
b
)
= 2 (E(a, b
) + E(a, b)). (5.6)

W wyniku tych wszystkich zawiych (cho przyznacie, niezbyt wyranowanych) rachunkw,
dostajemy nierwno:
[E(a
, b) E(a
, b
)[ 2 (E(a, b
) + E(a, b)), (5.7)

a z tego ju atwo otrzymujemy to, co nazywa si wanie nierwnoci Bella (wystarczy
sprytnie dobra znaki: raz plus, a raz minus w powyszym wyraeniu):
2 S(a, b, a
, b
) 2, (5.8)
gdzie
S(a, b, a
, b
) = E(a, b) + E(a, b
) + E(a
, b) E(a
, b
). (5.9)
Chyba nikt nie spodziewa si, e ten prosty wynik moe tak wiele znaczy. Zatem czeka
Nas spora niespodzianka. Okazuje si (te rachunki sobie ju darujemy), e jeli zapyta
mechanik kwantow, jaka jest warto kombinacji S dla pewnych szczeglnych ustawie
detektorw, to okae si, e moemy dosta wynik nawet S = 2
2, co zdecydowanie amie
nierwno Bella. Mamy nareszcie to, na co czekalimy: znalelimy moliwo ekspery-
mentalnej werykacji przyjtych zaoe (determinizmu i lokalnoci) w naszym modelu
rzeczywistoci. Wystarczy w odpowiedni sposb ustawi detektory, zmierzy przy ich po-
mocy spiny wielu par elektronw, obliczy wartoci rednie i utworzy z nich kombinacj
S. Jeeli otrzymany wynik przekroczy warto 2 (jak to przewiduje mechanika kwantowa),
to bdzie to bezporedni dowd nieadekwatnoci przyjtych zaoe do badanej sytuacji
zycznej! Jaki jest werdykt? Eksperymenty badajce nierwnoci Bella (w nieco zmienionej
formie, przystosowanej do moliwoci praktycznych) zostay ju wykonane. Jak dotd za
kadym razem, ogaszano jednogony werdykt na korzy mechaniki kwantowej: nierw-
noci Bella s amane! C moe to oznacza? Na pewno tyle, e przyjty przez nas oglny
model lokalnych teorii parametrw ukrytych nie jest poprawnym opisem praw przyrody.
Wydaje si, e nic sobie ona nie robi z naszych zdroworozsdkowych oczekiwa.
Pytania
Czy amanie nierwnoci Bella jest sprzeczne z doktrynami szczeglnej teorii wzgld-
noci?
Czy kade zjawisko, ktre spenia nierwnoci Bella moe zosta opisane determini-
styczn teori?
Czy kade zjawisko, ktre amie nierwnoci Bella musi by uznane za niedetermini-
styczne?
Czy kade zjawisko, ktre amie nierwnoci Bella musi by uznane za nielokalne?
Zadania
Pawe i Gawe postanowili zagra w gr strategiczn. Reguy gry ustalili nastpujce.
Kady z nich musi uda si do osobnego pomieszczenia i w rwnych odstpach czasu,
poczwszy od ustalonej godziny, wykona seri n rzutw monet zapisujc wyniki.
Obok kadego wyniku O lub R kady z nich musi dopisa jedn z dwch liczb 1
lub 1 wybran zgodnie z dowolnie przyjtym algorytmem. Przed rozpoczciem serii
rzutw Pawe i Gawe mog si naradzi co do stosowanego przez kadego z nich
algorytmu, ale w trakcie wykonywania serii nie wolno im si ju komunikowa. Po
zakoczeniu wszystkich n rzutw spotykaj si ponownie i konfrontuj otrzymane
wyniki. Wyszukuj na swoich listach wynikw takie rzuty monet, w ktrych oby-
dwaj otrzymali jednoczenie wynik O i dla tego podzbioru serii n obliczaj redni
iloczyn E
OO
liczb, ktre kady z nich dopisa przy danym rzucie. Nastpnie powta-
rzaj obliczenia dla rzutw, w ktrych obaj otrzymali R (E
RR
), potem to samo dla
rzutw, w ktrych Pawe otrzyma O, a Gawe R (E
OR
) i na kocu odwrotnie (E
RO
).
Na koniec trzy pierwsze rednie do siebie dodaj, a czwart odejmuj otrzymujc
wynik S = E
OO
+ E
RR
+ E
OR
E
RO
. Celem gry jest znalezienie takiej strategii
dopisywania liczb przy kadym wyniku rzutu, eby dla bardzo duych n zachodzio
S > 2 lub S < 2. W jaki sposb mona pomc Pawowi i Gawowi w odniesieniu
zwycistwa?
Wyznacz nierwno Bella w przypadku, gdy moliwe wyniki pomiarw A() i B()
wynosz nie 1, lecz 0 lub 1.
Kwantowomechaniczna funkcja korelacji polaryzacyjnego stanu pary fotonw wynosi
E(a, b) = a b. Podaj schemat pomiaru polaryzacji par fotonw, ktry pozwala
zama nierwno Bella (5.8).
Rozdzia 6
wiato
Z wycieczki po wiecie mechaniki kwantowej powracamy do teorii wzgldnoci. W tym
rozdziale opiszemy kilka efektw relatywistycznych zwizanych ze wiatem. Oprcz syn-
nego efektu Dopplera opowiemy take o tym, jak poruszajcy si orodek cignie za sob
propagujce si w nim wiato oraz sprawdzimy, czy to prawda, e kt padania rwny jest
ktowi odbicia.
6.1 Relatywistyczny efekt Dopplera
Zaczniemy od relatywistycznego efektu Dopplera, o ktrym kady z Was zapewne sysza.
Jeeli wiato emitowane jest przez ruchome rdo, to prdko fali wietlnej nie zaley
od prdkoci rda. Natomiast od prdkoci rda zaley czsto emitowanej fali. Std
bierze si wanie synne przesunicie ku czerwieni widma oddalajcych si gwiazd i
galaktyk. Niektrzy twierdz rwnie, e z tego samego powodu wiata zbliajcego si
samochodu s biae, ale oddalajcego si s ju czerwone.
Rozwamy zatem rdo, ktre w swoim spoczynkowym ukadzie inercjalnym emituje
we wszystkich kierunkach wiato o dugoci fali
0
. Niech w innym inercjalnym ukadzie
odniesienia rdo to porusza si z prdkoci v o skadowych radialnej i transwersalnej
(v
r
, v
). Naszym celem bdzie znalezienie dugoci fali wiata w tym ukadzie.

Jak wiadomo, wiato nie jest niczym innym jak propagujc si fal elektromagne-
tyczn. Powiedzmy, e dwa kolejne wzy takiej fali zostay wyemitowane w chwilach t
e
A
i
t
e
B
, gdy rdo znajdowao si w odlegociach r
A
i r
B
od obserwatora. Chwile odbioru wia-
ta w punkcie r = 0 wynosz: t
o
A
= t
e
A
+
r
A
c
i t
o
B
= t
e
B
+
r
B
c
. Znajdujemy std zarejestrowan
83
84 ROZDZIA 6. WIATO
dugo fali:
= c(t
o
B
t
o
A
) = c(t
e
B
t
e
A
)
1 +
r
B
r
A
c(t
e
B
t
e
A
)
=
c(t
e
B
t
e
A
)
1 v
2
/c
2
1 +
v
r
c
=
=
0
1 +
v
r
c
1 v
2
/c
2
, (6.1)
gdzie czasy primowane s mierzone w ukadzie inercjalnym chwilowo zwizanym ze r-
dem, a v
r
jest radialn skadow prdkoci rda wzgldem obserwatora. Wzr, ktry
otrzymalimy rni si od nierelatywistycznego wzoru na przesunicie Dopplera tradycyj-
nie o czynnik

1 v
2
/c
2
. Czynnik ten jest jednak bardzo wany, bo ujawnia moliwo
obserwowania przesunicia Dopplera dla rda, ktre si nie oddala, tylko obraca wok
obserwatora. Jak wida, dugoci fal elektromagnetycznych emitowanych przez oddalajce
si rda staj si wiksze (czyli wiato jest bardziej czerwone), podczas gdy rda zbli-
ajce si emituj wiato o mniejszej dugoci (przesunicie ku oletowi). To ostatnie
stwierdzenie nie jest jednak prawdziwe w oglnoci. Przyjrzyjmy si wzorowi (6.1) wy-
nika z niego, e rdo zbliajce si do obserwatora po pewnym spiralnym torze, moe nie
doznawa przesunicia ku oletowi, a nawet by przesunite ku czerwieni! A kto mgby
pomyle, e efekt Dopplera niczym go ju nie zdziwi.
6.2 Unoszenie wiata przez ruchomy orodek
Przed nami kolejna niespodzianka. Zawsze, gdy mwi si, e prdko wiata wynosi c,
naley doda sakramentalne w prni. Wiadomo bowiem, e w orodkach takich jak
szko, czy woda, prdko wiata jest mniejsza ni c i nic nie stoi nawet na przeszkodzie,
eby w tego typu orodku od wiata szybciej porusza si na przykad elektron. Prdko
fotonu w takim materiale wynosi z grubsza
c
n
, gdzie n 1 jest pewnym wspczynnikiem
charakteryzujcym orodek. To dla orodka nieruchomego. A jaka jest prdko wiata w
orodku o wspczynniku n i poruszajcym si z prdkoci v? Czy rwnie wynosi
c
n
? Nic
podobnego.
Aby dosta poprawn prdko wiata w poruszajcym si orodku, naley po prostu
przetransformowa prdko
c
n
z ukadu, w ktrym orodek spoczywa do ukadu, w ktrym
6.3. ODBICIE WIATA OD LUSTRA 85
si porusza. Jeeli w ukadzie orodka wiato propaguje si w kierunku osi x i chcemy od-
powiedzie na pytanie jaka bdzie prdko wiata w ukadzie, w ktrym orodek porusza
si z prdkoci V wzdu osi x, wystarczy zastosowa wzr (2.16):
v
=
c
n
V
1
V
nc
= c
c nV
nc V
. (6.2)
Oznacza to ni mniej ni wicej, tylko e jeli orodek porusza si z prdkoci
c
n
, to w tym
ukadzie wiato spoczywa. Kto by si spodziewa? Efekt wyglda dokadnie tak, jakby
orodek cign za sob wiato lub je unosi. Dokadnie w taki sam sposb, w jaki
pynca rzeka unosi pywajc po niej kaczk.
6.3 Odbicie wiata od lustra
Wiemy, e wiato odbija si od spoczywajcego lustra pod takim samym ktem, pod jakim
pada. Dowodzi tego nastpujce rozumowanie. Dugo fali odbitego wiata jest taka sama,
co dugo fali wiata padajcego, zatem z zasady zachowania pdu (skadowej rwnolegej
do powierzchni lustra) otrzymujemy rwno ktw padania i odbicia. Wiemy bowiem, e
pd wiata zaley od dugoci fali. Jednak poruszajce si lustro moe zmieni czsto
odbijanego wiata. Dlatego jeli w odbiciu ma by zachowana skadowa pdu rwnolega
do powierzchni lustra, kt odbicia musi rni si od kta padania. Nie poznalimy jeszcze
zasad relatywistycznej dynamiki, ale zwizek pomidzy rozwaanymi ktami mona znale
wycznie przy uyciu tego co wiemy ju teraz.
Rysunek 6.1: Odbicie wiata od nieruchomego lustra.
Rozwamy (primowany) ukad wsprzdnych, w ktrym o x
jest prostopada do po-

wierzchni nieruchomego lustra rysunek 6.1. W tym ukadzie czsto wiata nie zmienia
86 ROZDZIA 6. WIATO
si przy odbiciu, wic kt padania jest rwny ktowi odbicia,
. Oznacza to, e skadowa x
prdkoci fali padajcej jest rwna v

x
p
= c sin
, a fali odbitej v
x
o
= c sin
. Odpowiednie
skadowe prdkoci w ukadzie, w ktrym lustro porusza si z prdkoci V wzdu osi x
mona atwo znale korzystajc ze wzoru odwrotnego do (2.16):
v
x
p
=
c sin
+ V
1
V
c
sin
= c sin
p
(6.3)
v
x
o
=
c sin
+ V
1 +
V
c
sin
= c sin
o
,
gdzie
p
jest ktem padania wiata, a
o
jest ktem odbicia w ukadzie, w ktrym lustro
porusza si z prdkoci V . Widzimy, e dla V = 0 oba kty s rwne:
p
=
o
. Aby znale
zaleno jednego kta od drugiego, pozbywamy si
z rwna (6.3) otrzymujc zwizek:

sin
o
= sin
p
1 + 2
V
c
sin
1
p
+
V
2
c
2
1 + 2
V
c
sin
p
+
V
2
c
2
. (6.4)
Zwrmy uwag, e dla lustra, ktrego prdko dy do prdkoci wiata mamy:
lim
V c
sin
o
= 1, (6.5)
czyli
o
dy do

2
. atwo jest machajc rkami uzasadni, dlaczego kt odbicia jest
wikszy ni kt padania. Ot wiato padajce pod jakim ktem posiada pewn skadow
pdu rwnolegego do powierzchni lustra. W wyniku odbicia skadowa ta nie moe si
zmieni. Jednake, gdy lustro porusza si tak jak w omawianym przykadzie, to podczas
odbicia skraca si dugo fali wiata, czyli zwiksza si jego pd. Aby skompensowa t
zmian pdu wiato musi odbi si pod wikszym ktem dziki czemu pd poprzeczny
udaje si zachowa. Gdy prdko lustra jest niewielka w porwnaniu z prdkoci wiata
V c, wwczas efekt Dopplera prawie nie wystpuje i kt padania jest niemal rwny
ktowi odbicia.
Pytania
Czy rdo wiata, ktrego odlego od inercjalnego obserwatora stale si zwiksza
jest zawsze charakteryzowana widmem przesunitym ku czerwieni?
6.3. ODBICIE WIATA OD LUSTRA 87
Czy rdo wiata, ktrego odlego od inercjalnego obserwatora stale si zmniejsza
jest zawsze charakteryzowana widmem przesunitym ku oletowi?
Czy kt padania wiata na lustro jest zawsze rwny ktowi odbicia?
Czy prdko wiata w rzece wzgldem brzegu rzeki zaley od prdkoci wody?
Zadania
Kierowca samochodu zatrzymany przez policjanta za przejechanie przez skrzyowanie
na czerwonym wietle tumaczy si, e w wyniku efektu Dopplera wiato czerwone
wydao mu si zielone. Dopuszczalna prdko w terenie zabudowanym to 0.5c. Ile
punktw karnych z tytuu nadmiernej prdkoci grozi kierowcy, jeli za kade nad-
programowe 0.01c dostaje si jeden punkt karny?
rdo wiata porusza si wzgldem spoczywajcego obserwatora wzdu krzywoli-
niowego toru z pewn sta co do wartoci prdkoci w taki sposb, e widmo wiata
rejestrowane przez obserwatora jest dokadnie takie, jak dla rda spoczywajcego.
Wyznacz moliwe tory ruchu rda.
88 ROZDZIA 6. WIATO
Rozdzia 7
Pozorne deformacje ruchomych
obiektw
Obiekty poruszajce si z duymi prdkociami ulegaj skrceniu Lorentza. Wydawa
by si mogo, e lecca szybko na miotle Baba Jaga bdzie wygldaa na krtsz, ni w
spoczynku. Nic podobnego! Baba Jaga bdzie rzeczywicie krtsza, ale jej wygld bdzie
zupenie inny. Brzmi od rzeczy? Problem polega na tym, e to, co widzimy, to wiato do-
cierajce do naszych oczu od poruszajcego si obiektu. A poniewa rozwaany obiekt sam
porusza si z prdkociami porwnywalnymi z prdkoci wiata, jego obraz bdzie bar-
dzo znieksztacony. W tym rozdziale zajmiemy si wanie tym zagadnieniem. Sprbujemy
odpowiedzie na pytanie, jak wygldaj proste, geometryczne obiekty w relatywistycznym
ruchu.
7.1 Okrg w ksztacie kiebasy
Rozpoczniemy od przestudiowania obrazu okrgu poruszajcego si wzdu swojej red-
nicy. Wiemy ju z poprzednich rozdziaw, e rzeczywistym ksztatem takiego okrgu
jest elipsa. Musimy si teraz zastanowi, w jaki sposb okreli jego wygld, czyli jak
wygldaaby fotograa ruchomego okrgu.
Przede wszystkim bdziemy potrzebowa rwnania okrelajcego rzeczywiste pooenie
punktw na okrgu. W jego ukadzie spoczynkowym moe ono by postaci x
2
+ y
2
=
R
2
, z
= d. Stosujc transformacj Lorentza bez trudu znajdujemy rwnanie okrelajce

ksztat okrgu w ukadzie, w ktrym porusza si on wzdu osi x z prdkoci V :
89
90 ROZDZIA 7. POZORNE DEFORMACJE RUCHOMYCH OBIEKTW
(x V t)
2
1 V
2
/c
2
+ y
2
= R
2
, z = d. (7.1)
Rozwamy teraz promienie wiata emitowane przez ten okrg, ktre dotary do aparatu
fotogracznego umieszczonego w pocztku ukadu wsprzdnych w chwili t
o
. Ich rwna-
nie ruchu jest postaci: x
2
+y
2
+z
2
= c
2
(t
o
t)
2
. Jeeli potraktujemy nasze rwnania jako
ukad, to jego rozwizaniem bdzie zbir zdarze w czasoprzestrzeni, w ktrych zostao
wyemitowane wiato docierajce do aparatu. Z ukadu tego naley w pierwszej kolejnoci
wyeliminowa t, gdy nie interesuj nas chwile emisji, tylko punkty, z ktrych wiato zo-
stao wyemitowane. Wyznaczajc t z drugiego rwnania i wstawiajc do (7.1) dostajemy
rwnanie czwartego stopnia:
(x V t
o
+
V
c
x
2
+ y
2
+ d
2
)
2
1 V
2
/c
2
+ y
2
= R
2
. (7.2)
Rozwizaniem rwnania jest krzywa czwartego stopnia, ktrej ksztat wyznaczylimy nu-
merycznie rysunek 7.1. Wynik jest zaiste piorunujcy. Na rysunku znajduj si zbiory
punktw, z ktrych emitowane byo wiato docierajce do aparatu w okrelonych chwi-
lach. Przyjlimy, e okrg o promieniu R = 1 porusza si z prdkoci V = 0.9c, a jego
odlego od paszczyzny (x, y) wynosia d =
1
2
. Z rysunku wynika, e zbliajcy si okrg
wyglda na niesychanie wyduony, a oddalajcy si przypomina ksztatem kiebas.
Wykonane fotograe bd nieco rni si od obrazw znajdujcych si na rysunku 7.1
jeli aparat bdzie ustawiony pod pewnym ktem do paszczyzny ruchu okrgu. W zwizku
z tym, obraz ulegnie dodatkowemu ciniciu wzdu osi x. Okae si, e po uwzgldnie-
niu tego cinicia, elipsa w chwili t
o
= 0 bdzie wyglda jak idealny okrg, o ile aparat
bdzie celowa w jej rodek. Poniewa jednak ludzkie oko (i mzg) posiada zdolno do-
strzegania gbi obrazu, efekt ten bdzie w zasadzie sztuczny rwnie dlatego, e widmo
wiata rnych punktw okrgu bdzie przesunite dopplerowsko w rny sposb. Punkty
zbliajcego si okrgu, ktre s bardziej odlege od obserwatora bd wydawa si niebie-
skawe, a te bliej czerwonawe. Gdyby natomiast poruszajcy si okrg zosta owietlony
od tyu, jego cie byby rzeczywicie okrgy w chwili t
o
= 0.
Podobn analiz moemy powtrzy dla dowolnego paskiego ciaa, ktrego ksztat w
spoczynku opisuje rwnanie postaci F(x, y) = 0 i poruszajcego si w swej paszczynie z
7.1. OKRG W KSZTACIE KIEBASY 91
Rysunek 7.1: Punkty poruszajcego si okrgu, z ktrych dobiega wiato do aparatu fotogracznego. Zdj-
cia robione byy w rwnych odstpach czasu, prdko okrgu wynosia 0.9c, a odlego aparatu od paszczyzny
ruchu rwna bya
R
2
.
prdkoci v wzdu osi x. Dla takiego ksztatu, pozorny obraz zarejestrowany przez aparat
fotograczny w chwili t
o
jest dany rwnaniem:
F
x
v
c
(ct
o
x
2
+ y
2
+ d
2
)
1 v
2
/c
2
, y
= 0. (7.3)
Dla urozmaicenia, przeanalizujmy jako przykad kontur przedstawiajcy rower [4] rysunek
7.2.
Rysunek 7.2: Spoczywajcy rower.
Analiza nie jest zbyt skomplikowana, bo rower skada si wycznie z odcinkw i okr-
gw, opisywanych elementarnymi rwnaniami. Dlatego posugujc si wzorem (7.3) mo-
emy przeanalizowa wygld kadego z tych elementw osobno, a nastpnie zoy otrzy-
mane ksztaty w cao. Numeryczne rozwizania tego rwnania znajduj si na rysunku
7.3. S na nim fotograe roweru jadcego z prdkoci v = 0.8c wykonane z odlegoci
rwnej rednicy koa roweru w kilku rwnych odstpach czasu. Przyznacie, e zdjcia s
niezwykle zaskakujce. Na trzecim od gry zdjciu, rodek przejedajcego roweru aku-
rat mija obserwatora. Wczeniejsze zdjcia ukazuj rower zbliajcy si, podczas gdy na
kolejnych rower ju oddala si od aparatu.
7.2 Kula w ksztacie kuli
Okazuje si, e bardzo interesujcymi wasnociami wizualnymi moe poszczyci si poru-
szajca si kula. Przekonamy si za chwil, e niezalenie od kierunku i wartoci prdkoci,
cie rzucany przez ni na paszczyzn prostopad do kierunku padania promieni jest za-
wsze okrgy.
Rozwamy dowolny, spoczynkowy ukad kuli rysunek 7.4. W tym ukadzie obwdka
kuli jest okrga. Moemy to wyrazi rwnaniem opisujcym pooenie punktw na ob-
7.2. KULA W KSZTACIE KULI 93
Rysunek 7.3: Fotograe roweru jadcego z prdkoci v = 0.8c wykonane z odlegoci rwnej rednicy koa
roweru w kilku rwnych odstpach czasu. W chwili wykonywania trzeciej fotograi rodek roweru wanie mija
aparat fotograczny.
wiedni kuli, z ktrych do obserwatora docieraj promienie wiata w okrelonej chwili.
Przykadowy bieg tych promieni jest przedstawiony na rysunku 7.4.
Rysunek 7.4: Kula widziana w dowolnym spoczynkowym ukadzie odniesienia.
W ukadzie spoczynkowym kuli oznaczmy wersor skierowany od obserwatora do rodka
kuli przez a
, natomiast wektor od obserwatora do punktu w ktrym promie wiata

rozpoczyna swj bieg przez r
. Kt pomidzy a
oraz r
oznaczmy przez
. Wwczas
rwnanie stoka wietlnego:
r
= x
a
x
+ y
a
y
+ z
a
z
= r
cos
= ct
cos
(7.4)
okrela bieg promieni wyemitowanych w chwili t
< 0, ktre dotary do obserwatora w

chwili t
o
= 0. Analogiczne rwnanie promieni docierajcych do obserwatora poruszajcego
si z prdkoci V wzdu osi x w chwili, gdy obserwatorzy mijaj si jest postaci:
x V t
1 V
2
/c
2
a
x
+ ya
y
+ za
z
= c
t xV/c
2
1 V
2
/c
2
cos
. (7.5)
Otrzymalimy je dokonujc transformacji Lorentza wsprzdnych i czasu wystpujcych
w poprzednim rwnaniu. Po pomnoeniu obu stron przez dowoln sta N i drobnych
przeksztaceniach dostajemy std:
7.2. KULA W KSZTACIE KULI 95
x
a
x
V cos
/c
1 V
2
/c
2
N + yNa
y
+ zNa
z
= ctN
cos
V a
x
/c
1 V
2
/c
2
. (7.6)
Przyjrzyjmy si uwanie otrzymanemu wyraeniu jest ono tej samej postaci, co rwnanie
(7.4), tylko zapisane przy uyciu wsprzdnych nieprimowanych oraz z innym wersorem i
ktem. Po podstawieniu
a
x
= N
a
x
V cos
/c
1 V
2
/c
2
a
y
= Na
y
(7.7)
a
z
= Na
z
cos = N
cos
V a
x
/c
1 V
2
/c
2
i wybraniu N w taki sposb, by dugo wersora a wynosia 1, otrzymujemy rwnanie:
ra = xa
x
+ ya
y
+ za
z
= ct cos , (7.8)
ktre jest take rwnaniem stoka, co oznacza, e cie rzucany przez poruszajc si kul
jest wci okrgy. Co prawda wybralimy szczegln chwil obserwacji t
o
= t
o
= 0, jednak
ze wzgldu na dowolno pooenia kuli w ukadzie primowanym, nasz wynik jest zupenie
oglny: kula poruszajca si z dowoln, sta prdkoci zawsze rzuca okrgy cie. W
rnych ukadach cie bdzie pada z rnych kierunkw a i bdzie mia rne rozmiary
ktowe , jednak bdzie zawsze okrgy.
Pytania
Czy na podstawie analizy pozornego ksztatu ruchomej kuli moemy powiedzie co
o pozornym ksztacie ruchomego okrgu w chwili, gdy okrg ten mija obserwatora?
Uzasadnij odpowied analiz rwnania (7.3).
Zadania
Wzgldem spoczywajcego obserwatora porusza si prostoliniowo i ze sta prdko-
ci niewielki obiekt. Jego pozorna prdko wynosi 2c. Jaka jest rzeczywista prdko
obiektu? Obserwator znajduje si w punkcie przecinajcym tor ruchu.
Czy istnieje maksymalna pozorna prdko okrelana na podstawie wiata dociera-
jcego od poruszajcego si obiektu? Jeli tak podaj j.
Rozdzia 8
Dynamika relatywistyczna
Dotychczas zajmowalimy si niemal wycznie relatywistyczn kinematyk i jej konse-
kwencjami. To zabawne, e materia ten w nierelatywistycznej mechanice jest niemal try-
wialny i na wikszoci wykadw powica mu si z tego powodu bardzo niewiele czasu. O
wiele szerszym dziaem mechaniki jest nierelatywistyczna dynamika. Poniewa w naszym
wykadzie kadziemy nacisk na nowe pojcia i zjawiska niewystpujce w wersji niere-
latywistycznej, dynamice powicimy jedynie jeden rozdzia analizujc rnice pomidzy
dynamik relatywistyczn i nierelatywistyczn.
8.1 Koniec trzy po trzy. Czterowektory.
Podobnie jak w trjwymiarowej przestrzeni wygodnym pojciem jest wektor posiadajcy
trzy niezalene skadowe, tak w czterowymiarowej czasoprzestrzeni pomocnym obiektem
jest czterowektor. Naturalnym kandydatem na czterowektor jest zbir liczb okrelajcych
chwil i pooenie jakiego zdarzenia (ct, x, y, z), albo w skrcie (ct, r). Czynnik c zosta
wprowadzony, aby wymiar wszystkich skadowych czterowektora by jednakowy. Z po-
przednich rozdziaw wiemy ju, w jaki sposb transformuje si czterowektor pomidzy
rnymi ukadami wsprzdnych z (ct, r) na (ct
, r
). Transformacja Lorentza opisujca

owo przejcie zachowuje, jak wiemy, wielko (ct)
2
r r, ktr moemy nazwa kwadratem
dugoci czterowektora. Ten prosty przykad podsuwa nam pomys na nastpujce uogl-
nienie pojcia czterowektora. Czterowektorem bdziemy nazywa zestaw czterech wielkoci
(A
0
, A
1
, A
2
, A
3
) albo (A
0
, A), ktre pod wpywem przejcia do ukadu inercjalnego poru-
szajcego si z prdkoci V wzdu osi x przechodz w (A
0
, A
):
97
98 ROZDZIA 8. DYNAMIKA RELATYWISTYCZNA
A
0
=
A
0
A
1
V/c
1 V
2
/c
2
A
1
=
A
1
A
0
V/c
1 V
2
/c
2
A
2
= A
2
A
3
= A
3
(8.1)
lub oglniej, w przypadku dowolnego wektora prdkoci V ruchomego ukadu odniesienia:
A
0
=
A
0
AV
c
1
V
2
c
2
A
= A
A V
V
2
V +
AV
V
2
V A
0 V
c
1
V
2
c
2
. (8.2)
Nasza denicja mwi po prostu, e czterowektorem jest wszystko, co transformuje si jak
czteropooenie (ct, r). Tak zdeniowan wielko bdziemy oznacza greckim indeksem u
gry: A
.
Z atwoci sprawdzamy, e pod wpywem transformacji (8.1) lub (8.2) wyraenie
(A
0
)
2
AA nie zmienia swojej wartoci, czyli jest rwne (A
0
)
2
A
. Nie moemy prze-

puci tak niepowtarzalnej okazji i nie nazwa powyszego wyraenia kwadratem dugoci
naszego dowolnego czterowektora. Wszake w zyce (jak rwnie w matematyce) kady nie-
zmiennik jest wany i zostaje obdarowany nazw (wyznacznik macierzy w algebrze, dugo
i odstp czasu w mechanice nierelatywistycznej, adunek elektryczny w elektrodynamice,
kwadrat moduu funkcji falowej w mechanice kwantowej wszystkie te wielkoci s wane
dlatego, e si nie zmieniaj pod wpywem pewnych przeksztace). Dugo czterowektora
A
moemy przedstawi wprowadzajc eleganck notacj korzystajc z greckich indeksw

i przyjmujcych wartoci od 0 do 3:
, gdzie A
jest -t skadow czterowek-

tora A
nazywa si metryk czasoprzestrzeni Minkowskiego (charakteryzujc ukady

inercjalne) lub w skrcie metryk Minkowskiego, ktra ma posta:
8.2. MAGICZNA CZTEROREGUA 99
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 1
, (8.3)
a ponadto w domyle stosowana jest konwencja sumacyjna Einsteina mwica, e w jed-
nomianowych wyraeniach, w ktrych powtarza si jaki indeks naley wykona po nim
sum po caym przebiegu zmiennoci. W tym wypadku domyln sum przebiegajc od
0 do 3 wykonujemy po indeksach oraz .
Mona ponadto sprawdzi, e dla dowolnej pary czterowektorw A
i B
transformacja
Lorentza nie zmienia wartoci wyraenia A
0
B
0
A
1
B
1
A
2
B
2
A
3
B
3
, co w skrcie moemy
zapisa jako:
. Transformacja Lorentza jest liniowa, z czego wynika, e

czterowektorem jest zatem take dowolna kombinacja liniowa czterowektorw A
+B
,
czyli przy transformacji Lorentza nie zmienia si wyraenie:
(A
+B
)(A
+B
) =
(A
+ B
)(A
+ B
).
8.2 Magiczna czteroregua
Powysze wasnoci czterowektorw s oglnie znane, jest jednak jeszcze jedna niezwyka
wasno czterowektorw, ktra wydaje si by niezauwaona w wikszoci opracowa i o
ktrej chcielibymy teraz opowiedzie. Rozwamy ukad inercjalny K oraz poruszajcy si
wzgldem niego z prdkoci V ukad K
. Pokaemy, e dla dowolnego czterowektora A
zachodzi nastpujca tosamo:

AA
A
0
+ A
0
=
V /c
1 +
1 V
2
/c
2
, (8.4)
gdzie po lewej stronie wystpuje w liczniku rnica przestrzennych, a w mianowniku suma
czasowych skadowych czterowektora wzite w ukadach K i K
. Prawa strona natomiast

w ogle nie zaley od A
, co wydaje si zadziwiajce. Oznacza to, e dla dwch, absolutnie

dowolnych czterowektorw A
i B
musi zachodzi rwno:

AA
A
0
+ A
0
=
B B
B
0
+ B
0
. (8.5)
Aby udowodni magiczn regu (8.4) wprowadmy trzeci ukad inercjalny K
taki, e
K porusza si wzgldem K
z pewn prdkoci U, a K
porusza si wzgldem K
z
prdkoci U. Czyli ukad K
jest jak gdyby pomidzy K i K
. Zakadamy przy tym, e

osie wszystkich trzech ukadw s nieobrcone. Dokonajmy teraz transformacji A
i A
wystpujcych w lewej stronie rwnania (8.4) do ukadu K
. Podstawiajc wzory trans-

formacyjne (8.2), dla prdkoci, odpowiednio U i U dostajemy po skrceniu wikszoci
wyrazw, e lewa strona rwnania (8.4) rwna jest po prostu
U
c
. Ze wzorw transfor-
macyjnych dla prdkoci dostajemy zwizek V =
2U
1+U
2
/c
2
, ktry mona atwo odwrci
otrzymujc praw stron rwnania (8.4).
8.3 Czteroprdko i jej wspzmienniczo
Na razie zdeniowalimy w abstrakcyjny sposb nowe i oglne pojcie czterowektora. Przy-
daby si teraz jaki przykad. Przypumy, e w pewnym ukadzie inercjalnym czterowek-
tor v
ma skadowe (c, 0, 0, 0). Przechodzc do ukadu, ktry porusza si z prdkoci v

nasz czterowektor, na mocy denicji (8.2), transformuje si na:
v
1 v
2
/c
2
,
v
1 v
2
/c
2
. (8.6)
Jeli w primowanym ukadzie wsprzdnych pewien obiekt znajdowa si w spoczynku,
to w ukadzie nieprimowanym porusza si z prdkoci v, a wielkoci czterowektorow
opisujc ten ruch jest wanie wielko v
dana wyraeniem (8.6) i nazywana czteroprd-

koci. Otrzymane wyraenie (ponownie jak wszystkie inne czterowektory, w ktrych wy-
stpuje prdko) posiada bardzo wan wasno nazywan wspzmienniczoci. Polega
ona na tym, e gdy przechodzimy do nowego ukadu odniesienia moemy przetransfor-
mowa nasz czterowektor na dwa sposoby i obie metody daj dokadnie ten sam wynik.
Pierwsz metod, jest po prostu skorzystanie z denicji (8.2) w celu obliczenia poszczegl-
nych skadowych czterowektora w nowym ukadzie. Natomiast alternatywnym sposobem
jest wyliczenie prdkoci v
w nowym ukadzie na podstawie wzorw (2.20) i wstawienie

jej bezporednio do wyraenia (8.6):
v
(v) = v
(v
). (8.7)
8.3. CZTEROPRDKO I JEJ WSPZMIENNICZO 101
Wasno wspzmienniczoci czteroprdkoci v
sprawdzilimy ju w jednym, szczegl-

nym przypadku rozwaajc primowany ukad odniesienia, w ktrym prdko v znikaa.
Do tego ukadu moemy przej stosunkowo atwo biorc we wzorze (2.20) V = v i dosta-
jc natychmiast v
= 0. Procedura ta prowadzi z powrotem do czterowektora (c, 0, 0, 0) i

jest rwnowana zastosowaniu denicji (8.2). Chcielibymy jednak wykaza wspzmienni-
czo w przypadku oglnym, gdy przechodzimy z wyraeniem (8.6) do dowolnego ukadu
odniesienia.
Przeksztamy najpierw czterowektor v
stosujc wzr transformacyjny dla prdkoci.

W osigniciu celu wygodnie nam bdzie skorzysta z wyraenia (3.15), ktre po drobnych
zabiegach przyjmuje posta:
1
1 v
2
/c
2
=
1 vV /c
2
1 v
2
/c
2
1 V
2
/c
2
. (8.8)
Wynik ten jest identyczny z uzyskanym poprzez bezporednie wstawienie v
do wzoru
transformacyjnego (8.2) dla czasowej skadowej czterowektora A
0
. W analogiczny sposb
otrzymujemy dowd wspzmienniczoci skadowej przestrzennej. Stosujc wzory (2.20) i
(8.8) dostajemy:
v
/c
1 v
2
/c
2
=
1
V
2
c
2
v
vV
V
2
V
V
vV
V
2
V
1 v
2
/c
2
1 V
2
/c
2
, (8.9)
co znw idealnie zgadza si z wynikiem uzyskanym na mocy denicji (8.2). Dowodzi to
penej wspzmienniczoci v
.
Sprawdzimy jeszcze tosamo, ktra powinna by ju zupenie oczywista, mianowicie,
e dugo czteroprdkoci nie zmienia si przy zmianie ukadu odniesienia:
1 v
2
/c
2
1 v
2
/c
2
2
= c
2
. (8.10)
Zatem dugo ta wynosi po prostu c
2
.
Na deser zostawilimy pewien smakoyk. By moe pamitacie ile trzeba si byo nam-
czy, by rozwiza problem Pawa, Gawa i Filemona opisany w rozdziale 3? Szczeglnie
mczce byo wyprowadzenie wzoru (3.17). Zwrcie teraz uwag, e tosamo ta jest
niczym innym, jak wieo poznan magiczn czteroregu (8.4) zastosowanej do cztero-
wektora prdkoci v
. Ile pracy moglimy zaoszczdzi! Powinnicie ju zacz lubi nowe,

niezwykle poyteczne pojcie czterowektora.
8.4 Czteropd
Z czteroprdkoci moemy zbudowa wiele innych czterowektorw. Na przykad mnoc
wyraenie (8.6) przez dowoln sta m otrzymamy nowy czterowektor, ktrego kwadrat
dugoci wynosi m
2
c
2
:
p
mc
1 v
2
/c
2
,
mv
1 v
2
/c
2
. (8.11)
Czy czterowektor ten odgrywa jak szczegln rol? By si o tym przekona rozwimy
jego poszczeglne skadowe w szereg do drugiego rzdu (wcznie) stosujc przyblienie
maych prdkoci:
mc
1 v
2
/c
2
mc +
mv
2
2c
+ . . .
(8.12)
mv
1 v
2
/c
2
mv + . . .
Wzory zaczynaj wyglda znajomo: w rozwiniciu pierwszej skadowej rozpoznajemy wy-
raenie na energi kinetyczn czstki o masie m poruszajcej si z prdkoci v. Znane z
przedszkola wyraenie
mv
2
2
jest jednak przeskalowane o addytywny czynnik mc
2
i dodat-
kowo podzielone przez c. Natomiast pierwszy czon rozwinicia drugiego wyraenia wyglda
jak pd tej samej czstki. Czy to rzeczywicie moliwe, e otrzymane wyraenia okrelaj
relatywistyczn energi czstki swobodnej (podzielon przez c dla ujednolicenia jednostek) i
jej relatywistyczny pd? Moemy to sprawdzi rozwaajc przypadek zderzenia sprystego
dwch cia. Jeeli okae si, e we wszystkich moliwych ukadach odniesienia speniona
jest zasada zachowania naszych kandydatw na energi swobodn i pd, to oznacza to
bdzie, e zaproponowane wyraenia, nazwijmy je roboczo E i p:
8.4. CZTEROPD 103
Rysunek 8.1: Dwie jednakowe kule zderzajce si sprycie w ukadzie rodka masy.
E =
mc
2
1 v
2
/c
2
(8.13)
p =
mv
1 v
2
/c
2
,
rzeczywicie stanowi dobre relatywistyczne uoglnienie pojcia energii i pdu swobodnej
czstki. Rozpatrzmy najprostszy moliwy przypadek dwch identycznych kul o masie m
zderzajcych si sprycie w ukadzie rodka masy rysunek 8.1. Jak wida, dopuszczamy
sytuacj ogln, w ktrej zderzenie nie musi by centralne.
Po zderzeniu prdkoci obu kul musz mie jednakow warto i by przeciwnie skie-
rowane. Nie wynika to z zasady zachowania pdu czy energii (ktrych przecie jeszcze nie
znamy), ale z symetrii zagadnienia. Moemy rwnie wywnioskowa stosujc argument sy-
metrii, e prdkoci kul po zderzeniu maj t sam warto co przed zderzeniem. Wynika
to z faktu, e zderzenie cakowicie spryste powinno by odwracalne w czasie. Gdyby w
wyniku zderzenia prdkoci zmalay, to mylowo odwracajc proces w czasie okazaoby si,
e w procesie odwrconym prdkoci wzrosy. Oznacza to, e przy pewnych prdkociach
zderzenia v po zderzeniu prdko musiaaby wzrosn, a przy innych z kolei zmale. Mu-
siaaby zatem istnie take pewna szczeglna prdko, ktrej warto nie zmienia si w
trakcie zderzenia. Poniewa nie istnieje nic, co miaoby t prdko wyrnia, to musimy
przyj, e w elastycznym zderzeniu jednakowych kul w ukadzie rodka masy mog zmie-
ni si jedynie kierunki prdkoci i to wycznie w symetryczny sposb (jak na rysunku
8.1).
Skoro tak, to w naszym zderzeniu zachowana jest zarwno suma wielkoci E dla obu
kulek, jak i suma wektorowa wielkoci p. Sumy te wynosz odpowiednio
2mc
2
1v
2
/c
2
oraz 0.
Natomiast z naszych poprzednich rozwaa dotyczcych wspzmienniczoci oraz z faktu,
e suma czterowektorw jest rwnie czterowektorem wynika, e rwnanie wyraajce obie
zasady zachowania s take wspzmiennicze. To za powoduje, e zarwno energia, jak i
pd bd automatycznie zachowane w kadym innym ukadzie odniesienia. Zatem od teraz
moemy ju ocjalnie nazywa wielkoci wystpujce w rwnaniach (8.13) energi i pdem
czstki swobodnej o masie m i prdkoci v. Co prawda powinnimy jeszcze wykaza, e
energia i pd swobodnej czstki jest rwnie zachowana w zderzeniu elastycznym kulek o
rnych masach, jednak to zadanie zostawimy zainteresowanemu Czytelnikowi.
W tym momencie powinno by ju zupenie jasne, dlaczego czterowektor (8.11) na-
zywany jest czterowektorem energii-pdu lub w skrcie czteropdem. Wypiszemy jeszcze
wany i czsto stosowany zwizek pomidzy energi i pdem czstki swobodnej. Zastosu-
jemy po prostu wzr na kwadrat dugoci czterowektora energii-pdu:

E
c
2
p
2
= m
2
c
2
lub rwnowanie:
E
2
= (mc
2
)
2
+ p
2
c
2
. (8.14)
Moemy ju teraz odpowiedzie na bardzo wane pytanie: co w zasadzie sprawia, e nie da
si rozpdzi czstki do dowolnie duej prdkoci? Dlaczego uywajc odpowiednio duej
energii do rozpdzenia czstki nie moemy nada jej prdkoci wikszej ni c? Odpowied
na to pytanie kryje si we wzorze na energi. Wynika z niego, e energia czstki, ktrej
prdko zblia si do c gwatownie wzrasta a do nieskoczonoci. Oznacza to, e do
rozpdzenia masywnej czstki do prdkoci wiata trzeba by uy nieskoczonej energii,
a to jest oczywicie niemoliwe.
Analizujc wzory (8.13) moemy rwnie stwierdzi, e czstki, ktre nie posiadaj
masy, a przenosz energi i pd (na przykad fotony), musz zawsze porusza si z prd-
koci wiata.
8.5. E = MC
2
105
8.5 E = mc
2
Nadszed waciwy moment, aby zrozumie sens legendarnej formuy Einsteina E = mc
2
parafrazowanej na drzwiach niektrych toalet, jako E = wc
2
. Pod koniec tego podrozdziau
wszystko powinno by ju jasne. Na pocztek powrmy do rozwinicia wyraenia na
energi (podzielon przez c) czstki swobodnej o masie m (8.12). W pierwszym czonie
pojawia si znajomy czynnik mc
2
nazywany niekiedy energi spoczynkow. Czy ma on
jakie znaczenie? Kto mgby przecie powiedzie, e energi tak czy inaczej deniujemy
z dokadnoci do dowolnej staej addytywnej (a nawet multiplikatywnej, przeskalowujc
mas). Moglibymy na przykad rozwaa wyraenie na energi kinetyczn postaci E
mc
2
, tak aby energia czstki spoczywajcej wynosia zero. Co prawda tego typu energia
nie byaby skadow czterowektora, ale czy jest to wystarczajcy powd, by czynnik ten
traktowa powanie? Sama elegancja nie jest dowodem na to, e energia spoczynkowa ma
jakiekolwiek znaczenie zyczne (dla niektrych elegancja moe by jednak wan sugesti).
Aby przekona si o znaczeniu czynnika spoczynkowego, przeanalizujmy idealnie nieela-
styczne zderzenie dwch jednakowych kulek o masie m. W ukadzie rodka masy kulki po
prostu sklej si ze sob pozostajc po zderzeniu nieruchome. Co stanie si z ich energi?
Wiemy to chociaby z mechaniki nierelatywistycznej: cz energii kinetycznej zamieni si
na ciepo, a cz wywoa deformacj materiau. Podobnie jak w mechanice nierelatywi-
stycznej oczekujemy, e niezalenie od tego czy energia mechaniczna jest zachowana, czy
nie, zachowany bdzie pd. I rzeczywicie, w ukadzie rodka masy pd jest zachowany.
Chcielibymy, by podobnie dziao si w innych ukadach inercjalnych. By to sprawdzi
przyjmijmy, e przed zderzeniem, w ukadzie rodka masy kulki poruszaj si z prd-
kociami v. czny pd p
obu kulek przed zderzeniem w ukadzie inercjalnym poru-

szajcym si z prdkoci V wzgldem ukadu rodka masy otrzymujemy korzystajc z
uzyskanego wczeniej wzoru (8.9):
p
= m
1
V
2
c
2
v
vV
V
2
V
V
vV
V
2
V
1 v
2
/c
2
1 V
2
/c
2
+m
1
V
2
c
2
v +
vV
V
2
V
V +
vV
V
2
V
1 v
2
/c
2
1 V
2
/c
2
=
2mV
1 v
2
/c
2
1 V
2
/c
2
. (8.15)
Natomiast prdko zlepionych kulek wynosi po prostu V , zatem ich pd...
p
=
2mV
1
V
2
c
2
... (8.16)
...zaraz, zaraz, co tu si nie zgadza! Wyraenia na pd przed zderzeniem (8.15) i po zderze-
niu (8.16) s rne! Wyglda to tak, jak gdyby pd nie by w tym ukadzie zachowany, albo
masa zczonych kulek wynosia nie 2m, ale
2m
1v
2
/c
2
. Przyjmijmy hipotez, e pd w tym
ukadzie jest jednak zachowany. Czy to moliwe, by masa kulek ulega zmianie? Przecie s
to wci te same kulki co przed zderzeniem. Rni je najwyej temperatura, czyli energia
wewntrzna. Chwileczk, chwileczk, wiemy przecie, e energia wewntrzna, to po prostu
ruch czsteczek, z ktrych zbudowane s nasze kulki. Wiksza energia wewntrzna oznacza
wiksz prdko tych czsteczek. Czy to jednak moliwe, eby masa poruszajcych si
czsteczek realnie wzrastaa ze wzrostem ich prdkoci? We wzorze na relatywistyczny pd
(8.13) wystpuje czynnik
m
1v
2
/c
2
, ktry wyglda jak relatywistyczna masa poruszajcej si
czstki (lub kulki). Zauwamy, e jeli na moment zaoymy, e czynnik ten wyznacza rze-
czywist mas poruszajcego si ciaa, ktra jest zachowana w zderzeniach nieelastycznych,
to nasze kopoty z niezachowaniem pdu znikn! Energia, ktr trzeba woy, by rozp-
dzi kulk do prdkoci v, jest rwna
mc
2
1v
2
/c
2
mc
2
. Wedug naszej roboczej hipotezy
masa relatywistyczna rozpdzonej kulki to
m
1v
2
/c
2
, podczas gdy jej masa spoczynkowa
wynosi po prostu m. Zauwamy, e wielkoci te speniaj nastpujcy zwizek:
E = mc
2
, (8.17)
8.6. RELATYWISTYCZNA SIA I II PRAWO NEWTONA 107
wynikajcy bezporednio z koniecznoci ratowania zasady zachowania pdu w zderzeniach
nieelastycznych.
Majc w pamici mikroskopowy obraz kulek, potramy od pocztku przeledzi losy za-
gubionej energii. Pocztkowo chodne kulki posiaday pewn energi spoczynkow oraz do-
datkow energi kinetyczn. W momencie zderzenia energia kinetyczna zostaa zamieniona
na ciepo, czyli energie kinetyczne czsteczek materiau. Wzrost ich prdkoci spowodowa
wzrost ich mas czyli w opisie makroskopowym wzrost masy spoczynkowej zczonych
kulek, a zatem rwnie ich energii spoczynkowych. Oznacza to, e wzrost masy spoczyn-
kowej zderzonych kulek moglimy uwaa za efekt kinematyczny pamitajc o ich budowie
wewntrznej. Problem pojawi si, gdy zapytamy o zderzenia nieelastyczne bd rozpady
czstek elementarnych, nie posiadajcych wewntrznej struktury. W tym przypadku, nasze
relatywistyczne wzory na energi i pd s nadal poprawne i mamy ten sam problem: musi
wzrosn masa spoczynkowa, lecz tym razem efekt nie moe by juz kinematyczny, bo
wewntrz czstek elementarnych nie ma ju niczego, co mogoby si rusza! Nie pozostaje
nam nic innego jak przyj, e zwizek pomidzy mas a energi nie jest prawem wycznie
kinematycznym, ale fundamentalnym prawem przyrody spenionym nawet, gdy wewntrz
masy nie ma adnego ruchu. Napiszmy wic raz jeszcze:
E = mc
2
, (8.18)
gdzie E jest energi spoczywajcej czstki. Widzimy, e mc
2
nie jest wcale nieistotn sta,
a masa musi by jedn z dostpnych form energii. Inaczej w zderzeniach nieelastycznych
nie byby zachowany pd. Nie jest to zreszt wcale czysta teoria. Dziki poprawnoci tego
wzoru powioda si przecie budowa bomby atomowej!
Zwrmy jeszcze uwag, e w przeciwiestwie do mechaniki nierelatywistycznej, w zde-
rzeniach nieelastycznych w przypadku relatywistycznym zachowana jest energia. Poniewa
za jest ona, z dokadnoci do staej c
2
tym samym, co relatywistyczna masa, to i ta
ostatnia jest zachowana we wszystkich moliwych zderzeniach.
8.6 Relatywistyczna sia i II prawo Newtona
Ilekro rozwaamy dowolny, zamknity ukad cia, speniona jest zasada zachowania ca-
kowitego pdu (a take energii). Jednake czsto rozwaa si pd pojedynczego ciaa na
ktre dziaaj ciaa zewntrzne, nieuwzgldnione w ukadzie. Wwczas pd rozwaanego
ciaa moe si, naturalnie, zmienia. Mwimy wtedy, e za zmian pdu odpowiedzialna
jest dziaajca sia. W gruncie rzeczy pojcie siy jest obiektem czysto pomocniczym,
uatwiajcym opisywanie oddziaywa pomidzy ciaami. W mechanice nierelatywistycznej
sia pojawia si (i jest niejako deniowana) w rwnaniu Newtona F = ma lub rwnowanie
F =
dp
dt
. W jaki sposb uoglni pojcie siy na przypadek relatywistyczny? Zwrmy
uwag, e w teorii wzgldnoci ma = m
dv
dt
to nie to samo, co
dp
dt
= m
d
dt
v
1v
2
/c
2
. Nie do, e
wektory te przyjmuj rne wartoci, to mog mie nawet rne kierunki. Aby zdeniowa
relatywistyczn si musimy si zatem zdecydowa na jedn z alternatywnych moliwoci.
Ze wzgldu na to, e pd relatywistyczny jest wielkoci majc ogromne znaczenie (w
kocu w zamknitych ukadach jest zachowany), si deniuje si poprzez relatywistyczne
II prawo Newtona zawierajce pd:
F =
dp
dt
. (8.19)
Oczywicie w kadej chwili moemy rozwaany ukad rozszerzy na wszystkie oddziaujce
ciaa i wwczas cakowita zmiana pdu bdzie wynosi zero, co oznacza, e bdzie musiao
by take spenione III prawo Newtona mwice, e w oddziaywaniu dwch cia wystpuj
zawsze dwie siy o rwnych wartociach i przeciwnych kierunkach dziaajce na te ciaa
(sprawy mog si jednakowo nieco skomplikowa do tego tematu powrcimy jeszcze
analizujc siy elektryczne i magnetyczne).
Poniewa przyrost czasu dt wystpujcy w powyszym rwnaniu zaley od ukadu od-
niesienia, spodziewamy si, e rwnie sia bdzie jako zalee od prdkoci V przyjtego
ukadu wsprzdnych. W jaki sposb? Przypomnijmy sobie, e ju kiedy natralimy na
ten problem rozwaajc w podrozdziale 2.6 zagadnienie zwizane z przyciganiem adunku
elektrycznego przez przewd z prdem. Zauwaylimy wwczas, e wszystkie paradoksy
znikaj, o ile przyjmiemy, e sia F
dziaajca w ukadzie poruszajcym si z prdkoci

V moe by wyraona poprzez si F dziaajc w ukadzie spoczywajcym relacj:
F
=
F
1 V
2
/c
2
. (8.20)
W ten sposb dostajemy wany wynik mwicy, e jeli sia transformuje si zgodnie z
powyszym prawem, to przyrost pdu pomidzy okrelonymi zdarzeniami jest zawsze taki
8.7. HIPOTEZA PLANCKA 109
sam: dp = dp
. Jest to wynik zgodny z zasad zachowania cakowitego pdu z czego oczy-

wicie bardzo si cieszymy. Okazuje si, e uzupeniajc wektor siy pewn dodatkow
zerow skadow, mona zbudowa z nich nowy czterowektor nazywany czterosi. Natu-
ralnie, wwczas wzr transformacyjny (8.20) trzeba bdzie rwnie uzupeni o dodatkowy
element, aeby czterosia transformowaa si jak przystao na przyzwoity czterowektor.
Wychodzi bowiem na to, e wzr (8.20) jest poprawny tylko, gdy sia F dziaa na czstk
spoczywajc bd poruszajc si (jak w przykadzie z przewodnikiem elektrycznym)
prostopadle do kierunku dziaania tej siy. Szczegy ledztwa pozostawiamy Czytelnikowi.
8.7 Hipoteza Plancka
Opisywalimy dotd obiekty materialne, a co ze wiatem? Przenosi ono przecie zarwno
pd, jak i energi. Rzut okiem na rwnanie (8.14) pozwala wywnioskowa, e dla wiata
speniony powinien by zwizek E = pc. Potwierdza to analiza rwna Maxwella, a w szcze-
glnoci wyrae opisujcych gsto energii pola i wektor Poyntinga, o czym przekonanym
si w dalszej czci wykadu. Rozwamy wic ukad odniesienia, w ktrym porcja wiata
wyemitowana przez nieruchome rdo i zlokalizowana w pewnym zamknitym obszarze
ma energi E i pd p =
E
c
skierowany wzdu osi x. Czterowektor energii pdu ma zatem
posta p
=
E
c
(1, 1, 0, 0). Przetransformujmy go do ukadu, w ktrym rdo ma prd-
ko v, czyli dokonajmy transformacji Lorentza do ukadu poruszajcego si z prdkoci
v. W wyniku otrzymujemy:
p
=
E
c
1 v/c
1 + v/c
,
1 v/c
1 + v/c
, 0, 0
, (8.21)
co oznacza, e energia porcji wiata zaley od prdkoci rda proporcjonalnie do czynnika
1v/c
1+v/c
. Przywoujc wnioski z rozdziau 6.1 zwrmy uwag, e jest to dokadnie taka sama
zaleno, jak zaleno czstoci wiata od prdkoci emitujcego go rda. Obserwacja
niby prosta, ale prowadzi do interesujcego wniosku. Ot kiedy Max Planck postulowa
istnienie kwantw energii wiata przyj, e energia jednego kwantu jest proporcjonalna
do czstoci zwizanej z nim fali elektromagnetycznej. Czy moliwe byo postulowanie
jakiejkolwiek innej zalenoci energii od czstoci? Wniosek, ktry wanie wycignlimy
kae nam zaprzeczy jakakolwiek inna funkcja czstoci ni liniowa transformowaaby si
przy zmianie ukadu odniesienia inaczej ni energia. Oznacza to, e tylko liniowy zwizek
energii i czstoci jest wspzmienniczy. Jakakolwiek modykacja hipotezy Plancka byaby
niezgodna z teori wzgldnoci, ktrej, swoj drog, w 1900 roku Planck nie mg jeszcze
zna.
8.8 Klasyfikacja czterowektorw
W poprzednim paragrae wyprowadzilimy w jednowymiarowym przypadku czteropd
wiata (8.21), ktry okaza si mie inn posta, ni wyznaczona wczeniej czteroprdko
(8.6). Pojawia si pytanie, jakie inne czterowektory zalece od prdkoci mog istnie i
wyraa wielkoci zyczne?
Wyznaczmy ogln posta czterowektora A
zalecego od prdkoci v. Jeli w pewnym

wybranym ukadzie, w ktrym v = 0 warto rozwaanego czterowektora wynosi A
=
(A
0
, A
), wwczas po przejciu do ukadu poruszajcego si z prdkoci v, na mocy

denicji (8.2), czterowektor ten przejdzie na:
A
A
0
+
A
v
c
1
v
2
c
2
, A
v
v
2
v +
A
v
v
2
v + A
0 v
c
1
v
2
c
2
. (8.22)
Zatem dowolny czterowektor zalecy od prdkoci musi by kombinacj liniow dwch
czterowektorw:
1 v
2
/c
2
,
v/c
1 v
2
/c
2
s v/c
1 v
2
/c
2
, s
s v
v
2
v +
(s v)v/v
2
1 v
2
/c
2
, (8.23)
gdzie s jest dowolnym wersorem lub pseudowersorem, przy czym dugo pierwszego cztero-
wektora wynosi 1 i jest on typu czasowego, a drugiego 1 i jest to czterowektor przestrzenny.
Przykadem zastosowania powyszego wyniku jest czterowektor energii-pdu porcji wiata
bdzie on proporcjonalny do sumy czterowektorw (8.23), bo jest to jedyny moliwy do
uzyskania czterowektor zerowy. Wystpuj w nim dwa parametry wektorowe v i s, ktrym
mona nada interpretacj, odpowiednio, prdkoci rda, ktre wyemitowao wiato oraz
kierunku wektora falowego. Podobnie, czasowy wektor bazy (8.23) to nic innego jak cztero-
prdko. Natomiast przykad czterowektora (8.23) typu przestrzennego zostanie podany
w kolejnym rozdziale.
8.8. KLASYFIKACJA CZTEROWEKTORW 111
Pytania
Czy podgrzewajc ciao zwikszamy jego mas spoczynkow? A ciar?
Czy w zderzeniach nieelastycznych musi by zachowana cakowita energia swobodna
ukadu czstek, czy jest tak tylko w przypadku zderze elastycznych? Jaka byaby
odpowied w zyce nierelatywistycznej i dlaczego?
Czy iloczyn masy i przyspieszenia czstki moe mie inn warto ni pochodna pdu
tej czstki po czasie?
Czy iloczyn masy i wektora przyspieszenia czstki moe mie inny kierunek ni po-
chodna wektora pdu tej czstki po czasie?
Czy wektor siy jest rwny przestrzennej czci pewnego czterowektora?
Zadania
Wyznacz wzory transformacyjne dla siy przy zmianie ukadu inercjalnego. Podaj
posta czterowektora, ktrego elementem jest sia. Jak interpretacj mona nada
dodatkowej skadowej tego czterowektora?
Wyznacz prdko precesji orbity Merkurego zakadajc, e jego masa grawitacyjna
wystpujca w klasycznym wzorze Newtona na si grawitacyjnego oddziaywania
dwch cia zaley od prdkoci jak: m(v) =
m
1v
2
/c
2
. Pozostae efekty grawitacyjne
zwizane z konsekwencjami oglnej teorii wzgldnoci pomi.
Udowodnij, e swobodny elektron nie moe pochon fotonu.
Udowodnij, e swobodna para elektron-pozyton nie moe w wyniku anihilacji zmieni
si w pojedynczy foton.
Udowodnij, e czstka masywna nie moe pochon innej czstki masywnej bez
zmiany swojej masy spoczynkowej.
Rozdzia 9
Ukady nieinercjalne
Przez osiem bitych rozdziaw odmienialimy przez wszystkie przypadki pojcie ukadu
inercjalnego. Raz tylko przemkno nam pojcie ukadu, ktry nie jest inercjalny gdy
natknlimy si na paradoks blinit. Przysza wreszcie pora, by uzna ruchy jednostajne
za skonsumowane, przeute i przetrawione i rozway przypadek ruchw przyspieszonych
oraz zwizanych z nimi obserwatorw nieinercjalnych. Pojawi si ciekawe konsekwencje,
z horyzontem zdarze, za ktrym kryj si zegary chodzce wstecz w czasie!
9.1 Czteroprzyspieszenie
Wyraenie (8.6) nazwalimy czteroprdkoci. Dlaczego? Widzimy, e w granicy c
zerowa skadowa czterowektora dy do 1, a pozostae skadowe do v. Jednak nie to jest
powodem nadania czterowektorowi (8.6) nazwy czteroprdkoci. Przecie wyrae posia-
dajcych podobne przejcie graniczne moemy wymyli o wiele wicej. Jest inny, wany
powd.
Rozwamy czstk, ktrej pooenie w kadej chwili czasu opisane jest czteropooe-
niem (ct, r) i ktra porusza si z prdkoci v =
dr
dt
. W jaki sposb z czterowektora (ct, r)
otrzyma czteroprdko? Na pewno nie, jak by moe si narzuca, poprzez rniczkowanie
po czasie
d
dt
, gdy dt zaley od ukadu odniesienia. Zwrmy jednak uwag, e czas wasny
(2.11) czstki poruszajcej si od punktu r
1
do punktu r
2
nie zaley od ukadu odniesienia.
Jeli na przykad w wagonie restauracyjnym pocigu PKP zaczto gotowa jajko w chwili,
gdy pocig mija stacj A znajdujc si w r
A
, a jajko ugotowao si dokadnie gdy pocig
mija inn stacj B w r
B
, to czas wasny gotowania jajka w wagonie nie zaley oczy-
113
114 ROZDZIA 9. UKADY NIEINERCJALNE
wicie od tego kto, i z jakiego ukadu odniesienia dokonuje obserwacji lub oblicze. Tak
podpowiada zdrowy rozsdek, a co mwi fakty? Ot, jeeli dwa bardzo bliskie zdarzenia
oddziela interwa czasoprzestrzenny ds, ktry, jak wiemy, nie zaley od ukadu odniesienia,
to:
ds =
c
2
dt
2
dr
2
= c
1
v
2
c
2
dt = c d. (9.1)
Czyli czas wasny d proporcjonalny do interwau jest take niezaleny od obserwatora, co
oznacza, e przewidywalimy trafnie. Wrmy zatem do rozwaa na temat czteroprdkoci:
skoro czteropooenie r
jest czterowektorem, to jest nim take rniczka dr
, bo rnica
lub dowolna kombinacja liniowa czterowektorw jest nadal czterowektorem. Mnoenie bd
dzielenie czterowektora przez sta nie zmienia jego czterowektorowoci, zatem nie zmienia
jej take mnoenie lub dzielenie przez niezmiennik transformacji Lorentza. Oznacza to, e
czterowektorem jest rwnie:
dr
d
=
dct
d
,
dr
d
1 v
2
/c
2
,
v
1 v
2
/c
2
= v
. (9.2)
To powinno nieco wyklarowa sytuacj. Czteroprdko mona otrzyma rniczkujc czte-
ropooenie po czasie wasnym. Widzimy ponadto, e tak otrzymany czterowektor moemy
po raz kolejny rniczkowa po czasie wasnym d otrzymujc czteroprzyspieszenie i tak
dalej. Poniewa, w przeciwiestwie do czteroprzyspieszenia, owo i tak dalej nie jest pra-
wie nigdy potrzebne, skupimy si znalezieniu jedynie drugiej pochodnej czteropooenia.
Rniczkujc ponownie (9.2) otrzymujemy:
a
a v/c
(1 v
2
/c
2
)
2
,
a(1 v
2
/c
2
) + (a v)v/c
2
(1 v
2
/c
2
)
2
, (9.3)
gdzie a =
dv
dt
. Powysze, do pokraczne wyraenie okae si nieocenione, gdy zajmiemy
si analiz relatywistycznego ruchu jednostajnie przyspieszonego, czyli kolejnym zagad-
nieniem, ktre zbadamy. Czteroprzyspieszenie jest typu przestrzennego i wedle podanej
w poprzednim rozdziale klasykacji czterowektorw jest proporcjonalne do drugiego czte-
rowektora (8.23). Nie jest to widoczne goym okiem, gdy a jest pewn funkcj v i s,
9.2. POSTULAT ZEGARA POD LUP 115
ktrym mona tym razem nada interpretacj, odpowiednio, prdkoci czstki oraz kie-
runku jej przyspieszenia w ukadzie inercjalnym chwilowo wspporuszajcym si. Dopiero
po jawnym wyznaczeniu i wstawieniu tej zalenoci wszystko si klaruje.
9.2 Postulat zegara pod lup
Zauwaylimy susznie, e czas wasny ciaa poruszajcego si po ustalonym torze cz-
cym dwa okrelone zdarzenia powinien by relatywistycznym niezmiennikiem transforma-
cji Lorentza. Takim niezmiennikiem jest oczywicie wyraenie (2.11) bdce konsekwencj
postulatu zegara, gdy jest to caka z interwau czasoprzestrzennego. Przypumy, e chcie-
libymy postulat zegara zmodykowa dopuszczajc zaleno czasu wasnego od przyspie-
szenia. Jakie mamy moliwoci? Zacznijmy od tego, e z powodw omwionych w rozdziale
9.1, zmodykowany czas wasny musi nadal by niezmiennikiem transformacji Lorentza.
Sprbujmy zatem poszuka niezmiennikw zwizanych z przyspieszeniem. Rozwamy r-
niczk czteroprdkoci (9.2), ktra take jest czterowektorem:
dv
v dv/c
(1 v
2
/c
2
)
3/2
,
dv
(1 v
2
/c
2
)
3/2
. (9.4)
Zwizany z ni niezmiennik, to, rzecz jasna, relatywistyczny kwadrat jej dugoci. W przy-
padku, gdy wektor prdkoci v i jego rniczka dv s rwnolege, wynosi on:
dv
dv
=
dv
2
(1 v
2
/c
2
)
2
. (9.5)
Dowolna funkcja niezmiennika nadal jest niezmiennikiem. Dlatego wygodnie nam bdzie
rozway niezmiennicze wyraenie postaci
dv
dv
/c. Caka z niego wzdu dowolnej

krzywej, podobnie jak caka (2.11), nie zaley od ukadu odniesienia:
a(t)/c
1 v(t)
2
/c
2
dt = const, (9.6)
gdzie a(t) =
dv
dt
. Co wicej, niezmiennik ten jest jedyny w swoim rodzaju, bo jest bez-
wymiarowy! Moemy sobie zatem wyobrazi moliwe modykacje wyraenia okrelajcego
czas wasny (2.11) w oparciu o znaleziony niezmiennik, a take wiele innych, zalenych
od wyszych pochodnych prdkoci. O ile nam jednak wiadomo, z tajemniczych powodw
Przyroda realizuje najprostszy moliwy scenariusz i zgodnie ze wszystkimi wykonanymi do-
td eksperymentami badajcymi to zagadnienie, postulat zegara jest speniony. Niemniej,
tak dugo, jak nie s nam znane powody, warto bada take inne warianty.
9.3 Ruch jednostajnie przyspieszony
No wanie, jak w ogle zdeniowa ruch jednostajnie przyspieszony? Klasyczna denicja,
mwica e ciao nabiera prdkoci w jednolitym tempie byaby w przypadku relatywi-
stycznym marn protez mylow. Wiemy doskonale, e ciao nie moe rozpdza si bez
ogranicze. Z drugiej strony pojcie ruchu jednostajnie przyspieszonego jest dobrze okre-
lone, gdy ruch odbywa si z prdkoci zaniedbywalnie ma w porwnaniu z prdkoci
wiata. Aby jako wybrn, potrzeba nam raz jeszcze uy organu, ktry trzymamy 10cm
z tyu nosa. Sprbujmy zdeniowa ruch jednostajnie przyspieszony, jako taki, w ktrym
rozwaane ciao w kadej chwili porusza si ze staym przyspieszeniem z punktu widze-
nia inercjalnego ukadu chwilowo wspporuszajcego si z owym ciaem. Czyli z punktu
widzenia takiego ukadu, w ktrym ciao w danej chwili spoczywa. Konstrukcja pozornie
karkoomna: w kadej chwili musimy znale ukad, w ktrym ciao spoczywa, ale porusza
si z okrelonym przyspieszeniem jeli za kadym razem przyspieszenie jest takie samo,
to mwimy o relatywistycznym ruchu jednostajnie przyspieszonym (swoj drog ciekawy
jest jzyk polski, w ktrym mona z przyspieszeniem porusza si spoczywajc, opodal
znaczy to samo, co nieopodal, a precedensowy to samo co bezprecedensowy, natomiast
zrzyna si lub zyna w zalenoci od tego, czym si rzeczon czynno wykonuje rela-
tywizm jzykowy czystej prby). Pytanie, jak wyglda ruch jednostajnie przyspieszony z
punktu widzenia jednego, ustalonego obserwatora inercjalnego, ktry przez cay czas spo-
czywa? Sprawdmy to rozwaajc jednowymiarowy przypadek ruchu wzdu osi x. Przy
okazji przewiczymy uycie nowo poznanego formalizmu czterowektorw.
Wiemy, e w danej chwili w ukadzie wspporuszajcym si prdko ciaa wynosi zero,
za przyspieszenie a jest skierowane wzdu osi x. Zatem czteroprzyspieszenie (9.3) w tym
ukadzie upraszcza si do:
a
= (0, a, 0, 0). (9.7)

9.3. RUCH JEDNOSTAJNIE PRZYSPIESZONY 117
Natomiast w ukadzie, ktry cay czas spoczywa, chwilowa prdko ciaa skierowana
wzdu osi x wynosi v, chwilowe przyspieszenie ciaa wynosi po prostu
dv
dt
, zatem czte-
roprzyspieszenie w tym ukadzie jest postaci:
a
v/c
(1 v
2
/c
2
)
2
dv
dt
,
1
(1 v
2
/c
2
)
2
dv
dt
, 0, 0
. (9.8)
Wiemy jednak, e dugo czterowektora nie zaley od ukadu odniesienia. Oznacza to
nastpujc rwno:
. (9.9)
Otrzymujemy std nastpujce rwnanie:
a =
dv/dt
(1 v
2
/c
2
)
3/2
=
d
dt
v
1 v
2
/c
2
. (9.10)
Zwrmy uwag, e jest to rwnanie postaci (8.19), czyli rwnanie opisujce efekt dziaania
staej w czasie siy F = ma. Jego rozwizaniem z warunkiem pocztkowym v(0) = 0 jest:
at =
v
1 v
2
/c
2
, (9.11)
a po odwrceniu zalenoci:
v(t) =
at
1 + a
2
t
2
/c
2
. (9.12)
Z gbok ulg stwierdzamy, e gdy czas dy do nieskoczonoci, prdko dy do c,
co utwierdza nas w przekonaniu, e prdkoci wiata przekroczy si nijak nie da, nawet
poruszajc si nieskoczenie dugo ze staym przyspieszeniem.
Moemy jeszcze na dokadk znale tor ruchu ciaa poruszajcego si ze staym przy-
spieszeniem. Szczliwie si skada, e zadanie to jest w zasadzie trywialne, bo powysze
wyraenie na prdko jest pochodn po czasie funkcji
c
2
a
1 + a
2
t
2
/c
2
, zatem:
x(t) =
c
2
a
1 +
a
2
t
2
c
2
, (9.13)
Rysunek 9.1: Tory punktw poruszajcych si relatywistycznym ruchem jednostajnie przyspieszonym z przy-
spieszeniami, od lewej do prawej: 1.5, 1, 0.8, 0.6, 0.4, 0.3 mierzonymi w jednostkach bezwymiarowych.
przy czym w chwili pocztkowej ciao znajdowao si w pooeniu x =
c
2
a
.
Otrzymany wynik ma pewn ciekaw wasno. Ot rwnanie toru (9.13) opisane przez
obserwatora poruszajcego si z dowoln prdkoci V majcego wsprzdne bisowane jest
identycznej postaci:
x
(t
) =
c
2
a
1 +
a
2
t
2
c
2
. (9.14)
Aeby to udowodni, wystarczy podnie obustronnie do kwadratu rwnanie (9.13). Po
prostych przeksztaceniach dostajemy:
c
2
t
2
x(t)
2
=
c
4
a
2
. (9.15)
Zwrmy jednak uwag, e lewa strona rwnania jest relatywistycznym niezmiennikiem,
zatem rwnanie bdzie identyczne w kadym innym inercjalnym ukadzie odniesienia. W
zasadzie nie powinno nas zreszt dziwi, e ciao poruszajce si relatywistycznie z przy-
spieszeniem a w jednym ukadzie, porusza si z tym samym przyspieszeniem a w kadym
innym ukadzie inercjalnym.
Nasz wynik ma w sobie jednak inn, gboko zaskakujc wasno. Tor obserwatora
poruszajcego si ruchem przyspieszonym dy asymptotycznie do toru wiata opuszcza-
9.4. PARADOKS BELLA 119
jcego punkt x = 0 w chwili t = 0. Oznacza to, e wiato wysane z punktu x = 0
w chwili t = 0 lub pniej, nigdy nie dotrze do przyspieszanego obserwatora. Co wicej,
obserwator ten nie moe mie adnej wiedzy na temat zdarze zachodzcych w obszarze
czasoprzestrzeni powyej asymptoty ct = x. Prosta ta wyznacza zatem horyzont zdarze
obserwatora przyspieszonego i adna informacja z niedozwolonego obszaru nigdy ju do
niego nie dotrze. W chwili pocztkowej horyzont ten znajduje si w odlegoci
c
2
a
od ob-
serwatora. Jak sytuacja wyglda z punktu widzenia rozwaanego nieinercjalnego ukadu
odniesienia take w chwilach pniejszych zbadamy wkrtce.
9.4 Paradoks Bella
John Bell, autor pracy o synnych nierwnociach, ktre poznalimy w rozdziale 5.3 cho-
dzi kiedy po laboratorium CERN i zadawa wszystkim napotkanym zykom teoretykom
prost zagadk. Podobno wszyscy udzielali bdnej odpowiedzi. Oto ta zagadka.
Dwie rakiety, pocztkowo spoczywajce na stacji kosmicznej w odlegoci L od siebie
poczono sznurkiem o dugoci L. W pewnej chwili obie rakiety zaczy porusza si jedna
za drug ruchem jednostajnie przyspieszonym z jednakowym przyspieszeniem i wzdu
kierunku czcego je sznurka. Rakiety poruszay si w taki sposb, e odlego pomidzy
nimi w ukadzie stacji kosmicznej bya staa. Czy w ktrym momencie sznurek pk?
Rozwizanie jest nastpujce. Sznurek porusza si z coraz wiksz prdkoci, zatem
gdyby nie wizy doszoby do skrcenia Lorentza. Skrcenie to nie wizaoby si z istnieniem
napi materiaowych efekt jest bowiem czysto geometryczny. Jednake istnienie wizw
nakadanych przez pooenie rakiet powoduje, e sznurek jest de facto rozcigany przez
rakiety do swojej dugoci spoczynkowej. Skoro ruchomy sznurek ma cay czas dugo L,
to w ukadzie wspporuszajcym si chwilowo z jednym z kocw sznurka, jego dugo
stopniowo wzrasta. W zwizku z tym powinno by oczywiste, e wyduenie to doprowadzi
do powstania napi w materiale i w ktrym momencie sznurek pknie.
9.5 Ukad odniesienia jednostajnie przyspieszony
Zastanwmy si jak zagadnienie sznurka prezentuje si z punktu widzenia jednej z rakiet,
na przykad tej, ktra leci z tyu. By nadmiernie nie rozwleka konstrukcji zdaniowych
ustalmy, e rakiet na przedzie sunie Pawe, podczas gdy rakiet na tyach mknie Gawe.
Ukad Gawa nie jest co prawda inercjalny (co rwnie dotyczy ukadu Pawa), jednake
moemy rozway rodzin obserwatorw inercjalnych chwilowo wspporuszajcych si z
jego rakiet w kolejnych punktach toru. Na mocy postulatu zegara, rodzina ta okrela
rzeczywisto obserwatora nieinercjalnego.
Pierwszy wniosek, do oczywisty, jest nastpujcy. W chwili pocztkowej, gdy rakiety
spoczywaj, dugo czcego je sznurka w ukadzie Gawa rwna jest L i w miar wzrasta-
nia prdkoci rakiet wydua si. Oznacza to, e Pawe i Gawe nie s wcale we wzajemnym
spoczynku. Odlego midzy nimi nie zmienia si jedynie w ukadzie stacji kosmicznej, co,
jak wida, nie moe przenosi si na aden z nieinercjalnych ukadw zwizanych z bli-
niakami, bo inaczej dugo sznurka w ukadzie (na przykad) Gawa byaby stale rwna
L. Zatem wedug Gawa Pawe stopniowo si od niego oddala.
Wyznaczmy rwnania osi primowanego ukadu inercjalnego chwilowo wspporusza-
jcego si z Gawem w pewnej chwili t
0
. W nieprimowanym ukadzie stacji kosmicznej
Gawe porusza si z prdkoci v(t) dan rwnaniem (9.12) wzdu toru x(t) opisanego
krzyw (9.13). O czasu ct
musi by styczna do toru rakiety w rozwaanej chwili t

0
. Za
o przestrzenna x
deniujca powierzchni rwnoczesnoci Gawa w chwili t

0
dana jest
rwnaniem dt
= 0, co prowadzi do rwnania
dt
v(t
0
)
c
2
dx = 0, (9.16)
wyznaczajcego prost ct =
v(t
0
)
c
x +b. Jeli prosta ta ma przecina tor Gawa w chwili t
0
,
to wyraz wolny b musi znika, gdy rwnania okrelajce ruch Gawa (9.12) i (9.13) czy
niemal identyczna relacja
ct =
v(t)
c
x(t). (9.17)
Zatem prosta okrelajca o x
przecinajca tor Gawa w rozwaanej chwili t

0
przecina
take pocztek nieprimowanego ukadu wsprzdnych stacji kosmicznej. Oznacza to, e
paszczyzna rwnoczesnoci Gawa w chwili t
0
jest wyznaczona przez promie wodzcy
okrelajcy pooenie Gawa w tej samej chwili t
0
rysunek 9.2. Fakt ten zachodzi wycz-
nie dla nieprimowanego ukadu wsfprzdnych, ktrego pocztek dobrano w taki sposb,
eby spenione byo rwnanie (9.13).
9.5. UKAD ODNIESIENIA JEDNOSTAJNIE PRZYSPIESZONY 121
Rysunek 9.2: Linie wiata rakiety i soika z bigosem zaznaczono liniami cigymi. Horyzont zdarze za-
znaczono lini przerywan, a przykadowy promie wodzcy okrelajcy paszczyzn rwnoczesnoci Gawa
zaznaczono lini kropkowan.
Poczynione spostrzeenie przyda si do udzielenia odpowiedzi nastpujce pytanie.
Przyjmijmy, e rakieta Gawa porusza si po torze wyznaczonym rwnaniem (9.13) z przy-
spieszeniem a = g 10
m
s
2
. Ile czasu minie w niej od chwili startu do momentu, gdy

pozostawiony na stacji kosmicznej soik z bigosem si przeterminuje w ukadzie Gawa? W
chwili startu data wanoci na etykiecie wskazywaa jeszcze rok.
Graczna ilustracja tego problemu przedstawiona zostaa na rysunku 9.2, na ktrym
znajduj si tory ruchu Gawa i bigosu. Zwrmy uwag, e w ukadzie bigosu po upywie
czasu
c
g
przekroczy on horyzont zdarze Gawa i od tej pory tor soika nie przetnie ju
adnego promienia wodzcego okrelajcego pooenie Gawa. Z tego za wnioskujemy, e
adne ze zdarze za horyzontem nie bdzie rwnoczesne z adnym punktem toru Gawa.
Innymi sowy, wedug Gawa soik bigosu nigdy nie przetnie horyzontu zdarze. Jak to
moliwe? Ot wedug Gawa tempo starzenia si zawartoci soika bdzie spowalnia i
spowalnia i w okolicy horyzontu upyw czasu bigosu niemal si zatrzyma. Graniczny czas,
o jaki zestarzeje si wedug Gawa bigos wynosi:
c
g
3 10
7
[s] < 10
7
[s] 1 rok. (9.18)
Czyli wedug Gawa rozpdzajcego si z przyspieszeniem ziemskim g jego przysmak ju
nigdy si nie przeterminuje. Odkrylimy wanie ogln wasno dotyczc przekraczania
przez jakikolwiek obiekt horyzontu zdarze charakteryzujcego obserwatora jednostajnie
przyspieszonego. Ciao zaczynajce swj ruch przed horyzontem zdarze, czyli w obszarze
dostpnym dla obserwatora przyspieszonego, nigdy, wedug niego, horyzontu nie przekroczy
z powodu coraz bardziej spowolnionego upywu czasu, dcego w granicy do zera. Dzieje
si tak mimo, e z punktu widzenia ciaa w chwili mijania horyzontu nic szczeglnego si
przecie nie dzieje i czas nadal upywa zupenie normalnie.
Ma miejsce jeszcze inna ciekawa rzecz. Mimo, e Gawe nigdy ju nie otrzyma adnej
informacji od bigosu, ktry przekroczy horyzont, to nic nie stoi na przeszkodzie, eby
sam do niego skutecznie wysya wiadomoci. Mog to by na przykad kartki pocztowe
wyraajce tsknot lub po prostu notatki z podry. Co prawda wedug Gawa wysyane
pocztwki rwnie utkn przed horyzontem, jednake bigos w soiku bez mniejszych trud-
noci bdzie je otrzymywa. Jest to przykad idealnego lustra weneckiego dopuszczajcego
jedynie komunikacj jednostronn.
Horyzont, o ktrym wanie napisalimy wyznaczony jest w ukadzie stacji kosmicznej
rwnaniem x = ct. Istnieje jednak pewien siostrzany horyzont dany rwnaniem x = ct,
przez ktry komunikacja moliwa jest rwnie tylko jednostronnie. W tym wypadku do-
zwolony kierunek komunikacji jest jednak przeciwny ni poprzednio. Widzimy bowiem, e
dowolne ciao znajdujce si za siostrzanym horyzontem moe bez problemu wysa sygna
do Gawa, natomiast ten nie jest si w stanie nijak zrewanowa odpowiedzi. Siostrzany
horyzont jest zatem analogiczny do powierzchni stoka czasoprzestrzennego, wychodz-
cego w przyszo z jakiego zdarzenia w ukadzie inercjalnym. Obserwator poruszajcy
si wzdu toru znajdujcego si wewntrz stoka nie moe wysa adnego podwietlnego
sygnau na zewntrz, ale komunikacja w przeciwnym kierunku jest moliwa.
We wczeniejszej dyskusji zauwaylimy, e rakieta Pawa oddala si od rakiety Gawa
(w ukadzie tego drugiego) ze wzrastajc prdkoci. Zadajmy wic nastpujce pytanie:
po jakim torze, z punktu widzenia nieprimowanego ukadu inercjalnego stacji kosmicznej,
porusza si kiebasa, ktra w rakiecie Gawa wisi na staej wysokoci
x = h? Domylamy
si, e wedug soika z bigosem czekajcego na stacji kiebasa bdzie si do Gawa zbliaa.
W chwili pocztkowej Gawe znajduje si w pooeniu
c
2
g
, a kiebasa w
c
2
g
+h. damy,
by w dowolnej pniejszej chwili, gdy przejdziemy do ukadu chwilowo wspporuszajcego
Korzystajc z okazji przyjmijmy odtd zasad, e wielkoci wyznaczane w nieinercjalnym ukadzie

odniesienia bdziemy ozdabia tyld.
9.5. UKAD ODNIESIENIA JEDNOSTAJNIE PRZYSPIESZONY 123
si, ktrego pocztek pokrywa si z pocztkiem ukadu nieprimowanego, Gawe w tym no-
wym ukadzie rwnie znajdowa si w
c
2
g
, a kiebasa nadal w
c
2
g
+ h. Jednak tylko jeden
tor ma t wasno, e po zmianie ukadu inercjalnego na chwilowo wspporuszajcy si
pooenie w chwili pocztkowej jest takie samo jak w pooenie w chwili pocztkowej w
ukadzie spoczywajcym. Jak pokazalimy wczeniej, jest to tor relatywistycznego ruchu
jednostajnie przyspieszonego. Oznacza to, e w spoczywajcym ukadzie stacji kosmicznej
kiebasa rwnie porusza si po torze zadanym rwnaniem (9.13), z pewnym przyspiesze-
niem a
h
. Badajc pooenie kiebasy w chwili pocztkowej dostajemy rwnanie
c
2
g
+h =
c
2
a
h
,
co po przeksztaceniu daje:
a
h
=
g
1 +
gh
c
2
. (9.19)
Zatem rodzina krzywych przedstawiona na rysunku 9.1 opisuje ruchy poszczeglnych punk-
tw rakiety bdcej w ruchu przyspieszonym. Rwnie przecienie, ktrego doznaje si na
rnych wysokociach h wewntrz rakiety zmienia si zgodnie z rwnaniem (9.19). Ten cie-
kawy wynik pokazuje, e w teorii wzgldnoci nie jest moliwy ruch jednostajnie przyspie-
szony ciaa o skoczonych rozmiarach w taki sposb, eby przecienie kadego fragmentu
byo identyczne. Przyspieszenie, jakiemu poddane s poszczeglne fragmenty rakiety musi
zmienia si z wysokoci zgodnie ze wzorem (9.19), co okae si mie niezwykle doniose
konsekwencje w relatywistycznej teorii grawitacji.
Zbadajmy teraz, w jaki sposb upywa czas na identycznych i pocztkowo zsynchroni-
zowanych zegarach umieszczonych na rnych wysokociach rakiety. Czas wasny w ruchu
jednostajnie przyspieszonym dany jest cak (2.11), zatem dla zegara umieszczonego na
wysokoci h mamy:

h
=
T
0
1 v
2
h
(t)/c
2
dt =
T
0
dt
1 +
a
2
h
t
2
c
2
=
c
a
h
asinh
a
h
T
c
, (9.20)
gdzie T wyraa upyw czasu w ukadzie stacji kosmicznej. Zdarzenia okrelajce granice
cakowania powinny nalee do dwch ustalonych paszczyzn rwnoczesnoci zwizanych
z rakiet. Jak wiemy z poprzedniej dyskusji, rwnanie paszczyzny rwnoczesnoci jest
postaci ct = Ax, przy czym 0 A < 1. Rozpatrujc trajektori odpowiadajc ustalo-
nej wysokoci h wyznaczamy odpowiadajcy jej czas T poprzez wstawienie do rwnania
paszczyzny t = T i x = x
h
(T) rysunek 9.3. Po prostych przeksztaceniach otrzymujemy:
Rysunek 9.3: Rny upyw czasu wasnego pomidzy paszczyznami rwnoczesnoci ct = 0 i ct = Ax
(kropkowana linia) na dwch zegarach poruszajcych si z przyspieszeniami a
0
i a
h
, odpowiednio
0
i
h
.
T =
c
a
h
A
1 A
2
, (9.21)
co po wstawieniu do wyraenia (9.20) pozwala wyeliminowa zaleno od przyspieszenia
a
h
spod funkcji asinh(x). Dziki temu atwo jest wyrazi stosunek czasw wasnych dla
dwch trajektorii ruchu przyspieszonego pomidzy paszczyznami rwnoczesnoci ct = 0 i
ct = Ax:

h
=
0
1 +
gh
c
2
. (9.22)
Zatem im wyej wisi zegar, tym szybciej upywa na nim czas. Wynik ten oznacza, e
rwnie kiebasa wiszca w rakiecie zepsuje si tym szybciej im wyej zostaa powieszona.
Czyli spiarnie z zapasem bigosu i kiebasy naley bezwzgldnie umieci w dole rakiety.
9.6 Zegary chodzce wstecz
Wzr (9.22) niesie do frapujce konsekwencje. Jaki na przykad jest upyw czasu zegara
wiszcego na wysokoci h =
c
2
g
. Czyby zegar ten w ogle si nie starza? W rzeczy samej,
9.7. TRANSFORMACJA RINDLERA 125
zegar ten znajduje si przecie dokadnie na horyzoncie zdarze, w punkcie x = 0, czyli w
punkcie, przez ktry przechodz wszystkie paszczyzny rwnoczesnoci dla poszczeglnych
punktw ruchu przyspieszonego. Oznacza to, e zdarzenie (0, 0) jest rwnoczesne z kadym
zdarzeniem na linii wiata rakiety, wic zegar umieszczony w x = 0 stoi w miejscu.
Co wicej, w obszarze h <
c
2
g
czas pynie wstecz. I cho gos rozsdku przechodzi w
tym momencie mutacj, to z geometrycznego punktu widzenia fakt ten jest do oczywi-
sty, wystarczy tylko zerkn na zachowanie przeciwnego koca promienia wodzcego po
przedueniu go na ujemne wartoci x. Kto mgby powiedzie: co z tego, przecie nic, co
znajduje si w rozwaanym obszarze nie moe si w adn stron skomunikowa z rakiet,
znajduje si bowiem pod obydwoma horyzontami zdarze. I susznie otrzymany wynik
oznacza praktycznie tylko jedn rzecz. Jeli czoo rakiety porusza si z przyspieszeniem
a, to rakieta nie moe by dusza ni
c
2
a
, co dla a = g wynosi ponad 6100 jednostek
astronomicznych. Do sporo.
9.7 Transformacja Rindlera
Cay niniejszy wykad rozpoczlimy od wyprowadzenia pojcia absolutnie kluczowego dla
teorii wzgldnoci transformacji Lorentza wsprzdnych czasoprzestrzennych pomidzy
dowolnymi ukadami inercjalnymi. Teraz, gdy rozszerzamy klas dopuszczalnych ukadw
odniesienia wprowadzajc pojcie obserwatora przyspieszonego, warto zastanowi si, jak
wyglda transformacja do jego nieinercjalnego ukadu.
Rysunek 9.4: Zdarzenie o wsprzdnych (ct, x) na paszczynie rwnoczesnoci Gawa odpowiadajcej cza-
sowi
0
.
Rozpocznijmy od zdeniowania wsprzdnych obserwatora charakteryzowanego przy-
spieszeniem a
0
. Przede wszystkim upyw czasu w ukadzie tego obserwatora okrelony
bdzie wskazaniami zegara, ktry porusza si wraz z nim wzdu toru (9.13). Dowolnemu
zdarzeniu w tym ukadzie przypiszemy chwil
0
, jeli bdzie si ono znajdowa na pasz-
czynie rwnoczesnoci zegara wskazujcego rwnie
0
. Paszczyzn t jest, jak wiemy,
promie wodzcy za pooeniem zegara. Problem zosta przedstawiony na rysunku 9.4, z
ktrego mona odczyta proporcj, wedug ktrej dla dowolnego zdarzenia o wsprzdnych
(ct, x) mamy:
ct
x
=
ct
=
a
0
t
/c
1 + a
2
0
t
2
/c
2
= tgh
a
0

0
c
, (9.23)
gdzie w ostatniej rwnoci skorzystalimy z (9.20) przeksztaconej do postaci (z uyciem
innych oznacze)
a
0
t
c
= sinh
a
0
e
0
c
.
Wsprzdna przestrzenna x zdarzenia w ukadzie przyspieszonym utosamiana bdzie
z odlegoci tego zdarzenia od horyzontu zdarze:
x =
c
2
a
, (9.24)
gdzie a jest przyspieszeniem charakteryzujcym tor ruchu jednostajnie przyspieszonego
przecinany przez zdarzenie (ct, x). Przeksztacajc zwizek (9.23) oraz wstawiajc do (9.24)
wyraenie (9.15) dostajemy transformacj pomidzy wsprzdnymi ukadu spoczywaj-
cego (ct, x), a wsprzdnymi ukadu przyspieszonego (c
0
, x) zwan transformacj Rin-
dlera:
c
0
=
c
2
a
0
atgh
ct
x
x =
x
2
c
2
t
2
. (9.25)
Wystpujcy w niej czas
0
nazywa bdziemy czasem wsprzdnociowym charakteryzu-
jcym wybrany zegar i odpowiadajc mu rodzin paszczyzn rwnoczesnoci. Podobnie
jak w dla transformacji Lorentza, przeksztacenie poprzecznych skadowych przestrzen-
nych jest trywialne: y = y oraz z = z. Dokonujc elementarnych przeksztace wzorw
transformacyjnych (9.25) moemy wyznaczy odwrotn transformacj Rindlera:
9.7. TRANSFORMACJA RINDLERA 127
ct = x sinh
a
0

0
c
x = x cosh
a
0

0
c
. (9.26)
Zwrmy uwag, e otrzymane prawa transformacyjne stosuj si wycznie do obszaru
czasoprzestrzeni, w ktrym x
2
c
2
t
2
, czyli obszaru, do ktrego przyspieszony obserwa-
tor ma swobodny dostp. Otrzymane rwnania czce wsprzdne ukadu inercjalnego
ze wsprzdnymi ukadu jednostajnie przyspieszanego s dla tych dwch ukadw tym,
czym dla dwch ukadw inercjalnych jest transformacja Lorentza. Rwnania s zatem
bardzo wane i oka si bardzo przydatne jeszcze wielokrotnie, gdy przyjdzie nam bada
waciwoci obserwatorw nieinercjalnych.
Sprawdmy, w jaki sposb transformacja Rindlera przeksztaca interwa czasoprze-
strzenny (1.17). Ze wzorw (9.26) mamy:
c
2
dt
2
dx
2
dy
2
dz
2
=
a
2
0
x
2
c
4
c
2
d
0
2
d x
2
d y
2
d z
2
. (9.27)
Warto interwau pomidzy ustalonymi zdarzeniami oczywicie si nie zmienia, natomiast
to, e w ukadzie inercjalnym wyraenie na interwa opisane jest zmienionym wzorem, jest
odzwierciedleniem faktu, e ukady inercjalne rni si od nieinercjalnych.
Bardzo interesujcy jest czynnik, ktry szpeci przeksztacony interwa. Zwrmy bo-
wiem uwag, e zgodnie ze wzorem (9.22) jest on rwny:
a
0
x
c
2
cd
0
= cd , (9.28)
gdzie d jest upywem czasu na zegarze umieszczonym w pooeniu x. By si o tym prze-
kona, wystarczy do wzoru (9.22) wstawi g = a
0
oraz wyraenie na odlego pomidzy
zegarami h = x
c
2
a
0
. W tak dobranych zmiennych, interwa czasoprzestrzenny przetrans-
formowany do ukadu przyspieszonego przyjmuje posta
ds
2
= c
2
d
2
d x
2
d y
2
d z
2
. (9.29)
Wydawa by si mogo, e w tych zmiennych transformacja pomidzy ukadami musi by
zwyk transformacj Lorentza, ktra, jak atwo si domyle, odpowiadaaby przekszta-
ceniu wsprzdnych (ct, x) do ukadu chwilowo wspporuszajcego si z przyspieszonym
zegarem umieszczonym w pooeniu x =
x
2
c
2
t
2
. Jednake dla kadego punktu (ct, x)
transformacja musiaaby by inna, bo kady zegar nieruchomy w rakiecie porusza si z
inn prdkoci w ukadzie inercjalnym. To za przeczyoby liniowoci przeksztacenia.
9.8 Ruch swobodny wedug obserwatora przyspie-
szonego
Zbadajmy, jak przebiega ruch soika z bigosem lewitujcego gdzie swobodnie w stanie
niewakoci, z punktu widzenia Gawa, ktry porusza si z przyspieszeniem g. Przyjmijmy,
e w chwili pocztkowej, gdy prdko rakiety wynosia zero, Gawe by tu obok soika.
Wwczas diagram czasoprzestrzenny przedstawiajcy dalszy bieg wydarze w ukadzie, w
ktrym soik spoczywa, znajduje si na rysunku 9.2.
Sprawdmy najpierw, w jakim tempie starzeje si soik z punktu widzenia Gawa. Prze-
ksztacajc pierwszy wzr transformacyjny (9.25) i wstawiajc do niego x =
c
2
g
otrzymu-
jemy
t =
c
g
tgh
g
0
c
. (9.30)
Zgodnie z wnioskami uzyskanymi wczeniej, wedug Gawa soik nigdy si nie przetermi-
nuje, bo dla kadego
0
mamy t <
c
g
< 1 rok. Psucie si bigosu w miar zbliania si do
horyzontu bdzie stopniowo spowalnia, a wreszcie soik majestatycznie zatrzyma swoje
starzenie tu nad czeluci. Kolejnym rwnaniem wartym zbadania jest rwnanie toru so-
ika bigosu w ukadzie Gawa. Wstawiajc do drugiego wzoru transformacyjnego (9.25)
rezultat (9.30) oraz x =
c
2
g
dostajemy:
x =
c
2
/g
cosh
ge
0
c
. (9.31)
Znw widzimy, e nawet, gdy Gawe bdzie czeka nieskoczenie dugo, soik nie oddali
si od niego bardziej ni na odlego horyzontu zdarze, za ktrym nigdy si nie zanurzy.
Prdko bigosu wzgldem Gawa:
9.8. RUCH SWOBODNY WEDUG OBSERWATORA PRZYSPIESZONEGO129
Rysunek 9.5: Prdko poruszajcego si swobodnie bigosu wzgldem przyspieszajcego Gawa jako funkcja
czasu wskazywanego przez zegar Gawa. Maksymalna prdko wynoszca dokadnie
c
2
osigana jest mniej
wicej po czasie
c
g
.
v
0
=
d x
d
0
= c
sinh
ge
0
c
cosh
2
ge
0
c
, (9.32)
nazywa si prdkoci wsprzdnociow, a jej wykres przedstawiono na rysunku 9.5. Wi-
da na nim, e pocztkowo soik stopniowo si rozpdza, lecz po upywie czasu
c
g
arcsinh(1)
c
g
prdko osiga maksymaln warto rwn dokadnie poowie prdkoci wiata, po
czym na skutek spowolnionego upywu czasu zmniejsza si, by w granicy spowolni do
zera zatrzymujc soik tu przed horyzontem zdarze. Przypomnijmy, e w inercjalnym
ukadzie bigosu nie dzieje si w tym czasie zupenie nic szczeglnego.
Okrelenie prdkoci v
0
przymiotnikiem wsprzdnociowa ma podkrela fakt, e
do jej wyznaczenia posuylimy si wskazaniami odlegego zegara Gawa wyznaczajcego
czas wsprzdnociowy, a nie zegara, ktry w danej chwili mijany jest przez soik. W
ukadzie inercjalnym byoby wszystko jedno, bo zegary raz zsynchronizowane pozostaj
zsynchronizowane ju na zawsze. Jednake tu mamy do czynienia z ukadem nieinercjal-
nym, w ktrym powyszy fakt nie zachodzi. Dlatego, gdybymy posuyli si wskazaniami
lokalnego, chwilowo mijanego przez soik zegara uzyskalibymy cakiem inn warto prd-
koci. Czas takiego zegara bdziemy okrela mianem lokalnego czasu wasnego. Prdko
v zdeniowan jako zmian odlegoci podzielon przez upyw czasu na lokalnie mijanym
zegarze nazywa bdziemy prdkoci lokaln. W rozwaanym przypadku jest ona rwna:
v =
d x
d
=
v
0
g x/c
2
= c
1
g
2
x
2
c
4
. (9.33)
Zatem gdy soik wraz z cenn zawartoci zbliaj si do horyzontu, wwczas prdko
lokalna v dy do prdkoci wiata, a nie maleje do zera, jak miao to miejsce w wy-
padku prdkoci wsprzdnociowej v
0
. Prdko lokalna jest prdkoci, z jak zegary
ukadu nieinercjalnego mijaj inercjalnego obserwatora spadajcego swobodnie w rakie-
cie. Zatem wanie tej prdkoci (a nie prdkoci wsprzdnociowej) realnie dowiadcza
swobodny obserwator podczas swojego spadku.
Przekonalimy si, w jaki sposb porusza si swobodny, punktowy obiekt okiem ob-
serwatora jednostajnie przyspieszonego. Do kompletu informacji o kinematyce opisywanej
przez rindlerowskiego obserwatora jednostajnie przyspieszonego brakuje nam analizy skr-
cenia Lorentza. Rozwamy swobody prt o dugoci L, ktrego koce w inercjalnym uka-
dzie odniesienia spoczywaj w pooeniach x
B
=
c
2
g
i x
A
=
c
2
g
L. Pooenia obu kocw w
ukadzie nieinercjalnym mierzymy w ustalonej chwili
0
. Z drugiego wzoru transformacyj-
nego (9.26) mamy dla obu kocw, odpowiednio x
B
=
c
2
/g
cosh(ge
0
/c)
i x
A
=
c
2
/gL
cosh(ge
0
/c)
, a zatem
dugo prta

L wynosi:
L = x
B
x
A
=
L
cosh
ge
0
c
. (9.34)
Oznacza to, e w miar upywu czasu Gawa prt bdzie si coraz bardziej skraca, by
dotarszy do horyzontu rozpaszczy si na nim jak nalenik. Na koniec spytajmy jeszcze,
w jaki sposb puci koce prta poruszajcego si wraz z rakiet, by unikn pojawienia si
napre w dalszej fazie ruchu. Czy moemy je puci jednoczenie w ukadzie Gawa, czy
te puszcza je naley w ustalonym odstpie czasu? Odpowied na to pytanie jest banalna,
gdy rozwaymy ukad inercjalny, w ktrym w chwili puszczenia rakieta w caoci spoczywa
(wnioski bd oczywicie oglne, bo adna chwila w rakiecie nie jest wyrniona). Wwczas
paszczyzna rwnoczesnoci Gawa pokrywa si z osi x, czyli paszczyzn rwnoczesnoci
ukadu inercjalnego. Widzimy zatem, e Gawe powinien puci oba koce jednoczenie,
by zagwarantowa, e prt, ktry rwnie w rozwaanym ukadzie spoczywa i ma dugo
L pozosta w spoczynku.
9.9. PARADOKS GODNEGO GAWA 131
Rysunek 9.6: Linie wiata Gawa i poruszajcego si swobodnie soika. Ekspedycja ratunkowa majca szanse
na dotarcie do bigosu zanim ten spadnie za horyzont musi zosta wysana przed nadejciem chwili
0z
.
9.9 Paradoks godnego Gawa
Powiedzielimy, e z punktu widzenia Gawa bigos nigdy nie wpadnie za horyzont zdarze,
cho z punktu widzenia bigosu horyzont zostanie przekroczony po upywie czasu
c
a
. Jest
to skrajny przykad wzgldnoci czasu zwyka dylatacja znana z ruchw inercjalnych si
do tego nie umywa. Czy jest zatem moliwe, eby Gawe mg w dowolnej chwili odzyska
sj z bigosem? Chociaby wysyajc ze swojej rakiety misj ratunkow, ktrej celem ma
by dostarczenie soika z powrotem znad horyzontu? Z ca pewnoci bigos od momentu
przekroczenia horyzontu moe si czu bezpiecznie nie zostanie przez Gawa poarty.
Ale zanim ta chwila nie nastpi czy bigos powinien przez cay czas trwa w niepewno-
ci? Sytuacj ilustruje rysunek 9.6. Ot, jeli Gawe w ukadzie soika nie zdecyduje si
na wysanie misji ratunkowej przed upyniciem czasu wasnego
0z
=
c
a
log 2, ktry mi-
n w rakiecie Gawa od chwili upuszczenia bigosu, to aden obiekt podwietlny wysany
pniej nie zdy ju do bigosu dotrze. Jeli na przykad soik naadowano adunkiem
elektrycznym i Gawe moe w swej rakiecie w dowolnej chwili wczy pole elektryczne
przycigajce przysmak w kierunku rakiety, to wczenie tego pola w ukadzie rakiety p-
niej ni w chwili
0z
=
c
a
log 2 nie zdoa sprowadzi bigosu przed oblicze Gawa. Jest tak
dlatego, e informacja o zmianie pola nie moe propagowa si z prdkoci przekraczajc
c (zagadnienie to w szczegach opiszemy w rozdziale 11). Oznacza to, e jeli Gawe nie
zdecyduje si ratowa bigosu odpowiednio szybko, to bdzie musia pozosta godny. Dla
przyspieszenia rakiety rwnego g Gawe ma niecae 9 miesicy od poegnania z bigosem
na to, eby urodzia si w jego gowie mska decyzja.
Czas
0z
okrela rwnie graniczn chwil, przed upyniciem ktrej Gawe moe wysy-
a soikowi wiadomo liczc na odpowied, co powinno w sposb przekonujcy wynika
z rysunku 9.6. Kady sygna wysany po upywie
0z
pozostanie ju niestety bez odpowie-
dzi mimo, e formalnie bigos wci nie wpad za horyzont. Gawe stwierdzi po prostu, e
wysyane w kierunku bigosu sygnay rwnie zastygn w drodze do celu i dlatego nie bd
w stanie osign go w skoczonym czasie. Natomiast, zdaniem soika, sygnay wysyane
przez Gawa dotr do niego, jednak stanie si to ju za horyzontem zdarze i bigos nie b-
dzie mg dostarczy Gawowi odpowiedzi. Wnioski, ktre tu wycignlimy nie oznaczaj
bynajmniej, e obiekty tu przy horyzoncie zdarze s cakowicie poza zasigiem ukadu
nieinercjalnego. Bigos moe bowiem w dowolnej chwili wczy silnik rakietowy unikajc
wpadnicia za horyzont, dopki wci znajduje si przed nim. Bigos moe take wysya
sygnay w kierunku Gawa i bd one do dociera, bowiem komunikacja midzy nimi ze-
rwana jest tylko jednostronnie. Prosta zawierajca ostatni sygna od Gawa docierajcy do
bigosu, zaznaczony na rysunku 9.6 kropkowan lini, wyznacza granic po przekroczeniu
ktrej kady punkt rakiety utraci dwustronn czno ze swobodnie spadajcym soikiem.
9.10 Energia swobodnej czstki
Czy energia (8.13) swobodnej czstki lub swobodnego soika bigosu obserwowanego w
ukadzie nieinercjalnym s zachowane? Musielibymy najpierw doprecyzowa jak rozumie
prdko wystpujc w wyraeniach (8.13). Czy chodzi o prdko wsprzdnociow, a
moe o prdko lokaln? Ptak czy owad, w obu przypadkach energia nie bdzie zacho-
wana. Na przykad spoczywajcy w pewnym inercjalnym ukadzie soik bigosu, z punktu
widzenia Gawa rozpdzajcego si rakiet, porusza si coraz szybciej. Jego energia okre-
lona pierwszym wyraeniem (8.13) zmienia si. W teorii nierelatywistycznej mwimy w
tym kontekcie o siach pozornych, takich jak sia bezwadnoci, sia odrodkowa, czy sia
Coriolisa dziaajcych na czstk w ukadzie nieinercjalnym. W teorii wzgldnoci bardziej
elegancko, a przede wszystkim o wiele wygodniej jest omin pojcie siy i skupi si bezpo-
rednio na energii chociaby dlatego, e do podejrzanie brzmiayby dywagacje na temat
siy dziaajcej na promie wiata. Czy mona zatem znale tak modykacj wyraenia
na energi (8.13), aeby w ukadzie nieinercjalnym Gawa energia swobodnej czstki bya
zachowana? Owszem, mona, a oto pierwszy moliwy sposb (kolejne, oglniejsze wkrtce).
9.10. ENERGIA SWOBODNEJ CZSTKI 133
Powrmy do rwnania (9.33), czcego pooenie w ukadzie nieinercjalnym swobod-
nie poruszajcej si czstki z jej prdkoci lokaln. Proste przeksztacenie tego wzoru
prowadzi do:
1
v
2
c
2
=
g x
c
2
, (9.35)
Oznacza to, e iloraz prawej i lewej strony rwnania jest sta ruchu swobodnego. Rze-
czywicie, moemy wprowadzi tajemnicz wielko

E charakteryzujc ruch swobodny
czstki o masie m w ukadzie nieinercjalnym zgodnie ze wzorem:
E =
mg x
1 v
2
/c
2
, (9.36)
ktra bdzie sta wynoszc mc
2
. Czy tak zdeniowan wielko moemy nazwa energi i
dlaczego? Aeby odpowiedzie na to pytanie przypomnijmy, czym bya energia dla obserwa-
tora inercjalnego. Bya ona proporcjonalna do pochodnej zerowej skadowej czteropooenia
(czyli czasu) po interwale czasoprzestrzennym wzdu toru. Wiemy za, e zerowa skadowa
czteropooenia spoczywajcej czstki wyznaczona jest w ukadzie przyspieszonym rwna-
niem (9.30), a interwa w tym ukadzie ma posta (9.29), zatem ze wspzmienniczoci
wyraenia na energi wynika:
E = mc
2
cdt
ds
=
mc
2
1 v
2
/c
2
g
2
x
2
c
4
d
0
d
=
mg x
1 v
2
/c
2
, (9.37)
gdzie w pierwszej rwnoci skorzystalimy ze zwizku (9.31), a w ostatniej z (9.28).
W kolejnym rozdziale przedyskutujemy w bardziej intuicyjny sposb, dlaczego akurat
wyraenie (9.36) musi by stae w trakcie ruchu swobodnego. Teraz natomiast zwrmy
tylko uwag, e prdkoci, ktra w dogodny sposb parametryzuje energi jest prdko
lokalna, a nie wsprzdnociowa. Ponadto energia zaley od pooenia czstki, co nie po-
winno nas dziwi. W kocu w przypadku nierelatywistycznym mamy w podobnej sytuacji
do czynienia z energi potencjaln, ktra rwnie ma w sobie zaleno od pooenia.
Nie da si ju ukry, e rozwaana przez nas rzeczywisto widziana oczami obserwatora
nieinercjalnego coraz bardziej kojarzy si z rzeczywistoci obserwatora inercjalnego znaj-
dujcego si w zasigu pewnej zewntrznej siy potencjalnej. Penetracj intelektualn tego
tematu pogbimy w kolejnym rozdziale. Tymczasem dla ochonicia uporzdkujmy kilka
dyskutowanych wczeniej zagadnie.
9.11 Znaczenie wielkoci lokalnych
Skrcenie poruszajcego si obiektu w kierunku ruchu dane rwnaniem (9.34) parametry-
zowane jest czasem odlegego zegara Gawa. Dla obiektw o skoczonych rozmiarach nie
moemy postpi inaczej, gdy kady ich element porusza si z inn prdkoci i mija inny
lokalny zegar. Jednake dla cia o innitezymalnych dugociach dL moemy przyj, e w
caoci znajduj si one w pooeniu x i poruszaj z lokaln prdkoci v. Czy nie lepiej
byoby zatem uy wielkoci lokalnych do opisu skrcenia Lorentza i dylatacji czasu?
Rozpocznijmy od argumentacji heurystycznej. Swobodnie poruszajcy si obiekt mi-
jajcy zegar umieszczony w przyspieszajcej rakiecie stwierdza, e zegar ten jest krtszy
i chodzi wolniej ni gdyby spoczywa. Dokadnie ten sam wniosek wycignie obserwator
nieinercjalny siedzcy na mijanym przez ciao zegarze, ktrego utosamiamy z obserwato-
rem inercjalnym chwilowo wspporuszajcym si. Wedug tego obserwatora to swobodnie
poruszajce si ciao bdzie krtsze o czynnik lorentzowski, a poruszajcy si z nim zegar
bdzie chodzi wolniej. Prdko z jak rozwaane ciaa si mijaj to lokalna prdko v.
Oczekujemy zatem, e jeli swobodnie poruszajcy si obiekt ma dugo dL, to w ukadzie
nieinercjalnym dugo ta wyniesie
d
L =
1
v
2
c
2
dL, (9.38)
natomiast upyw czasu na poruszajcym si swobodnie zegarze dt z punktu widzenia poru-
szajcego si z przyspieszeniem zegara odmierzajcego lokalny czas d dany bdzie relacj
d =
dt
1 v
2
/c
2
. (9.39)
Moemy si atwo przekona, e nasze wnioski s jak najbardziej poprawne. By wypro-
wadzi pierwszy wzr naley wstawi rwnanie toru spadajcego punktu (9.31) do wzoru
na skrcenie Lorentza (9.34) i skorzysta ze zwizku pomidzy pooeniem a prdkoci
lokaln (9.35). Natomiast drugi wzr moemy dosta biorc rniczk wyraenia (9.30)
i wstawiajc do niej (9.31) oraz (9.35). Jeli jednak dobrze rozumiemy konstrukcj my-
low na ktrej zbudowalimy struktur ukadu jednostajnie przyspieszonego, to adne
podstawienia nie powinny nam by potrzebne i dwa powysze wzory powinny by dla
9.12. PARADOKS BLINIT OKIEM PAWA 135
nas oczywiste. Wyrobienie sobie dobrych intuicji dotyczcych ukadu jednostajnie przy-
spieszonego okae si w przyszoci nieocenione, gdy przejdziemy do rozwaania zupenie
dowolnych ukadw nieinercjalnych. Warto zatem powici chwil na dobre zrozumienie
przedstawionej powyej argumentacji.
Nasze wyniki pokazuj dobitnie, e to czas na lokalnym zegarze i w konsekwencji
prdko lokalna v s wielkociami majcymi istotne znaczenie w opisie ruchu w ukadzie
nieinercjalnym. Tylko bowiem one, a nie odlegy zegar Gawa wskazujcy czas
0
, opisuj
rzeczywist charakterystyk czasoprzestrzeni lokalnie, w pobliu obserwowanego ciaa i to
one powinny stanowi istotn zycznie parametryzacj ruchu.
9.12 Paradoks blinit okiem Pawa
Wypracowalimy sobie przybornik pojciowy, ktry pozwoli nam powrci do paradoksu
blinit omwionego w rozdziale 2.7 i zrozumie go nieco gbiej. Wybierzemy sobie kon-
kretny tor, po ktrym porusza si rakieta Pawa i zbadamy szczegowo sytuacj zarwno
z punktu widzenia Gawa znajdujcego si w inercjalnym ukadzie stacji kosmicznej, jak i
Pawa podrujcego rakiet. Najatwiej bdzie nam rozway tor rakiety, ktra przez cay
czas porusza si ruchem jednostajnie przyspieszonym (9.13). Przyjmijmy, e w momencie,
gdy bracia si rozdzielili synchronizujc swoje zegary, rakieta Pawa wystartowaa z nieze-
row prdkoci, ktr jednostajnie zmniejszaa, by w kulminacyjnym punkcie zawrci i
odtd zblia si do Gawa ze wzrastajc jednostajnie prdkoci, jak pokazuje to rysunek
9.7.
Rozpocznijmy od przeledzenia, jak upywa czas wasny w rakiecie Pawa z punktu
widzenia Gawa pozostajcego w spoczywajcej stacji kosmicznej. Sprawa jest banalna
wystarczy podstawi wzr (9.12) do rwnania (2.11) i gotowe. Ju zreszt raz to zrobi-
limy otrzymujc wyraenie (9.20), w ktrym musimy ju tylko wyzerowa oba zegary
w momencie, gdy bliniacy si rozdzielali oraz wybra konkretn warto przyspieszenia
Pawa i pooenia Gawa. Wykres zalenoci czasu wasnego upywajcego w rakiecie od
czasu Gawa pomidzy startem i powrotem zaznaczylimy lini przerywan na rysunku
9.8a). Dla porwnania umiecilimy na nim rwnie rwnomierny upyw czasu na zegarze
Gawa zaznaczony lini cig. Tym razem bez niespodzianek, powracajcy bliniak jest
rzeczywicie modszy.
Przeledmy teraz przebieg wydarze z punktu widzenia Pawa wyekspediowanego ra-
Rysunek 9.7: Linie wiata Gawa (prosta), i Pawa (hiperbola)
Rysunek 9.8: Upyw czasu pomidzy dwoma spotkaniami Gawa znajdujcego si w ukadzie inercjalnym
(linia ciga) i Pawa poruszajcego si z jednostajnym przyspieszeniem (linia przerywana) z punktu widzenia
a) Gawa, b) Pawa, ktry uywa czasu wsprzdnociowego. Na wykresach uyto jednostek bezwymiarowych,
przy czym obydwie linie proste obrazuj rwnomierny upyw czasu w swoich ukadach odniesienia.
kiet w kosmos. W tym celu najlepiej posuy si transformacj Rindlera, a konkret-
nie pierwszym wzorem (9.25). Ponownie musimy zadba o to, eby w chwili rozdzielenia
obydwa zegary wskazyway godzin zero. Po wykonaniu elementarnych przeksztace
otrzymujemy wykres przedstawiajcy upyw czasu na obu zegarach z punktu widzenia
nieinercjalnego ukadu rakiety rysunek 9.8b). Jak wida, Pawe pocztkowo obserwuje
dylatacj czasu brata, jednak wraz z rozwojem sytuacji efekt nieinercjalnoci jego ukadu
daje coraz mocniej o sobie zna. W wyniku tego, spoczywajcy na stacji kosmicznej Gawe
przegania swym wiekiem podrujcego brata i t niechlubn przewag zachowuje ju do
samego koca mimo, e w ostatniej fazie ruchu tempo starzenia Gawa ponownie wchodzi
w faz do mocnej dylatacji. Porwnujc ze sob wykresy 9.8a) i 9.8b) widzimy, e w obu
ukadach odniesienia, w chwili ponownego spotkania nie dojdzie do adnej sprzecznoci.
Obydwaj obserwatorzy potwierdz poprawno wskaza mijajcych si ponownie zegarw.
Na koniec zauwamy, e ciekawa sytuacja mogaby mie miejsce, gdyby zawracajcy
Pawe w poowie drogi zmieni zdanie i postanowi ponownie zacz oddala si od Gawa.
Dla odpowiednio duego przyspieszenia mogoby doj do sytuacji, e w fazie przyspiesza-
nia Gawe stawaby si wedug Pawa coraz modszy. Sytuacja taka pojawiaby si, gdyby
Gawe na jaki czas znalaz si za wytworzonym w wyniku przyspieszania horyzontem
zdarze Pawa.
Pytania
Czym jest relatywistyczny ruch jednostajnie przyspieszony?
Jak w ukadzie spoczywajcym musi zmienia si w czasie sia dziaajca na czstk,
aeby czstk t wprawi w ruch jednostajnie przyspieszony? A w ukadzie zwizanym
z czstk?
Czy prawd jest, e obiekt startujcy z pewnego punktu i poruszajcy si relaty-
wistycznym ruchem jednostajnie przyspieszonym moe by dogoniony przez wiato
opuszczajce ten punkt w dowolnej, pniejszej chwili?
W jaki sposb upuci w rakiecie rne punkty sztywnego ciaa, aeby zaczo si
ono porusza ruchem swobodnym bez indukowania napi wewntrznych?
Obserwator znajdujcy si w przyspieszajcej rakiecie wysya promie wiata w kie-
runku horyzontu zdarze. Czy wedug tego obserwatora wiato kiedykolwiek prze-
kroczy horyzont, czy zatrzyma si nad nim?
Jaka jest rnica pomidzy prdkoci wsprzdnociow, a prdkoci lokaln? Dla-
czego w denicji energii zdecydowalimy si uy prdkoci lokalnej?
Czy prdko wsprzdnociowa moe by wiksza od prdkoci wiata? Jeli nie,
podaj dowd, jeli tak, podaj przykad.
W nieinercjalnym ukadzie rakiety adna chwila czasu nie jest wyrniona, ale punkty
na rnych wysokociach rakiety rni si od siebie na przykad panujcym w nich
przecieniem. Co wprowadza t asymetri?
Zadania
Wyznacz bezporedni zaleno a(v, s) w rwnaniu (9.3) i wyka wspzmienniczo
czteroprzyspieszenia.
Oblicz trzeci pochodn czteropooenia po czasie wasnym i sklasykuj otrzymany
wynik posugujc si baz (8.23). Od ilu niezalenych parametrw zaley wypro-
wadzony wzr? Jak byoby w przypadku wyszych pochodnych? Znajd bezpored-
ni zaleno wyprowadzonych parametrw od parametrw charakteryzujcych baz
czterowektorw (8.23).
Wyprowad wzr podany w rozdziale 9.9, opisujcy czas, jaki ma Gawe na podjcie
decyzji o odzyskaniu soika z bigosem. Ile ten czas wynosi?
W ktrym punkcie rakiety moe upyn maksymalny czas wasny od momentu wy-
puszczenia przez Gawa soika, dla ktrego moliwe jest jeszcze podjcie skutecznej
prby odzyskania go?
Wyprowad nierelatywistyczny wzr na energi czstki o masie m w nieinercjalnym
ukadzie odniesienia poruszajcym si z jednostajnym przyspieszeniem a.
Obserwator znajdujcy si w przyspieszanej rakiecie wysya sygna wietlny w kie-
runku lustra znajdujcego si nieruchomo na czubku rakiety. Po upywie czasu
0
odbite wiato powraca do obserwatora. Na jakiej wysokoci x znajduje si lu-
stro? Czy otrzymujemy standardowy wzr x =
ce
0
2
? Co mona na tej podstawie
powiedzie na temat wsprzdnociowej i lokalnej prdkoci wiata w ukadzie nie-
inercjalnym?
Obserwator znajdujcy si w przyspieszanej rakiecie wysya sygna wietlny w kie-
runku horyzontu zdarze. Oblicz zaleno prdkoci wsprzdnociowej sygnau
od czasu wsprzdnociowego rozwaanego obserwatora i przedstaw j na wykre-
sie. Nastpnie przeprowad analogiczne rachunki dla prdkoci lokalnej zalenej od
odlegoci od horyzontu.
Dla sygnau wiata z poprzedniego zadania wyznacz zaleno czstoci wiata od
czasu wsprzdnociowego przyjmujc, e obserwator nieinercjalny dysponuje r-
dem wiata o czstoci
0
.
Wyznacz ksztat stoka przyszoci dowolnego zdarzenia widzianego w ukadzie jed-
nostajnie przyspieszonym.
Podaj rwnania relatywistycznego rzutu ukonego w nieinercjalnym ukadzie przy-
spieszajcej rakiety.
Rozdzia 10
Zakrzywiona czasoprzestrze
Przekonalimy si, e zagadnienie nieinercjalnego ukadu jednostajnie przyspieszonego jest
o wiele bogatsze, ni w wersji nierelatywistycznej. To ju nie tylko pojawiajce si siy
pozorne, ale rwnie horyzont zdarze i zmienny upyw czasu na rnych wysokociach.
A jak sprawy si maj w innych nieinercjalnych ukadach czy pojawia si moe jaki
przestrzenny odpowiednik zmiennego upywu czasu? Jakie s oglne wasnoci pozornej
siy pojawiajcej si w nieinercjalnych ukadach odniesienia? W tym rozdziale jeszcze kilka
rzeczy nas z pewnoci zaskoczy, a zwieczeniem wysikw bdzie czarna dziura na deser.
10.1 Metryka zakrzywionej czasoprzestrzeni
Rozwamy dwa ukady odniesienia spoczywajcy K oraz K
obracajcy si ze sta
prdkoci ktow wok osi z
, przy czym osie z i z
pokrywaj si
. Obserwator inercjalny
K badajc okrg, ktrego o symetrii pokrywa si z osi z stwierdzi, e stosunek dugoci
obwodu do rednicy wynosi dokadnie . W tym celu moe on dokona pomiaru ukadajc
wzdu obwodu n sztywnych prtw, o dugoci duo mniejszej ni rednica okrgu.
Zastanwmy si, co w tej sprawie ma do powiedzenia obserwator nieinercjalny K
.
Jeli on rwnie uoy wzdu okrgu n
sztywnych prtw, identycznych z poprzednimi,

to n
> n, gdy kady prt doznaje skrcenia Lorentza w kierunku chwilowego ruchu.
Efekt ten nie wystpuje natomiast w trakcie pomiarw rednicy. Oznacza to, e obserwator
nieinercjalny K
uzna na podstawie wykonanych przez siebie pomiarw, e stosunek obwodu
W niniejszym rozdziale wszystkie wielkoci opisywane bd w nieinercjalnych bd krzywoliniowych

ukadach odniesienia, jednak dla uproszczenia notacji nie bdziemy tego ju podkrela symbolem tyldy.
141
142 ROZDZIA 10. ZAKRZYWIONA CZASOPRZESTRZE
okrgu do jego rednicy jest wikszy ni . To za musi oznacza, e przestrze w jego
ukadzie odniesienia nie jest przestrzeni euklidesow. Zatem do wyznaczenia odlegoci
pomidzy dwoma punktami musi on uy pewnej nietrywialnej metryki przestrzennej.
Rwnie zegar umieszczony nieruchomo w ukadzie K
na obwodzie okrgu musi cho-

dzi wolniej, ni zegar umieszczony w pocztku ukadu wsprzdnych. Podobne zjawisko
odkrylimy ju w ukadzie jednostajnie przyspieszonym. W sytuacji, gdy zarwno upyw
czasu, jak i odlegoci w przestrzeni rni si od ich odpowiednikw w ukadach iner-
cjalnych mwimy o zakrzywionej czasoprzestrzeni. Do ilociowego opisu tego zakrzywienia
suy pojcie metryki czasoprzestrzeni, bdcej bezporednim uoglnieniem pojcia zna-
nego z topologii. Otarlimy si ju o nie, jednak wwczas nie powicilimy mu dostatecznej
uwagi. Jak wiemy, miar odlegoci pomidzy zdarzeniami w czasoprzestrzeni jest interwa.
W ukadach inercjalnych ma on niezmienn, eleganck form, jednake dla obserwatorw
nieinercjalnych wyraenie okrelajce interwa moe si nieco skomplikowa, co unaocznio
nam wyraenie (9.27). W oglnoci interwa czasoprzestrzenny w nieinercjalnym ukadzie,
ktrego zegary i osie poruszaj si w dowolnie skomplikowany sposb wijc si rozmaicie,
moe przyj posta:
ds
2
= g
dx
dx
, (10.1)
gdzie dx
jest -t skadow rniczki czteropooenia r
, a g
jest metryk czasoprze-

strzeni charakteryzujc ukad nieinercjalny. Staje si dla nas oczywiste, e metryka g
musi si w oglnoci rni od metryki Minkowskiego
(8.3) charakteryzujcej ukady

inercjalne. Na przykad metryka rindlerowskiego obserwatora jednostajnie przyspieszonego
wzdu osi x ma posta (9.27):
g
a
2
0
x
2
/c
4
0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 1
. (10.2)
A jak bardzo skomplikowana moe by metryka w oglnoci? Zastanwmy si metryka to
16 elementw macierzy 4 4, jednak macierz ta powinna by symetryczna g
= g
, za-
tem zostaje 10 elementw. Ponadto, czasoprzestrze moemy opisywa rnymi ukadami
10.1. METRYKA ZAKRZYWIONEJ CZASOPRZESTRZENI 143
wsprzdnych. Trjwymiarowa przestrze moe by opisana w ukadzie kartezjaskim,
sferycznym, walcowym i nieskoczenie wielu innych. Mamy zatem moliwo przeksztace-
nia metryki czasoprzestrzeni czterowymiarow transformacj, ktra pozwala wyeliminowa
cztery dodatkowe stopnie swobody macierzy. Reasumujc metryka jest jednoznacznie
okrelona z dokadnoci do czterowymiarowej transformacji poprzez podanie 6 funkcji,
ktre w oglnoci mog zalee od wsprzdnych opisujcych zdarzenia w czasoprzestrzeni
x
.
Zbadajmy teraz dokadniej, w jaki sposb metryka ukadu nieinercjalnego opisuje rela-
cje czasowe i przestrzenne pomidzy rnymi zdarzeniami obserwowanymi w tym ukadzie.
Oznaczmy wsprzdne stosowane przez pewnego obserwatora jako (x
0
, x
1
, x
2
, x
3
), przy
czym naley je rozumie nie jako rzeczywisty czas i przestrze w ukadzie nieinercjal-
nym, lecz jako dowoln numeracj zdarze w czasoprzestrzeni
. Zacznijmy od sprawdze-
nia, jak biegnie prawdziwy czas na zegarze w pewnym punkcie czasoprzestrzeni opisywa-
nej metryk g
. Przyjmujemy, e w rozwaanym ukadzie zegar jest nieruchomy, zatem

dx
1
= dx
2
= dx
3
= 0. Wwczas interwa pomidzy zdarzeniami proporcjonalny jest do
czasu wasnego, ktry pomidzy tymi zdarzeniami upyn, czyli:
=
1
c

g
00
dx
0
. (10.3)
Jak wida, powysze wyraenie ma sens, jeli g
00
> 0. Warunek ten musi by speniony, o
ile yczymy sobie, by na kadym zegarze upyw czasu by zawsze dodatni.
Zbadajmy teraz jakie s rzeczywiste, lokalne odlegoci przestrzenne pomidzy zdarze-
niami w nieinercjalnym ukadzie odniesienia. Dla uproszczenia, ograniczymy si wycznie
do metryki, ktrej elementy g
01
= g
02
= g
03
= 0. Wwczas zarwno wyraenie okrelajce
interwa, jak i caa niezbdna analiza istotnie si upraszczaj i dwa jednoczesne zdarzenia
oddzielone s odlegoci dl dan jako:
dl
2
= g
ij
dx
i
dx
j
, (10.4)
gdzie rzymskie indeksy i, j, w odrnieniu od greckich , przebiegaj zbir liczb 1, 2, 3.
Uzyskane wyniki pozwalaj nam nabra nieco wyczucia co do interpretacji elementu me-
Mamy tu pen analogi z krzywoliniowymi ukadami w trjwymiarowej przestrzeni. Dla przykadu,

w ukadzie sferycznym kt nie okrela przecie rzeczywistej odlegoci od czegokolwiek, suy on jedynie
do wygodnego numerowania punktw przestrzeni.
tryki g
00
oraz czci przestrzennej g
ij
, jako wielkoci okrelajcych upyw lokalnego czasu
wasnego i lokalnej, rzeczywistej odlegoci. Warto byoby zrozumie rol elementw g
0i
,
ktre zoliwie utrudniaj analiz odlegoci przestrzennej pomidzy zdarzeniami. Okazuje
si, e nieznikajce wyrazy g
0i
prowadz do wikszych komplikacji ni nam si moe wy-
dawa, wic dla uproszczenia bdziemy rozwaa jedynie takie ukady wsprzdnych, dla
ktrych g
0i
= 0. Na szczcie poprzez zwyk zamian zmiennych mona zawsze wyzero-
wa elementy g
0i
, zatem przez wprowadzenie odpowiedniej numeracji zdarze czasoprze-
strzeni mona doprowadzi metryk do kultury.
10.2 Ruch swobodny w krzywej czasoprzestrzeni
Ruch swobodny w ukadzie inercjalnym wydaje si banalny. Obiekty poruszaj si bowiem
zawsze po torach prostoliniowych. W ukadach nieinercjalnych tak oczywicie nie jest i
chcielibymy pozna metod, ktra pozwoliaby wyznacza ruch swobodnego ciaa w do-
wolnym ukadzie odniesienia. Wyobramy sobie zatem ca przestrze wypenion spoczy-
wajcymi, zsynchronizowanymi zegarami oraz nieruchome osie kartezjaskich wsprzd-
nych przestrzennych, ktre wsplnie zadaj ukad inercjalny K. Dorzumy do tego drugi
zestaw zegarw poruszajcych si po dowolnie skomplikowanych, ale najlepiej gadkich i
nieprzecinajcych si torach wypeniajcych ca przestrze. Co na ksztat ciliwego, po-
ruszajcego si pynu zegarw, z ktrych kady ma pewne trjwymiarowe pooenie.
Bdzie to ukad nieinercjalny K
. Dodajmy, e zegary w ukadzie nieinercjalnym nie musz

nawet chodzi rwnomiernie. Hulaj dusza, pieka nie ma.
Spjrzmy teraz na trajektori swobodn (czyli tor, ktry z punktu widzenia ukadu
K jest zwyk lini prost) oczami obserwatora nieinercjalnego K
. Dramat. Trajektoria
bdzie wyczynia najdziksze swawole. A jednak kilka sensownych rzeczy na temat ruchu
swobodnego w ukadzie K
powiedzie mona. Zacznijmy od skrcenia Lorentza i dylatacji

czasu. Wyobramy sobie swobodny zegar A nalecy do K, o dugoci spoczynkowej dL,
ktry w pewnej chwili mijany jest przez zegar B nalecy do ukadu nieinercjalnego K
.
Rzecz jasna, zegar B jest wedug A skrcony o czynnik Lorentza zwizany z chwilow
prdkoci B wzgldem A. I vice versa, w ukadzie nieinercjalnym zegara B dugo zegara
A wynosi

1 v
2
/c
2
dL, gdzie v
2
jest kwadratem prawdziwej (lokalnej) prdkoci zegara
A wzgldem zegara B, danej wzorem:
10.2. RUCH SWOBODNY W KRZYWEJ CZASOPRZESTRZENI 145
v
2
=
dl
d
2
= c
2
g
ij
dx
i
dx
j
g
00
(dx
0
)
2
. (10.5)
Uylimy tu wsprzdnych, dla ktrych g
0i
= 0 i skorzystalimy z rwna (10.3) i (10.4). Po
raz kolejny powoujemy si tu na postulat zegara, zgodnie z ktrym lokalna rzeczywisto
w ukadzie K
nie rni si od rzeczywistoci obserwatora inercjalnego K
chwilowo (i
lokalnie) wspporuszajcego si z K
.
Podobnie, upyw czasu dt na zegarze A obserwowany w nieinercjalnym ukadzie K
zegara B trwa bdzie d =

dt
1v
2
/c
2
. I znw, pamita naley o subtelnej denicji prdkoci
lokalnej (10.5) uytej w powyszym wzorze. Natomiast struktura wyrae okrelajcych
skrcenie Lorentza i dylatacj czasu pozostaje dokadnie taka sama, jak w znanych nam
doskonale ukadach inercjalnych.
Czy w krzywoliniowym ukadzie nieinercjalnym istnieje jaka staa ruchu swobodnego,
co co moglibymy nazwa energi czstki swobodnej? Owszem, ale tylko w szczeglnych
okolicznociach wielko ta bdzie zachowana. Rozwamy dwa idealne zegary A i B nale-
ce do nieinercjalnego ukadu K
i umieszczone w nim w pooeniach r

A
i r
B
. Lokalizacja
zegarw jest taka, e jeli wypuci swobodne ciao z pooenia r
A
, to po pewnym czasie
przetnie ono pooenie r
B
. Innymi sowy r
A
i r
B
le na prostej nalecej do K. Upumy
teraz dwa ciaa swobodne bez prdkoci pocztkowej z pooenia r
A
w innitezymalnym
odstpie czasu d
A
wskazywanego przez zegar A, co odpowiada odstpowi wsprzdnej
czasowej dx
0
=
cd
A
g
00
(r
A
)
. Jeli elementy metryki nie zale od wsprzdnej x
0
, czyli me-
tryka jest statyczna, to rzeczywista odlego pomidzy zegarami A i B nie zmienia si,
a czas wsprzdnociowy pynie rwnomiernie. W tak piknych okolicznociach przyrody
odstp czasu wsprzdnociowego pomidzy chwilami, w ktrych zegar B mijany bdzie
przez dwa upuszczone przez nas swobodnie ciaa pozostanie niezmieniony. Aeby sobie
to uzmysowi wyobramy sobie, e jestemy w ukadzie, ktrego metryka jest statyczna.
Oznacza to, e gdy siedzimy na wybranym zegarze, to adna chwila czasu nie jest dla nas
wyrniona. Zatem jeli rzucimy kamieniem w pewien odlegy cel o godzinie dla ktrej
wsprzdna czasowa x
0
wskazuje 12:00 i cel zostanie osignity dla wsprzdnej czasowej
12:17, to jeli rzucimy ponownie drugim kamieniem we wsprzdnej czasowej 12:20, to
o dla jakiej wsprzdnej czasowej cel zostanie osignity? Oczywicie dla wsprzdnej
wynoszcej 12:37. adna wsprzdna czasowa nie jest bowiem wyrniona. Zatem odstp
rzeczywistego czasu na zegarze B pomidzy chwilami, gdy mija go bd spadajce ciaa
wyniesie d
B
=
g
00
(r
B
)
g
00
(r
A
)
d
A
.
Przeanalizujmy teraz t sam sytuacj z punktu widzenia ukadu inercjalnego K. Po-
ruszajce si swobodnie ciaa opuszczaj zegar A wspporuszajc si z nim chwilowo,
natomiast zegar B mija je z pewn prdkoci wzgldn v. W ukadzie inercjalnym nie-
trywialno zwizku pomidzy czasami d
A
i d
B
jest konsekwencj dylatacji dla ruchu z
prdkoci v: d
B
=
1 v
2
/c
2
d
A
. Zauwamy jednak, e w ukadzie nieinercjalnym to
zegar B spoczywa, a ciaa poruszaj si wzgldem niego z prdkoci v, ktra odpowiada
jednak identycznemu czynnikowi Lorentza. Porwnujc otrzymane zwizki dostajemy:
g
00
(r
B
)
g
00
(r
A
)
=
1
v
2
c
2
. (10.6)
Gdyby natomiast powtrzy cae rozumowanie przy zaoeniu, e dwa swobodne ciaa
opuciy punkt r
A
z niezerow prdkoci lokaln v
A
, a mijay punkt r
B
z prdkoci
lokaln v
B
, wwczas otrzymany zwizek mona byoby przepisa w postaci:
g
00
(r
A
)
1 v
2
A
/c
2
=
g
00
(r
B
)
1 v
2
B
/c
2
. (10.7)
Wynik ten oznacza, e podczas ruchu swobodnego czstki o masie m obserwowanej przez
nieinercjalnego obserwatora operujcego statyczn metryk jest zachowana nastpujca
wielko:
E =
mc
2
g
00
(r)
1
v
2
c
2
, (10.8)
gdzie r wyznacza pooenie czstki, a v jest jej chwilow prdkoci lokaln. Czynnik mc
2
w liczniku uzupenia otrzymane wyraenie w taki sposb, by dla g
00
= 1 przechodzio ono
w energi czstki swobodnej znan z ukadw inercjalnych. Widzimy zreszt, e w rozwa-
anym wczeniej szczeglnym przypadku ukadu nieinercjalnego przyspieszajcej rakiety
otrzymane wyraenia na energi w ruchu swobodnym (9.36) i (10.8) rwnie si pokrywaj.
Tak zdeniowana energia nie jest natomiast zachowana w dynamicznej, czyli zalenej od
czasu metryce. Z tego samego powodu siy zalene od czasu nie s w oglnoci siami
potencjalnymi.
10.2. RUCH SWOBODNY W KRZYWEJ CZASOPRZESTRZENI 147
W prowadzonych dotd rozwaaniach zakadalimy, e w czasoprzestrzeni istnieje pe-
wien ukad inercjalny, ktry pozwala nam alternatywnie bada ruch. A co by si stao,
gdyby z jakich powodw istnienie takiego ukadu byo niemoliwe? Na przykad w sy-
tuacji, gdyby sama czasoprzestrze bya zakrzywiona i nie daoby si jej wyprostowa
poprzez zwyk zamian zmiennych? Wwczas pozostaoby nam zaoy, e cho nie ma
globalnego ukadu inercjalnego, to zapewne istnieje lokalny ukad inercjalny opisujcy
kady fragment zakrzywionej czasoprzestrzeni z osobna. Rozwaenie takiej ewentualno-
ci w zagadnieniu skrcenia Lorentza, dylatacji czasu, czy staej energii prowadzi lokalnie
do identycznych wnioskw i identycznych wyrae, ktre otrzymalimy wczeniej, poniewa
od samego pocztku zagadnienia te formuowalimy lokalnie, dla innitezymalnie krtkich
odstpw czasu dt i odlegoci dL.
Nasze heurystyczne rozumowanie dotyczce zachowania energii w ruchu swobodnym
moemy na koniec poprze argumentem bardziej zmatematyzowanym, przywdziewajc
biae rkawiczki. Powrmy na moment do ukadu inercjalnego, w ktrym ruch odbywa
si wzdu prostych. Jak szczegln waciwo ma prosta, e wszystkie ciaa wybieraj
j jako tor swojego ruchu? Oczywicie, odcinek prostej czcy dwa punkty wyznacza naj-
krtsz moliw drog pomidzy tymi punktami. Mona by zatem posuy si rachunkiem
wariacyjnym do wyznaczenia trajektorii ruchu swobodnego zakadajc, e lagrangian jest
po prostu odlegoci pomidzy ustalonymi punktami wzdu rozwaanej trajektorii. Ww-
czas zminimalizowany lagrangian okrelaby trajektori rzeczywist. Niestety jednak, taki
lagrangian nie jest relatywistycznie niezmienniczy, czyli jego forma zaley od przyjtego
ukadu odniesienia.
Sprbujmy zatem znale inn charakterystyczn cech ruchu swobodnego w ukadzie
inercjalnym. W tym celu powrmy do paradoksu blinit omwionego w rozdziale 2.7.
Ustalilimy wwczas, e bliniak, ktry podrowa rakiet, zestarza si mniej ni jego
brat, ktry przez cay czas spoczywa. Dowodzi tego rwnanie (2.11). Moemy zatem od-
wrci wniosek: bliniak, ktry spoczywa, czyli w czasoprzestrzeni opisany by trajektori
swobodn, zestarza si bardziej od swojego brata, ktry porusza ruchem innym ni swo-
bodny, niezalenie od tego po jakim torze leciaa rakieta. Ten sam wniosek wycigniemy
porwnujc obydwa czasy z poruszajcego si, inercjalnego ukadu odniesienia. Bliniak
poruszajcy si ruchem swobodnym zawsze zestarzeje si bardziej. Podsuwa to sugesti,
by rozway zagadnienie wariacyjne maksymalnego czasu starzenia, ktre wyznaczyoby
rzeczywisty tor ruchu swobodnego. Tak si zreszt szczliwie skada, e w zagadnieniu
tym lagrangianem byby czas wasny, czyli niezmiennik relatywistyczny.
Zanim zbytnio si ucieszymy, zastanwmy si, czy wolno nam tak samo sformuowa
zagadnienie wariacyjne, gdy czasoprzestrze jest zakrzywiona i nie ma ukadu inercjalnego,
w ktrym rzeczywisty ruch odbywaby si wzdu prostej. Na szczcie ruch swobodny
mona podzieli na wiele bardzo krtkich odcinkw i dla kadego z nich znale taki ukad
inercjalny, w ktrym metryka lokalnie staje si metryk Minkowskiego. Oznacza to, e na
kadym z rozwaanych odcinkw speniona bdzie zasada wariacyjna z czasem wasnym
jako lagrangianem. Natomiast czas wasny na caej drodze jest sum czasw wasnych
na poszczeglnych odcinkach, zatem uoglnienie zasady wariacyjnej jest jak najbardziej
uzasadnione.
Oznacza to, e rzeczywisty ruch opisywany w ukadzie nieinercjalnym odpowiada tra-
jektorii speniajcej nastpujc zasad najmniejszego dziaania:
mc
ds = (minimum), (10.9)
gdzie m jest mas spoczynkow rozwaanego ciaa, a staa na przedzie zostaa dodana
w taki sposb, by nada zyczny sens ewentualnym staym ruchu. Widzimy zatem, e
trajektoria swobodna jest jednoznacznie zadana przez metryk, gdy to ona jednoznacznie
deniuje interwa rwnaniem (10.1).
Rozwamy omwiony wczeniej szczeglny przypadek metryki statycznej, czyli nieza-
lenej od wsprzdnej czasowej x
0
oraz takiej, e g
0i
= 0. Wwczas lagrangian L nie zaley
od czasu, co prowadzi do istnienia caki pierwszej bdcej sta ruchu:
E = x
i
L
x
i
L, (10.10)
gdzie x
i
= c
dx
i
dx
0
, a L = mc
2 ds
dx
0
. Nietrudno sprawdzi, e caka ta prowadzi z powrotem
do wyraenia (10.8), okrelajcego znan nam ju sta ruchu energi czstki swobodnej.
Wyglda na to, e wiemy ju sporo o ruchach swobodnych w krzywej czasoprzestrzeni. Czy
jednak na pewno dobrze je rozumiemy? Przed nami prosty test.
10.3 Paradoks lewitujcego kamienia
Rozwamy pask czasoprzestrze Minkowskiego, ale opiszmy j krzywoliniowym ukadem
wsprzdnych z zegarami umieszczonymi w kadym punkcie przestrzeni i dobranymi w
10.4. ZASADA RWNOWANOCI 149
taki sposb, e im wyej umieszczony jest zegar, tym szybciej krc si jego wskazwki
ze wzgldu na odpowiednio zmodykowany mechanizm. Niech upyw czasu na zegarach
bdzie dokadnie taki, jak przewiduje to metryka (10.2). Jeli posta metryki jednoznacznie
wyznacza ruch swobodny, to dlaczego kamie umieszczony na pewnej wysokoci nie zaczyna
w rozwaanym ukadzie spada? Przecie kamie spadaby w jednostajnie przyspieszonej
rakiecie, ktrej ukad opisany jest t sam metryk?
Rozwizanie jest zaskakujce: w rozwaanym ukadzie kamie bdzie rwnie spada
w dokadnie taki sam sposb, w jaki spadaby w rakiecie! Jak to moliwe? Aeby odtwo-
rzy metryk (10.2) nie wystarczy odpowiednio dobra zegarw na rnych wysokociach.
Trzeba ponadto przenumerowa wsprzdne przestrzenne wszystkich zdarze w taki
sposb, by nowe, krzywoliniowe zmienne wizay si z porzdnymi kartezjaskimi zmien-
nymi transformacj Rindlera (9.25). Oznacza to, e prosta linia wiata kamienia, ktry w
kartezjaskich zmiennych nazwalibymy spoczywajcym, przecina kolejne zdarzenia, kt-
rych wsprzdna przestrzenna jest coraz mniejsza. Zatem odlego kamienia bdzie si
zmniejsza wraz z upywem czasu.
Przykad ten powinien nauczy nas, e niezalenie od tego, czy istniej zyczne po-
wody do takiego, a nie innego sposobu numerowania zdarze w czasoprzestrzeni, czy te
przechodzc do nowych krzywoliniowych zmiennych kierujemy si uask fantazj opis
ruchu jest za kadym razem taki sam. Jest to zreszt pikna subtelno koncepcji Einsteina
by opisa ruch w sposb niezaleny od przyjtego ukadu wsprzdnych. Niezalenie czy
ukad jest inercjalny, czy te nie i czy zmienne s kartezjaskie, czy te krzywoliniowe. W
szczeglnej teorii wzgldnoci do opisu ruchu dobre byy jedynie inercjalne ukady od-
niesienia, natomiast w oglnej teorii wzgldnoci, o ktr zaczlimy si ju ociera, aden
ukad wsprzdnych nie jest wyrniony.
10.4 Zasada rwnowanoci
Dawno ju przekroczylimy granice stosowalnoci szczeglnej teorii wzgldnoci, ktra z
zaoenia opisuje czasoprzestrze ukadw inercjalnych, pozbawionych wpywu pola grawi-
tacyjnego. Uoglnienie jednak byo tak naturalne, e trudno si byo powstrzyma. Badajc
ruch ze zmienn prdkoci stwierdzilimy, e moe on by opisany poprzez rozwaenie nie-
skoczonej rodziny ukadw inercjalnych chwilowo wspporuszajcych si. Jest to, rzecz
jasna, konsekwencj zaoenia, e sama obecno przyspieszenia nie zaburza biegu czasu,
czyli niezwykle wanego postulatu zegara. Zreszt i bez dodatkowych modykacji otrzy-
mane wnioski okazay si zaskakujce: zmienny upyw czasu, nieeuklidesowa przestrze, a
nawet zadziwiajce zjawisko horyzontu zdarze. Wszystko to wywnioskowalimy z elemen-
tarza szczeglnej teorii wzgldnoci.
Wiele wnioskw otrzymanych poprzez analiz rzeczywistoci widzianej oczami obserwa-
tora przyspieszonego, a take dowolnego innego obserwatora nieinercjalnego przypominao
konsekwencje dziaania pewnej pozornej siy, dla ktrej udao nam si nawet wyznaczy ca-
kowit energi (10.8). Okazao si, e z przyczyn fundamentalnych owa tajemnicza sia nie
moe by staa, lecz musi zmienia si wraz z pooeniem w okrelony sposb (czyli inaczej,
ni na przykad sia elektryczna, ktra moe by staa). Ze wzgldu na to, e owa pozorna
sia bya konsekwencj okrelonego ruchu obserwatora i niczego wicej, moglibymy wic
nazwa j si geometryczn. Rne jej wasnoci bada Einstein, ktry ostatecznie sfor-
muowa gbok hipotez, do ktrej wspina si zreszt wiele lat, znan pod nazw zasady
rwnowanoci. Zgodnie z ni istnieje w przyrodzie prawdziwa sia, ktrej wasnoci s
nieodrnialne od wasnoci teje siy geometrycznej zwizanej z przejciem do ukadu
nieinercjalnego. Si t jest sia grawitacji. Co prawda, najczciej nie da si rwnowanie
opisa wpywu pola grawitacyjnego w caej czasoprzestrzeni jednym ukadem nieinercjal-
nym zastpujcym grawitacj, jednak otoczenie kadego punktu czasoprzestrzeni z osobna
moe by w ten sposb opisane. Zatem zasada rwnowanoci ma charakter lokalny. Zasad
t mona rwnie sformuowa inaczej: w otoczeniu kadego zdarzenia w czasoprzestrzeni
bdcego w zasigu si grawitacji istnieje (swobodnie spadajcy) ukad odniesienia, w kt-
rym rzeczywisto lokalnie jest dokadnie taka, jak gdyby pola grawitacyjnego nie byo, a
rozwaany ukad by inercjalny. Istnieje zreszt wiele alternatywnych sformuowa zasady
rwnowanoci.
10.5 Maksymalna sia raenia zgniego jajka
Przed nami kolejny test. Tym razem sprawdzimy, jak dobrze rozumiemy zasady ruchu
w zakrzywionej czasoprzestrzeni. Kura, jak wiadomo, jest urzdzeniem stworzonym przez
jajo i sucym do produkcji innych jaj. Przypumy, e chcielibymy rzuci w kogo wieo
wyprodukowanym jajem. Kura, ktr dysponujemy, staje si rdem jajka w pewnej chwili
i miejscu zdarzenie A, a nasz cel znajduje si w innej chwili i miejscu zdarzenie B.
Jednak otrzyma cios wieym jajkiem, to adna ujma, o wiele gorzej oberwa jajkiem
10.6. CZARNA DZIURA 151
starym i zepsutym. Co zatem zrobi, eby jajko w czasie lotu zepsuo si tak bardzo, jak to
moliwe? Moemy na przykad wyposay jajko w niewielki silnik rakietowy, przy pomocy
ktrego bdziemy mogli pokierowa ruchem jajka pomidzy zdarzeniami A i B w taki
sposb, aeby jajko zestarzao si najbardziej. Jednak jak wyznaczy optymalny tor ruchu?
Odpowied wydaje si trudna, bo caa historia dzieje si na Ziemi i przy wyznaczaniu
trajektorii speniajcej nasz warunek trzeba wzi pod uwag wpyw pola grawitacyjnego.
Jak zatem pokierowa rakiet uzbrojon w gron i z upywem czasu coraz groniejsz
bro biologiczn?
Z jednej strony chcemy, eby jajko nie poruszao si zbyt szybko, bo wwczas dylatacja
czasu opniaby starzenie. Najlepiej wic, eby jajo poruszao si po moliwie krtkiej
drodze czcej A i B, a taki ruch powinien odbywa si tu przy powierzchni Ziemi. Z
drugiej strony im wyej podruje jajko, tym szybszy upyw czasu w polu grawitacyjnym
wiemy to z analizy przyspieszajcej windy. Trzeba wic szuka kompromisu. Wydawa by
si mogo, e zadanie jest szalenie skomplikowane i wymaga szczegowej analizy. Okazuje
si jednak, e jest wprost przeciwnie problem jest banalny! Jak zatem naley sterowa
ruchem jajka? Ot nie naley w ogle nim sterowa, wystarczy nada jaju w chwili po-
cztkowej odpowiedni prdko, a nastpnie wyczy silniki!
Aby si przekona, e jest to strategia gwarantujca sukces, wystarczy zrozumie sens
zasady rzdzcej ruchem swobodnym (10.9). Zgodnie z ni, spord wszystkich moliwych
trajektorii, trajektoria swobodna charakteryzuje si wanie tym, e wzdu niej upyw
czasu (czyli czas wasny) jest maksymalny. Innymi sowy pole grawitacyjne samo wie, jak
pokierowa jajkiem, aby zmaksymalizowa si raenia. Wynik ten stawia w do niezrcz-
nej sytuacji Einsteina, ktry zwyk mawia, e Natura jest wyranowana, ale nie zoliwa.
10.6 Czarna dziura
Nasze dotychczasowe rozwaania skupiay si na badaniu waciwoci czasoprzestrzeni z
zadan metryk. Udao nam si wyznaczy j w szczeglnym przypadku ukadu jednostaj-
nie przyspieszonego, wiemy te, jak postpowa, by wyznaczy metryk w dowolnym innym
ukadzie krzywoliniowym. Wci jednak nie znamy oglnej metody wyznaczania metryki,
kiedy czasoprzestrze jest w zasigu siy grawitacji. Jest to zagadnienie szalenie ciekawe, a
jego rozwizanie prowadzi do synnych rwna Einsteina na metryk pola grawitacyjnego.
Niestety, omwienie tego zagadnienia w penej oglnoci przekroczyoby ramy niniejszego
Rysunek 10.1: Ksztat jednej z n identycznych klatek.
wykadu. Na otarcie ez chcielibymy jednak przedstawi pewn trickow metod pocho-
dzc od Andrzeja Szymachy, pozwalajc odgadn posta metryki czasoprzestrzeni w
jednym szczeglnym, lecz z zycznego punktu widzenia, niezwykle wanym przypadku.
Kto jeszcze nie domyla si jaki to przypadek, niech ponownie przeczyta tytu niniejszego
rozdziau.
Jak wiadomo, Ziemia to kula u nogi. Trzyma nas przy niej wytwarzane przez t kul
pole grawitacyjne. Tote i metryka odpowiadajca takiemu polu powinna by sferycznie
symetryczna, a jej elementy niezalene od wsprzdnej czasowej. Wyznaczmy zatem me-
tryk czasoprzestrzeni zaburzanej przez pewn statyczn, sferycznie symetryczn mas M.
Wygodnie nam bdzie wprowadzi ukad sferyczny, w ktrym metryka przybiera ogln
posta:
ds
2
= g
00
(r)c
2
dt
2
+ g
rr
(r)dr
2
r
2
d
2
+ sin
2
d
2
, (10.11)
przy czym w granicy r czasoprzestrze staje si euklidesowa i funkcje metryczne
g
00
() = 1 i g
rr
() = 1. Wsprzdna r zostaa zdeniowana w taki sposb, by rwna
bya obwodowi odpowiadajcego jej okrgu (o rodku w pocztku ukadu), podzielonemu
przez 2 (lub rwnowanie, by jej kwadrat rwny by polu powierzchni sfery podzielonemu
przez 4). Zatem dr nie okrela rzeczywistej odlegoci od centrum. Lokaln skadow
radialn odlegoci okrela element

g
rr
(r)dr. W dalszym wyprowadzeniu interesowa
nas bdzie metryka na zewntrz znieksztacajcej j masy.
Aeby powiedzie co o elementach takiej metryki przeledmy nastpujcy ekspery-
ment mylowy. Rozwamy ukad inercjalny bez pola grawitacyjnego, w ktrym znajduje
si n jednakowych klatek o ksztacie zblionym do trapezu, ktrego grna krawd jest wy-
cinkiem okrgu o promieniu r i dugoci
2r
n
, a dolna wycinkiem okrgu okrgu o promieniu
r dr i dugoci
2(rdr)
n
, za boczne, symetryczne krawdzie s odcinkami o dugoci dr,
jak na rysunku 10.1. Rozmiemy n klatek rwnomiernie na obwodzie okrgu o promieniu
duo wikszym ni r w taki sposb, eby rodki grnych i dolnych krawdzi leay na tym
samym promieniu tego okrgu. Nastpnie nadajmy kadej z klatek, jednoczenie w rozwa-
anym ukadzie, bardzo niewielk prdko skierowan radialnie do rodka okrgu. Niech
prdkoci te bd tak mae, e mona zaniedba skrcenie Lorentza. Po odpowiednio du-
gim czasie, gdy wszystkie klatki zderz si (co nastpi jednoczenie), zapeni one szczelnie
piercie o promieniu r i gruboci dr. Ponadto, w inercjalnym ukadzie obserwatora znaj-
dujcego si wewntrz jednej z klatek, w momencie zderzenia obie boczne cianki zetkn
si jednoczenie i w caoci z bocznymi ciankami ssiednich klatek.
Przypumy teraz, e identyczny eksperyment z uyciem n klatek wykonamy w polu
centralnym opisanym metryk (10.11) rozmieszczajc klatki rwnomiernie na okrgu o
rodku w punkcie r = 0 i nieskoczonym promieniu i nadajc im ponownie zaniedbywalnie
ma prdko w kierunku rodka okrgu. Na mocy zasady rwnowanoci dalszy przebieg
wydarze z punktu widzenia obserwatora znajdujcego si wewntrz klatki powinien by
nieodrnialny od poprzedniego eksperymentu, w ktrym pole grawitacyjne nie wystpo-
wao. Zatem ponownie boczne krawdzie klatki o wysokoci dr spotkaj si jednoczenie z
krawdziami ssiednich klatek. Zwrmy jednak uwag, e do zderzenia dojdzie w skoczo-
nej odlegoci r od rodka centralnej masy, gdzie przestrze jest zakrzywiona i prawdziwa
grubo piercienia o zewntrznym obwodzie 2r, a wewntrznym obwodzie 2(r dr)
wynosi nie dr, lecz

g
rr
(r)dr. Co zatem sprawia, e klatki mimo wszystko zderz si jak
naley, zapeniajc cay piercie? Czynnikiem, ktry o tym przesdza musi by skrcenie
Lorentza zwizane z prdkoci spadajcych klatek. Przypomnijmy, e w ukadzie inercjal-
nym przez cay czas klatki poruszay si z zaniedbywaln prdkoci, podczas gdy teraz ich
prdko istotnie si zwikszya. Zatem w ukadzie spadajcej klatki grubo piercienia,
do ktrego klatka ma si dopasowa zmniejsza si w zwizku ze skrceniem Lorentza. Musi
wic zachodzi zwizek:
dr =
1
v
2
(r)
c
2
g
rr
(r)dr, (10.12)
gdzie v
(r) jest prdkoci ciaa przybywajcego z nieskoczenie daleka do punktu o wsp-

rzdnej radialnej r. Powyszy zwizek musi zachodzi, jeli spadek swobodny ma by nie-
odrnialny od ruchu ze sta prdkoci w ukadzie inercjalnym, czyli ma by speniona
zasada rwnowanoci.
Kolejnym rwnaniem, z ktrego skorzystamy, jest zasada zachowania energii (10.8)
w spadku swobodnym. Przy zaoeniu, e nieskoczenie daleko od rodka masy prdko
klatek bya zaniedbywalna, a czasoprzestrze paska, czyli g
00
() = 1, z zasady zachowania
energii otrzymamy zwizek:
1 =
g
00
(r)
1
v
2
(r)
c
2
. (10.13)
Porwnanie dwch powyszych rwna prowadzi do pierwszego wanego wniosku na temat
metryki (10.11), mianowicie:
g
00
(r)g
rr
(r) = 1. (10.14)
Oznacza to, e do wyznaczenia jest tylko jedna nieznana funkcja. Jak tego dokona? Mamy
ju nieco dowiadczenia z ukadem jednostajnie przyspieszonym i moglibymy sobie wy-
obrazi, e sferycznie symetryczne, statyczne pole grawitacyjne powinno by rwnowane
nieskoczonemu zbiorowi rakiet, z ktrych kada porusza si ruchem przyspieszonym ra-
dialnie na zewntrz rodka symetrii. Moglibymy, by moe, si spodziewa, e poprzez
analogi z metryk (10.2) g
00
=
g
2
(r
0
)r
2
c
4
, a g
rr
(r) = 1, gdzie g(r) =
c
2
r
r odpowiadaoby
przyspieszeniu grawitacyjnemu, czyli przyspieszeniu lokalnej rakiety wzitemu z przeciw-
nym znakiem.
Sami chyba jednak nie wierzymy w wynik, zgodnie z ktrym przyspieszenie grawita-
cyjne nie przechodzi w adnej granicy w przybliony, newtonowski wzr, a ponadto otrzy-
mana metryka jest sprzeczna z rwnaniem (10.14). Nasza logika jest tu bowiem nieco
zezowata. Rwnie naiwna byaby analogiczna hipoteza w przypadku elektrostatycznym.
Pole elektryczne pochodzce od nieskoczonej pyty rwnomiernie naadowanej adunkiem
nie zaley od odlegoci od pyty, ale nie oznacza to przecie, e pole elektryczne wy-
twarzane przez adunek punktowy ma by radialne i rwnie niezalene od odlegoci od
niego. Zbyt dosowne korzystanie z tego, co wiemy o zegarach w ukadzie przyspieszonym
stanowi zatem marn metod. By moe jednak na waciwy trop naprowadzi nas analo-
gia z rozumowaniem prowadzcym w elektrostatyce do prawidowego wyniku. Kluczowym
pojciem, ktrego uywa si do wyprowadzenia wzoru na pole wytwarzane przez adunek
punktowy jest strumie pola. Jak wiadomo, w elektrostatyce strumie pola przez zamknit
powierzchni, wewntrz ktrej nie ma adunku, znika. Znajomo tego faktu wystarcza do
wyznaczenia, z dokadnoci do staej, pola wytwarzanego przez adunek punktowy. W
przypadku grawitacyjnym analogi pola elektrycznego proporcjonalnego do przyspiesze-
nia adunku prbnego jest pole przyspiesze g(r) doznawanych pocztkowo przez czstki
prbne upuszczane swobodnie z rnych pooe r. Zbadajmy wic strumie pola przy-
spiesze przez zamknit powierzchni w znanym nam przypadku nieinercjalnego obser-
watora jednostajnie przyspieszonego. Korzystajc ze wzoru (9.24) mamy:
g(r) =
c
2
x
x, (10.15)
gdzie ujemny znak informuje, e przyspieszenie spadajcej w rakiecie czstki swobodnej
skierowane jest przeciwnie do przyspieszenia rakiety. Biorc gradient obu stron rwnania
dostajemy:
g(r) =
c
2
x
2
=
g
2
(r)
c
2
= 0. (10.16)
Jest to bardzo ciekawy wynik. Pokazuje on, e strumie pola nie znika jak w elektro-
statyce, a zatem pole przyspiesze musi by nieliniowe
. Wynik ten jest take czyteln

sugesti, e rwnania pola Einsteina wyznaczajce metryk powinny by take rwna-
niami nieliniowymi. To za niemal zawsze oznacza powane trudnoci matematyczne w ich
rozwizywaniu.
Pki co, nie jest to jednak nasz problem. Naszym problemem jest wyznaczenie nieznanej
funkcji g
00
(r). Wzr (10.16) to jedyny punkt zaczepienia, ktrym dysponujemy, wic w
dalszej czci przyjmiemy hipotez, e prawo (10.16) obowizuje rwnie w przypadku
trjwymiarowym (tak wanie jest w elektrostatyce, a nawet elektrodynamice). Rozwamy
sfer o promieniu r i gruboci

g
rr
(r)dr. Strumie pola przyspiesze g(r) = g(r) r
przez rozwaany element objtoci wynosi:
Oznacza to, e jeli rwnanie (10.16) jest spenione dla pewnego pola przyspiesze g
1
(r) oraz dla
innego pola przyspiesze g
2
(r), to nie bdzie ono spenione dla pola przyspiesze bdcego sum g
1
(r) +
g
2
(r). Mwic najprociej: suma nieliniowych pl nie jest poprawnym polem.
g(r)4r
2
+ g(r + dr)4(r + dr)
2
=
g
2
(r)
c
2
4r
2
g
rr
(r)dr, (10.17)
co po skorzystaniu z (10.14) prowadzi do rwnania:
g
00
(r)
g(r)r
2
d (g(r)r
2
)
dr
=
g(r)
c
2
. (10.18)
Jest to nasze drugie wane rwnanie, ale wprowadza ono do rozwaa kolejn funkcj g(r).
Zatem do rozwizania interesujcego nas zagadnienia nadal potrzebujemy jeszcze jednego
niezalenego rwnania, wicego funkcje g
00
(r) i g(r). Jest ch, znajdzie si sposb.
Rozwamy spadek swobodny ciaa o masie m z punktu o wsprzdnej radialnej r o
niewielk warto wsprzdnej dr. W swobodnym spadku zachowana jest energia (10.8),
zatem mamy:
mc
2
g
00
(r) =
mc
2
g
00
(r dr)
1 v
2
/c
2
. (10.19)
Po elementarnych przeksztaceniach dostajemy std:
v
2
= c
2
1
g
00
(r dr)
g
00
(r)
= c
2
dg
00
(r)
dr
1
g
00
(r)
g
rr
(r)
dl = 2c
2
d
g
00
(r)
dr
dl, (10.20)
gdzie dl =
g
rr
(r)dr jest rzeczywist, lokaln drog przebyt przez spadajce ciao.
Poniewa spadek trwa nieskoczenie krtko, moemy stosowa cile wzory nierelatywi-
styczne, zgodnie z ktrymi v
2
= 2gdl. Prowadzi to do rwnania:
g(r)
c
2
=
d
g
00
(r)
dr
, (10.21)
ktre koczy nasze poszukiwania. Mamy komplet rwna, teraz wystarczy je tylko roz-
wiza. Jest to zadanie bardzo atwe. Porwnujc stronami rwnanie (10.18) z (10.21)
dostajemy:
0 =
1
g(r)r
2
d
g
00
(r)g(r)r
2
dr
. (10.22)
Uczeni obliczaj, e rozwizaniem tego rwnania jest staa funkcja spod pochodnej:
g
00
(r)g(r)r
2
= C. (10.23)
Korzystajc ponownie z (10.21) dostajemy rwnanie wycznie na g
00
(r):
dg
00
(r)
dr
=
2C
c
2
r
2
, (10.24)
ktrego rozwizaniem z warunkiem brzegowym g
00
() i w wynikajcymi z niego pozosta-
ymi szukanymi funkcjami s:
g
00
(r) = 1 +
2C
c
2
r
g
rr
(r) =
1
1 + 2C/c
2
r
g(r) =
C
r
2
1 + 2C/c
2
r
. (10.25)
Pozostaje ju tylko do wyznaczenia staa C. Mona to zrobi w oparciu o znane, newto-
nowskie pole przyspiesze w granicy nierelatywistycznej: g(r) =
GM
r
2
, gdzie G jest sta
grawitacji Newtona. Daje nam to C = GM, zatem ostatecznie metryka, zwana metryk
Schwarzschilda przyjmuje posta:
ds
2
=
1
2GM
c
2
r
c
2
dt
2
1
1 2GM/c
2
r
dr
2
r
2
d
2
+ sin
2
d
2
, (10.26)
a wynikajce z niej przyspieszenie swobodnej czstki prbnej w pooeniu o wsprzdnej
r:
g(r) =
GM
r
2
1 2GM/c
2
r
. (10.27)
Wyznaczona metryka (10.26) zachowuje si niepokojco dla r =
2GM
c
2
R oraz r = 0.
Tak dugo, jak rozwaana masa rozciga si czciowo w obszarze r > R, nie musimy
si tym martwi, gdy metryk wyznaczylimy w przestrzeni na zewntrz masy. Moemy
jednak rozwaa mas znajdujc si cakowicie wewntrz sfery o promieniu R zwanym
promieniem Schwarzschilda, a wwczas zaczn dzia si ciekawe rzeczy. Przede wszystkim
zauwamy, e prdko ucieczki v
dla r R dy do prdkoci wiata, co oznacza,

e nic, co znajduje si poniej promienia Schwarzschilda nie bdzie w stanie stamtd si
wydosta, a wrcz zostanie w krtkim czasie wessane do punktu centralnego r = 0 zwanego
osobliwoci. Zatem jedyny statyczny rozkad masy zawartej wewntrz tego obszaru to
masa punktowa umieszczona w osobliwoci. Tak punktow mas i wytwarzane przez ni
pole grawitacyjne nazywa si czarn dziur.
Zbadajmy obszar czasoprzestrzeni wok czarnej dziury, w okolicy promienia Schwarz-
schilda r R. Wprowadmy now zmienn r = r R, w ktrej metryka przyjmuje
posta:
ds
2
=
r
r + R
c
2
dt
2
r + R
r
dr
2
(r + R)
2
d
2
+ sin
2
d
2
. (10.28)
W bezporednim ssiedztwie r R moemy przyj, e r R, ponadto zauwamy,
e wsprzdna r nie odmierza rzeczywistej odlegoci, gdy r zdeniowane byo jako
obwd okrgu podzielony przez 2. Rzeczywista, innitezymalna odlego okrelona jest
wyraeniem dx =
g
rr
(r)dr
R
r
dr = 2d
Rr. Ponadto, zamieniajc pozostae

zmienne przestrzenne zgodnie z podstawieniem: R
2
d
2
+ sin
2
d
2
dy
2
+ dz
2
otrzy-
mujemy now posta metryki Schwarzschilda w okolicy r R:
ds
2
=
x
2
4R
2
c
2
dt
2
dx
2
dy
2
dz
2
. (10.29)
I oto staa si rzecz wspaniaa, otrzymalimy metryk obserwatora jednostajnie przyspie-
szonego (10.2), o ktrym wiemy ju cakiem sporo! W nowych zmiennych, opisujcych
lokalnie rzeczywiste odlegoci okazuje si, e promie Schwarzschilda deniuje powierzch-
ni horyzontu zdarze wok czarnej dziury i, jak wczeniej napisalimy, nic, nawet wiato,
nie moe wydosta si zza niego, gdy raz znalazo si wewntrz. Lepiej co prawda widzie
napis wstp wzbroniony, ni wyjcia nie ma, niestety mamy tu jednak do czynie-
nia z sytuacj zgoa przeciwn. Region w pobliu horyzontu zdarze moe by, na mocy
zasady rwnowanoci, opisany przez ukad jednostajnie przyspieszony charakteryzowany
10.7. POARCIE PRZEZ CZARN DZIUR 159
zegarem poruszajcym si z przyspieszeniem a =
c
2
2R
. Zatem absolutnie wszystko, czego do-
wiedzielimy si w rozdziale 9 na temat rzeczywistoci widzianej przez tego nieinercjalnego
obserwatora stosuje si do opisu okolic horyzontu czarnej dziury.
10.7 Poarcie przez czarn dziur
Wok zagadnienia czarnych dziur naroso mnstwo mitw. Jednym z najczstszych nie-
porozumie jest twierdzenie, jakoby obiekty poerane przez czarn dziur, czy te mwic
precyzyjniej, wpadajce za horyzont zdarze, przepaday ostatecznie z dostpnego nam
wiata grzebic wraz z sob pewn cz entropii (lub informacji). Niektrych nawet ska-
nia to do podejrze, e istnienie czarnych dziur wprowadza mechanizm amania II zasady
termodynamiki. Ot nic bardziej mylnego. Wiemy bowiem doskonale z rozdziau 9, e
w naszym zewntrznym ukadzie odniesienia adne swobodnie (ani nieswobodnie) spada-
jce ciao nigdy nie osignie horyzontu zdarze. Powiedzmy gono i wyranie: z naszego
punktu widzenia jeszcze nigdy nic nie wpado do adnej czarnej dziury! A zatem nigdy nie
przepada w ten sposb adna informacja czy entropia.
No dobrze, a jak wyglda sytuacja z punktu widzenia spadajcego obiektu? Jeli jego
rozmiary s duo mniejsze od promienia Schwarzschilda, to minicie horyzontu zdarze
bdzie dla tego obiektu wrcz niedostrzeone. Nie wydarzy si w chwili mijania absolutnie
nic szczeglnego (z podobn sytuacj mamy do czynienia mijajc samochodem granic
belgijsko-holendersk; jedynie zoliwi znaj sposb, ktrego tu nie wyjawi, na stwierdze-
nie, czy wci jestemy w Belgii, czy moe ju w Holandii). Przypomnijmy za, e z punktu
widzenia obserwatora mijajcego horyzont, wiat zewntrzny jest wci widoczny, zatem i
z jego punktu widzenia adna informacja czy entropia nie przepada bez wieci.
Spadajcy pod horyzont obserwator musi si natomiast liczy z kopotami, jeli jego
rozmiary nie s duo mniejsze od promienia Schwarzschilda. Wwczas bowiem pojawiaj
si wzrastajce siy pywowe rozrywajce spadajce obiekty wzdu skadowej radialnej i
ciskajce je wzdu skadowej poprzecznej. Naprawd ciekawe rzeczy mog si wydarzy
pod horyzontem zdarze, pod ktrym, w samym rodku, w r = 0, znajduje si osobliwo,
do ktrej ostatecznie musi tra wszystko, co dotaro pod horyzont. Jednak ten fascynujcy
temat pozostawimy ju na cakiem inn okazj.
W jaki sposb obliczy czas wasny, po ktrym swobodnie spadajcy obserwator dotrze
do osobliwoci? Musimy rzecz jasna skorzysta ze wieo wyprowadzonej metryki (10.26).
W najprostszym moliwym przypadku, gdy ruch jest czysto radialny, moemy przyj
d = d = 0, a wwczas metryka Schwarzschilda upraszcza si do postaci:
ds
2
=
1
2GM
c
2
r
c
2
dt
2
1
1 2GM/c
2
r
dr
2
. (10.30)
Z denicji prdkoci lokalnej (10.5) wynika zwizek:
g
00
(r)dt
2
=
g
rr
(r)
v
2
dr
2
, (10.31)
ktry po wstawieniu do wyraenia na metryk (10.30) daje:
ds
2
=
1
1 2GM/c
2
r
c
2
v
2
1
dr
2
. (10.32)
Rozwaany ruch odbywa si w statycznym polu grawitacyjnym, obowizuje w nim zatem
zasada zachowania energii (10.8). Po skorzystaniu z wyraenia na wspczynnik g
00
(r) dla
metryki Schwarzschilda moemy z zasady zachowania energii otrzyma zwizek pomidzy
prdkoci lokaln v, a radialn wsprzdn r. Przy zaoeniu, e ruch rozpocz si z
pooenia r
0
bez prdkoci pocztkowej dostajemy po elementarnych przeksztaceniach
zwizek:
c
2
v
2
1 =
1 2GM/c
2
r
2GM/c
2
r 2GM/c
2
r
0
, (10.33)
dziki ktremu moemy pozby si z wyraenia (10.32) zalenoci od prdkoci:
ds
2
=
c
2
dr
2
2GM (1/r 1/r
0
)
. (10.34)
Powysze rwnanie naley teraz wycakowa w granicach od r
0
do 0, a cakowanie to
najatwiej wykona przyjmujc nastpujc parametryzacj wsprzdnej radialnej: r() =
r
0
2
(1 + cos ), dla ktrej otrzymujemy:
ds =
r
3
0
c
2
8GM
(1 + cos )d. (10.35)
10.7. POARCIE PRZEZ CZARN DZIUR 161
Cakowanie powyszego rwnania jest ju cakiem banalne. Otrzymujemy z niego wynik
okrelajcy cakowity czas =
s
c
podry z pooenia r = r
0
do osobliwoci:
=
r
3
0
8GM
. (10.36)
Zgodnie z naszymi zapewnieniami czas ten jest skoczony. Podobnie jak niniejszy rozdzia.
Pytania
Jaka jest rnica pomidzy metryk trjwymiarowej przestrzeni i czterowymiarowej
czasoprzestrzeni?
Czy zawsze mona wprowadzi taki ukad wsprzdnych, w ktrym metryka zakrzy-
wionej czasoprzestrzeni staje si metryk Minkowskiego?
Czym rni si czasoprzestrze nieinercjalnego obserwatora jednostajnie przyspieszo-
nego od czasoprzestrzeni obserwatora inercjalnego, ale posugujcego si zmien-
nymi krzywoliniowymi, ktre tak numeruj czasoprzestrze, e odpowiadajce im
przeksztacenie krzywoliniowe odtwarza transformacj Rindlera?
Czy w ruchu swobodnym energia zachowana jest dla dowolnie zakrzywionej czaso-
przestrzeni? Jeli s jakie ograniczenia zasady zachowania energii, to jaka jest ich
zyczna przyczyna?
Dlaczego tor ruchu swobodnego w zakrzywionej czasoprzestrzeni jest rozwizaniem
zagadnienia wariacyjnego?
Czym rni si horyzont zdarze czarnej dziury od horyzontu zdarze obserwatora
jednostajnie przyspieszonego?
Co dzieje si z informacj tracon, gdy ciao wpada pod horyzont zdarze?
Z punktu widzenia obserwatora zewntrznego, aden obiekt nie dostanie si w sko-
czonym czasie pod horyzont zdarze. Czy zatem moliwe jest, eby w skoczonym
czasie z zapadajcej si gwiazdy powstaa czarna dziura?
Co staoby si z trajektori Ziemi, gdyby Soce nagle zamienio si w czarn dziur?
Zadania
Rozwizania zada do poprzedniego rozdziau pokazuj, e wiato nie nadaje si do
badania skoczonych odlegoci metod radarow, gdy jego prdko wsprzdno-
ciowa nie jest staa. Moemy jednak zastosowa metod radarow do badania inni-
tezymalnych odlegoci, gdy w bezporednim otoczeniu punktu, w ktrym znajduje
si zegar, prdko wiata mierzona jego czasem wynosi c. Wykorzystaj metod ra-
darow do wyznaczenia odlegoci pomidzy nieskoczenie bliskimi zdarzeniami dla
metryki, ktrej elementy g
0i
= 0.
Sformuuj zasad wariacyjn dla promienia wiata w zakrzywionej czasoprzestrzeni.
Oblicz (rzeczywiste) pole powierzchni horyzontu zdarze czarnej dziury.
Ile wynosi promie Schwarzschilda czarnej dziury o masie Ziemi? Jaki bd pope-
niamy zakadajc, e stosunek obwodu rwnika do rednicy Ziemi rwna si ?
Udowodnij, e czas spadku na horyzont czarnej dziury mierzony przez obserwatora
posugujcego si czasem t z metryki (10.30) jest nieskoczony.
Rozdzia 11
Elektrodynamika
Zakoczylimy poznawanie doktryn mechaniki relatywistycznej, pora na elektromagne-

tyzm. Nie bdziemy jednak zajmowa si tworzeniem wersji relatywistycznej rwna Max-
wella, a to dlatego, e s one ju relatywistyczne, cho s starsze od samej teorii wzgldnoci.
Materia przedstawiony w niniejszym rozdziale uwiadomi nam, e pojcie elektrodyna-
miki relatywistycznej powinno spa w d razem z masem malanym. Mimo bogiej
niewiadomoci samego Maxwella.
11.1 Preludium
Wrwnaniach Maxwella wystpuj dwie stae, ktre mona wyznaczy eksperymentalnie:
staa dielektryczna
0
oraz przenikalno magnetyczna prni
0
:
Niniejszy rozdzia przeznaczony jest dla osb, ktre miay wczeniej styczno z rwnaniami Max-
wella i opanoway instrukcj obsugi wektorowego operatora rniczkowego uywanego do opisu wiel-
koci takich jak dywergencja, rotacja, tudzie gradient, przy pomocy ktrych sformuowane s rwnania
elektrodynamiki. Pozostaych, ktrym symbol kojarzy si raczej z pomieszczeniem dla dentelmenw
pozdrawiamy i zapraszamy wkrtce.
163
164 ROZDZIA 11. ELEKTRODYNAMIKA
E =

0
B = 0
(11.1)
E =
B
t
B =
0
j +
0
0
E
t
.
Okazuje si, e iloczyn tych dwch staych ma wymiar [
s
2
m
2
], czyli odwrotnoci kwadratu
prdkoci. Moemy zatem wprowadzi now sta o wymiarze prdkoci, z denicji rwn
c =
1
0
i wyznaczy jej warto eksperymentalnie na podstawie wynikw pomiarw
siy przycigania dwch adunkw elektrycznych, a nastpnie siy oddziaywania dwch
przewodw z prdem otrzymujc c 3 10
8
[
m
s
]. Jest to wanie prdko wiata, czyli
prdko propagacji prniowych rozwiza rwna Maxwella. I nie chodzi tu wycznie o
fale elektromagnetyczne. Bowiem zmiany potencjau elektrostatycznego wywoane cho-
ciaby zmienn w czasie gstoci wytwarzajcych go adunkw propaguj si rwnie z
prdkoci c. By sobie to uwiadomi wystarcza kilka prostych przeksztace rwna (11.1).
Szczegy w gbi rozdziau. W wyniku otrzymamy:
t
2
= 0. (11.2)
Jest to ni mniej, ni wicej, a zwyke rwnanie falowe, ktrego rozwizania rozchodz si,
jak wiadomo, z prdkoci c = 1/
0
. I ju zaczyna pachnie teori wzgldnoci.
11.2 Potencja poruszajcego si adunku
Rekonesans relatywistycznych wasnoci elektrodynamiki klasycznej rozpoczniemy od zba-
dania ciekawego przykadu. Sprbujmy wyznaczy potencja elektrostatyczny pochodzcy
od poruszajcego si adunku punktowego. Sprawa niby prosta. Zaraz jednak okae si, jak
atwo si pomyli.
11.2. POTENCJA PORUSZAJCEGO SI ADUNKU 165
Zacznijmy od wypisania oglnego wyraenia na potencja elektrostatyczny w punkcie r
B
i chwili t pochodzcy od dowolnego rozkadu adunku elektrycznego (r, t) (dopuszczamy
moliwo zalenoci rozkadu adunku od czasu):
(r
B
, t) =
d
3
r
A
(r
A
, t)
4
0
r
, (11.3)
gdzie r = [r
B
r
A
[. Oczywicie wzr ten jest niepoprawny, bo potencja elektryczny w
danej chwili t nie moe zalee od rozkadu adunkw w tej samej chwili! Potencja
nie moe dowiadywa si natychmiast o aktualnym rozkadzie adunkw, a wycznie
o rozkadzie w chwilach wczeniejszych (w przeciwnym razie mona by uywa pomiarw
potencjau do byskawicznego przekazywania informacji). Poniewa jednak nie chcemy
na razie odwoywa si do naszej znajomoci teorii wzgldnoci, a jedynie opiera si na
prawach elektromagnetyzmu, posumy si wnioskiem z poprzedniego podrozdziau: zabu-
rzenia potencjau propaguj si z prdkoci c. Zatem poprawny wzr ma posta:
(r
B
, t) =
d
3
r
A
(r
A
, t
ret
)
4
0
r
, (11.4)
gdzie t
ret
= t
r
c
jest tak zwanym czasem retardowanym (opnionym), co oznacza, e
potencja czuje jedynie rozkad adunkw w chwilach wczeniejszych. W ten sposb uzy-
skujemy gwarancj, e zmiany potencjau propaguj si zawsze z prdkoci c, dokadnie
jak fale elektromagnetyczne, czyli po prostu wiato.
Sprbujmy wic odpowiedzie na interesujce nas pytanie: jaki jest potencja genero-
wany przez punktowy adunek q poruszajcy si z prdkoci v? Oczywicie, naturalnym
rozwizaniem wydaje si by:
(r
B
, t) =
q
4
0
r
ret
, (11.5)
gdzie r
ret
jest odlegoci midzy pooeniem adunku w odpowiednio wczeniejszej, retar-
dowanej chwili a punktem w ktrym badamy pole w chwili obecnej. Okazuje si, e po
raz kolejny jestemy w bdzie. No c, myli si jest rzecz ludzk, gupota to take jaki
sposb korzystania z mzgu. Poprawny wynik jest nieco bardziej skomplikowany:
(r
B
, t) =
q
4
0
r
ret
1
(1 v
r
/c)
ret
, (11.6)
Rysunek 11.1: Diagram czasoprzestrzenny naadowanego odcinka AC. Szukamy potencjau w punkcie B.
czyli pojawia si dodatkowo wyraz ze skadow prdkoci w kierunku punktu w ktrym
badamy pole, obliczony w chwili retardowanej.
Skd bierze si dodatkowy czon? Najatwiej to zrozumie rozwaajc przykad odcinka
AC naadowanego rwnomiernie adunkiem q i poruszajcego si wzdu prostej, na kt-
rej ley. Sprbujmy znale potencja na tej prostej, w punkcie B. Odpowiedni diagram
czasoprzestrzenny przedstawiony jest na rysunku 11.1. Szary obszar reprezentuje fragment
czasoprzestrzeni zajmowany przez poruszajcy si, naadowany odcinek. Do punktu B do-
ciera informacja o rozkadzie adunku, ktrej linia wiata zostaa zaznaczona na diagramie
przerywan lini. Oznacza to, e do punktu B dociera informacja o adunkach znajduj-
cych si na przeciciu przerywanej linii wiata oraz szarego obszaru. Wida, e pozorna
dugo naadowanego odcinka nie jest rwna [AC[, tylko [AC
[. Zatem potencja w punk-

cie B jest taki, jak gdyby by generowany przez adunek, ktrego warto nie jest rwna
q, tylko q
|AC
|
|AC|
. Oznacza to, e musimy odpowiednio zmodykowa wyraenie na potencja
pochodzcy od naadowanego odcinka. Poniewa [AC[ = [AC
[(1v/c), gdzie v jest prdko-

ci odcinka, to we wszystkich wyraeniach zamiast q naley wstawia
q
1v/c
. Nasz analiz
nietrudno uoglni na przypadek trjwymiarowy. Wwczas naley tylko zastpi prdko
v jej rzutem v
r
na kierunek, w ktrym szukamy potencjau. Ot, i caa lozoa.
W wyniku dokonywanych przeksztace wyszo na jaw, e rezultat nie zaley od du-
goci odcinka [AC[, wic nasze wzory powinny by poprawne rwnie, gdy odcinek jest
nieskoczenie krtki, czyli gdy adunek jest punktowy. W ten sposb docieramy szczli-
wie do poprawnego wyraenia (11.6) na potencja generowany przez adunek poruszajcy
si z dowoln prdkoci. Wystarczy tylko, znajc rwnanie ruchu adunku, znale od-
powiednie prdkoci i pooenia retardowane. Wynik nasz moemy jeszcze przepisa w
11.2. POTENCJA PORUSZAJCEGO SI ADUNKU 167
rwnowanej, eleganckiej postaci:
(r
B
, t) =
q
4
0
(r r v/c)
ret
. (11.7)
W identyczny sposb, korzystajc z zalenoci potencjau wektorowego A od rozkadu
prdw elektrycznych, moemy wyznaczy:
A(r
B
, t) =
qv
ret
4
0
(r r v/c)
ret
. (11.8)
Otrzymane rwnania nazwane zostay nazwiskami swoich odkrywcw. S to potencjay
Lienarda-Wiecherta. Ostatni rzecz, ktr teraz uczynimy, bdzie znalezienie tych po-
tencjaw dla najprostszego moliwego przypadku: ruchu adunku q ze sta prdkoci v
wzdu osi x.
W przypadku jednostajnego ruchu moemy bez trudu obliczy retardowane czynniki
wystpujce w potencjaach Lienarda-Wiecherta. Po pierwsze, retardowana odlego po-
midzy poruszajcym si adunkiem a punktem, w ktrym badamy potencja r
ret
, wie
si z czasem retardowanym t
ret
, w ktrym adunek znajdowa si wanie w punkcie r
ret
,
zalenoci:
t
ret
= t
r
ret
c
. (11.9)
Z drugiej strony, rwnanie ruchu adunku jest postaci x = vt, wic speniony jest te inny
zwizek:
r
ret
=
(x vt
ret
)
2
+ y
2
+ z
2
. (11.10)
Wystarczy zatem rozwiza ukad powyszych dwch rwna wyznaczajc t
ret
oraz r
ret
.
Pozbywajc si z rwna r
ret
dostajemy:
c
2
(t t
ret
)
2
= (x vt
ret
)
2
+ y
2
+ z
2
, (11.11)
std natomiast:
1
v
2
c
2
t
ret
= t
vx
c
2

1
c
(x vt)
2
+
1
v
2
c
2
(y
2
+ z
2
). (11.12)
W celu obliczenia r
ret
wystarczy wykorzysta raz jeszcze wzr (11.9) razem z wyraeniem
powyej. Do obliczenia potencjau elektrostatycznego danego wyraeniem (11.6), trzeba
nam ju tylko wyraenia na (1 v
r
/c)
ret
. Retardowana skadowa radialna v
r
jest rwna:
(v
r
)
ret
= v
x vt
ret
r
ret
. (11.13)
Zatem retardowany mianownik wyraenia (11.6) jest po prostu rwny:
c(t t
ret
)
v
c
(x vt
ret
) = c
t
vx
c
2

1
v
2
c
2
t
ret
. (11.14)
Wstawiajc wyraenie (11.12) dostajemy ostatecznie:
(r, t) =
q
4
0
1
1 v
2
/c
2
x vt
1 v
2
/c
2
2
+ y
2
+ z
2
1/2
. (11.15)
I oto staa si rzecz niebywaa. Nagle, z elementarnej analizy rwna Maxwella (11.1) otrzy-
malimy wynik znany nam z pierwszego rozdziau transformacj Lorentza! Co prawda,
nieco si napracowalimy, ale wynik jest tak prosty, e trudno nie zauway, e znajc od
pocztku poprawne wzory transformacyjne wystarczyo zrobi jeden prosty ruch, by go
otrzyma: wzi potencja adunku spoczywajcego
(r, t) =
q
4
0
1
x
2
+ y
2
+ z
2
(11.16)
i dokona transformacji Lorentza wsprzdnych x, y i z! Przecie nasza podstawowa zasada
mwi, e nie da si stwierdzi, czy to my poruszamy si w pobliu spoczywajcego adunku,
czy te adunek jest w ruchu, a my spoczywamy. Jeli jednak nie zna si prawidowych
wzorw transformacyjnych, jak miao to miejsce w XIX wieku, mona znale ich posta
poprzez analiz rwna Maxwella. Tak wanie uczyni Lorentz i Poincare na wiele lat
przed Einsteinem.
11.3. W POSZUKIWANIU KOLEJNYCH CZTEROWEKTORW 169
Dobrze, ale rnica pomidzy wzorami (11.15) i (11.16) nie sprowadza si wycznie
do transformacji Lorentza. Pojawia si jeszcze dodatkowy czynnik

1 v
2
/c
2
. Skd si
on bierze? Ot, gdyby go nie byo, to caka z laplasjanu po caej przestrzeni byaby
rna dla adunku spoczywajcego i poruszajcego si. Oznacza to, e w obu sytuacjach
cakowity adunek w przestrzeni (czyli po prostu rozwaany adunek punktowy) byby
rny. Dodatkowy wyraz peni wic rol czynnika normalizacyjnego, gwarantujcego stao
adunku we wszystkich ukadach odniesienia. Wkrtce dowiemy si o nim nieco wicej.
Wyprowadzilimy posta potencjau elektrostatycznego ruchomego adunku. Analo-
giczna procedura prowadzi do wniosku, e potencja wektorowy tego adunku jest postaci:
A =
v
c
2
. (11.17)
Wkrtce zreszt okae si, e zwizek pomidzy i A jest gbszy, wielkoci te s bowiem
skadowymi wsplnego czterowektora.
11.3 W poszukiwaniu kolejnych czterowektorw
Powoli naszym oczom ukazuje si niezwyky, relatywistyczny charakter rwna Maxwella.
Przystpimy teraz do szczegowej analizy. Do opisu wielkoci zycznych, podobnie jak w
mechanice klasycznej, uyjemy pojcia czterowektora.
Rwnania elektrodynamiki s lokalnymi rwnaniami rniczkowymi, musimy si wic
najpierw zastanowi, w jaki sposb uoglni trjwymiarowy operator rniczkowy , ktry
w dziaaniu na pole skalarne dawa pole wektorowe niezalene od ukadu odniesienia. Po-
dobnie, jak we wczeniejszych rozdziaach wprowadzalimy pojcie czteropooenia (ct, r),
tak obecnie narzuca si nastpujca denicja czterogradientu:
= (

c t
, ). Przekonajmy
si, czy tak zdeniowany obiekt posiada wymagane wasnoci, to znaczy, czy jest wsp-
zmienniczy. Z jednej strony operator
powinien transformowa si jak przystao na

czterowektor:

c t

V
c
1 V
2
/c
2
,
V
c
c t
1 V
2
/c
2
,
y
,
z
, (11.18)
z drugiej, zwyke zasady zamiany zmiennych przy rniczkowaniu wymagaj by zachodzi
zwizek:

c t
t
t
c t
+
x
c t
x
,
x
x
x
+
c t
x
c t
,

y
,

z

c t
+
V
c
1 V
2
/c
2
,
x
+
V
c
c t
1 V
2
/c
2
,
y
,
z
. (11.19)
Warunek wspzmienniczoci wymaga, by obie metody prowadziy to jednego wyniku, jed-
nak wida, e z naszymi wzorami jest co nie tak, bo pojawia si rozbieno wyniki
rni si dwoma znakami. Wyglda na to, e nasz wybr czterogradientu nie by naj-
lepszy, ale moemy w prosty sposb skorygowa przyjt denicj by otrzyma operator
transformujcy si wspzmienniczo. W tym celu zdeniujemy:
= (

c t
, ). (11.20)
Wida od razu, e ta denicja jest zgodna z transformacjami zamiany zmiennych r-
niczkowych (11.19). Zatem powyszy operator
posiada odpowiednie wasnoci. Jest to

wanie poszukiwany czterogradient.
Powrmy do rwna Maxwella. Jak wiemy, wynika z nich lokalne rwnanie cigoci
adunku elektrycznego:
t
+ j = 0. (11.21)
Aeby je wyprowadzi, wystarczy obliczy pochodn po czasie pierwszego z rwna (11.1),
zamieni kolejno pochodnej po czasie i dywergencji, a nastpnie wstawi do tak otrzy-
manego wzoru czwarte rwnanie (11.1). Oczywicie, rwnanie cigoci wyraajce lokaln
zasad zachowania adunku musi by spenione we wszystkich ukadach odniesienia. Ozna-
cza to, e posta tego rwnania nie moe si zmienia przy zmianie ukadu inercjalnego.
Zwrmy uwag, e lew stron tego rwnania mona zapisa jako czterowektorowy iloczyn
czterogradientu i nastpujcego nowego czterowektora j
= (c, j):
= 0, (11.22)
o ile, rzecz jasna, j
jest poprawnym czterowektorem. I tak wanie musi by aeby rwna-

nie cigoci byo spenione w kadym ukadzie odniesienia. Nowy czterowektor nazywamy
11.3. W POSZUKIWANIU KOLEJNYCH CZTEROWEKTORW 171
czteroprdem. Jego czasowa skadowa to gsto adunku elektrycznego, a skadowa prze-
strzenna to gsto prdu. Moemy zreszt zauway co oglniejszego: jakakolwiek para
wielkoci speniajcych rwnanie cigoci we wszystkich ukadach inercjalnych musi two-
rzy czterowektor. Czteroprd jest tylko przykadem tej zasady.
Zapiszemy teraz rwnania Maxwella 11.1 w nieco zmienionej postaci. Dziki temu b-
dziemy mogli zauway kolejn ciekaw rzecz. Przekonamy si mianowicie, jakie s dalsze
konsekwencje relatywistycznej niezmienniczoci rwna Maxwella.
W tym celu, zamiast posugiwa si polami E i B uyjemy ich potencjaw. Z drugiego z
rwna (11.1) wynika, e pole magnetyczne mona wyrazi jako rotacj pola wektorowego:
B = A. Wstawiajc to do trzeciego rwnania (11.1) dostajemy:
E +
A
t
= 0. (11.23)
W przypadku elektrostatycznym rotacja pola elektrycznego znika, i dlatego zamiast niego
moemy posugiwa si potencjaem skalarnym . Jest tak zawsze: ilekro rotacja jakiego
pola wektorowego znika, moemy rwnowanie uywa potencjau skalarnego, z ktrego
moemy odzyska pole biorc po prostu gradient. Wynika std, e wyraenie znajdu-
jce si pod rotacj w rwnaniu (11.23) moemy zastpi (minus) gradientem pewnego
potencjau skalarnego . Wynika std, e:
E =
A
t
. (11.24)
W szczeglnym przypadku pl staych w czasie dostajemy znany zwizek E = .
Wstawiajc wzr (11.24) do pozostaych dwch rwna Maxwella (11.1) dostajemy:

t
A =

0
(A) = ( A) A =
0
j
1
c
2
2
A
t
2
+

t
.
Obydwa rwnania wygldaj teraz odraajco. Zamiast obiecywanej prostoty mamy przed
sob bardzo skomplikowane wyraenia. Jednak prostot mona odzyska jednym sprytnym
posuniciem. Przypomnijmy sobie, e pole B nie okrela w sposb jednoznaczny potencjau
wektorowego A. Dowolno, ktra pozostaje, nazywana dowolnoci cechowania sprowadza
si do faktu, e moemy narzuci dowolny warunek na dywergencj potencjau wektoro-
wego. Aby uproci otrzymane wzory wybierzemy t dywergencj w bardzo szczeglny
sposb. Przyjmiemy mianowicie warunek, zwany cechowaniem Lorentza:
1
c
2
t
+ A = 0. (11.25)
Wwczas oba rwnania Maxwella uproszcz si do:
1
c
2
2
t
2

0
(11.26)
1
c
2
2
t
2

A =
j
c
2
0
.
Nasze przeksztacenia powoli zaczynaj nabiera sensu. Zauwamy, e operator rnicz-
kowy po lewej stronie rwna jest relatywistycznym niezmiennikiem, gdy jest to kwadrat
czterogradientu. Prawe strony rwna odpowiadaj dwm skadowym czteroprdu, za-
tem aeby lewe strony rwna miay te same wasnoci transformacyjne, wielkoci (
c
, A)
musz by take skadowymi czterowektora. Czterowektor ten oznaczymy A
i nazywa
bdziemy czteropotencjaem. W tej sytuacji moemy obydwa powysze rwnania zapisa
jednym, czterowektorowym:
A
=
j
c
2
0
, (11.27)
gdzie
=
1
c
2
2
t
2
. Wraz z warunkiem cechowania Lorentza i przepisem na
wyraanie pl E oraz B poprzez skadowe czterowektora A
, mamy tu wszystkie rwnania

Maxwella w jednym. Jak mio.
11.4 Energia i pd pola
Raczej nas nie dziwi, e pole elektromagnetyczne niesie pewn energi. Powinnimy zatem
oczekiwa, e w zwizku z tym pole to moe posiada take pewien pd. W jaki sposb
11.4. ENERGIA I PD POLA 173
wyznaczy energi i pd pola? Pomanipulujmy nieco rwnaniami Maxwella (11.1). Mnoc
skalarnie trzecie rwnanie przez B, a czwarte przez E, a nastpnie odejmujc stronami
otrzymujemy:
E (B) B (E) =
0
E j +
0
0
E
E
t
+B
B
t
. (11.28)
Lewa strona otrzymanego wyraenia rwna si po prostu (E B), zatem moemy
przepisa otrzymany wynik w nastpujcej formie:
E
E
t
+ c
2
B
B
t
+
0
c
2
(E B) = E j. (11.29)
Po prawej stronie znajduje si wyraenie E j jest to wzita z przeciwnym znakiem
praca si pola, ktra zostaa wykonana nad przewodnikiem, w ktrym pynie prd o gstoci
j. Innymi sowy jest to ubytek energii zawartej pocztkowo w polu elektromagnetycznym,
ktra moga zosta zuyta na przykad na rozgrzanie przewodnika. Ubytek ten rwna si
lewej stronie rwnania, ktra opisuje zatem zmian energii zawartej w polu elektromagne-
tycznym. W przypadku, gdy pole nie wykonuje adnej pracy powyszy wzrr przechodzi
w rwnanie cigoci typu (11.21) wyraajce lokaln zasad zachowania energii pola elek-
tromagnetycznego:
E
t
+ S = 0, (11.30)
przy czym pojawiajce si w nim wielkoci
E
=

0
2
E E + c
2
B B
,
S =
0
c
2
E B (11.31)
odpowiadaj lokalnej gstoci energii pola elektromagnetycznego oraz gstoci strumienia
energii (lub mwic inaczej gstoci pdu pola) zwanej wektorem Poyntinga. Mogoby si
wydawa, e wielkoci (c
E
, S) tworz czterowektor gstoci energii-pdu pola, bo ww-
czas rwnanie (11.30) byoby spenione w kadym ukadzie i energia pola byaby lokalnie
zachowana we wszystkich ukadach inercjalnych. Tak jednak nie jest dlatego, e rwnanie
(11.30) wcale nie jest spenione w kadym ukadzie. Pamitajmy, e sama energia pola
nie jest w oglnoci zachowana i moe by zamieniona w inny rodzaj energii. Pokazuje to
rwnanie (11.29), ktre spenione jest w oglnoci. Zatem nawet jeli dla pewnego obser-
watora znika gsto prdu j, to inny obserwator moe twierdzi co innego, gdy j jest
skadow czterowektora. Jeli natomiast w pewnym obszarze przestrzeni zarwno gsto
adunku, jak i gsto prdu znikaj, to w tym szczeglnym przypadku wielkoci (c
E
, S)
transformuj si jak czterowektor, cho w oglnoci go nie tworz.
11.5 Transformacje pl
Skoro A
jest czterowektorem, to wiemy jak transformuje si potencja skalarny i wekto-

rowy przy zmianie ukadu odniesienia. Szukane przeksztacenia s po prostu transforma-
cjami Lorentza. Znajc wasnoci transformacyjne czteropotencjau moemy odpowiedzie
na kolejne pytanie: co dzieje si z polem elektromagnetycznym przy zmianie ukadu odnie-
sienia?
W poprzednich rozdziaach otarlimy si ju o ten problem. Doszlimy wwczas do
wniosku, e w ruchomym ukadzie mog pojawi si pola, ktrych nie byo w ukadzie
spoczywajcym. W tym momencie moemy ju zastanowi si w jaki sposb wyznaczy
te pola w sposb oglny. Poniewa A
jest czterowektorem, to przy przejciu do ukadu

poruszajcego si z prdkoci V wzdu osi x, potencjay zmieniaj si zgodnie ze wzorami
Lorentza:
(r
, t
) =
(r, t) V A
x
(r, t)
1 V
2
/c
2
A
x
(r
, t
) =
A
x
(r, t) (r, t)/c
2
1 V
2
/c
2
.
Widzimy, e poprawna transformacja wymaga przeksztacenia nie tylko samych poten-
cjaw, ale take wsprzdnych od ktrych te zale. Odpowied na pytanie o posta
przetransformowanych pl wymaga ju tylko odpowiedniego zrniczkowania potencjaw.
Pominiemy szczegy rachunkowe (zostawiamy je Czytelnikowi) i podamy od razu wynik:
11.5. TRANSFORMACJE PL 175
E
x
= E
x
E
y
=
E
y
V B
z
1 V
2
/c
2
E
z
=
E
z
+ V B
y
1 V
2
/c
2
(11.32)
B
x
= B
x
B
y
=
B
y
+ V E
z
/c
2
1 V
2
/c
2
B
z
=
B
z
V E
y
/c
2
1 V
2
/c
2
,
gdzie opucilimy w zapisie zaleno pl od odpowiednich wsprzdnych (jest ona taka
sama jak we wzorach (11.32)). Powysze, do skomplikowane wzory transformacyjne mo-
emy te zapisa w sposb bardziej zwarty i oglny:
E
= E
=
(E +V B)
1 V
2
/c
2
(11.33)
B
= B
=
(B V E/c
2
)
1 V
2
/c
2
.
Widzimy teraz, jak na doni, e skadowe pl rwnolege do kierunku prdkoci nie zmie-
niaj si, w przeciwiestwie do skadowych poprzecznych. To spostrzeenie jest jednak nie
do koca suszne. Pamitajmy bowiem, e niezalenie od transformacji pl, naley take
przeksztaci wsprzdne od ktrych pola zale.
Moemy to przeledzi na konkretnym przypadku. Rozwamy pole elektryczne adunku
punktowego poruszajcego si ze sta prdkoci v wzdu osi x. Pole to moemy znale
transformujc pole adunku spoczywajcego w ukadzie nieprimowanym o wsprzdnych
x, y, z, t do ukadu o wsprzdnych primowanych x
, y
, z
, t
poruszajcego si z prdko-
ci v (wyjtkowo w tym wykadzie przyjta zostaa notacja odwrotna do dotychczas
stosowanej ukad primowany porusza si z prdkoci v, a nie v):
E
x
(x
, y
, z
, t
) =
qx
4
0
(x
2
+ y
2
+ z
2
)
3/2
E
y
(x
, y
, z
, t
) =
qy
4
0
(x
2
+ y
2
+ z
2
)
3/2
1 v
2
/c
2
(11.34)
E
z
(x
, y
, z
, t
) =
qz
4
0
(x
2
+ y
2
+ z
2
)
3/2
1 v
2
/c
2
,
gdzie wsprzdne nieprimowane naley traktowa jako funkcje wsprzdnych primowa-
nych. Zwrmy uwag, e:
E
x
E
y
(x
, y
, z
, t
) =
x
y
1 v
2
/c
2
=
x
vt
, (11.35)
czyli pole poruszajcego si adunku jest skierowane radialnie. Jednake pole wzdu toru
ruchu jest sabsze ni pole w paszczynie prostopadej:
E
x
(x
, 0, 0, 0) =
q
4
0
x
2
1
v
2
c
2
(11.36)
E
y
(0, y
, 0, 0) =
q
4
0
y
2
1
1 v
2
/c
2
.
Jest jednak jeszcze ciekawiej. Pole elektryczne ruchomego adunku jest dokadnie takie,
jak gdyby caa przestrze razem z polem ulega skrceniu Lorentza! rysunek 11.2. Po-
wiedzielimy jak gdyby, bo nie moemy wyobraa sobie, e pole elektromagnetyczne
ruchomego adunku po prostu si ciska. Pamitajmy, e pojawia si dodatkowe pole
magnetyczne, ktrego nie ma, gdy adunek spoczywa. Pole to okra prost, po ktrej
porusza si adunek, a na samej osi jest rwne zeru.
11.6. SIA LORENTZA I III PRAWO NEWTONA 177
x
y
Rysunek 11.2: Linie pola elektrycznego adunku poruszajcego si ze sta prdkoci wzdu osi x.
11.6 Sia Lorentza i III prawo Newtona
Wiemy ju co nieco na temat pola elektromagnetycznego. Do peni szczcia brakuje
nam ju tylko wiedzy na temat tego, w jaki sposb pole to wpywa na dynamik adunkw
elektrycznych. Nie bdzie chyba niespodziank posta II prawa Newtona (8.19) dla adunku
q umieszczonego w polu E i B:
dp
dt
= q(E +v B), (11.37)
gdzie v jest prdkoci adunku w rozwaanym ukadzie inercjalnym. Jest to po prostu sia
Lorentza, podobnie jak rwnania Maxwella, od pocztku relatywistyczna.
Na koniec tego rozdziau podamy interesujcy paradoks. Wyobramy sobie dwa adunki
q poruszajce si jednostajnie wzdu prostopadych prostych rysunek 11.3. W rozwaanej
chwili adunek poruszajcy si pionowo akurat przecina tor adunku poruszajcego si
poziomo. Pytamy, ile wynosz siy dziaajce na oba adunki. Udzielenie odpowiedzi nie jest
trudne, bo znamy wzr Lorentza oraz pole elektromagnetyczne poruszajcego si adunku.
Sia dziaajca na adunek poruszajcy si w d jest czysto elektryczna, bo pole ma-
gnetyczne na osi ruchu adunku poruszajcego si poziomo znika. Na rysunku 11.3 jest
to sia F
2
. Na drugi adunek dziaa analogiczna sia elektryczna F
1
, ale jej warto musi
V
V
F
F
F
1 2
3
Rysunek 11.3: Czy III prawo Newtona jest amane?
by wiksza, gdy pole elektryczne w paszczynie prostopadej do ruchu jest silniejsze ni
wzdu toru wzory (11.36). Pojawia si jeszcze dodatkowa sia magnetyczna F
3
dziaa-
jca na adunek poruszajcy si w prawo. Dziaa ona prostopadle do obu pozostaych si.
Czyby wic III prawo Newtona w teorii wzgldnoci nie obowizywao? Przypomnijmy w
tym miejscu twierdzenie Noether: z symetrii przestrzeni wzgldem przesuni musi wynika
prawo zachowania pdu, z ktrego za wynika III prawo Newtona. Rozwizanie paradoksu
pozostawiamy Czytelnikowi na dugie, zimowe wieczory...
11.7 Elektrodynamika vs zasada rwnowanoci
Zdarza si sysze opini, jakoby zasada rwnowanoci Einsteina kcia si z wnioskami

pyncymi z elektrodynamiki. Na poparcie tej tezy podawany jest czsto nastpujcy przy-
kad. Wiadomo, e adunek poruszajcy si z przyspieszeniem jest rdem promieniowania.
Jednake adunek umieszczony nieruchomo w polu grawitacyjnym raczej nie promieniuje,
cho wydawaoby si, e powinien, skoro umieszczenie go w polu grawitacyjnym ma by
rzekomo rwnowane umieszczeniu go nieruchomo wraz z obserwatorem w przyspieszajcej
rakiecie.
Argument brzmi rozsdnie, wydaje si, e zasada rwnowanoci otrzymaa celne tra-
enie. Jake by si z tego wykaraska? Zbadajmy, jak zachowuje si adunek poruszajcy
si ruchem jednostajnie przyspieszonym z punktu widzenia spoczywajcego, inercjalnego
Omwione tu zagadnienie wci jest przedmiotem ywej dyskusji, w ktrej bray niegdy udzia
najznamienitsze postaci zyki teoretycznej takie jak Pauli, Feynman, czy Peierls, niekoniecznie zgadzajc
si ze sob. Problem jest bardzo subtelny, a rachunki nieco zoone i wszystko to sprawia, e jest to materia
dla ambitnego Czytelnika.
11.7. ELEKTRODYNAMIKA VS ZASADA RWNOWANOCI 179
obserwatora. Nastpnie przeanalizujmy sytuacj w ukadzie nieinercjalnym, w ktrym adu-
nek spoczywa. Jeli okae si, e adunek rzeczywicie promieniuje, bdziemy w tarapatach.
Powinnimy rozpocz od wyznaczenia potencjaw Lienarda-Wiecherta (11.7) i (11.8)
dla naadowanej czstki o adunku q, poruszajcej si wzdu toru (9.13) z y = z = 0.
Ruch czstki wygodnie bdzie nam parametryzowa jej czasem wasnym
0
:
x(
0
) =
c
2
a
cosh
a
0
c
v(
0
) = c tgh
a
0
c
at
c
= sinh
a
0
c
. (11.38)
Rozwamy potencja i potencja wektorowy A w punkcie o wsprzdnych (ct, r
B
). Rw-
nanie wyznaczajce czas retardowany ma posta:
c
2
(t t
ret
)
2
= (x
B
x(t
ret
))
2
+ y
2
B
+ z
2
B
. (11.39)
Stosujc podstawienie =
aret
c
, ct = sinh oraz x
B
= cosh otrzymujemy:
sinh
c
2
a
sinh
2
=
cosh
c
2
a
cosh
2
+ y
2
B
+ z
2
B
. (11.40)
Podnoszc nawiasy do kwadratu, porzdkujc wyrazy i korzystajc z tosamoci cosh(xy) =
cosh xcosh y sinh xsinh y istotnie upraszczamy powysze wyraenie:
cosh( ) =

2
+ y
2
B
+ z
2
B
+ (c
2
/a)
2
2c
2
/a
. (11.41)
Za z rwna (11.38) i (11.39) otrzymujemy wzr na retardowany mianownik potencjaw
Lienarda-Wiecherta:
r
r v
c
ret
= c(t t
ret
) (x
B
x
ret
)
v
ret
c
=
sinh( )
cosh
, (11.42)
gdzie w ostatniej rwnoci wstawilimy ct = sinh , ct
ret
=
c
2
a
sinh , x
B
= cosh , x
ret
=
c
2
a
cosh i v
ret
= c tgh oraz uylimy tosamoci sinh(xy) = sinh xcosh ycosh xsinh y.
Wyprowadzony wzr pozwala poda ostateczn posta samych potencjaw (11.7) i (11.8):
(r
B
, t) =
q cosh
4
0
sinh( )
A(r
B
, t) =
qc sinh
4
0
sinh( )
x, (11.43)
gdzie x jest wersorem wzdu kierunku przyspieszenia. Moemy teraz przej do kontr-
ataku. Rozwamy pole elektromagnetyczne wytwarzane przez przyspieszany adunek w
chwili t = 0, czemu odpowiada = 0. Od razu wida, e wwczas potencja wektorowy
jest odwrotnie proporcjonalny do wsprzdnej x
B
: A(r
B
, 0) =
qc
4
0
x
B
x, a zatem zwizane
z nim pole magnetyczne B = A = 0. Znikanie pola magnetycznego oznacza, e znika
strumie energii pola elektromagnetycznego S, ktry jest proporcjonalny do iloczynu wek-
torowego EB. Oznacza to, e w ukadzie chwilowo wspporuszajcym si z adunkiem
jednostajnie przyspieszanym wcale nie ma promieniowania. Ukad chwilowo wspporusza-
jcy si jest za chwilowo tosamy z ukadem nieinercjalnym, w ktrym czstka cay czas
spoczywa. Poniewa w ukadzie przyspieszanym adna chwila nie jest wyrniona, to w
ukadzie nieinercjalnym pole magnetyczne, a zatem i moc promieniowania przez cay czas
bd zerowe. Nie ma wic rwnie sprzecznoci z zasad rwnowanoci.
O co wic tyle krzyku? O to, e mona przedstawi alternatywne rozumowanie prowa-
dzce do konkluzji, e w ukadzie inercjalnym, w ktrym adunek porusza si z przyspiesze-
niem (a nie spoczywa z przyspieszeniem, jak byo w ukadzie nieinercjalnym), pojawia
si promieniowanie. Oto owo rozumowanie.
Wyprowadmy najpierw wzr na pole elektryczne i magnetyczne wynikajce z poten-
cjaw (11.43). Pole elektryczne dane jest wyraeniem E =
A
t
, ktre po kilku
przeksztaceniach prowadzi do nastpujcych wzorw:
E
x
=
q
4
0
sinh
2
( )
=
qa
4
0
c
2
2

c
2
a
cosh( )
sinh
3
( )
E
y
=
q cosh
4
0
sinh
2
( )
y
B
=
qa
4
0
c
2
2
y
B
cosh
sinh
3
( )
E
z
=
q cosh
4
0
sinh
2
( )
z
B
=
qa
4
0
c
2
2
z
B
cosh
sinh
3
( )
. (11.44)
Podobnie, skadowe pola magnetycznego B = A wynosz:
B
x
= 0
B
y
=
q sinh
4
0
c sinh
2
( )
z
B
=
qa
4
0
c
3
3
ctz
B
sinh
3
( )
B
z
=
q sinh
4
0
c sinh
2
( )
y
B
=
qa
4
0
c
3
3
cty
B
sinh
3
( )
. (11.45)
Gsto energii pola elektromagnetycznego
E
=

0
2
(E E + c
2
B B) w dowolnym punkcie
czasoprzestrzeni wynosi:
E
=
q
2
a
2
32
2
0
c
4
4
sinh
6

c
2
a
cosh
2
+
y
2
B
+ z
2
B
c
2
t
2
2
+ cosh
2
. (11.46)
Obliczmy gsto energii pola wygenerowanego przez ruch adunku pomidzy retardowa-
nymi chwilami 0 i dt, co odpowiada retardowanemu czasowi wasnemu
0
= 0, czyli = 0.
Gsto t wyznaczymy na powierzchni sfery o promieniu R = ct
B
, ktrej rodek ley w
miejscu, gdzie adunek znajdowa si w chwili retardowanej t = 0. Rozwaana sfera opisana
jest rwnaniem R
2
= (x
B
c
2
a
)
2
+y
2
B
+z
2
B
. Wynika std, e rwnanie (11.41) wyznaczajce
czas retardowany upraszcza si do nastpujcego zwizku: cosh =
x
. Po wstawieniu tego
do rwnania na gsto energii pola dostajemy po przeksztaceniach dwa czony, z ktrych
pierwszy nie zaley od przyspieszenia czstki, a drugi proporcjonalny jest do kwadratu
przyspieszenia:
E
=
q
2
32
2
0
R
4
+
q
2
a
2
16
2
0
c
4
R
4
y
2
B
+ z
2
B
. (11.47)
Jak atwo sprawdzi, pierwszy czon odpowiada po prostu energii pola elektrostatycznego
wytworzonego przez czstk spoczywajc w rodku sfery o promieniu R. Drugi czon na-
tomiast, to, ni mnie ni wicej, gsto energii promieniowania adunku poruszajcego si
(cho spoczywajcego) z przyspieszeniem a. Gsto ta jest najwiksza w paszczynie pro-
stopadej do kierunku przyspieszenia i zawierajcej pooenie retardowane adunku. Czon
promieniowania znika natomiast wzdu toru ruchu. Mwic obrazowo adunek promie-
niuje na boki. Aeby wyznaczy jaka jest cakowita energia dE
rad
wypromieniowana przez
adunek pomidzy chwilami retardowanymi 0 i dt musimy wycakowa czon promieniowa-
nia po sferze o promieniu R i pomnoy go przez grubo sfery cdt, gdy promieniowanie
to rozchodzi si radialnie z prdkoci c. Caka po sferze z wyraenia y
2
B
+ z
2
B
rwna jest
po prostu
2
3
4R
4
, zatem moc promieniowania adunku wynosi:
dE
rad
dt
=
q
2
a
2
6
0
c
3
. (11.48)
Wynik ten znany jest pod nazw wzoru Larmora. Ziemia dry, szyszki spadaj dostalimy
wynik mwicy niezbicie, e w spoczywajcym ukadzie inercjalnym przyspieszany adunek
promieniuje energi. Jak by nie patrze trudno nam to pogodzi z poprzednim rezultatem,
zgodnie z ktrym adunek obserwowany w ukadzie nieinercjalnym energii nie promieniuje.
I znw jest dobrze, ale nie beznadziejnie.
Nie ma najmniejszych wtpliwoci, e rozwizanie tego paradoksu, ktre zaproponu-
jemy poniej zadziwi niemal kadego. Rozwamy promieniowanie obserwowane w ukadzie
inercjalnym. Z kadego pooenia, w ktrym znajdowa si adunek propaguje si zabu-
rzenie pola wzdu pewnego stoka czasoprzestrzennego, jak przedstawiono to na rysunku
11.4. W ktr stron promieniowanie to jest emitowane? Przygotujmy si na olnienie.
Unosi ono energi w kierunku horyzontu zdarze obserwatora nieinercjalnego! Promienio-
wanie to w caoci traa za horyzont. Oznacza to, e wedug obserwatora nieinercjalnego
energia promieniowania musi utkn tu nad horyzontem. Poniewa jednak nad horyzon-
tem zdarze czas wsprzdnociowy si zatrzymuje, to czsto promieniowania dy tam
do zera, zatem i energia promieniowania musi znika. Dokadnie tak, jak przewidzia to
nasz rachunek od ktrego rozpoczlimy rozwaania. Niewiarygodne, prawda?
Rysunek 11.4: Stoki promieniowania przyspieszanego adunku obserwowanego w spoczywajcym ukadzie
inercjalnym.
Pytania
Zadania
W inercjalnym ukadzie odniesienia, w nieskoczenie dugim, prostoliniowym i obo-
jtnym elektrycznie przewodniku o polu przekroju poprzecznego S pynie prd o
nateniu I. Oblicz pole elektromagnetyczne wytworzone przez przewodnik, a nastp-
nie dokonaj transformacji tego pola do ukadu odniesienia poruszajcego si wzdu
przewodnika z prdkoci V . Udowodnij, e identyczny wynik mona uzyska trans-
formujc rda pl (gstoci adunkw oraz prdy), a nastpnie obliczajc dla nich
pola w nowym ukadzie.
W inercjalnym ukadzie odniesienia, w nieskoczenie dugim, prostoliniowym i obo-
jtnym elektrycznie przewodniku o polu przekroju poprzecznego S pynie prd o
nateniu I. W pewnej odlegoci d porusza si z prdkoci V prostopad do kie-
runku przepywu prdu adunek q. Oblicz pole elektromagnetyczne wytwarzane przez
prd i si oddziaywania przewodnika na adunek, a nastpnie podaj wynik w uka-
dzie zwizanym z adunkiem. Czy bez wykonywania oblicze mona powiedzie skd
si bierze sia w drugim ukadzie?
W inercjalnym ukadzie odniesienia stae pola E i B nie s prostopade. Czy istnieje
ukad odniesienia, w ktrym pola s prostopade? Jeli tak, wyznacz jego prdko.
W inercjalnym ukadzie odniesienia stae pola E i B nie s prostopade. Czy istnieje
ukad odniesienia, w ktrym pola s rwnolege? Jeli tak, wyznacz jego prdko.
Zbadaj wasnoci transformacyjne iloczynu skalarnego E B.
Zbadaj wasnoci transformacyjne kombinacji pl E E c
2
B B.
Cz
e II
A p o k r y f y
185
Rozdzia 12
Dlaczego diabe gra w koci?
Bg nie gra w koci. Albert Einstein
Przesta wreszcie mwi Bogu, co ma robi. Niels Bohr
Zakoczylimy poznawanie szczeglnej teorii wzgldnoci w jej doktrynalnym ujciu. Jeli
wszystko poszo zgodnie z planem, powinna ona by dla nas teori prost, intuicyjn, a
przede wszystkim szalenie interesujc. Wypracowana paszczyzna porozumienia posuy
nam teraz jako pole dalszej walki. To, co nastpi od tego momentu, stanowi bdzie prb
wyjcia poza ortodoksyjny schemat i gruntownego przemylenia go od samego pocztku.
Jest bowiem co, by moe mao istotnego, a by moe szalenie wanego, na co nie zwrci-
limy uwagi. Co, co moe sprawi, e nasze rozumienie teorii wzgldnoci kompletnie si
wywrci i zmusi do wykonania wielkiego wysiku, by zrozumie j na nowo. Czy rzeczywi-
cie co moe nas jeszcze zaskoczy? Zapnijmy pasy, bdzie trzso!
12.1 Co wsplnego ma prdko wiata ze wia-
tem?
Zapewne zdylimy ju przyzwyczai si do myli, e teoria wzgldnoci, ktr poznawa-
limy przez cay ten wykad ma swoje rdo w fundamentalnym postulacie, e wiato w
prni w kadym ukadzie inercjalnym porusza si ze sta prdkoci rwn c. Przed nami
kolejna niespodzianka. Ot tkwilimy w bdzie, bowiem teoria wzgldnoci do swojego
istnienia wcale nie potrzebuje zaoenia staoci prdkoci wiata. Przeciwnie, fakt ten jest
187
188 ROZDZIA 12. DLACZEGO DIABE GRA W KOCI?
konsekwencj bardziej intuicyjnej, a zarazem o wiele gbszej wasnoci czasoprzestrzeni.
Zasada, o ktrej bdzie tu mowa znana jest od 1910 roku, a my przedstawimy wersj
wyprowadzenia pochodzcego od Andrzeja Szymachy nieco dodatkowo zmodykowan.
Powrmy zatem do samego pocztku i spjrzmy na rysunek 1.1 przedstawiajcy dwa
inercjalne ukady odniesienia we wzgldnym ruchu z prdkoci V . Naszym celem bdzie
ponowne wyznaczenie znanej nam ju transformacji Lorentza pomidzy wsprzdnymi
tych ukadw, tym razem jednak nie bdziemy zakada niezmienniczoci prdkoci wiata.
W pierwszym rozdziale powiedzielimy, e poszukiwana transformacja powinna by liniowa.
W przeciwnym razie przesunicie pocztku ukadu wsprzdnych lub przestawienie zegara
zmienioby posta transformacji, zatem czasoprzestrze nie byaby jednorodna. My za
damy, by przesunicie laboratorium o jeden metr lub opnienie eksperymentu, ktry jest
w nim wykonywany o jedn sekund nie zmieniao praw zyki panujcych w laboratorium,
co oznacza, e poszukiwana transformacja wsprzdnych rzeczywicie powinna by liniowa:
x
= A(V ) x + B(V ) t
x = A(V ) x
+ B(V ) t
, (12.1)
gdzie A(V ) i B(V ) s poszukiwanymi funkcjami prdkoci wzgldnej ukadw. Posta dru-
giego rwnania wynika z przyjtej przez nas zasady, e jeli ciao A porusza si z prdkoci
V wzgldem ciaa B, to ciao B musi porusza si z prdkoci V wzgldem ciaa A, o ile
oczywicie odpowiednie osie obu ukadw s rwnolege. Prdko V z denicji opisuje ruch
pocztku ukadu wsprzdnych primowanych x
= 0 rwnaniem x = V t. Wstawiajc ten

warunek do pierwszego z rwna (12.1) otrzymujemy zwizek pomidzy wspczynnikami
transformacji:
B(V )
A(V )
= V . Moemy dziki temu poby si z transformacji funkcji B(V )
otrzymujc po elementarnych przeksztaceniach:
x
= A(V )(x V t)
t
= A(V )
t
A(V )A(V ) 1
V
2
A(V )A(V )
V x
. (12.2)
Rozwamy teraz trzy ukady wsprzdnych poruszajce si wzgldem siebie wzdu wspl-
nej osi x | x
| x
. Niech primowany ukad odniesienia porusza si z prdkoci V

1
wzgldem
12.1. CO WSPLNEGO MA PRDKO WIATA ZE WIATEM? 189
ukadu nieprimowanego, a bisowany porusza si z prdkoci V
2
wzgldem primowanego.
Transformacj pomidzy wsprzdnymi ukadu nieprimowanego i bisowanego otrzymu-
jemy iterujc wzory transformacyjne (12.2):
x
= A(V
1
)A(V
2
)x
1 + V
1
V
2
A(V
1
)A(V
1
) 1
V
2
1
A(V
1
)A(V
1
)
A(V
1
)A(V
2
)(V
1
+ V
2
)t. (12.3)
Transformacj odwrotn mona otrzyma na dwa sposoby. Pierwszy polega na zamianie
V
1
V
2
oraz V
2
V
1
, natomiast drugi na odbiciu czasu, czyli zamianie znakw wszyst-
kich prdkoci. Zoenie obydwu transformacji musi by identycznoci, to za oznacza, e
wzr (12.3) powinien by symetryczny ze wzgldu na zamian V
1
i V
2
. Wszystkie wyrazy
z wyjtkiem uamka w nawiasie s w tym wzorze symetryczne. Wymg symetrii prowadzi
zatem do nastpujcego warunku:
A(V
1
)A(V
1
) 1
V
2
1
A(V
1
)A(V
1
)
=
A(V
2
)A(V
2
) 1
V
2
2
A(V
2
)A(V
2
)
. (12.4)
Rwno funkcji w dwch dowolnych argumentach V
1
i V
2
oznacza, e funkcja ta musi by
rwna pewnej staej K:
A(V )A(V ) 1
V
2
A(V )A(V )
= K. (12.5)
Nieznana staa K ma wymiar odwrotnoci kwadratu prdkoci. Powrmy teraz do rwna
(12.2) i rozwamy ponownie zamian upywu czasu na przeciwn t t w ukadzie
nieprimowanym. Jeli chcemy, by operacja ta nie zmieniaa wsprzdnej przestrzennej
x
, a jedynie t
w ukadzie primowanym, to poszukiwana funkcja A(V ) powinna

by parzysta: A(V ) = A(V ). Wynik ten pozwala wyznaczy z warunku (12.5) A(V ) =
1V
2
/c
2
, przy czym cigo przy przejciu granicznym V 0, dla ktrego rzdamy
A(0) = 1 wymaga wybrania rozwizania z dodatnim znakiem. Po wstawieniu do wzorw
(12.2) otrzymujemy ostatecznie:
x
=
x V t
1 KV
2
t
=
t KV x
1 KV
2
. (12.6)
Nieznana staa K ma oczywicie fundamentalne znaczenie, gdy parametryzuje transfor-
macje pomidzy dowolnymi ukadami inercjalnymi i mona powiedzie, e okrela ona wa-
snoci czasoprzestrzeni. Jej warto jest a priori nieznana, K moe znika, by dodatnia lub
ujemna. Pierwsze dwie moliwoci odpowiadaj transformacji Galileusza i Lorentza. Nato-
miast scenariusz, w ktrym K < 0, opisuje czterowymiarow, euklidesow czasoprzestrze
z czwartym wymiarem t rozcignitym o czynnik

K, a wyprowadzona transformacja
(12.7) jest zwykym obrotem w paszczynie xt o kt tg =
KV . Mona by wrcz
powiedzie, e dla dowolnej pary wymiarw przestrzennych K = 1 i tylko jeden wymiar
czasoprzestrzeni wyrniony jest dodatnioci charakteryzujcej go staej K =
1
c
2
. Dlaczego
tak wanie jest? Tego nikt nie wie.
12.2 Bezprzyczynowo
Jeli chodzi o niemono poruszania si z prdkociami nadwietlnymi, dawno temu posta-
wilimy kropk nad i. Teraz bdziemy j wywabia. W rozdziale 1.5 pokazalimy, e istnienie
czstek poruszajcych si z prdkociami nadwietlnymi prowadzioby do zachwiania zwiz-
kw przyczynowo-skutkowych i na tej podstawie odrzucilimy tak ewentualno. Jednak
wkrtce potem cay rozdzia 5 powicilimy na pokazanie, e tak si podejrzanie skada,
i rzeczywisto na fundamentalnym poziomie posiada zachwian przyczynowo. Czy to
tylko zbieg okolicznoci? A moe warto pogbi nasze przemylenia na temat obiektw
nadwietlnych?
Powrmy do argumentacji uytej przez nas do odrzucenia hipotezy nadwietlnych
czstek. Rozwamy sygna wysany z prdkoci w > c
z punktu A do odlegego od-

biorcy, ktry rejestruje sygna w B rysunek 12.1a). Przypumy, e sygna ten informuje
odlegego jegomocia, jakie liczby pady przed momentem w losowaniu totolotka. Nasza
encyklopedyczna wiedza nie pozwala nam nie zauway, e istnieje inny ukad inercjalny,
poruszajcy si z prdkoci V > c
2
/w, w ktrym przebieg zdarze jest zgoa inny ry-
sunek 12.1b). W drugim ukadzie kolejno zdarze ulega odwrceniu i to odbiorca staje
si jakby nadawc, a nadawca wrcz przeciwnie. I abstrahujc od tego, jak dziwna byaby
to sytuacja widzimy, e w tym ukadzie B zna wyniki losowania jeszcze zanim zostanie o
nich poinformowany. Lub wrcz zanim w ogle zostan ogoszone. Zatem mgby on poten-
cjalnie uy drugiego sygnau, by poinformowa A o wynikach zbliajcego si losowania.
prdkoci nadwietlne oznacza bdziemy dla odrnienia liter w.

12.2. BEZPRZYCZYNOWO 191
Rysunek 12.1: Diagramy czasoprzestrzenne ilustrujce proces przesania nadwietlnej czstki z punktu widze-
nia dwch obserwatorw inercjalnych: a) czstka wyemitowana w A i zaabsorbowana w B, b) Proces odwrotny.
Na obydwu diagramach, podobnie jak i wszystkich innych w tym rozdziale, czas pynie wzdu kierunku piono-
wego, a przestrze zmienia si wzdu poziomego.
Tego typu moliwo wysyania informacji wstecz w czasie bya dla nas wystarczajcym
powodem (o paradoksalnej zamianie emisji w absorpcje nie wspominajc), by odrzuci
nadwietlne czstki sprzed naszego zatroskanego oblicza.
A jednak co istotnego przeoczylimy. Zacznijmy rozumowanie od pocztku. Piszc o
wysyanym sygnale zakadamy dwie rzeczy: istnienie nadwietlnych obiektw, ktre mog
by emitowane i pochaniane oraz to, e moemy ich emisj kontrolowa. Nie da si przecie
tworzy sygnaw nioscych redagowan przez nas tre bez posiadania nad nimi kontroli.
Zaoenie, e emisj nadwietlnych czstek w peni kontrolujemy jest szczeglnie interesu-
jce. W jzyku, ktrego uywalimy w rozdziale 5, oznacza ono, e w linii wiata nadawcy
A przebiega jaki lokalny i kontrolowalny, a zatem deterministyczny proces, ktry okrela
chwil emisji nadwietlnej czstki. Istnieje zatem pewien parametr ukryty (bd jawny) ,
ktrym moemy sterowa i ktrego warto stanowi przyczyn emisji tachionu (jak nazywa
si hipotetyczn czstk nadwietln) w danej chwili. Moemy na przykad wyobrazi so-
bie, e A posiada pistolet strzelajcy tachionami. Odwrotny cig przyczynowo-skutkowy
byby wic nastpujcy: tachion opuci A, bo wystrzelia sponka naboju, bo nadawca
nacisn spust pistoletu. W tym przypadku parametr moe odnosi si na przykad do
reakcji chemicznej zachodzcej w wybuchajcej sponce, ktr kontroluje nadawca trzyma-
jcy pistolet. Zakadamy ponadto, e odlegy odbiorca B nic nie wie o parametrze i a
do momentu zarejestrowania tachionu nie ma z nim absolutnie nic wsplnego.
Przeledmy teraz powyszy scenariusz okiem innego obserwatora inercjalnego, ktrego
wersja wydarze znajduje si na rysunku 12.1b). Jak zauwaylimy, w tym ukadzie emisja
ma miejsce w zdarzeniu B, za A staje si absorpcj. Zastanwmy si teraz nad nastpu-
jcym pytaniem: co emisj B spowodowao? Spora przerwa na zastanowienie. Powd taki
nie moe by zlokalizowany w linii wiata poprzedzajcej zdarzenie B, bo zaoylimy, e
odbiorca B nie wie nic o tym, e ma za moment zosta potraktowany tachionem wystrze-
lonym przez nadawc A. Mwic wprost: B nie kontroluje adnego pistoletu. Przychodz
do gowy same dziwne rzeczy. Na przykad taka, e powd emisji tachionu w zdarzeniu
B znajduje si w odlegym zdarzeniu A, w przyszoci. Bo tam wanie zosta nacinity
spust. Jeli jednak chcemy opisa zdarzenie B wycznie teori lokaln i deterministyczn,
czyli opisujc zdarzenia jako konsekwencje przeszoci w bezporednim otoczeniu, to, jak
wida, opis taki wydaje si niemoliwy. Praktycznie oznacza to, e jeli w pobliu zdarzenia
B znajduje si poruszajcy si obserwator, krtkowidz, ktry widzi jedynie rzeczywisto w
otoczeniu zdarzenia B z rysunku 12.1b), to jego zdaniem emisja, ktra tam nastpi bdzie
zupenie spontaniczna, czyli pozbawiona jakiejkolwiek przyczyny.
Jeli chcemy utrzyma zasad wzgldnoci nie wyrniajc adnego ukadu inercjal-
nego, to jeli emisja tachionu widziana przez obserwatora z rysunku 12.1b) w zdarzeniu B
bya czysto spontaniczna, czyli bez deterministycznego i lokalnego parametru
, to mu-
simy przyj, e emisja tachionu widziana przez obserwatora z rysunku 12.1a) w zdarzeniu
A musi rwnie by czysto spontaniczna. Moemy sobie na przykad wyobrazi, e dwie
linie wiata zawierajce zdarzenia A i B opisuj trajektori dwch identycznych obiektw.
Gdyby jeden z nich mg emitowa tachion deterministycznie, a drugi nie, wprowadzaoby
to rozrnienie pomidzy rozwaanymi ukadami inercjalnymi. Zatem zgodnie z zasad
wzgldnoci, w ukadzie odniesienia 12.1a) rwnie nie mogo by adnego lokalnego para-
metru . Widzimy, do jak dziwnych wnioskw dochodzi si, gdy prbuje si wprowadza
do teorii wzgldnoci realne obiekty nadwietlne. Pytanie, czy taka rzeczywisto jest z
jakiego powodu nieakceptowalna? Przecie, o ile nam wiadomo, mechanika kwantowa od
zawsze twierdzia (prowokujc do wierzgania wielu synnych zykw, w tym Einsteina), e
emisja fotonu przez atom, czy rozpad czstki elementarnej nie s aktami deterministycz-
nymi. W czym wic problem?
Musimy zastanowi si, czy posiadanie rda tachionw, ktre emituje je spontanicz-
nie, w losowych chwilach, nie prowadzi do moliwoci nadwietlnego przesyania informacji.
Wtedy bowiem bylibymy w tarapatach. No c, eby przesa informacj, trzeba by jako
takie rdo kontrolowa, czyli mwic cile, mie pod kontrol jaki parametr , ktry
12.3. DRUGA TRANSFORMACJA LORENTZA 193
jednak w ogle nie moe istnie, co przed chwil pokazalimyf. Jak wic uy rda ta-
chionw do komunikacji na odlego? Moglibymy takie rdo przykrywa i odkrywa
modulujc wysyany sygna. Ale i taki podstp si nie powiedzie. Dlaczego? Zauwamy, e
z rysunku 12.1 wynika, e jeli co (w pewnym ukadzie odniesienia) pochania tachiony,
to (w innym ukadzie odniesienia) musi je rwnie emitowa. Jeli nie chcemy wyrnia
ukadu odniesienia, musi oznacza to, e kady detektor tachionw musi je emitowa. To
za oznacza, osona, ktrej chcielimy uy do przykrycia rda, sama stanie si rdem
nowych tachionw. Z punktu widzenia odlegego odbiorcy nie bdzie wic adnej modulacji
otrzymywanego sygnau. Jak by nie byo, uywanie tego typu przykrywki moliwe jest w
przypadku, gdy przestrze jest co najmniej dwuwymiarowa. Na razie jednak ograniczmy
si do analizy czasoprzestrzeni 1 + 1 wymiarowej, w ktrej zagadnienie osony i tak si
nie pojawia. Gdy skoczymy, przejdziemy do uoglnienia na bardziej realny, ale rwnie
koncepcyjnie bardziej zoony przypadek czasoprzestrzeni o wymiarze 1 + 3.
Czy moliwe s inne prby komunikacji na odlego przy uyciu rda tachionw?
No c, moglibymy modulowa sygna tachionowy niszczc posiadane rdo lub budujc
je od nowa. Wwczas komunikacja nadwietlna byaby rzeczywicie moliwa. Oznacza to,
e aby rozszerzenie teorii wzgldnoci byo wewntrznie niesprzeczne, hipotetyczne r-
da tachionw musiayby by fundamentalnie niezniszczalne. Tak, jak niezniszczalna jest
na przykad prnia, ktra zgodnie z kwantow teori pola nieustannie kreuje i niszczy
wirtualne czstki rnych rodzajw.
12.3 Druga transformacja Lorentza
Metoda, ktrej uylimy do wyprowadzenia transformacji Lorentza w rozdziale 12.1 bazuje
na zasadzie wzgldnoci dopuszczajcej do rozwaa ukady inercjalne poruszajce si z
dowolnymi prdkociami. Okazuje si jednak, e w wyniku przeprowadzonego rozumowania
otrzymalimy wyraenia okrelone tylko dla prdkoci mniejszych ni c, co w zasadzie stoi
w sprzecznoci z przyjtym zaoeniem. Argumentacja podana w rozdziale 12.2 pokazuje
za, e absurdalno nadwietlnych obiektw w teorii wzgldnoci wcale nie jest ewidentna.
Przeciwnie, ju na pierwszy rzut oka pokazuj one co ciekawego: prawdziwy indetermi-
nizm tkwicy w szczeglnej teorii wzgldnoci. Moe zatem co w naszym wyprowadzeniu
przeoczylimy i z nadwietlnymi obiektami rwnie mona zwiza ukady inercjalne?
Okazuje si, e przeanalizowalimy tylko jedn ga rozwiza rwnania (12.5), pod-
czas gdy istnieje jeszcze jedna. Rozwamy bowiem nieparzyst funkcj A(V ) = A(V ).
Warunek nieparzystoci prowadzi do dziwacznych, na pierwszy rzut oka, konsekwencji w
rwnaniach (12.2): przy zamianie czasu t t w ukadzie spoczywajcym, czas t
w
ukadzie poruszajcym si nie zmienia znaku, a odwraca si wsprzdna przestrzenna
x
. Pki co, brzmi to niedorzecznie, ale zacinijmy zby i sprawdmy mimo wszystko,
do czego prowadzi. Po wstawieniu nieparzystej funkcji A(V ) do rwnania (12.5) ze sta
K =
1
c
2
otrzymujemy rozwizanie A(W) =
W/|W|
W
2
/c
2
1
, ktre jest okrelone tylko dla prd-
koci W > c. Dodatkowy czynnik W/[W[ jest jedyn antysymetryczn funkcj unimo-
dularn (o module rwnym jeden), natomiast znak A(W) nie jest moliwy do dookrelenia
jak poprzednio, gdy nie istnieje przejcie graniczne W 0. Ostatecznie dostajemy zatem
z rwna (12.2):
=
W
[W[
x Wt
W
2
/c
2
1
=
W
[W[
t Wx/c
2
W
2
/c
2
1
, (12.7)
gdzie greckimi literami oznaczamy wsprzdne w nadwietlnym ukadzie odniesienia, po-
ruszajcym si z prdkoci W:
jest wsprzdn przestrzenn, a
czasow. Okrelenie,
ktra wsprzdna jest czasowa, a ktra przestrzenna moe by dokonane na podstawie
zasady, e linia wiata obserwatora powinna pokrywa si z osi czasu ukadu wspporu-
szajcego si z nim. Graczna interpretacja transformacji (12.7) jest zreszt bardzo czy-
telna. Dla podwietlnej transformacji Lorentza osie ukadu poruszajcego byy nachylone
do osi ukadu spoczywajcego pod ktem nieprzekraczajcym

4
, jak pokazalimy to na
rysunku 1.3, podczas gdy dla transformacji nadwietlnej (12.7) kt ten przekracza

4
, jak
na rysunku 12.2.
Jako przykad rozwamy ukad inercjalny obserwatora poruszajcego si z nieskoczon
prdkoci. Wybierajc dodatni znak w rwnaniach (12.7) dostajemy wwczas:
= ct
c = x. (12.8)
12.4. W PROCH SI SPONTANICZNIE OBRCISZ 195
Rysunek 12.2: Osie czasoprzestrzenne dwch ukadw inercjalnych poruszajcych si wzgldem siebie z
nadwietln prdkoci.
Zatem obserwator ten dowiadcza naszego wymiaru czasowego jako jego przestrzennego
i vice versa. Rezultat ten uzasadnia nareszcie dziwaczny warunek nieparzystoci wsp-
czynnika A(W), ktry rozwaylimy. Nie powinno nas ju dziwi, e operacja odwrcenia
upywu czasu t t w ukadzie podwietlnym odpowiada odbiciu przestrzeni ,
a nie czasu (jak byoby dla ruchw podwietlnych) w ukadzie poruszajcym si
z nadwietln prdkoci.
12.4 W proch si spontanicznie obrcisz
Wczasoprzestrzeni o wymiarze 1 + 1 rzeczywisto obserwatorw podwietlnych nie wy-
daje si specjalnie rni od rzeczywistoci obserwatorw nadwietlnych. Rnica pomidzy
nimi sprowadza si do zamiany rolami czasu i przestrzeni. Mwic skrtowo, w takim sce-
nariuszu nawet gdybymy byli tachionami, prawdopodobnie nic bymy o tym nie wiedzieli.
Przyjmiemy wic konsekwentnie, e zasada wzgldnoci obowizuje wszystkich, rwnie
nadwietlnych, obserwatorw yjcych w czasoprzestrzeni o wymiarze 1 + 1.
Odkrylimy te, e gdyby tachiony byy askawe istnie, to rozpady zwykych czstek
z ich udziaem, musiayby mie charakter spontaniczny. Czy zatem nie wydaje si dziwne,
e rozpady zwykych, podwietlnych czstek mog by w takiej teorii w peni determi-
nistyczne? A moe wcale nie mog? Nie ulega wtpliwoci, e warto si przekona. W
rozdziale 12.2 pokazalimy, e proces emisji tachionu przez czstk masywn, pokazany na
rysunku 12.3a), nie moe by opisany przy pomocy lokalnej i deterministycznej teorii. Po-
dobne rozumowanie mona przeprowadzi dla procesu przedstawionego na rysunku 12.3b).
Rysunek 12.3: Emisja tachionu przez: a) czstk masywn, b) inny tachion, c) proces b) widziany przez
innego obserwatora; d) rozpad czstki masywnej na par czstek masywnych.
W tym celu najlepiej przeanalizowa w proces z punktu widzenia alternatywnego, pod-
wietlnego obserwatora inercjalnego, ktrego punkt widzenia przedstawia rysunek 12.3c).
Moemy sobie na przykad wyobrazi, e dwie dolne tachionowe linie wiata cz si z
liniami wiata dwch masywnych czstek, ktre pierwotnie nic o sobie nawzajem nie wie-
dziay. Powtarzajc nastpnie rozumowanie z rozdziau 12.2 dostaniemy znw wniosek, e
nic nie okrela chwili oddzielenia si linii wiata tachionu od linii wiata masywnej czstki.
Jeli ponadto przyjmiemy, e parametr okrelajcy chwil rozpadu tachionu na dwa inne
tachiony nie moe bra si znikd, to dojdziemy do wniosku, e parametr ten rwnie
nie moe istnie (bo nie mg mie swojego rda w procesach zachodzcych w masywnej
czstce, od ktrej pochodzi).
Zatem take w przypadku rozpadu tachionu na par innych tachionw, nie jest mo-
liwe zwizanie z ktrkolwiek lini wiata jakiegokolwiek lokalnego parametru ukrytego
determinujcego chwil rozpadu. Jednake wzory transformacyjne (12.8) dowodz, e dia-
gram 12.3b) pokazuje, w jaki sposb proces rozpadu spoczywajcej, masywnej czstki na
dwie inne 12.3d), wyglda z perspektywy obserwatora poruszajcego si z nieskoczon
prdkoci. Z zasady wzgldnoci wnioskujemy wic, e skoro wedug nadwietlnego ob-
serwatora proces rozpadu 12.3b) nie jest rzdzony adnym lokalnym i deterministycznym
procesem, to rwnie w ukadzie podwietlnym ten sam proces widziany jako 12.3d) musi
by spontaniczny. A zatem wszystkie procesy rozpadu musz by spontaniczne.
Wnioski z powyszego rozumowania zgadzaj si co prawda z nasz wiedz na temat
rozpadw czstek elementarnych, ale wydaj si przeczy codziennemu dowiadczeniu ze
wiata makroskopowego. Rozwamy na przykad bomb, ktra wybucha rozpadajc si na
kilka kawakw w dobrze okrelonej, moliwej do kontrolowania, a zatem i przewidzenia
12.4. W PROCH SI SPONTANICZNIE OBRCISZ 197
chwili. Czy istnienie granatw z zawleczk nie przeczy wnioskom, ktre wanie wycignli-
my? Zgodnie z nimi, akt rozpadu jest zdarzeniem bezprzyczynowym, zatem rne czstki
bd w oglnoci rozpada si w rnych chwilach czasu, a statystyka chwil rozpadu moe
by ujta pewn gstoci prawdopodobiestwa rozpadu na jednostk czasu wasnego.
Jeli gsto jest zawsze dodatnia, prawdopodobiestwo rozpadu bdzie stale wzrastao.
Na przykad dla gstoci niezmiennej w czasie, prawdopodobiestwo rozpadu bdzie wy-
kadniczo dy do jednoci z pewnym czasem charakterystycznym, ktrego warto zaley
w oglnoci od rodzaju rozpadu. Czas ten (rwny
1
) nie moe by wyraony jakkolwiek
kombinacj dostpnych staych, takich jak masa czstki m, czy prdko c. Nie pozwala
na to ich wymiar. Zatem sam fakt istnienia rozpadw implikuje konieczno wyrnienia
pewnej nowej, fundamentalnej staej charakteryzujcej czas lub przestrze. Staa ta moe
mie te dowolny inny wymiar, byle tylko przy uyciu dostpnych wielkoci (masy i prd-
koci wiata) mona j byo przeksztaci w wielko o wymiarze sekundy. Z przyczyn,
nazwijmy to, historycznych przyjmiemy, e staa ta ma ma wymiar jednostek momentu
pdu i oznaczmy j symbolem :
[] =
c
2
. (12.9)
Istnieje ju, co prawda, jedna znana nam staa zyczna, ktrej wymiar pozwala odcedzi
wymiar czasu staa grawitacji Newtona G, jednak w paskiej czasoprzestrzeni nie odgrywa
ona raczej adnej istotnej roli.
Zatem spontaniczne procesy rozpadu zachodz w pewnych wyrnionych skalach czaso-
wych, typowych dla danego procesu. Okazuje si, e skale te s, w wikszoci przypadkw,
o wiele krtsze od czasw charakterystycznych dla naszego makroskopowego wiata. Jeli
wic rozwaana przez nas bomba wybucha na skutek wymieszania ze sob dwch sub-
stancji chemicznych, to moemy sobie wyobrazi, e reakcja chemiczna bdca rdem
energii wybuchu zachodzi, na odpowiednio krtkiej skali pomidzy pojedynczymi czstecz-
kami mieszanych substancji jedynie z pewnym prawdopodobiestwem i spontanicznie. Jeli
jednak odczekamy odpowiednio dugo, przechodzc do makroskopowej skali czasowej, to
prawdopodobiestwo zajcia reakcji pomidzy dowolnymi dwoma czsteczkami tych sub-
stancji wynosi prawie jeden. Zatem chwila wybuchu jest w naszej skali dobrze okrelona i
moliwa do przewidzenia, cho wiemy, e jest to jedynie przyblienie, bo na odpowiednio
krtkich skalach czasu reakcja chemiczna zachodzi spontanicznie.
Gdybymy jednak w konstrukcji zapalnika bomby posuyli si procesem, ktrego skala
czasowa nie jest o wiele krtsza od dostpnej nam skali makroskopowej, to bomba mogaby
rzeczywicie wybuchn w sposb spontaniczny i nie dajcy si kontrolowa. Bomb tak
mona zbudowa, wystarczy w tym celu jako zapalnika uy rozpadajcego si neutronu,
ktrego redni czas ycia wynosi okoo 12 minut. Tak skonstruowana bomba, zgodnie z
doktryn mechaniki kwantowej (a take rozszerzon zasad wzgldnoci), wybuchnie w
chwili fundamentalnie nieprzewidywalnej.
12.5 Superpozycja linii wiata
Wszystkie nieomal prawa zyki klasycznej opieraj si na jednym podstawowym prawie:
rzeczywisto rzdzi si pewnymi prawami, jest w peni deterministyczna. Dopiero me-
chanika kwantowa wprowadza rozgardiasz w tym idyllicznym obrazie wiata. Jednym z jej
podstawowych postulatw jest fundamentalna nieokrelono wynikw pomiarw. W naszej
analizie odkrylimy wanie co zaskakujcego szczeglna teoria wzgldnoci obejmujca
wszystkich, rwnie nadwietlnych obserwatorw, te posiada mechanizm fundamentalnej
nieokrelonoci pewnych zjawisk nie trzeba go nawet postulowa, mona go elementarnie
wydedukowa. Rozszerzonej teorii wzgldnoci po prostu nie da si stworzy w wariancie
deterministycznym w sposb niesprzeczny. Czy to nie dziwne, e teoria wzgldnoci, jak i
mechanika kwantowa, ktre pozornie nie maj ze sob nic wsplnego, posiadaj w swym
opisie ten sam intrygujcy efekt? Przypomnijmy, e w rozdziale 5 zauwaylimy ju, jak
zadziwiajco sprytnie kwantowe zjawisko EPR unika koniktu ze szczegln teori wzgld-
noci. Podobnych zbiegw okolicznoci jest zreszt duo wicej. Czy to nie podejrzane?
A moe rozszerzona teoria wzgldnoci posiada te inne wasnoci, ktre postulowane s w
teorii kwantowej?
Rozwamy ukad odniesienia (ct, x), w ktrym czstka rozpoczyna swj bieg w zdarze-
niu A poruszajc si do zdarzenia , w ktrym zmienia swoj prdko i ostatecznie dociera
do B rysunek 12.4a). Rozwaana czstka przebywa najpierw trajektori A, a nastpnie
trajektori B. Jeli zatem na obu tych odcinkach linii wiata umieszczone zostan dwa de-
tektory, ktre pochaniaj czstk badajc jej pooenie, to jeli czstka zostanie wykryta
w pierwszym detektorze na odcinku A, wwczas drugi detektor znajdujcy si gdzie na
trajektorii B na pewno jej nie wykryje. Podobnie, gdyby okazao si, e drugi detek-
tor zarejestrowa czstk, to z ca pewnoci nie moga ona by wykryta w pierwszym
12.5. SUPERPOZYCJA LINII WIATA 199
Rysunek 12.4: Diagramy czasoprzestrzenne przedstawiajce: a) ruch czstki obserwowany z dwch inercjal-
nych ukadw odniesienia: spoczywajcego (ct, x) i poruszajcego si nieskoczenie szybko (c, ), w ktrym
ruch interpretowany jest jako superpozycja dwch linii wiata; b) czstka wyemitowana w A, w punkcie
przeksztaca si w superpozycj, co w ukadzie poruszajcym si nieskoczenie szybko interpretowane jest jako
superpozycja trzech linii wiata; c) wiele nieprzecinajcych si linii wiata opisujcych ruch czstki pomidzy
zdarzeniami A i B; d) superpozycja trajektorii czcych A z B i przecinajcych si w pojedynczym zdarzeniu .
detektorze.
Rozwamy teraz ten sam scenariusz z punktu widzenia obserwatora (c, ), ktry po-
rusza si nieskoczenie szybko. Jego interpretacja bdzie zgoa odmienna, bowiem w tym
ukadzie w punkcie znajduje si rdo, z ktrego wyruszaj dwie czstki: jedna w kie-
runku A, druga w kierunku B. Jeli jednak na obydwu odcinkach znajduj si detektory
pochaniajca czstk, wwczas rejestrowa j bdzie najwyej jeden z nich, nigdy dwa.
Jest to oczywicie konsekwencja przyjtej przez nas zasady wzgldnoci. Jednake nie jest
to sytuacja typowa dla dwch czstek, prawda? Wyglda to raczej tak, jakby w tym uka-
dzie pojedyncza czstka poruszaa si wzdu dwch alternatywnych torw jednoczenie,
ale pomiar zmusza j do zdecydowania si, gdzie ma zosta wykryta. Sytuacj, gdy
pojedynczej czstce musimy przypisa dwie linie wiata nazywamy superpozycj z po-
jciem tym zetknlimy si ju w rozdziale 5 badajc zachowanie pojedynczego fotonu w
interferometrze Macha-Zehndera.
Rozumowanie, ktre przedstawilimy powyej odnosi si do ruchu jednej i tej samej
czstki wzdu toru A oraz B. Zamiast tego moglibymy rozwaa sytuacj, w ktrej
pewna czstka porusza si z A do , gdzie zostaje pochonita, a w jej miejsce wyemitowana
jest druga czstka w kierunku B. Byby to cakiem inny scenariusz, w ktrym nic nie staoby
na przeszkodzie, eby klikay obydwa detektory. Wwczas w ukadzie nadwietlnym nie
mielibymy do czynienia z superpozycj, lecz z jednoczesnym ruchem dwch niezalenych
czstek.
cig dalszy nastpi...
Pytania
Zadania
Bibliograa
[1] L. D. Landau i E. M. Lifszyc, Teoria Pola (PWN, Warszawa 1958).
[2] W. Rindler, Length Contraction Paradox, Amer. J. Phys. 29, 365 (1961).
[3] R. P. Feynman, Elementary Particles and the Laws of Physics (Cambridge University
Press, Cambridge 1995).
[4] A. Nowojewski, J. Kallas i A. Dragan, On the appearance of moving bodies, Amer.
Math. Month. 111, 817 (2004); A. Nowojewski, J. Kallas i A. Dragan, O wygldzie
cia w ruchu, Delta (2003).
[5] M. L. Boas, Apparent Shape of Large Objects at Relativistic Speeds, Amer. J. Phys. 5,
283 (1961).
[6] G. D. Scott i H. J. Van Driel, Geometrical Appearances at Relativistic Speeds, Amer.
J. Phys. 38, 971 (1970).
[7] R. P. Feynman, Feynmana wykady z zyki (PWN, Warszawa 2001), tom II.
[8] W. Pauli, Theory of Relativity (Dover Publications, New York 1958).
[9] R. Peierls, Niespodzianki w zyce teoretycznej (PWN, Warszawa 1990).
[10] P. Frank i H. Rothe,

Uber die Transformation der Raumzeitkoordinaten von ruhenden
auf bewegte Systeme, Ann. der Phys. 34, 825 (1911); A. Szymacha, Przestrze i ruch
(Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997).
201
Indeks
Bella
nierwno, 79
paradoks, 119
cechowanie, 172
czarna dziura, 158
czas
retardowany, 165
wasny, 37
wasny, lokalny, 129, 143, 147
wsprzdnociowy, 126
czasoprzestrze, 14
zakrzywiona, 142
czterowektor, 97
czasowy, 110
czterogradient, 169
czteropd, 104
czteropooenie, 98
czteropotencja, 172
czteroprd, 171
czteroprdko, 100
czteroprzyspieszenie, 114
czterosia, 109
przestrzenny, 110
zerowy, 110
Dopplera efekt, 83, 84, 86, 90, 109
dylatacja
czasu, 39
dylatacja czasu, 27, 36, 134
Einsteina
konwencja sumacyjna, 99
rwnania, 151
zasada rwnowanoci, 150
Einsteina-Podolskiego-Rosena paradoks, 74,
75
energia
czstki swobodnej, 104, 105, 133, 145,
146, 156
spoczynkowa, 105
euklidesowa przestrze, 142
foton, 72, 104
Galileusza transformacja, 13, 190
horyzont zdarze
czarnej dziury, 158
obserwatora przyspieszonego, 119, 122
indeterminizm, 73
interwa, 20, 133, 142, 143, 148
czasowy, 20
przestrzenny, 20
zerowy, 21
lagrangian, 147
202
INDEKS 203
largangian, 147
Larmora wzr, 182
Lienarda-Wiecherta potencjay, 167
adunku jednostajnie przyspieszanego, 180
adunku o staej prdkoci, 168
linia wiata, 18
Lorentza
cechowanie, 172
sia, 33
skrcenie, 27, 2931, 34, 35, 63, 65, 67,
68, 119, 130, 134, 153
transformacja, 1315, 190
nadwietlna, 194
Macha-Zehndera interferometr, 71, 199
masa
relatywistyczna, 106
spoczynkowa, 106
Maxwella
rwnania, 109
Maxwella rwnania, 163
metryka
czasoprzestrzeni, 142
Minkowskiego, 98, 142
przestrzeni, 142
statyczna, 145, 148
Newtona
II prawo, 36, 108, 177
III prawo, 108, 178
prawo grawitacji, 154, 157
staa grawitacji, 157, 197
Noether twierdzenie, 178
osobliwo, 158
pd czstki swobodnej, 104
parametr ukryty, 73, 191
pole przyspiesze, 154
postulat zegara, 37, 115, 120, 145, 149
Poyntinga
wektor, 109, 173
prdko
wiata, 17, 164
lokalna, 130, 144, 145
ucieczki, 157
wsprzdnociowa, 129
wzgldna, 17
rachunek wariacyjny, 147
Rindlera transformacja, 126
Schwarzschilda
metryka, 157
promie, 157159
sia, 108
geometryczna, 150
grawitacji, 150
stoek przyszoci, 16
strumie pola, 154
superpozycja, 73, 199
tachion, 191
Thomasa precesja, 57
Thomasa-Wignera obrt, 54
wspzmienniczo, 100
zasada
najmniejszego dziaania, 148
termodynamiki, II, 159
204 INDEKS
wariacyjna, 147
wzgldnoci (demokracji), 21

NSTW Dragan

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

NSTW Dragan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Niezwykle szczeglna

= 0. Przyjta notacja (zmienne primowane i nieprimowane)

= ict cos + xsin

= xcos ict sin . (1.11)

= xcosh ct sinh . (1.13)

= 0, natomiast o przestrzenna jest zadana przez

= 0. Otrzymujemy std, e tg = tgh = V/c, gdzie jest ktem wzgldnego na-

= 0 musz znajdowa si wewntrz pionowego stoka ograniczonego

< 0. Oznacza to, e w tych ukadach

= 0 pocztki obu ukadw inercjalnych pokryway si. Przyjmij, e

= 0 ukadu inercjalnego poruszajcego si z

pomidzy pewnymi dwoma zdarzeniami.

< t. Zatem wedug obserwatora nieruchomego czas w poruszajcym si ukadzie

, spoczywajcy wzdu osi x

w primowanym ukadzie. Jak wyglda kij z punktu widze-

= 0, otrzymalibymy w wyniku raczej wyduenie, ni

= 0. Poniewa z pocztku rozdziau wiemy, e pojcie jednoczesnoci zaley od

pomidzy wsi A i wsi B, to z punktu widzenia krowy stojcej na miedzy, czas,

jest gstoci elektronw

, a czciowo od dodatnich jonw Q

w przewodzie rwna jest gstoci jonw

oraz wzoru opisujcego skrcenie Lorentza

, z jak zewntrzny adunek jest przycigany przez przewodnik

w obu ukadach s prawie identyczne. Wzory (2.4) oraz (2.9) rni si

= 0 stopa odrywana znajduje si w punkcie x

porusza si z prdkoci v = c, to w drugim ukadzie, poruszajcym

niekoniecznie musi to by wiato

(V ) jest liniowa dla maych prdkoci V , jak w mechanice

od prdkoci ukadu odniesienia V z ktrego pro-

(V ) jest liniowa dla maych wartoci V , jak w

zarejestrowana przez Bab Jag w zalenoci

oznaczaj wektorowe skadowe transformowanej prdkoci, odpowiednio,

siga przeszoci zdarzenia A. Innymi sowy w ukadzie primowanym

Bdzie kolejna niespodzianka. Przekonamy si mianowicie, jak dywagacje na temat ki-

. Czy znajc wektory v i v

, co przedstawia schematycznie rysunek 3.1.

) poruszajcego si z prdkoci V oznaczymy symbolem (V ), wwczas w oglno-

i V zwizanych relacj (2.20). Zastanwmy si zatem, czym rni si ukad,

)(V ). Innymi sowy zadajmy pytanie, czym jest transformacja 1

mona wyrazi zalenoci (2.20)) moe by jedynie translacj, odbiciem, obrotem

(wzgldem niego), to w ukadzie Pawa prdko Filemona w momencie ucieczki

, V i v zaspimy wektorami, odpowiednio v, dv

i V , zgodnie z poprawn czci

, a nastpnie stosujc tosamo A (B C) = B(A C) C(A B)

. Wiemy co naley zrobi, przed nami pozostaj wycznie

< c. Podobnie dla v > c zachodzi v

prostopadym do nurtu rzeki. Mimo, e osie ukadu zwizanego ze

pokrywaj si z osiami ukadu Gawa,

i V speniajcymi rwnanie (2.20) za-

[f(x)[. Moemy dokona serii pomiarw

) + E(a, b)). (5.6)

) + E(a, b)), (5.7)

). Naszym celem bdzie znalezienie dugoci fali wiata w tym ukadzie.

jest prostopada do po-

. Oznacza to, e skadowa x

prdkoci fali padajcej jest rwna v

z rwna (6.3) otrzymujc zwizek:

= d. Stosujc transformacj Lorentza bez trudu znajdujemy rwnanie okrelajce

, natomiast wektor od obserwatora do punktu w ktrym promie wiata

< 0, ktre dotary do obserwatora w

). Transformacja Lorentza opisujca

. Nie moemy prze-

moemy przedstawi wprowadzajc eleganck notacj korzystajc z greckich indeksw