Dr Aleksander Gubrynowicz Magdalena Pacholska Ewolucja reimu prawnego walki z terroryzmem W cigu ostatniej dekady terroryzm zosta powszechnie

uznany za gwne zagroenie midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa1. Cho samo zjawisko nie jest nowe, midzynarodowy rozgos przyniosy mu przede wszystkim ataki na World Trade Center i Pentagon z 11 wrzenia 2001 roku oraz amerykaskie inwazje na Irak i Afganistan, poprzedzone ogoszeniem przez Prezydenta G.W. Busha doktryny tzw. wojny z terroryzmem. Wydarzenia te otworzyy trwajc do dzi debat na temat legalnoci dziaa Stanw Zjednoczonych i ich sojusznikw oraz reimu prawnego, w ramach ktrego powinna by prowadzona walka z terroryzmem. Jak dotd nie udzielono jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, w jaki sposb demokratyczne, praworzdne pastwo powinno odpowiada na zagroenia ze strony niepastwowych podmiotw stosujcych przemoc w celach politycznych. Najwaniejszy problem, jaki pojawi si na tym tle, dotyczy kwestii wyboru odpowiednich rodkw, przy uyciu ktrych zjawisko zagroenie terroryzmu mogoby zosta w moliwie najwyszym stopniu zminimalizowane. Jednak wybr ten w duej mierze przesdza o ramach prawnych wytyczajcych nieprzekraczalne granice dla organw zaangaowanych w zwalczanie tego typu zagroe. W konsekwencji wadza wykonawcza staje przed dylematem, ktry nieco upraszczajc zagadnienie mona sprowadzi do nastpujcych pyta: Czy w walce z terroryzmem pastwo powinno polega wycznie na Organach Ochrony Porzdku Publicznego (OOPP)2, a w konsekwencji na wewntrznym prawie karnym, oraz na traktatach z zakresu praw czowieka, traktujc terrorystw jak szczeglnych przestpcw (model law enforcement)? Czy moe dopuszczalne jest uycie si zbrojnych i taktyki militarnej i poddanie si reimowi midzynarodowego prawa humanitarnego (LOAC)3? Jedn z niewielu kwestii nie budzcych kontrowersji w doktrynie
1

Zob. m.in. Europejska Strategia Zwalczania Terroryzmu z 2005 r., dostpn na: http://ec.europa.eu/homeaffairs/policies/terrorism/terrorism_intro_en.htm oraz NATO Review z jesieni 2005, dostpne na: http://www.nato.int/docu/review/2005/issue3/english/art1.html [15.03.2011].
2

Organami Ochrony Porzdku Publicznego s wszelkie formacje pastwowe majce prawo uywania przymusu bezporedniego, wykonujce zadania o charakterze policyjno-porzdkowym na terytorium kraju, niezalenie od tego czy podlegaj zwierzchnictwu cywilnemu czy wojskowemu. Zob. Komentarz do Kodeksu Postpowania Funkcjonariuszy Organw Ochrony Porzdku Publicznego, dostpny na: http://www2.ohchr.org/english/law/codeofconduct.htm [20.03.2011].
3

W nomenklaturze wojskowej, zwaszcza amerykaskiej, preferowany jest termin Prawo Konfliktw Zbrojnych (Law of Armed Conflict, dalej LOAC).

jest obowizek przestrzegania norm prawa midzynarodowego podczas wszystkich podejmowanych dziaa zmierzajcych do zapobiegania i zwalczania terroryzmu4. Niniejsza praca ma na celu pokazanie ewolucji reimu prawnego rzdzcego walk z terroryzmem oraz podkrelenie podstawowych konsekwencji prawnych dla stron konfliktu zarwno w modelu law enforcement, jak i podczas konfliktu zbrojnego. Artyku dzieli si na 5 czci. Pierwsza dotyczy okresu przed wejciem w ycie kluczowych traktatw z zakresu praw czowieka, podczas ktrego gwn si wykorzystywan do zwalczania grup terrorystycznych stanowiy OOPP; kolejna odnosi si do teoretycznych aspektw wykorzystania dwch najwaniejszych wspczesnych modeli zwalczania terroryzmu tj. modelu law enforcement. Trzecia cz traktuje o problemie terroryzmu w wietle prawa konfliktw zbrojnych (LOAC), natomiast cz czwarta przedstawia w oglnym zarysie kwesti reinterpretacji dyskusyjnej koncepcji tzw. nielegalnych bojownikw, stosowanej w latach 2001-2007. W konkluzjach (cz 5) zawarty jest wniosek, i w realiach dzisiejszych stosunkw midzynarodowych, aden z analizowanych modeli nie moe by uznany za w peni skuteczn metod zwalczania zjawiska terroryzmu. W konsekwencji w najbliszych latach naley si spodziewa, e pastwa w dalszym cigu bd odwoywa si do obydwu modeli, cho wydaje si oczywiste, e zastosowanie przepisw o konfliktach zbrojnych nadal bdzie wywoywao powane kontrowersje zarwno polityczne, jak i prawne. 1. Tradycyjny model zwalczania terroryzmu. Cho terroryzm jako metoda prowadzenia walki znany by w historii od setek lat, spoecznoci midzynarodowej po dzi dzie nie udao si wypracowa jednej uniwersalnej, powszechnie akceptowanej definicji zjawiska, mimo i prby takie byy w przeszoci podejmowane5. Nie jest celem poniszych uwag ponowne otwieranie debaty na temat definicji terroryzmu. Na potrzeby niniejszej pracy zostaa przyjta definicja zaproponowana przez amerykaskie Federalne Biuro ledcze USA, wedle ktrej terroryzm to:

Globalna Strategia Zwalczania Terroryzmu, Rezolucja Zgromadzenia Oglnego z 2006 r., A/RES/60/288, art.3.
5

Zob. np.: Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 1269 z dnia 19 padziernika 1999 roku; Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 1566 z dnia 8 padziernika 2004 roku.

bezprawne uycie lub groba uycia siy wobec osb i mienia, celem zastraszenia lub wywarcia przymusu na rzd, ludno cywiln lub czci wyej wymienionych zmierzajca do promocji celw politycznych lub spoecznych6. Od zarania dziejw jednak problem polega na tym, i precyzyjne rozrnienie grupy przestpczej od organizacji dcej do osignicia celw stricte politycznych (i jako takiej domagajcej si niemal zawsze od wadz pastwowych odrnienia od struktur kryminalnych) byo w znacznej mierze uzalenione od dyskrecjonalnej woli wadz pastwowych. Wadze te jednak pastwa niechtnie godziy si na takie rozrnienie w prawie. Opr ich wynika przede wszystkim z obaw, i takie rozrnienie mogoby oznacza uznanie dziaa takich grup za legalne, to za zamykaaby drog do zakwalifikowania ich jako czynw zabronionych na mocy wewntrznego prawa karnego. Ponadto za tak polityk wadz krya si wyrana niech do rezygnacji z monopolu na stosowanie przemocy i podzielenia si z nim z grup, nad ktr organy administracji nie tylko nie sprawoway kontroli, ale odnonie ktrej musiay ywi obaw, i z prawa tego skorzysta wanie przeciwko pastwu za zabezpieczenie interesw ktrego interesw organy te ponosiy odpowiedzialno. Biorc pod uwag, i grupy te z reguy dyy do oderwania przemoc czci terytorium w celu utworzenia na nim suwerennego pastwa, wzgldnie obalenia przemoc istniejcego adu spoecznego w ramach realizacji wyznawanej utopii spoecznej decyzja wadz, aby nie dostrzega owej rnicy bya praktycznie zawsze podyktowana chci utrzymania politycznego status quo. A do poowy lat 70-tych XX wieku wadze pastwowe wykorzystyway rnorodne metody zwalczania grup terrorystycznych. Cho niemoliwe jest przeprowadzenie dychotomicznego podziau wykorzystywanych przez nie instrumentw uywanych do zwalczania terroryzmu od II poowy XX wieku mona zaobserwowa pewne tendencje. Analiza polityk antyterrorystycznych krajw europejskich pozwala wysun tez, e teoretycznie od pocztku lat 70tych gwnym narzdziem walki z tego typu grupami byy w zasadzie jednostki policyjne i wewntrzne prawo karne, wspomagane przez tzw. antyterrorystyczn legislacj7. Rola armii jednak pozostawaa z powodw o ktrych mowa

Strona internetowa Federalnego Biura ledczego: http://www.fbi.gov/albuquerque/priorities, [20.03.2011].

Zob. np. prawo brytyjskie: Suppression of Terrorism Act 1978, 30 czerwca 1978; Criminal Justice (Terrorism and Conspiracy) Act 1998, 4 wrzenia 1998; prawo francuskie: Loi n86-1020 du 9 septembre 1986 relative la lutte contre le terrorisme, Journal Officiel de la Rpublique Franaise, s. 10956.

poniej - rwnie znaczca, a w krajach pozaeuropejskich niekiedy wrcz kluczowa. Warto podkreli, e cho organizacje terrorystyczne XX wieku dziaay zwykle na obszarze jednego/dwch krajw, (co odrnia je np. od wspczesnej Al-Kaidy), to nawet w sytuacji, gdy ich dziaania obejmoway swoim zasigiem terytorium dwch lub wicej pastw nie byy uznawane przez pastwa za stron w midzynarodowym konflikcie zbrojnym, wanie dlatego, i takie posunicie legalizowaoby (przynajmniej czciowo) ich dziaalno 8. Ponadto naley podkreli, e cho w omawianym okresie walka z terroryzmem leaa gwnie w zakresie kompetencji formacji o charakterze policyjnym, to jednak wykorzystanie jednostek si zbrojnych do zwalczania takich grup nie naleao do rzadkoci. Z perspektywy czasu uywanie wojska do walki z organizacjami postrzeganymi jako wywrotowe moe wyda si niezrozumiae jednak biorc pod uwag realia epoki nie powinno dziwi. W omawianym okresie zdecydowana wikszo ugrupowa, ktre wedle obowizujcych dzisiaj standardw organy administracji i wymiaru sprawiedliwoci zakwalifikowayby jako terrorystyczne, stanowiy organizacje walczce o utworzenie pastwa dla narodu, za ktrego obroc interesw si uwaay. Walka ta w praktyce wizaa si z reguy z deniem do secesji czci terytorium, czemu w naturalny sposb wadze centralne prboway zapobiec. W wczesnych realiach technicznych wadzom nie pozostawao nic innego, jak wykorzysta najbardziej efektywne ze rodkw bdcych w ich dyspozycji, a rodkiem tym okazyway si najczciej siy zbrojne. Drugi za typ organizacji postrzeganej jako terrorystyczna to grupy dce do przejcia wadzy w pastwie przy uyciu przemocy i wprowadzenia opartego na wyznawanej przez siebie ideologii wasnej wizji ustrojowej. Niezalenie jednak od powyszej do upraszczajcej typologii w obydwu przypadkach struktura i rozmiar konfliktu przekraczay moliwoci jego rozwizania siami wycznie policyjnymi. W klimacie XX wieku zdominowanego przez wielkie ideologie (nacjonalizm, komunizm, faszyzm i tp.), obydwa typy organizacji mogy niejednokrotnie liczy na znaczne (czasem za masowe) poparcie spoeczne, a wysoka liczba osb gotowych zaangaowa si w ich dziaalno, niosa ze sob dwie, bardzo wakie konsekwencje. Z jednej strony grupy te mogy z reguy odwoa si do strategii wojny partyzanckiej, co w praktyce skazywao organy
8

IRA i ETA utrzymyway kontakty z kolumbijskim FARC, w latach 80 w Libii organizowane byy wsplne spotkania IRA i Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny. Zob. List brytyjskiego Ministra Spraw Zagranicznych do przewodniczcego Komisji Spraw Zagranicznych amerykaskiego Senatu Johna Kerryego z 22 czerwca 2010, dostpny na: http://www.scribd.com/doc/34783335/Foreign-Secretary-s-Letter-to-Senator-John-Kerry, [02.02.2011].

pastwa na odwoanie si do armii jako jedynego instrumentu, ktry mgby okaza si skuteczny w zwalczaniu tego typu ugrupowa. Z drugiej strony za pastwa zwalczajce terroryzm postrzegay tego typu sytuacje, jako dziaania niepodlegajce w najmniejszym stopniu regulacjom prawnomidzynarodowym, wchodzce w caoci w zakres kompetencji wewntrznej pastwa (por. art. 2 ust. 7 KNZ), ktre oceniane by powinny wycznie z perspektywy krajowego prawa karnego9. Naley przy tym pamita, e powysze podejcie (ktre nierzadko koczyo si mordowaniem osb podejrzanych o terroryzm przez specjalne organizacje paramilitarne szkolone przez policj wzgldnie pozostajce w cisych kontaktach z armi) byo charakterystyczne nie tylko dla wojskowych dyktatur w Argentynie czy Brazylii, ale rwnie niektrych jak poka ponisze przykady pastw Europy Zachodniej. W rezultacie poniej analizowane przykady Zjednoczonego Krlestwa i Hiszpanii naley traktowa jako egzemplifikacj sygnalizowanego zjawiska, w adnym wypadku nie jako odosobnione przypadki.
1.1.

Casus Wielkiej Brytanii: Irish Republican Army (IRA)

"There is no such thing as political murder, political bombing, or political violence. There is only criminal murder, criminal bombing, and criminal violence." Margaret Thatcher10 W ramach zwalczania IRA rzd brytyjski stosowa wiele rnorodnych strategii. Cho od roku 1969 wykorzystywano elementy taktyki wojskowej, jak np. maksymalizacja efektywnoci dziaa poprzez jednoczesne wykorzystanie wojsk pancernych, korpusu lotniczego wojsk ldowych oraz marynarki wojennej (Operacja BANNER)11, generalna strategia bya oparta na tzw. modelu law enforcement, tj. walki siami OOPP i traktowaniu
9

Wydaje si rwnie i wzrost znaczenia armii w operacjach antyterrorystycznych tej epoki by cile powizany z efektywnoci dziaa jednostek policyjnych. Tam gdzie dziaania terrorystw mogy liczy na wysoki poziom poparcia spoeczestwa znaczenie armii jako siy odpowiedzialnej za utrzymanie porzdku dramatycznie roso, co niekiedy jak w latach 60-tych i 70-tych w krajach Ameryki aciskiej prowadzio do przejcia wadzy politycznej przez wojskowych. W krajach Europy Zachodniej, gdzie policja odnosia znacznie wiksze sukcesy demokratyczne formy rzdw pozostay ostatecznie niezagroone. Tym samym zjawisko terroryzmu i efektywno jego zwalczania w znacznym stopniu determinoway funkcjonowanie systemu politycznego pastwa dotknitego dziaalnoci organizacji tego typu.
10

Przemwienie Margaret Thatcher w Belfacie w 1981 roku, dostpne na: http://www.margaretthatcher.org/document/104589, [05.02.2011].
11

Operation BANNER, Army Code 71842, An Analysis of Military Operations in Northern Ireland, dostpne na: http://www.vilaweb.cat/media/attach/vwedts/docs/op_banner_analysis_released.pdf, [04.02.2011].

czonkw grupy jak przestpcw, podlegajcych wewntrznemu prawu karnemu12. Przyjte rozwizanie zapewniao szereg korzyci pozwalao na wyeliminowanie biecego zagroenia poprzez skazanie terrorystw na kary wieloletniego pozbawienia wolnoci za samo uywanie przemocy oraz, co najistotniejsze, nie dawao IRA prawa do legalnej walki zbrojnej. Prowadzone w latach 90-tych i pniej dochodzenia ujawniy rwnie, i brytyjskie suby specjalne przynajmniej w niektrych przypadkach pomagay bojwkom protestanckim w fizycznej eliminacji osb podejrzanych (susznie czy niesusznie) o kontakty z IRA.13.
1.2.

Casus Hiszpanii: Euskadi Ta Askatasuna (ETA)

Rzd Hiszpanii, zmagajcy si z ETA, postpowa analogicznie do wadz brytyjskich. Zasad byo zwalczanie organizacji metodami policyjnymi, przy wsparciu kontrowersyjnych jednostek paramilitarnych, tj. Zwizku Partyzantw Chrystusa Krla (hiszp. Guerilleros de Cristo Rey) czy Antykomunistycznego Przymierza Apostolskiego (hiszp. Alianza Apostolica Anticomunista)14. Jednake nawet w latach siedemdziesitych, kiedy ETA prowadzia najbardziej wzmoon dziaalno (w 1973 roku w centrum Madrytu w zamachu bombowym zgin premier Hiszpanii admira Luis Carrero Blanco), czy w okresie istnienia formacji GAL (hiszp. Grupos Antiterroristas de Liberation, funkcjonujca w latach 1982-1986), finansowanej przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych, rzd centralny nie potwierdzi istnienia konfliktu zbrojnego15. Zwrmy przy tym uwag, i cho Hiszpani i Wielk Brytani, dzieliy w tym okresie fundamentalne rnice ustrojowe (Hiszpania doby generaa Franco pozostawaa dyktatur, podczas gdy Angli zwyko si postrzega, jako ojczyzn demokracji) metody zwalczania terroryzmu pozostaway bardzo podobne, a wojsko odgrywao wan rol w operacji zwalczania IRA oraz ETA, cho rola armii nie bya jednolita i zmieniaa si w zalenoci od okresu oraz charakteru prowadzonych operacji.

12

Hilaire McCoubrey, Nigel D. White, International Law and Armed Conflict, Dartmouth Publishing, Vermont 1992, s. 318.
13

Por. przykadowo spraw Pata Finucanea zamordowanego przez lojalistw, BBC, Security forces aided loyalist murders 17 IV 2003, za: http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/northern_ireland/2954773.stm oraz Stevens Enquiry, Overview and Recommendations 17. IV 2003, dostpne na: http://www.maddenfinucane.com/patfinucane/archive/pat_finucane/2003-04-17_stevens_report.pdf, [ 2.05.2011].
14

Sanchez Sanz, Rodolio I. Historia del terrorismo en Espana. Restantes grupos anarquistas y extrema derecha. War Heat Internacional. Revista de Ejercitos de Tierra, Mar y Aire. Nr 48, Madryt 2005,s. 10; Daniel G. Arce M., Todd Sandler, Counterterrorism: A Game-Theoretic Analysis, Journal of Conflict Resolution, kwiecie 2005.
15

Carlos P. Barros, Luis A. Gil-Alana, A note on the effectiveness national anti-terrorist policies. Evidence from ETA, Universidad de Navarra, Working Paper No. 10/09, padziernik 2009.

1.3.

Wpyw prawa midzynarodowego na ewolucj modelu zwalczania

terroryzmu. W zwizku z faktem, i zwalczanie IRA i ETA rozpoczo si w okresie braku mocy wicej kluczowych instrumentw z zakresu ochrony praw czowieka, do dowiadcze pochodzcych z tamtego okresu naley podchodzi z pewn doz ostronoci, gdy niektre ze stosowanych wczenie rozwiza mogyby zosta obecnie zakwalifikowane jako naruszajce zobowizania midzynarodowe pastw walczcych z terroryzmem. Nie ulega jednak wtpliwoci, e zarwno Wielka Brytania jak i Hiszpania nie uznaway czonkw obu organizacji za kombatantw w klasycznym rozumieniu, jakie pojciu temu nadaje prawo konfliktw zbrojnych. Skonstatujmy jednak, i przyjty przez wadze w Londynie i Madrycie model zwalczania grup terrorystycznych, gdzie operacja o charakterze policyjnym przebiegaa przy wsppracy wojska lub jednostek paramilitarnych, w poowie lat 70-tych przesta odpowiada realiom politycznym i prawnym z kilku, niezalenych od siebie wzgldw. Po pierwsze postpujca demokratyzacja spoeczestw Europy Zachodniej ograniczya zarwno w teorii, jak i w praktyce, moliwoci wykorzystania armii jako instrumentu politycznego w polityce wewntrznej. Rwnolegle gwatowny wzrost zainteresowania problematyk praw czowieka i podpisanie kluczowych umw midzynarodowych z tego zakresu spowodowa znaczce ograniczenie uprawnie funkcjonariuszy OOPP, ktrzy odtd zostali poddani cilejszej kontroli prawnej16. Na powyszy proces naoya si przebudowa LOAC zapocztkowana przyjciem w 1977 roku I Protokou Dodatkowego do Konwencji Genewskich17, ktry znaczco zmodyfikowa reguy prowadzenia midzynarodowych konfliktw zbrojnych. Tym samym zwalczanie terroryzmu przestao by kwesti wycznie wewntrzn i zostao poddane w znacznie wikszym stopniu ni wczeniej normom prawa midzynarodowego. Konsekwencj stworzenia odrbnego systemu przepisw chronicych prawa czowieka z przebiegajc w tym samym czasie znaczc reform postanowie LOAC byo rozejcie si procedur cywilnych i wojskowych, do jakiego ostatecznie doszo w poowie lat siedemdziesitych. Naley mocno podkreli t odrbno. Cho bowiem obydwa systemy traktatw wyrastaj ze wsplnego przekonania, i czowiek zarwno w czasie pokoju, jak i w
16 17

Konwencja o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci z 1950 roku (EKPC); MPPOiP z 1966.

Protok Dodatkowy do Konwencji Genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 roku., Dotyczcy Ochrony Ofiar Midzynarodowych Konfliktw Zbrojnych (Protok I).

okresie konfliktu zbrojnego posiada pewne niezbywalne prawa (takim pokosiem dowiadcze lat 60-tych i 70-tych jest bezwzgldny zakaz stosowania tortur potwierdzony zarwno w traktatach18, jak i orzecznictwie19) to jednak systemy te tworz odrbne, rnice si znaczco reimy prawne. W konsekwencji sygnalizowany proces rozchodzenia si drg traktatw praw czowieka i LOAC postawi na porzdku dziennym pytanie o reim prawny, jaki wykorzystywany bdzie do zwalczania zjawiska terroryzmu. Teoretycznie odpowied na to pytanie powinna by oczywista: skoro dotychczasowe dowiadczenia wskazyway na wyran niech nadawania terrorystom statusu innego ni zwykego przestpcy, a jednoczenie w polityce wiatowej trwa proces wycofywania armii do koszar to naleaoby oczekiwa, i zadanie likwidowania grup o charakterze terrorystycznym zostanie przekazane wycznie OOPP, dziaajcym w ramach modelu law enforcement podporzdkowanego normom traktatw z zakresu praw czowieka. Jak jednak zobaczymy na dalszych stronach ycie dowiodo, i ten najbardziej logiczny wybr posiada swoje immanentne ograniczenia i powierzenie zadania walki z terroryzmem wycznie policji nie zawsze jest moliwe. Tak wic od poowy lat 70-tych udzielana kadorazowo przez wadze pastwowe odpowiedz ma fundamentalne znaczenie dla obu stron konfliktu, warunkuje bowiem prawa i obowizki uczestnikw.
2. Model law enforcement oraz model LOAC konsekwencje prawne

Jak wspomniano powyej ramy reimu prawnego regulujcego prawa i obowizki stron konfliktu w modelu law enforcement wyznaczaj traktaty z zakresu ochrony praw czowieka. Z perspektywy potrzeb skutecznego zwalczania terroryzmu najwaniejsze znaczenie maj:
zakaz samowolnego pozbawiania ycia.20. Jego konsekwencj s m.in. regulacje

dotyczce uycia broni palnej przez funkcjonariuszy OOPP, w wietle ktrych zastosowanie tego szczeglnego rodka przymusu bezporedniego jest legalne wycznie gdy spenione s
18

Wsplny artyku 3 Konwencji Genewskich; Powszechna Deklaracja Praw Czowieka, art. 5; EKPC, art. 3 ; MPPOiP, art. 7; Midzyamerykaska Konwencja Praw Czowieka, art. 5; Konwencja ONZ przeciwko torturom z 1984 roku.
19

Ex Parte Pinochet, (nr 3) [2000] 1 AC 147, 198; 119 ILR, s. 135; sprawa Al- Adsani przeciwko Wielkiej Brytanii, Europejski Trybuna Praw Czowieka, wyrok z 21 listopada 2001 r., par. 61.
20

MPPOiP, art. 6; EKPC, art. 2; Konwencja Rady Europy o Zapobieganiu Terroryzmowi z 2005 roku, art. 2.

zasady proporcjonalnoci i koniecznoci21. Proporcjonalno oznacza, e funkcjonariusz moe uy broni palnej tylko wwczas, gdy ma to na celu ochron ycia innych osb oraz gdy nie jest nadmierne w stosunku do wagi popenionego przez podejrzanego czynu22. Regua koniecznoci pozwala na uycie broni palnej w ramach samoobrony, a take gdy mniej drastyczne rodki nie przynios oczekiwanego rezultatu23.
Prawo do rzetelnego procesu przed niezalenym sdem, realizowane przez zasad

domniemania niewinnoci, prawo do otrzymania w zrozumiaym jzyku szczegowych informacji o zarzucanych mu czynach podstawie oskarenia, przesuchania lub spowodowania przesuchania wiadkw oskarenia i obrony oraz zakaz przymuszania do zeznawania na swoj niekorzy24. Z perspektywy wadz pastwowych istotn korzyci w modelu law enforcement jest penalizacja uycia lub groby uycia przemocy przez oskaronego terroryst nawet gdy ofiar jest funkcjonariusz OOPP, co stanowi jedn z podstawowych rnic midzy omawianymi reimami prawnymi25. Obserwacja praktyki pastw europejskich skaniaa jeszcze par lat temu

przedstawicieli doktryny do twierdzenia, e ataki terrorystyczne nie stanowi atakw zbrojnych w wietle prawa midzynarodowego w zwizku z czym wszelkie przejawy walki z terroryzmem powinny by prowadzone w zakresie dopuszczalnym przez midzynarodowe prawa czowieka, a nie LOAC26. Tezy te zdawaa si rwnie do pewnego stopnia potwierdza praktyka pastw zachodniej Europy, ktre nader skutecznie przy uyciu jednostek wycznie policyjnych potrafiy rozbi najwaniejsze grupy terrorystyczne lat 70tych i 80-tych (Czerwone Brygady, RAF, Action Directe i in). W konsekwencji u schyku lat 70-tych mogo si wydawa, e wojsko jako instrument zwalczania terroryzmu nie bdzie ju potrzebne. Niemniej jednak powtrzmy raz jeszcze - z upywem czasu miao si okaza, e zwalczanie terroryzmu przy pomocy OOPP nie zawsze przynosi oczekiwane rezultaty.
21

Kodeks Postpowania Funkcjonariuszy Organw Ochrony Porzdku Publicznego, Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 34/169 z Grudnia 1979 (Kodeks Postpowania), art. 3.
22

Podstawowe Zasady Uywania Siy i Broni Palnej przez Funkcjonariuszy Organw Ochrony Porzdku Publicznego Przyjte na VIII Kongresie ONZ o zapobieganiu przestpczoci i traktowaniu przestpcw, Hawana, Kuba, 27 sierpnia 1990 r. 7 wrzenia 1990 r.(Podstawowe Zasady), zasada 9.
23 24 25

Podstawowe Zasady, op. cit. zasada 5(a); Kodeks Postpowania, art. 3. Por. art. 14 MPPOiP,; art. 3.EKPC,

Przy uznaniu tego samego oskaronego terrorysty za kombatanta w wietle Konwencji Genewskich mgby on zosta ukarany, przy spenieniu warunkw z Konwencji, wycznie za ataki na cywilw, a nie na osoby biorce bezporedni udzia w dziaaniach zbrojnych.
26

Leslie C. Green, The Contemporary Law of Armed Conflict, Manchester University Press, Manchester 2000, s. 56.

Po pierwsze niewtpliwy wpyw na ewolucj wykorzystywanych rodkw miao umidzynarodowienie dziaalnoci samych grup terrorystycznych. Trudno sobie bowiem wyobrazi skuteczn walk np. z AlKaid poprzez wykorzystanie wycznie modelu law enforcement, chociaby ze wzgldu na waciwo terytorialn dziaania OOPP. Teoretycznie jak pokazaa praktyka europejska nie jest to problem niemoliwy do rozwizania w sytuacji, gdy OOPP pastwa, w ktrym terrorysta dokona zamachu mog liczy na pomoc analogicznych organw pastwa, w ktrym sprawca ukrywa si. Zasadnicza trudno pojawia si jednak wwczas, gdy odpowiedzialni za atak przebywaj na terytorium pastwa klasyfikowanego jako upade (ang. collapse state), wzgldnie pastwo o niskim poziomie efektywnoci administracyjnej, co uniemoliwia kooperacje odpowiednich sub. Druga sytuacja pojawia si wwczas, gdy pastwo wiadomie udziela terrorystom schronienia (ang. safe heaven) jednoczenie odmawiajc jakiejkolwiek wsppracy z pastwem, ktre (w taki czy inny sposb) zostao dotknite przez zorganizowany przez nich zamach. Rwnie w takich sytuacjach model law enforcement okazuje si z natury rzeczy instrumentem nieefektywnym. Dodatkowym problemem, ktry niewtpliwie komplikuje skuteczn walk z grup typu terrorystycznego, jest zwizanie OOPP licznymi ograniczeniami wynikajcymi wanie z obawy o przestrzeganie przez policj standardw demokratycznych, co najwyraniej wida na przykadzie prawa do uycia broni. Stosujc pewne uproszczenie mona powiedzie, e, funkcjonariusz OOPP ma moliwo uycia broni palnej wycznie jako ostatecznego rodka przymusu bezporedniego w celu wyrzdzenia moliwie jak najmniejszej szkody. Trudno nie zauway, e ograniczenie to w powany sposb ograniczyo moliwoci policjanta w porwnaniu z okresem lat 60-tych, gdy moliwoci skorzystania z broni palnej przez funkcjonariusza byy znacznie szersze ni obecnie. 3. Walka z terroryzmem jako konflikt zbrojny zastosowanie modelu LOAC. Pojawienie si pastw upadych oraz pastw wspierajcych terroryzm postawio na porzdku dziennym kwesti ewentualnego uycia siy przeciwko grupom zakwalifikowanym jako terrorystyczne, ktre na obszarze takiego pastwa znalazy schronienie. W obliczu niemonoci zwalczenia terroryzmu klasycznymi metodami policyjnymi ostatnich latach niektre z pastw (m.in. USA, Rosja i Izrael) uciekaj si do uycia siy zbrojnej, gdy sdz, i okae si on bardziej skuteczny w zwalczaniu tego zjawiska. Uycie siy zbrojnej jednak
10

wie si z reguy z szeregiem powanych komplikacji prawnych, wrd ktrych mona wyrni dwa aspekty. 3.1 Zwalczanie terroryzmu a zakaz uycia siy w prawie midzynarodowym Pierwszy problem dotyczy warunkw dopuszczalnoci uycia siy obowizujcych w prawie midzynarodowym. Jak wiadomo legalne uycie siy zbrojnej przez pastwo jest moliwe w ramach przyrodzonego prawa do samoobrony27. Na mocy art. 51 Karty Narodw Zjednoczonych, samoobrona moe by zastosowana jedynie wwczas gdy mia miejsce atak zbrojny, co rodzi fundamentalne pytanie czy atak terrorystyczny mieci si w zakresie tego pojcia. Kwestia ta wzbudza wiele kontrowersji w doktrynie zwaszcza, e obecna praktyka pastw nie udziela jednoznacznej odpowiedzi. Traktaty midzynarodowe28 oraz wspczesne orzecznictwo29 potwierdzaj jedynie, e ataku zbrojnego nie konstytuuj zamieszki wewntrzne ani pojedyncze czy sporadyczne akty przemocy oraz i uyta na mocy art. 51 sia podlega zasadom proporcjonalnoci i koniecznoci. Decydujc si na uycie regularnych si zbrojnych w odpowiedzi na atak terrorystyczny z 11 wrzenia 2001 roku, Stany Zjednoczone rozpoczy nowy rozdzia midzynarodowego prawa regulujcego walk ze zorganizowanymi grupami zbrojnymi o celach politycznych. Nie bya to pierwsza prba zwalczania zagroenia terrorystycznego siami wojskowymi ju w drugiej poowie XX w. m.in. Izrael 30 przeprowadzi inwazj na pastwo podejrzane o wspieranie ruchw terrorystycznych, lecz jego dziaania zostay zdecydowanie potpione przez Organizacj Narodw Zjednoczonych31. W przypadku amerykaskich inwazji przeprowadzonych po 11 wrzenia fundamentalne znaczenie miao nie tyle samo podjcie akcji, lecz akceptacja jej legalnoci przez spoeczno midzynarodow
27

Incydent Caroline z 1837 roku (zob. list Sekretarza Stanu Daniela Webstera z 27 lipca 1842 roku, dostpny na: http://avalon.law.yale.edu/19th_century/br-1842.asp, [30.05.2011]), oraz sprawa Nicaragui, ICJ Reports, 1986, s. 14, 94; 76 ILR, s. 428, 437 (Nikaragua).
28

Protok Dodatkowy do Konwencji Genewskich z dnia 12 wrzenia 1949 r., dotyczcy ochrony ofiar niemidzynarodowych konfliktw zbrojnych, art. 1(2) oraz Komentarz Midzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzya do Protokou II, dostpny na: http://www.icrc.org/ihl.nsf/COM/475-760004? OpenDocument. [05.02.2011].
29

Sprawa Tadi, Midzynarodowy Trybuna Karny dla byej Jugosawii, wyrok z 7 Maja 1997, para. 70. Militarv and Puramilitary Activities in und aguinst Nicaragua (Nicaragua v. United States of America). Merits, Judgment. I.C.J. Reports 1986, p.14 punkt.176.
30

W 1982 roku siy zbrojne Izraela zajy terytorium Libanu pooone na poudniowy wschd od Bejrutu, na ktrym znajdoway si bazy Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP).
31

Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 509 z dnia 6 czerwca 1982 roku.

11

wyraona w ramach instytucjonalnych ONZ32. W efekcie wydarzenia z 11 wrzenia zostay uznane za atak zbrojny otwierajcy drog do zbiorowej zbrojnej samoobrony na mocy art. 51 Karty Narodw Zjednoczonych33. Warto podkreli, e administracja Prezydenta Busha w wewntrznej regulacji na potrzeby armii przyja bardzo szerok definicj ataku zbrojnego34: [Armed attack] does not require a declaration of war (), A single hostile act or attempt act may provide sufficient basis for the nexus so long as its magnitude or severity raises to the level of an armed attack () or the number, power, stated intent or organization of force with which the actor is associated is such that the act or attempted act is tantamount to the attack by armed force. O ile jednak Stany Zjednoczone otwarcie ogosiy, i uwaaj ataki z 11 wrzenia za atak zbrojny, to wspierajce je pastwa zmagajce si uprzednio z problemem terrorystycznym na wasnym terytorium wykazay znacznie wiksz ostrono w swoich owiadczeniach35. W efekcie podjtych przez USA i ich sojusznikw dziaa w Iraku i Afganistanie, powsta konflikt zbrojny implikujcy obowizywanie LOAC. 3.2. Najwaniejsze prawa i obowizki stron konfliktu w reimie LOAC
32

Zaznaczenia wymaga odmienne stanowisko spoecznoci midzynarodowej w odniesieniu do interwencji w Afganistanie, ktra uzyskaa praktycznie powszechn akceptacj oraz interwencji w Iraku, ktra wzbudzia wiksze kontrowersje- stanowczy sprzeciw wyraziy m.in. Niemcy, Francja, Rosja i Chiny. Zob. rwnie stanowisko Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie interwencji w Iraku dostpne na: http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3661134.stm, [08.02.2011].
33

Zob. zwaszcza rezolucje Rady Bezpieczestwa ONZ nr: 1368 z dnia 12 wrzenia 2001 roku, 1373 z dnia 28 wrzenia 2001 roku oraz 1377 z dnia 12 listopada 2001 roku. Na marginesie warto jednak doda, i powysza interpretacja cytowanych rezolucji wzbudzia spore kontrowersje, ktre niekiedy nie pozostay bez wpywu na wyroki zapade w sprawach karnych toczcych si przed sdami europejskimi. (Por. w tym kontekcie wyrok Izby Karnej Sdu Kasacyjnego Republiki Francuskiej z 4.01.2005, w ktrym SK podda w zasadnicz wtpliwo lansowan przez administracj amerykask tez, o upowanieniu USA na mocy w/w rezolucji Rady Bezpieczestwa do uycia siy. Wskutek tych wtpliwoci wyrok SA w Lyonie zosta uchylony. Ze swej strony SK, nie kryjc specjalnie swojej irytacji, zamiast odesa spraw do ponownego rozpoznania przekaza j w trybie ekstraordynaryjnym Izbie ledczej SA w Paryu. Por. Cour de Cassation, Chambre criminelle, du 4 janvier 2005, 03-84.652, Publi au bulletin, patrz pkt. 1-3 uzasadnienia.)
34

Department of Defense Military Commission Instruction No.2, kwiecie 2003, dostpne na: http://www.defense.gov/news/May2003/d20030430milcominstno2.pdf, [05.02.2011]. Wicej informacji na temat wewntrznych regulacji Armii USA znajduje si w: FM 27-10 Department of the Army Field Manual, dostpnym na: http://www.aschq.army.mil/supportingdocs/Fm27_10.pdf, [06.02.2011].
35

Wskazana rnica jest najlepiej widoczna przy porwnaniu treci brytyjskiego i amerykaskiego listu notyfikacyjnego o podjtych dziaaniach do Rady Bezpieczestwa ONZ dostpnych odpowiednio na: http://www.hamamoto.law.kyoto-u.ac.jp/kogi/2005kiko/s-2001-947e.pdf oraz http://www.hamamoto.law.kyotou.ac.jp/kogi/2005kiko/s-2001-946e.pdf, [02.02.2011].

12

Drugi istotny problem dotyczy kwestii praw i obowizkw, jakie reim LOAC nakada na strony konfliktu. W zakresie walki z terroryzmem najistotniejsz rol odgrywaj:
Moliwo atakowania wycznie tzw. kombatantw
36

oraz na zasadzie wyjtku od

reguy - osoby cywilne biorce bezporedni udzia w dziaaniach zbrojnych. W zwizku z modus operandi terrorystw, tj. celowym atakowaniem ludnoci i obiektw cywilnych, mog oni zosta uznani wycznie za przedstawicieli grupy. Rodzi to problem wyranego okrelenia bezporedniego uczestnictwa, dotychczas nierozwizany w doktrynie prawa midzynarodowego37. Interesujce wnioski de lege ferenda zostay natomiast przedstawiane s w ostatnich latach w literaturze amerykaskiej. Niektrzy autorzy wysuwaj np. tez, e nawet rolnik zezwalajcy regularnie na uywanie swojej nieruchomoci w celach militarnych moe zosta uznany za cywila bezporednio uczestniczcego w walkach38. Moe to wskazywa (cho nie koniecznie musi) na tendencje do szerszej interpretacji owego wyjtku.
Prawa jecw wojennych, ktrych rozbudowany katalog zawiera III KG. W sytuacji

kwalifikacji terrorystw jako cywilw bezporednio uczestniczcych w walkach, od momentu pojmania przez nieprzyjaciela istnieje domniemanie, e korzystaj oni z ochrony trzeciej Konwencji do chwili ustalenia ich statusu przez waciwy sd39. Podstawowe znaczenie ma
36

III Konwencja Genewska, Konwencja o traktowaniu jecw wojennych, Genewa, 12 sierpnia 1949 r., (III KG), zawiera definicj jeca wojennego, na mocy ktrej tradycyjnie dokonywano wykadni pojcia kombatant, jako osoby uprawnionej do legalnego uycia broni w trakcie konfliktu zbrojnego. Tradycyjnie wanie na mocy interpretacji art. 4 A w poczet kombatantw zaliczano nastpujce kategorie: 1) czonkowie si zbrojnych Strony w konflikcie, jak rwnie czonkowie milicji i oddziaw ochotniczych, stanowicych cz tych si zbrojnych; 2) czonkowie innych milicji i innych oddziaw ochotniczych, wczajc w to czonkw zorganizowanych ruchw oporu, nalecych do jednej ze Stron w konflikcie i dziaajcych poza granicami lub w granicach wasnego terytorium, nawet jeeli pod warunkiem, e te milicje lub oddziay ochotnicze, wczajc w to zorganizowane ruchy oporu, odpowiadaj nastpujcym warunkom: a) maj na czele osob odpowiedzialn za swych podwadnych; b) nosz stay i dajcy si z daleka rozpozna znak rozpoznawczy;

c) jawnie nosz bro; d) przestrzegaj w swych dziaaniach praw i zwyczajw wojny;

Ponadto do grona kombatantw zaliczano z mocy art. 4A ust. 6 ludno terytorium nie okupowanego, ktra przy zblianiu si nieprzyjaciela chwyta spontanicznie za bro, aby stawi opr inwazji, a nie miaa czasu zorganizowa si w regularne siy zbrojne, jeeli jawnie nosi bro i przestrzega praw i zwyczajw wojennych.
37

Do gwnych zwolennikw wskiej definicji naley Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya (MKCK), ktrego stanowisko jest dostpne na: http://www.icrc.org/eng/resources/documents/feature/direct-participationihl-feature-020609.htm, [05.02.2011]. Mniej restrykcyjne okrelenie proponuje strona izraelska: Orzeczenie Sdu Najwyszego Izraela z 11 grudnia 2005 roku, HCJ/769/02 i amerykaska: USA v. Omar Khadr, dostpne na: http://www.defense.gov/news/Khadr_D-113.pdf, [05.02.2011].
38

Laurie R. Blank, Amos N. Guiora, Updating the Commanders Toolbox: New Tools for Operationalizing the Law of Armed Conflict, National Defense University Press, dostpne na: http://www.ndu.edu/press/updatingcommanders-toolbox.html, [08.02.2011].
39

III KG, art. 5 oraz Protok I, art. 45(2).

13

wymg humanitarnego traktowania jecw we wszystkich okolicznociach, realizowany m.in. poprzez obowizek strony przetrzymujcej zapewnienia m.in.: odpowiedniej opieki medycznej40, wyywienia41 oraz swobody wykonywania praktyk religijnych42. Konwencja gwarantuje rwnie, e jecy wojenni mog by sdzeni wycznie przez sdy wojskowe i podlega karze wycznie za naruszenie ustaw, regulaminw i rozkazw oglnych obowizujcych w siach zbrojnych pastwa zatrzymujcego43. Wymienione gwarancje w odniesieniu do terrorystw oznaczaj, e nie mog oni by karani za sam fakt uczestniczenia w walce zbrojnej, mog jednak zosta postawieni przed sdem wojskowym za naruszenia praw wojennych, np. naruszenia zakazu atakowania ludnoci cywilnej. W takiej sytuacji podejrzanemu przysuguj liczne gwarancje procesowe, do ktrych naley przede wszystkim prawo do: obrony przez adwokata, zapoznania si z aktem oskarenia, zoenia apelacji lub kasacji. 44.
Absolutny zakaz zamachw na ycie i nietykalno cielesn oraz poniajcego i

upokarzajcego traktowania, ktrego obowizywanie zostao rozszerzone na mocy wsplnego art. 3 Konwencji Genewskich na wszystkie konflikty zbrojne45. Przedstawione rozwaania wymagaj poczynienia paru uwag metodologicznych. Po pierwsze jak bya o tym mowa armia obok policji uczestniczya od zarania dziejw w walce z terroryzmem, jednak uczestnictwo to z omawianym modelem LOAC niewiele miao wsplnego, gdy po pierwsze z reguy jednostki wojskowe uywano w obrbie granic pastwowych i operacje typu transgranicznego naleay do rzadkoci. Po drugie i waniejsze wanie z uwagi na traktowanie organizacji terrorystycznych jak zwykych przestpcw wczenie obowizujce przepisy nie przyznaway im legalnego prawa do uycia broni. Wyoenie do podpisu I Protokou Dodatkowego do Konwencji Genewskich w 1977 znaczco skomplikowao sytuacj prawn, poprzez pojawienie si art. 1(4) Protokou, ktry nakazuje nada status kombatanta w konfliktach, w ktrych ludy walcz przeciw panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciw reimom rasistowskim, wykonujc swe prawo do samostanowienia zawarte w Karcie Narodw Zjednoczonych oraz w Deklaracji w sprawie

40 41 42 43 44 45

III KG, art. 29. III KG, art. 26. III KG, art. 34. III KG, art. 82. III KG, art. 105, 106. Wsplny art. 3 Konwencji Genewskich.

14

zasad prawa midzynarodowego dotyczcych przyjaznych stosunkw i wsppracy midzy pastwami, zgodnie z Kart Narodw Zjednoczonych. W rezultacie problematyczn kwesti stanowi rozgraniczenie organizacji

terrorystycznej i ruchu narodowowyzwoleczego. W wietle prawa midzynarodowego rnica jest fundamentalna ze wzgldu na koncepcj prawa do samostanowienia narodw czsto przywoywan jako podstawa prawna legalizujca dziaalno ruchw narodowowyzwoleczych46. Cho omwienie sygnalizowanego problemu nie ley w zakresie niniejszej pracy, warto podkreli e w praktyce wci jest silnie warunkowana politycznie 47. Nie jest przy tym tajemnic, i wanie z uwagi na obawy, i artyku cytowany artyku moe zosta wykorzystany przez organizacje terrorystyczne do wysuwania roszcze o przyznanie statusu kombatanta niektre z pastw (w tym USA, Indie, Pakistan czy Izrael) nigdy nie ratyfikoway I Protokou zaznaczajc tym samym swj wyrany sprzeciw wobec koncepcji objcia zakresem LOAC czonkw organizacji terrorystycznych. Inne za pastwa, jak pamitajca dobrze konflikt z IRA czy ETA Wielka Brytania czy Hiszpania zoyy w tym zakresie odpowiednie zastrzeenia oraz deklaracje interpretacyjne. Londyn jednoznacznie okreli swoje stanowisko zgaszajc w 1998 roku zastrzeenie do I Protokou Dodatkowego It is the understanding of the United Kingdom that the term "armed conflict" of itself and in its context denotes a situation of a kind which is not constituted by the commission of ordinary crimes including acts of terrorism whether concerted or in isolation. 48: Podobnie jak Wielka Brytania, Hiszpania zgosia rwnie liczne deklaracje interpretacyjne podczas ratyfikacji Konwencji Genewskich i protokow dodatkowych49.

46

Protok I, art. 1(4), Karta Narodw Zjednoczonych, art. 1(2);, Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 roku (MPPOiP), art.1; Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych, art. 1.
47

Interesujcym przykadem jest obecnie Hezbollah uznawany za organizacj terrorystyczn m.in. przez Departament Stanu USA, http://www.state.gov/s/ct/rls/other/des/123085.htm [20.03.2011], nie wpisany jednak na oficjaln list organizacji uznawanych za terrorystyczne przez Uni Europejsk, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2009:023:0037:0042:EN:PDF [20.03.2011].
48

Baza Midzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzya, dostpna na: http://www.icrc.org/IHL.nsf/NORM/0A9E03F0F2EE757CC1256402003FB6D2?OpenDocument, [05.02.2011].

49

Baza Midzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzya, dostpna na: http://www.adhgeneva.ch/RULAC/international_treaties.php?id_state=62, [05.02.2011].

15

Abstrahujc jednak od problemu kwalifikacji danej grupy jako ruchu narodowowyzwoleczego, wzgldnie organizacji terrorystycznej, niebagatelnym problemem w zastosowaniu LOAC pozostaje fakt, i zdecydowana wikszo traktatw tworzcych ten system dotyczy midzynarodowych konfliktw zbrojnych, ktrych stronami mog by tylko i wycznie pastwa.50 Jednake jak pokaza konflikt w byej Jugosawii wspczesne prawo midzynarodowe uznaje rwnie za midzynarodowy konflikt pomidzy pastwem, a zorganizowan grup zbrojn o ile moliwe jest powizanie jej dziaalnoci z terytorium lub wadzami innego pastwa51. W konsekwencji Talibowie, bdcy de facto rzdem Afganistanu, posiadali wystarczajc kontrol nad Al-Kaid, co pozwolio zakwalifikowa trwajc wojn z terroryzmem jako midzynarodowy konflikt zbrojny. Zapewne rwnie, cho nie kada organizacja terrorystyczna moe zosta powizana w wystarczajcy sposb z jakimkolwiek pastwem, to teoretyczne zastosowanie dzisiejszych norm prawnych, bez uwzgldniania czynnikw stricte politycznych, do czci konfliktw z II poowy XX w. pozwolioby zakwalifikowa je jako legalne midzynarodowe konflikty zbrojne 52, a co za tym idzie zmodyfikowaoby uprawnienia stron. Jednak z perspektywy pastwa cigajcego terrorystw uznanie ich za podlegych reimowi LOAC posiada rwnie rozliczne wady. Po pierwsze pozwala im na legalne zabijanie kombatantw uczestniczcych w operacji, co w konsekwencji oznacza, e wycznie atak na cele niewojskowe moe stanowi podstaw prawn do pocignicia ich do odpowiedzialnoci karnej. Zapani terroryci, wanie dlatego, ze podlegaj reimowi LOAC nie mog by przesuchiwani o ile nie s podejrzani o naruszenie LOAC, wzgldnie norm prawa karnego. Dopki jednak traktuje si ich jako jecw wojennych moliwo ich przesuchiwania jest praktycznie wykluczona z mocy przepisw III KG. Rwnoczenie za bezwzgldne wyczenie moliwoci atakowania cywilw (za wyjtkiem sytuacji, gdy bior oni bezporedni udzia w dziaaniach zbrojnych (art. 51(3) Protokou) dodatkowo wie rce
50 51

Wsplny art. 2 Konwencji Genewskich.

Sprawa Tadi, Midzynarodowy Trybuna Karny dla byej Jugosawii, wyrok Izby Apelacyjnej z lipca 1999 roku, paras. 116-144.
52

Interesujcym przykadem wydaje si konflikt izraelsko-libaski z 1982 roku. Z wymiany listw (S/15132, S/15087) pomidzy rzdami obu krajw, a ONZ mona wycign wniosek, e obie strony zgadzaj si z faktem, i terytorium poudniowego Libanu stanowio tzw. bezpieczn przysta (ang. safe heaven) dla OWP, ktra w latach 80 przez wikszo pastw uwaana bya za grup terrorystyczn. Wydaje si rwnie bezdyskusyjne, e Bejrut nie by w stanie przeciwdziaa dziaalnoci OWP. Zob. UN Yearbook z 1982 roku dotyczcy praktycznie w caoci sytuacji na Bliskim Wschodzie dostpny na: http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/18462004F33F360B05256546005C6836, [05.02.2011], Raport ONZ dotyczcy sytuacji na Bliskim Wschodzie w pierwszej poowie lat 80 dostpny na: http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/83C6654FB40B941C052567A2005DCEB9, [05.02.2011].

16

oddziaom wojska, ktre chciayby uy broni przeciwko osobie podejrzanej o terroryzm, gdyby osoba ta miaa status cywila. Nie jest przy tym do koca jasne, w jaki sposb terrorysta miaby ewentualnie odrni si od pozostaej reszty osb znajdujcych si na obszarze, na ktrym ma by zastosowany reim prawa midzynarodowego konfliktw zbrojnych, a jest to jak wiadomo warunek konieczny do uznania go za kombatanta. W wietle dotychczasowej praktyki wydaje si co najmniej mao prawdopodobne, aby organizacja typu Al-Kaida miaa ochot dostosowa si do wymaga LOAC, i na mod klasycznych si zbrojnych wyposay swoich czonkw w mundury, a choby w widoczny z daleka znak rozpoznawczy. Dodatkowy kopot pojawia si z okreleniem daty kocowej konfliktu z terroryzmem, w ktrym to momencie osoby przetrzymywane w obozie jenieckim musiayby zosta zwolnione, i to z reguy bez moliwoci wytoczenia im procesu karnego. Powysze uwarunkowania pozwalaj lepiej zrozumie, dlaczego po zamachach z 11.09.2001 w praktyce przynajmniej kilku pastw (przede wszystkim USA) pojawi si wyrany trend aby unikn koniecznoci stosowania LOAC w odniesieniu do czonkw Al-Kaidy. 4.Nielegalni bojownicy nowy reim prawnomidzynarodowy? Metody dziaania czonkw Al-Kaidy oraz prognozowana nieefektywno

przestrzegania norm LOAC spowodoway, e wadze amerykaskie zdecydoway si obj terrorystw nowym, szczeglnym reimem prawnym. Idea zostaa oparta na twierdzeniu, e Konwencje Genewskie powstae p wieku temu nie s dostosowane do realiw wspczesnych konfliktw asymetrycznych53. Administracja Prezydenta Busha54 w tym miejscu nawizaa do powstaej w 1942 roku koncepcji tzw. nielegalnych bojownikw (ang. unlawful combatants)55, w ktrzy mog zosta pozbawieni ycia przez oddziay amerykaskie (co wyklucza obowizywanie modelu law enforcement), jednoczenie nie korzystajc z przywilejw gwarantowanych w obrbie LOAC. Praktyczne zastosowanie koncepcji stao si rdem wielu naduy szczeglnie kontrowersyjne w wietle dostpnych obecnie
53

Stanowisko Biaego Domu podczas konferencji prasowej 28 stycznia 2002 roku, dostpne na: http://www.presidency.ucsb.edu/press_briefings.php?year=2002&Submit=DISPLAY,[08.02.2011] oraz przemwienie brytyjskiego Sekretarza Obrony Johna Reida z 3 kwietnia 2006, dostpne na: http://www.guardian.co.uk/uk/2006/apr/03/politics.terrorism, [08.02.2011].
54

M.in. rozkaz wojskowy z 13 listopada 2001 roku w sprawie zatrzymywania, traktowania i sdzenia osb niebdcych obywatelami USA, podczas wojny z terroryzmem, dostpny na: http://georgewbushwhitehouse.archives.gov/news/releases/2001/11/print/20011113-27.html, [08.02.2011], rozporzdzenie wykonawcze z lipca 2007 roku nr 13440, dostpne na: http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php? pid=75569, [08.02.2011].
55

Ex parte Quirin, 317 U.S. 1 (1942).

17

dokumentw wydaj si wydarzenia w wizieniu w Abu Ghraib56 w Iraku oraz w Amerykaskiej Bazie Marynarki Wojennej w Guantanamo (GITMO)57. Skala zagroenia dla bezpieczestwa narodowego USA i ich sojusznikw spowodowaa, e gwnym problemem, przed jakim stany wadze amerykaskie byo skuteczne przesuchiwanie pojmanych terrorystw, ktrzy mogli posiada informacje na temat planowanych atakw. Zarwno wewntrzne prawo karne58, jak i przepisy konwencji genewskich59 zabraniaj wymuszania zezna, w zwizku z czym podjto prb stworzenia swoistej prni prawnej, ktra pozbawiaaby terrorystw jakiejkolwiek ochrony na mocy prawa midzynarodowego. W efekcie wsppracy Biura Prawnego CIA, Departamentu Sprawiedliwoci oraz Biura Bezpieczestwa Narodowego powsta szereg memorandw i opinii prawnych60 pozwalajcych na zastosowanie wobec przetrzymywanych terrorystw nadzwyczajnych metod przesucha, powszechnie uznanych przez spoeczno midzynarodow za tortury, jak np. waterboarding61. Poza szczeglnymi technikami uzyskiwania informacji od osadzonych, stanowicych najpowaniejsze zamanie norm prawa midzynarodowego, liczne kontrowersje wzbudzao rwnie pozbawienie przetrzymywanych prawa do obrony, poznania zarzutw oraz cakowity brak kontaktu ze wiatem zewntrznym. Wadze amerykaskie zostay stanowczo skrytykowane m.in. przez Amnesty International, Human Rights Watch, Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya (MKCK) oraz rzd Szwajcarii, bdcej depozytariuszem konwencji genewskiej o traktowaniu jecw wojennych62. W 2006 roku Sd Najwyszy USA uzna, e traktowanie osadzonych w Guantanamo jest sprzeczne z amerykaskim prawem wewntrznym i midzynarodowym
56 57

Zob. m.in. Raport MKCK z lutego 2004 roku dostpny na: http://cryptome.org/icrc-report.htm, [01.02.2011]

Zob. m.in. Dokumentacje FBI na temat metod przesucha stosowanych w Guantanamo, dostpn na: http://foia.fbi.gov/guantanamo/detainees.pdf, [08.02.2011] oraz rozporzdzenie wykonawcze Prezydenta Obamy ze stycznia 2009 roku dot. zamknicia wizienia, dostpne na: http://www.whitehouse.gov/the_press_office/ClosureOfGuantanamoDetentionFacilities/, [09.02.2011].
58

Normy wewntrznego prawa karnego nie mog narusza MPPOiP, ktrego art.14 zakazuje przymuszania do zeznawania przeciwko sobie lub do przyznania si do winy.
59 60

III KG, art. 17.

Memorandum Jaya S. Bybee z 22 stycznia 2002 r., dostpne na: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB127/02.01.22.pdf, [09.02.2011] oraz z 1 sierpnia 2002 r., dostpne na: http://dspace.wrlc.org/doc/bitstream/2041/70967/00355_020801_004display.pdf, [09.02.2011] Memorandum Stevena G. Bradburyego z 10 maja 2005 r., dostpne na: http://www.globalsecurity.org/intell/library/policy/national/olc_050510_bradbury_20pg.htm, [09.02.2011]
61

Caociowa analiza stosowanych metod przesucha zostaa przedstawiona w odtajnionym zaczniku do listu Departamentu Sprawiedliwoci do Przewodniczcego senackiej Komisji Wywiadu Johna D. Rockefellera, z 17 kwietnia 2009.
62

Jacek Foks, Status prawny czonkw Al-Qaidy oraz Talibw osadzonych w Guantanamo, Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych 2002, nr 66.

18

prawem publicznym, stwierdzajc jednoczenie, e art. 3 konwencji genewskich ma zastosowanie do osb przetrzymywanych w GITMO63. W wietle obowizujcego rozporzdzenia wykonawczego nr 13491 Prezydenta Obamy, wszelkie niehumanitarne metody przesucha s oficjalnie zabronione, a przetrzymywani terroryci znajduj si pod ochron wsplnego art. 3 konwencji genewskich64. 5. Podsumowanie Przedstawiona analiza pozwala na wysnucie nastpujcych wnioskw. Po pierwsze pojcie terroryzm nie ma wyranie okrelonego desygnatu, w konsekwencji kwalifikacja prawna dziaalnoci konkretnej grupy jest niejednokrotnie uzaleniona od czynnikw politycznych. Tak dugo jak kwestia zwalczania terroryzmu naleaa do wycznej kompetencji pastwa i regulowana bya prawem wewntrznym problem ten nie by a tak istotny, gdy w ostatecznym rozrachunku o kwalifikacji i jej skutkach rozstrzygao wycznie krajowe prawo karne. Jednak z chwil powstania reimu praw czowieka oraz pozostawienia poza jego zakresem systemu LOAC kwestia kwalifikacji nabraa fundamentalnego znaczenia z uwagi na potrzeb okrelenia podstawy prawnej dla ewentualnej wsppracy midzyrzdowej. Po drugie metody dziaania terrorystw ulegy na przeomie lat ewolucji, mona zaobserwowa internacjonalizacj ich aktywnoci, czego konsekwencj s prby swoistej reinterpretacji obowizujcych przepisw prawa midzynarodowego, majce na celu skuteczn walk i zapobieganie atakom; niemniej jednak sam fakt, i dana organizacja dziaa w wielu krajach nie przesdza ipso facto wyboru modelu wsppracy midzynarodowej. Tak dugo jak organizacje terrorystyczne dziaaj a obszarze pastw pragncych wsppracowa midzy sob w ich zwalczaniu model law enforcement moe stanowi wystarczajcy i nie jest dzieem przypadku, i cho komrki AlKaidy dziaaj rwnie na obszarze Europy Zachodniej rola armii w zwalczaniu jej wpyww jest drugorzdna, gdy gwna odpowiedzialno w tym zakresie spoczywa na OOPP. Sprawa komplikuje si jednak, gdy tej woli politycznej brak, i wanie tym naley tumaczy obserwowan zmian w polityce
63 64

Hamdan v. Rumsfeld, 548 U.S. 557 (2006).

Rozporzdzenie wykonawcze nr 13491, dostpne na: http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php? pid=85669, [08.02.2011]. Liczne kontrowersje wzbudzio Rozporzdzenie wykonawcze z 7 marca 2011 roku dotyczce osb osadzonych w GITMO, punkt b sekcji 10 wyranie podkrela, e osadzeni podlegaj ochronie art. 3 Konwencji Genewskich, akt dostpny na: http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/03/07/executiveorder-periodic-review-individuals-detained-guant-namo-bay-nava, [22.03.2011].

19

pastw, ktre zwaszcza od atakw z 11 wrzenia 2001 roku wyraaj wiksz skonno do wsppracy militarnej: model law enforcement przy braku moliwoci midzynarodowej kooperacji OOPP, zwaszcza przy braku wsppracy ze strony tzw. pastw upadych, gdzie terroryci znajduj tzw. safe haven, nie stanowi ju dostpnego rozwizania. Z drugiej strony jednak, LOAC interpretowany restrykcyjnie (m.in. w studium MKCK65 czy opinii eksperckiej prof. A. Cassese dla Sdu Najwyszego Izraela66) rwnie nie zapewnia efektywnego zapobiegania kolejnym atakom, a jego realizacja w praktyce bardzo powane obcienie dla budetu. Model nielegalnych bojownikw, ktry w pewien sposb nawizywa do statusu quo ante z okresu poprzedzajcego wejcie w ycie traktatw praw czowieka okaza si zbyt odlegy od realiw prawnych i politycznych pierwszej dekady XXI wieku i nie znalaz zrozumienia ani w spoecznoci midzynarodowej pastw, ani nawet w orzecznictwie SN USA. Powysza konstatacja skania do wniosku, e pastwa bd poszukiwa nowych rozwiza majcych na celu zagwarantowanie bezpieczestwa, cho wydaje si e moliwoci tych poszukiwa nie wykrocz poza trzy modele wskazane w niniejszym artykule, ktre mog si pojawia w zmodyfikowanej wersji podyktowanej koniecznoci ich adaptacji do konkretnych lokalnych uwarunkowa politycznych, wzgldnie zmieniajcego si permanentnie ukadu si w relacjach stosunkw midzynarodowych.

65

MKCK, Interpretive Guidance on the Notion of Direct Participation in Hostilities under International Humanitarian Law, maj 2009, dostpne na: http://www.icrc.org/Web/eng/siteeng0.nsf/htmlall/directparticipation-report_res/$File/direct-participation-guidance-2009-icrc.pdf, [22.03.2011].
66

A. Cassese, Expert Opinion on whether Israels Targeted Killings of Palestinian Terrorists Is Consonant with International Humanitarian Law, Public Committee against Torture et al. v. The Government of Israel et al., Czerwiec 2003.

20

SPIS AKTW PRAWNYCH

PRAWO MIDZYNARODOWE TRAKTATY Karta Narodw Zjednoczonych z 1945 roku, Konwencja o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci z 1950 roku, Konwencja ONZ przeciwko torturom z 1984 roku, Protok Dodatkowy do Konwencji Genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 roku, dotyczcy ochrony ofiar midzynarodowych konfliktw zbrojnych, Protok Dodatkowy do Konwencji Genewskich z dnia 12 wrzenia 1949 roku, dotyczcy ochrony ofiar niemidzynarodowych konfliktw zbrojnych, III Konwencja Genewska, Konwencja o traktowaniu jecw wojennych z 12 sierpnia 1949 roku, REZOLUCJE RADY BEZPIECZESTWA ONZ Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 509 z dnia 6 czerwca 1982 roku, Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 1269 z dnia 19 padziernika 1999 roku, Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 1566 z dnia 8 padziernika 2004 roku. Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 1368 z dnia 12 wrzenia 2001 roku, Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 1373 z dnia 28 wrzenia 2001 roku, Rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 1377 z dnia 12 listopada 2001 roku, ORZECZNICTWO SDW MIDZYNARODOWYCH

21

Sprawa Al- Adsani przeciwko Wielkiej Brytanii, Europejski Trybuna Praw Czowieka, wyrok z 21 listopada 2001 r. Sprawa Nicaragui, ICJ Reports, 1986, s. 14, 94; 76 ILR, Sprawa Tadi, Midzynarodowy Trybuna Karny dla byej Jugosawii, wyrok z Maja 1997, Sprawa Tadi, Midzynarodowy Trybuna Karny dla byej Jugosawii, wyrok Izby Apelacyjnej z lipca 1999 roku, INNE Baza Midzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzya, dostpna na: http://www.icrc.org/IHL.nsf/NORM/0A9E03F0F2EE757CC1256402003FB6D2? OpenDocument, Europejska Strategia Zwalczania Terroryzmu z 2005 roku, Globalna Strategia Zwalczania Terroryzmu, Rezolucja Zgromadzenia Oglnego z 2006 r., Kodeks Postpowania Funkcjonariuszy Organw Ochrony Porzdku Publicznego, Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 34/169 z Grudnia 1979, Komentarz do Kodeksu Postpowania Funkcjonariuszy Organw Ochrony Porzdku Publicznego, dostpny na: http://www2.ohchr.org/english/law/codeofconduct.htm, Komentarz Midzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzya do Protokou II, dostpny na: http://www.icrc.org/ihl.nsf/COM/475-760004?OpenDocument, List Sekretarza Stanu Daniela Webstera z 27 lipca 1842 roku dotyczcy tzw. Incydentu Caroline, dostpny na: http://avalon.law.yale.edu/19th_century/br-1842.asp, Lista organizacji uznawanych za terrorystyczne przez Uni Europejsk, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2009:023:0037:0042:EN:PDF, MKCK, Interpretive Guidance on the Notion of Direct Participation in Hostilities under International Humanitarian Law, maj 2009, Podstawowe Zasady Uywania Siy i Broni Palnej przez Funkcjonariuszy Organw Ochrony Porzdku Publicznego, 7 wrzenia 1990 roku, Raport MKCK z lutego 2004 roku, dostpny na: http://cryptome.org/icrc-report.htm, Raport ONZ dotyczcy sytuacji na Bliskim Wschodzie w pierwszej poowie lat 80 dostpny na: http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/83C6654FB40B941C052567A2005DCEB9,

22

UN Yearbook z 1982 roku dotyczcy sytuacji na Bliskim Wschodzie dostpny na: http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/18462004F33F360B05256546005C6836,

PRAWO KRAJOWE PRAWO AMERYKASKIE Ex parte Quirin, 317 U.S. 1 (1942), Department of Defense Military Commission Instruction No.2, kwiecie 2003, dostpne na: http://www.defense.gov/news/May2003/d20030430milcominstno2.pdf, FM 27-10 Department of the Army Field Manual, dostpnym na: http://www.aschq.army.mil/supportingdocs/Fm27_10.pdf, Hamdan v. Rumsfeld, 548 U.S. 557 (2006). Rozkaz wojskowy z 13 listopada 2001 roku w sprawie zatrzymywania, traktowania i sdzenia osb niebdcych obywatelami USA, podczas wojny z terroryzmem, dostpny na: http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2001/11/print/20011113-27.html, Rozporzdzenie wykonawcze nr 13491, dostpne na: http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=85669, Rozporzdzenie wykonawcze nr 13440, dostpne na: http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=75569, Rozporzdzenie wykonawcze ze stycznia 2009 roku dot. zamknicia wizienia w Guantanamo, dostpne na: http://www.whitehouse.gov/the_press_office/ClosureOfGuantanamoDetentionFacilities/, Rozporzdzenie wykonawcze z 7 marca 2011 roku dotyczce osb osadzonych w GITMO, dostpne na: http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/03/07/executive-orderperiodic-review-individuals-detained-guant-namo-bay-nava, USA v. Omar Khadr, dostpne na: http://www.defense.gov/news/Khadr_D-113.pdf, PRAWO FRANCUSKIE Cour de Cassation, Chambre criminelle, du 4 janvier 2005, 03-84.652, Publi au bulletin, Loi n86-1020 du 9 septembre 1986 relative la lutte contre le terrorisme, Journal Officiel de la Rpublique Franaise,
23

PRAWO ANGIELSKIE Suppression of Terrorism Act 1978, 30 czerwca 1978; Criminal Justice (Terrorism and Conspiracy) Act 1998, 4 wrzenia 1998; PRAWO IZRAELSKIE Orzeczenie Sdu Najwyszego Izraela z 11 grudnia 2005 roku, Public Committee against Torture et al. v. The Government of Israel et al., HCJ/769/02, A. Cassese, Expert Opinion on whether Israels Targeted Killings of Palestinian Terrorists Is Consonant with International Humanitarian Law, Public Committee against Torture et al. v. The Government of Israel et al., Czerwiec 2003. INNE Lista organizacji uznawanych za terrorystyczne prze Departament Stanu USA: http://www.state.gov/s/ct/rls/other/des/123085.htm, Dokumentacja FBI na temat metod przesucha stosowanych w Guantanamo, dostpna na: http://foia.fbi.gov/guantanamo/detainees.pdf, Memorandum Jaya S. Bybee z 22 stycznia 2002 r., dostpne na: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB127/02.01.22.pdf, Memorandum Jaya S. Bybee z 1 sierpnia 2002 r., dostpne na: http://dspace.wrlc.org/doc/bitstream/2041/70967/00355_020801_004display.pdf, Memorandum Stevena G. Bradburyego z 10 maja 2005 r., dostpne na: http://www.globalsecurity.org/intell/library/policy/national/olc_050510_bradbury_20pg.htm,

24

BIBLIOGRAFIA
PUBLIKACJE KSIKOWE Hilaire McCoubrey, Nigel D. White, International Law and Armed Conflict, Dartmouth Publishing, Vermont 1992, s. 318. Leslie C. Green, The Contemporary Law of Armed Conflict, Manchester University Press, Manchester 2000, ARTYKUY Carlos P. Barros, Luis A. Gil-Alana, A note on the effectiveness national anti-terrorist policies. Evidence from ETA, Universidad de Navarra, Working Paper No. 10/09, padziernik 2009. Daniel G. Arce M., Todd Sandler, Counterterrorism: A Game-Theoretic Analysis, Journal of Conflict Resolution, kwiecie 2005. Jacek Foks, Status prawny czonkw Al-Qaidy oraz Talibw osadzonych w Guantanamo, Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych 2002, nr 66. Laurie R. Blank, Amos N. Guiora, Updating the Commanders Toolbox: New Tools for Operationalizing the Law of Armed Conflict, National Defense University Press, dostpne na: http://www.ndu.edu/press/updating-commanders-toolbox.html, Operation BANNER, Army Code 71842, An Analysis of Military Operations in Northern Ireland, dostpne na: http://www.vilaweb.cat/media/attach/vwedts/docs/op_banner_analysis_released.pdf, Sanchez Sanz, Rodolio I. Historia del terrorismo en Espana. Restantes grupos anarquistas y extrema derecha. War Heat Internacional. Revista de Ejercitos de Tierra, Mar y Aire. Nr 48, Madryt 2005, Stevens Enquiry, Overview and Recommendations 17. IV 2003, dostpne na: http://www.madden-finucane.com/patfinucane/archive/pat_finucane/2003-0417_stevens_report.pdf,

DONIESIENIA PRASOWE

25

BBC, Security forces aided loyalist murders 17 IV 2003, za: http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/northern_ireland/2954773.stm Przemwienie brytyjskiego Sekretarza Obrony Johna Reida z 3 kwietnia 2006, dostpne na: http://www.guardian.co.uk/uk/2006/apr/03/politics.terrorism, Przemwienie Margaret Thatcher w Belfacie w 1981 roku, dostpne na: http://www.margaretthatcher.org/document/104589, Stanowisko Biaego Domu podczas konferencji prasowej 28 stycznia 2002 roku, dostpne na: http://www.presidency.ucsb.edu/press_briefings.php?year=2002&Submit=DISPLAY, ar=2002&Submit=DISPLAY.

26