Publius Cornelius Tacitus

DZIEJE
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMII

K S I G A

R W S

ROK 822 OD ZAOENIA MIASTA, 69 NASZEJ ERY

Zaczn moje dzieo od powtrnego konsulatu Serwiusza Galby, kiedy koleg jego by Tytus Winiusz. Zdarzenia bowiem poprzednich czasw, obejmujcych okres omiuset dwudziestu lat od zaoenia Rzymu, opowiedziao wielu pisarzy. Jak dugo oni upamitniali dzieje narodu rzymskiego, czynili to z rwnie wielk wymow jak otwartoci. Lecz od bitwy pod Akcjum, odkd dla dobra pokoju musiano ca wadz skupi w rku jednego czowieka, owe wielkie talenty znikny; zarazem prawd w wieloraki sposb naruszano, naprzd z powodu nieznajomoci ycia publicznego, ktre stao si czym obcym, a potem z powodu manii pochlebiania lub, na odwrt, z powodu nienawici ku panujcym: tak ani jedni, ani drudzy nie dbali o potomno, poniewa byli wrogo lub sualczo usposobieni. Ale stronniczo historyka atwo budzi wzgard, natomiast oszczerstwu i zawici chtnie nadstawia si ucha; bo z pochlebstwem czy si habicy zarzut serwilizmu, a zoliwo ma faszywe pozory niezalenoci. Mnie Galba, Otho, Witeliusz ani z dobrodziejstwa, ani z krzywdy nie dali si pozna. Nie bd przeczy, e mojej karierze urzdniczej da pocztek Wespazjan, e popchn

j Tytus, a Domicjan jeszcze dalej posun; lecz kto nieskaonej prawdzie lubowa, ten musi mwi o kadym bez mioci i bez nienawici. O ile mi na to starczy ycia, odoyem na staro panowanie boskiego Nerwy i rzdy Trajana, temat bogatszy i bezpieczniejszy dziki rzadkiemu szczciu tej epoki, w ktrej wolno myle co chcesz, a co si myli wypowiedzie. Zabieram si do dziea, ktrego tre obfituje w katastrofy, srogie boje, rozterki i bunty, oraz okruciestwa nawet podczas pokoju popeniane: czterech cesarzy mieczem zgadzonych, trzy wojny domowe, jeszcze wicej zewntrznych, a bardzo czsto jedne i drugie na raz; powodzenia na Wschodzie, niepowodzenia na Zachodzie; zbuntowana Iliria, chwiejne Galie, ujarzmiona Brytania i wnet znowu poniechana; wsplnie powstae przeciw nam ludy Sarmatw i Swebw, wsawieni naszymi i wasnymi klskami Dakowie, nawet Partowie omal nie popchnici do chwycenia za or wskutek oszustwa samozwaczego Nerona. A wreszcie Italia dotknita nowymi klskami lub raczej takimi, ktre po dugim wiekw szeregu znowu wrciy: pochonite lub zasypane miasta na tak yznym wybrzeu Kampanii, Rzym spustoszony poarami, przy czym najdawniejsze witynie poszy w perzyn, za sam Kapitol rce obywateli podpaliy; zniewaone wite obrzdy, skandaliczne cudzostwa; morze pene wygnacw, splamione ich krwi skaliste wyspy. Jeszcze w dzikszy sposb sroono si w stolicy: szlachectwo, majtek, poniechanie i piastowanie urzdw uchodziy za przestpstwo, a za cnot czekaa najpewniejsza zguba. Niemniej te nienawistne byy nagrody donosicieli jak ich zbrodnie: jedni z nich niby upu dopadszy urzdw kapaskich i konsulatw, inni zdobywszy stanowiska prokuratorw i wpywy na dworzg, poruszali i obalali wszystko, siejc nienawi i groz. Przekupywano przeciw panom niewolnikw, przeciw patronom wyzwolecw; a kto nie mia wroga, tego zgnbi przyjaciel. Wiek ten jednak nie by tak dalece niepodny w cnoty, eby i piknych nie zrodzi przykadw: matki towarzyszyy sy-

nom na tuaczce, szy za mami na wygnanie ony; nie brako odwagi krewnym, staoci ziciom, uporczywej nawet wobec tortur wiernoci niewolnikom; sawni mowie dzielnie znosili ostateczn konieczno, a ich zgony dorwnyway wielbionym ludzi dawnych mierciom. Prcz tych rozlicznych w wiecie ludzkim nieszcz zjawiay si na niebie i ziemi cuda, ostrzeenia byskawic i wrby przyszoci: radosne, smutne, dwuznaczne, wyrane; istotnie, nigdy groniejsze narodu rzymskiego klski i trafniejsze zapowiedzi nie dowiody, e bogowie nie troszcz si o nasze bezpieczestwo, lecz troszcz si o nasz kar. Lecz zanim wyuszcz po porzdku to, co sobie wyznaczyem, wydaje mi si potrzebne przypomnie, jaki by stan miasta, jaki duch wojsk, jaki nastrj prowincyj, co w pastwie, obejmujcym wiat cay, byo zdrowe, a co chore, aby mc pozna nie tylko perypetie zdarze i ich wyniki, ktre bardzo czsto bywaj przypadkowe, lecz take ich logiczny zwizek i przyczyny. Koniec Nerona, w pierwszym porywie radoci uwaany za szczcie, wywoa rne poruszenia umysw nie tylko w stolicy u senatorw, ludu albo miejskiego onierza lecz take wrd wszystkich legionw i ich dowdcw; albowiem ujawnia si tajemnica panowania, e mona gdzie indziej ni w Rzymie zosta cesarzem. Bd co bd senatorowie byli uradowani, zaznaczajc od razu mielej sw niezaleno w stosunku do nowego przecie i nieobecnego cesarza; przedniejsi rycerze odczuwali prawie rwn senatorom rado; zdrowa cz ludu zwizana z interesami wielkich domw tudzie klienci i wyzwolecy skazanych i wygnacw krzepili si nadziej; niski motoch przywyky do cyrku i teatrw, a razem z nim wyrzutki spord niewolnikw lub ci, ktrzy nadszarpnwszy swe mienie utrzymywali si kosztem czci Nerona, byli smutni i chciwi nowin. Zaoga miejska, nawyka do dugoletniej zaprzysionej suby u cesarzy, raczej intryg i pobudk zewntrzn ni z wasnego popdu daa si przywie do opuszczenia Nerona; teraz widzc, e jej nie daj przyrzeczonego w imieniu Galby upo-

minku, e pokj nie nastrcza takiej samej jak wojna sposobnoci do wielkich zasug i wielkich nagrd, e wreszcie legiony wybierajc cesarza ubiegy j w pozyskaniu jego ask skonna bya do przewrotw; nadto wskutek zbrodniczych zabiegw prefekta Nimfidiusza Sabinusa, ktry usiowa dla siebie tron zdoby, poczynaa si burzy. Wprawdzie Nimfidiusza przy samej prbie zamachu zgnieciono, lecz mimo usunicia przywdcy buntu niejeden z onierzy zachowa poczucie swej wspwiny, a nie brako te gosw, ktre na staro i chciwo Galby utyskiway. Chwalona niegdy i w ustach onierzy uwielbiana jego surowo niepokoia tych, ktrzy wzdrygali si przed dawn karnoci, a ktrych Neron przez czternacie lat przyzwyczaja tak samo kocha wystpki cesarzy, jak niegdy czcili ich cnoty. Dodajmy do tego pewien zwrot Galby, zaszczytny dla pastwa, lecz dla niego samego niebezpieczny: Ja onierzy sobie dobieram, nie kupuj"; cay bowiem ustrj przybra ju odmienn form. Tytus Winiusz i Korneliusz Lakon, z ktrych jeden by najniegodziwszym, drugi najgnuniejszym z ludzi, ju to obarczali tego bezsilnego starca nienawici, jak wzbudzay ich zbrodnie, ju te podkopywali jego powag wzgard, jak ywiono dla ich bezczynnoci. Marsz Galby by powolny i krwawy mordem wyznaczonego konsula Cyngoniusza Warrona i ma konsularnego Petroniusza Turpiliana; pierwszy jako wsplnik Nimfidiusza, drugi jako byy wdz Nerona zginli bez przesuchania i bez obrony, uchodzc za niewinnych. Wejcie do stolicy po wyciciu w pie tylu tysicy rozbrojonych onierzy odbyo si pod z wrb, a nawet samych zabjcw przejmowao groz. Przez wprowadzenie legionu hiszpaskiego, a zatrzymanie tego, ktry by Neron z eglarzy zacign, napenio si miasto niezwyk iloci wojsk, pomnoonych jeszcze licznymi oddziaami z Germanii, Brytanii i Ilirii; te rwnie Neron by dobra i wysa naprzd do Cienin Kaspijskich i na wojn, ktr przeciw Albanom przygotowywa, a potem odwoa w celu stumienia poczyna Windeksa. By to ogromny dla przewrotw ywio, ktrego yczliwo nie

skaniaa si wprawdzie do adnej bliej okrelonej osobistoci, ktry jednak dla miaka by do dyspozycji. Przypadek zdarzy, e w tym wanie czasie doniesiono o zabjstwie Klodiusza Makra i Fontejusza Kapitona. Makra, ktry bezsprzecznie w Afryce wznieca niepokoje, skaza na mier z rozkazu Galby prokurator Treboniusz Garucjanus; Kapitona, ktry podobnie sobie poczyna w Germanii, zamordowali legaci legionw, Korneliusz Akwinus i Fabiusz Walens, zanim rozkaz otrzymali. Niektrzy wierzyli, e Kapiton, ktry zreszt nosi na sobie habice pitno chciwoci i rozwizoci, daleki by od myli o przewrocie; e natomiast legaci, ktrzy doradzali mu wojn, widzc, i nie zdoaj go do niej nakoni, sami ukuli przeciw niemu ten podstpny zarzut, a Galba dla chwiejnoci umysu lub moe nie chcc gbiej sprawy zbada uzna ich czyn w jakikolwiek spenili go sposb poniewa nie da si ju odmieni. W kadym razie obie te egzekucje le przyjto, a na raz znienawidzonego cesarza czy to dobre, czy ze czyny rwn cigay nienawi. Wszystko byo na sprzeda, wyzwolecy byli przemoni, a niewolnicy wobec nagej zmiany losu chciwie wycigali rce i pieszyli si obowi, jako e byli u starca na subie. Puyo wic to samo na nowym dworze zo, rwnie cikie, nie rwnie usprawiedliwione. Sam widok Galby by przedmiotem drwin i pogardy dla ludzi, ktrzy przywykli byli do modoci Nerona, a cesarzy zwyczajem gminu wedug okazaoci i powabu fizycznego midzy sob porwnywali. Taki tedy by nastrj umysw w Rzymie, jak to byo naturalne wrd tak licznego zespou ludzi. Co si tyczy prowincyj, to Hiszpani zarzdza Kluwiusz Rufus, czowiek wymowny i biegy w polityce, lecz nie majcy dowiadczenia wojennego. Galie, prcz pamici o Windeksie, zobowizane byy Galbie wieo nadanym im prawem obywatelstwa rzymskiego i ulgami w podatkach na przyszo. Te jednak gminy galickie, ktre bezporednio ssiadoway z armiami Germanii, nie byy traktowane z tym samym szacunkiem; niektrym nawet odjto ich dzierawy; std z rwn gorycz mierzyy one cu-

dze korzyci i wasne krzywdy. Armie germaskie co byo bardzo niebezpieczne wobec tak wielkich si byy niespokojne i gniewne: rozpieraa je duma z powodu wieego zwycistwa, a trapia obawa, poniewa przedtem inne stronnictwo popieray. Pno one odstpiy od Nerona, a Werginiusz nie zaraz opowiedzia si za Galb. Czy nie chcia zosta cesarzem, wtpiono; e jednak onierze ofiarowali mu bero, o tym wszyscy wiedzieli. Zabjstwo Fonteniusza Kapitona nawet tych oburzao, ktrzy na nie nie mogli si uala. Zabrako im wodza, gdy pod pozorem przyjani Galba odwoa Werginiusza; poniewa nie odsyano go z powrotem, a jeszcze pocigano do odpowiedzialnoci, odczuwali to jako oskarenie ich samych. Wojsko Grnej Germanii lekcewayo sobie legata Hordeoniusza Flakkusa, ktry by bezsilny wskutek staroci i kalectwa ng, a nie posiada ani statecznoci, ani powagi; nie umia on pokierowa onierzami nawet wtedy, gdy byli spokojni; a c dopiero, gdy ich sza ogarn wwczas sabo usiujcego okiezna jeszcze bardziej ich podniecaa. Legiony w Dolnej Germanii byy przez pewien czas bez konsulara, a przyby wysany przez Galb Aulus Witeliusz, ktrego ojciec, Witeliusz, by niegdy cenzorem i trzykrotnym konsulem; ten tytu wydawa si wystarczajcym dla syna. W wojsku brytaskim nie byo ladu niezadowolenia. W samej rzeczy, adne inne legiony podczas wszystkich rozruchw wojen domowych nie zachoway si nienaganniej, czy to dlatego, e byy daleko i oddzielone Oceanem, czy te e czste wyprawy nauczyy je raczej wroga nienawidzi. Spokj panowa te w Ilirii, chocia zawezwane stamtd przez Nerona legiony, przewlekajc swj pobyt w Italii, zwrciy si byy z deputacj do Werginiusza; lecz wojska te, duymi odlegociami rozdzielone co dla utrzymania onierzy w wiernoci najbardziej zbawiennym jest rodkiem nie mogy wzajemnie udzieli sobie ani swych przywar, ani swych si. Wschd by jeszcze nieporuszony. Syria i jej cztery legiony znajdoway si pod rozkazami Licyniusza Mucjanusa, ktre-

go powodzenia i niedole rwnie byy gone. W modoci zabiega ambitnie o przyja wybitnych osobistoci; potem nadszarpnwszy mienie, kiedy i sytuacja jego staa si chwiejna, a take Klaudiusza o gniew podejrzewa, usun si do zaktka Azji, gdzie by tak bliski wygnania jak potem tronu. czy on w sobie rozrzutno i pracowito, uprzejmo i zarozumiao, ze i dobre przymioty; folgowa zbytniej chci uycia, gdy mia czas wolny; ilekro wyrusza w pole, wykazywa wielkie zalety. Jego wystpy publiczne zasugiway na pochwa, tajemne miay z opini; ale na podwadnych, na najblisze otoczenie, na kolegw w urzdzie mia wpyw dziki rnym przyntom, a by czowiekiem, ktremu atwiej by przyszo panowanie innemu poruczy, ni samemu je obj. Wojn ydowsk kierowa Flawiusz Wespazjan (na wodza wybra go Neron) majc z sob trzy legiony. Ten nie ywi dla Galby wrogoci ani niechci: wszak syna swego Tytusa wysa by, aby odda mu cze i hod, jak o tym w swoim miejscu opowiem. W tajniki fatum, ktre przez cuda i przepowiednie Wespazjanowi i jego dzieciom tron przeznaczao uwierzylimy dopiero po jego wywyszeniu. Egipt i wojska, majce go w ryzach utrzyma, pozostaj ju od czasw boskiego Augusta pod zwierzchnictwem rycerzy rzymskich, ktrzy zastpuj tam krlw; ten rodek wyda si poyteczny, aby mc zachowa dla domu cesarskiego t prowincj trudno dostpn, obfit w zboe, niezgodn i niespokojn przez swj fanatyzm religijny i brak karnoci, obc naszym prawom i nie znajc naszych urzdnikw. Rzdzi tam wwczas Tyberiusz Aleksander, pochodzcy z tego kraju. Afryka i znajdujce si tam legiony, od chwili zabjstwa Klodiusza Makra, zadowolone byy z jakiego bd cesarza po dowiadczeniach poczynionych z mniejszym panem. Obie Maurytanie, Recja, Norykum, Tracja i inne zarzdzane przez prokuratorw prowincje, wedle tego, jaka armia staa w pobliu, daway si popycha ku yczliwoci lub nienawici pod wpywem kontaktu z silniejszym. Prowincje bez wojsk, a przede wszystkim sama Italia, na kad zdana niewol, musiay sta si upem

wojennym. Taki by stan pastwa rzymskiego, kiedy to Serwiusz Galba, konsul po raz drugi, i konsul Tytus Winiusz rozpoczynali rok dla siebie ostatni, a dla pastwa niemal ostateczny. W kilka dni po pierwszym stycznia nadszed z Belgii list od prokuratora Pompejusza Propinkwusa, ktry donosi, e legiony Grnej Germanii zerway z czci przysidze nalen, e daj innego cesarza, a senatowi i narodowi rzymskiemu pozostawiaj swobodny tego wybr, aby ich rokosz tym agodniej osdzono. Ta wiadomo przypieszya plan Galby, ktry ju od dawna sam i z najbliszym otoczeniem zastanawia si nad kwesti adopcji. Nie byo te czstszych w caym miecie rozmw w cigu ostatnich miesicy, naprzd wskutek niepohamowanej dzy omawiania takich spraw, a potem z powodu bezsilnego ju Galby wieku. Niewielu wykazywao zdrowy sd lub mio dla pastwa: wielu wiedzionych nierozumn nadziej, wedle tego, czyim kto by przyjacielem lub klientem, tego czy innego w samolubnych pogoskach na nastpc przeznaczao, powodujc si rwnie nienawici do Tytusa Winiusza, ktry o ile z dnia na dzie stawa si wicej wpywowy, o tyle bardziej by znienawidzony. Wszak sama powolno Galby podsycaa zachanne wobec wielkiego jego wywyszenia dze jego przyjaci, poniewa przy niedonym i atwowiernym czowieku z mniejsz obaw a z wikszym zyskiem popeniao si naduycia. Wadza cesarska zostaa podzielona midzy konsula Tytusa Winiusza a prefekta pretorianw Korneliusza Lakona; niemniejszym te wpywem cieszy si wyzwoleniec Galby Icelus, ktrego obdarzono zotym piercieniem i nazywano zwykle rycerskim imieniem Marcjanus. Midzy tymi ludmi zgody nie byo i nawet w sprawach mniejszej wagi kady z nich zmierza do osobistych celw; w odniesieniu za do planu wyboru nastpcy podzielili si na dwie partie. Winiusz by za Markiem Othonem, Lakon i Icelus popierali zgodnie nie tyle jakiego okrelonego kandydata, ile innego. Galbie nie bya tajna przyja Othona z Tytusem Winiuszem; z drugiej strony gos

publiczny, ktry niczego nie pominie milczeniem, przeznacza ich ju na zicia i tecia, poniewa Winiusz mia crk na wydaniu, a Otho by bezenny. Sdz, e cesarza ogarniaa te troska o dobro pastwa, ktre nadaremnie byoby z Neronowych do innych rk przeszo, gdyby miao przy Othonie pozosta. Wszak Otho swj wiek chopicy spdzi lekkomylnie, sw modo swawolnie i mile widziany by przez Nerona jako rywal w jego wybrykach. Dlatego te Neron sw cesarsk kochank, Poppe Sabin, w jego domu jako u zaufanego w rozpustach towarzysza umieci, oczekujc chwili, w ktrej by swej maonki Oktawii si pozby. Pniej jednak podejrzanego z powodu teje Poppei usun na prowincj Luzytanie pod pozorem objcia jej namiestnictwa. Otho agodnie zarzdza prowincj, potem pierwszy przeszed na stron Galby; tu okaza si czynny i pki wojna trwaa, by najwietniejszy w otoczeniu cesarza; a powziwszy od razu nadziej na adopcj, z kadym dniem mocniej si jej czepia, poniewa sprzyjaa mu wikszo onierzy i skania si ku niemu dwr Nerona, do ktrego by podobny. Bd co bd na wie o rozruchach w Germanii, chocia w odniesieniu do Witeliusza nie przynosia ona jeszcze nic pewnego, owadn Galb niepokj, w jakim kierunku wyaduje si gwatowno armii; poniewa za nawet miejskiemu onierzowi nie ufa, przeprowadza wybr nastpcy tronu, co uwaa za jedyny rodek ratunku. Wezwawszy wic, prcz Winiusza i Lakona, wyznaczonego konsula Mariusza Celsusa i prefekta miasta Duceniusza Geminusa, powiedzia naprzd kilka sw o swej staroci, a potem kaza sprowadzi Pizona Licynianusa czy to z wasnego wyboru, czy, jak niektrzy mniemali, na naleganie Lakona, ktry w domu Rubelliusza Plauta utrzymywa stosunki przyjani z Pizonem; lecz zrcznie go, jakby nieznajomego, popiera, a przychylna o Pizonie opinia dodawaa wagi jego radom. Pizon, syn Marka Krassusa i Skrybonii, obustronnie pochodzi ze znakomitego rodu; z miny i postawy dawnego by pokroju; wedug sprawiedliwego sdu charakter jego by powany, lecz wydawa si zbyt po-

nury tym, ktrzy wszystko ujemniej oceniali; ten jego rys im bardziej podejrzany by zaniepokojonym, wicej podoba si adoptujcemu. Ot Galba ujwszy Pizona za rk mia w ten sposb do niego przemwi: "Gdybym by czowiekiem prywatnym i gdybym ciebie na mocy prawa kurialnego w obecnoci kapanw jak zwyczaj kae adoptowa, byoby zaszczytem dla mnie przyj potomka Gneusza Pompejusza i Marka Krassusa do mojej rodziny, a odznaczeniem dla ciebie doda do swego szlachectwa blask Sulpicjuszowego i Lutacjuszowego rodu; a tak mnie, ktrego zgodna wola bogw i ludzi na tron powoaa, twoje wybitne przymioty jako te mio ojczyzny skoniy, abym t wadz cesarsk, o ktr nasi przodkowie z orem w rku si ubiegali, a ktr ja w wojnie osignem tobie w pokoju ofiarowa, idc za wzorem boskiego Augusta, ktry syna swej siostry Marcellusa, potem swego zicia Agrypp, dalej swoich wnukw, a wreszcie pasierba swego Tyberiusza Nerona na najbliszym sobie szczeblu postawi, Ale August w swoim domu szuka nastpcy, ja w pastwie, nie jakobym nie mia krewnych lub towarzyszy broni, lecz jak ja sam nie ambitnymi zabiegami tron otrzymaem, tak dowodem bezstronnoci mego sdu niech bd nie tylko moje zwizki pokrewiestwa, ktre dla ciebie zlekcewayem, ale i twoje: masz brata rwnie szlachetnego rodu, starszego od ciebie, ktry byby godny tego wywyszenia, gdyby ty nie by godniejszy. Jeste w tym wieku, ktry od namitnoci modzieczych ju jest daleki, takie jest twoje ycie, e nic z jego przeszoci nie masz do usprawiedliwienia. Dotd tylko przeciwnego losu zaznae: pomylno ostrzejszymi kolcami dowiadcza dusze, poniewa bied si znosi, szczcie nas psuje. Wierno, wolno, przyja, te gwne ludzkiego umysu zalety ty wprawdzie z t sam wytrwaoci zachowasz, ale inni bda je przez swj serwilizm osabiali: wedrze si pochlebstwo, umizgi i najgorsza dla prawdziwego uczucia trucizna osobisty kadego interes. Cho ja i ty w najbardziej otwarty sposb dzisiaj z sob mwimy, to wszyscy inni mwi chtniej

z naszym stanowiskiem ni z nami; radzi bowiem cesarzowi, co trzeba, jest trudnym zadaniem, potakiwanie jakiemukolwiek cesarzowi zaatwia si bez serca udziau. Gdyby to cae niezmierne pastwo mogo bez kierownika istnie i utrzyma si w rwnowadze, bybym godny, aby rzeczpospolita ze mn si zacza; a tak od dawna ju doszo do tej koniecznoci, e ani moja staro nie moe narodowi rzymskiemu wicej ofiarowa ni dobrego nastpc, ani twoja modo wicej ni dobrego cesarza. Pod Tyberiuszem, Gajuszem i Klaudiuszem byli Rzymianie jak gdyby dziedzictwem jednej rodziny; namiastk wolnoci to bdzie, e od nas zacza si elekcja, a skoro skoczy si rd Juliuszw i Klaudiuszw, adopcja za kadym razem znajdzie najlepszego. Wszak z cesarskiej rodziny pochodzi i w niej si urodzi jest rzecz przypadku i poza ten punkt nie wykracza ocena; przy adoptowaniu sd jest swobodny i jeeli chcesz kogo wybra zgodna opinia bywa wskazwk. Niech ci przed oczyma stanie Neron: nadyma si pych z powodu dugiego szeregu Cezarw, a tymczasem nie Windeks wraz z bezbronn prowincj ani ja z moim jednym legionem, lecz jego wasna potworno, jego wasna rozwizo strcia go z karku ojczyzny; a nie byo dotd jeszcze przykadu skazanego cesarza. Nam, ktrych wojna i opinia na tron powoaa, niech towarzyszy bdzie, chobymy posiadali niepospolite zalety. Niech ciebie jednak to nie przeraa, e dwa legiony w obecnym wstrzsie wiata jeszcze si nie uspokoiy: ja sam take nie zastaem beztroskiego pooenia; a skoro o twojej adopcji og posyszy, przestan uchodzi za starca, z czego teraz jedyny czyni mi zarzut. Za Neronem najgorsi zawsze bd tsknili: ja i ty o to musimy si stara, aby take dobrzy za nim nie tsknili. Duej ci napomina nie jest teraz na czasie, a cay mj plan urzeczywistni si, jeeli w tobie szczliwy zrobiem wybr. Najpraktyczniejszy a zarazem najkrtszy wybr midzy dobrem a zem jest taki: zastanowi si, czego by si pod innym cesarzem chciao albo nie chciao; tu bowiem nie istnieje, jak u tych ludw, ktrymi rzdz krlowie, pewien dom panujcy, a resz-

ta w roli niewolnikw, lecz panowa masz nad ludmi, ktrzy ani zupenej niewoli, ani zupenej wolnoci znie nie mog." W te i tym podobne sowa przemawia Galba, zamierzajc Pizona cesarzem uczyni; inni tak z Pizonem mwili, jak gdyby ju nim by. Powiadaj, e Pizon od pierwszej chwili, kiedy na niego spogldano, i potem, kiedy oczy wszystkich byy na zwrcone, nie okaza adnego poruszenia umysu, adnego zmieszania lub nadmiernej radoci. Jego mowa bya pena szacunku wobec ojca i wadcy, pena skromnoci w tym, co jego dotyczyo; adna zmiana nie zasza w wyrazie jego twarzy i postawie: wyglda na takiego, ktry wicej ma zdolnoci ni ochoty do panowania. Nastpnie naradzano si, czy adopcja ma by ogoszona z mwnicy, czy w senacie, czy w obozie pretorianw. Postanowiono pj do obozu, w tym przekonaniu, e bdzie to zaszczyt dla onierzy, ktrych przychylno wtedy na ze wychodzi, gdy si j przekupstwem i zabiegami zdobdzie, ale nie jest do pogardzenia, jeli si j uczciwymi pozyska rodkami. Tymczasem Palatium otoczy lud peen oczekiwania, niecierpliwy wielkiej tajemnicy; a ci, ktrzy sabo tylko hamowan wie starali si stumi, jeszcze j powikszali. Dziesity stycznia by wstrtnie ddystym dniem, ktry ponad zwyk miar zakcay grzmoty, byskawice i niebios groby. Chocia od dawien dawna upatrywano w tym powd do przerywania komicjw, nie odstraszyo to Galby od wyruszenia do obozu, poniewa takie zjawiska lekceway jako przypadkowe albo poniewa przeznaczenia losu pomimo znakw nie mona unikn. Przed licznie zebranymi na wiec onierzami z odpowiedni imperatorowi krtkoci ogasza, e adoptuje Pizona, idc za przykadem boskiego Augusta i obyczajem wojskowym, wedug ktrego m ma wybiera. Aby za tajonego rokoszu zbyt powanie nie brano, sam zapewnia, e czwarty i dwudziesty drugi legion, zbdziwszy za spraw kilku warchow, nie wykroczyy poza okrzyki i wrzaski i e wkrtce wrc do posuszestwa. A mowie swej nie przyda

ani adnych wabikw, ani adnych podarkw pieninych. Mimo to trybunowie, setnicy i najbliej stojcy onierze daj mi dla ucha odpowied; wrd reszty zapanowao ponure milczenie: myleli oni, e praktykowan nawet w czasie pokoju konieczno upominkw na wojnie utracili. Jest rzecz pewn, e byle jaka hojno ze strony tego oszczdnego starca mogaby mu serca pozyska; zaszkodzi mu dawny hart i zbytnia surowo, do ktrej ju nie dorolimy. Potem przed senatem nie wygosi Galba mowy ani ozdobniejszej, ani duszej ni przed onierzami. Mowa Pizona bya ujmujca, a towarzyszya jej yczliwo ze strony senatorw; wielu popierao go z dobrej woli, w mocno przesadny sposb ci, ktrzy go przedtem nie chcieli, obojtni a tych byo najwicej z uprzedzajc ulegoci, jako e ywili osobiste nadzieje, a nie troszczyli si o dobro publiczne. W nastpnych czterech dniach, jakie upyny midzy jego adopcj a zamordowaniem, Pizon nic wicej publicznie ani nie powiedzia, ani nie uczyni. Poniewa z kadym dniem czstsze nadchodziy o buncie germaskim wieci, a obywatele atwo przyjmuj i wierz wszystkim nowinom, jeeli s smutne, senatorowie uchwalili byli wysa poselstwo do armii germaskiej. Teraz potajemnie roztrzsano kwesti, czy Pizon ma wyruszy dla dodania wikszego blasku temu poselstwu, w ktrym inni reprezentowaliby powag senatu, on wysok godno Cezara. Proponowano wysa razem z nim take Lakona, prefekta stray pretoriaskiej; ten planowi si sprzeciwi. Nadto posowie, ktrych wybr by senat Galbie powierzy, wskutek wstrtnej tego niekonsekwencji byli ju to mianowani, ju to zwalniani albo zastpowani stosownie do swych zabiegw o pozostanie lub jazd, jak ktrego obawa lub nadzieja do tego skaniaa. Najblisza bya troska o pienidze; kiedy wic wszystko rozwaano, wydao si najsprawiedliwsz rzecz zaczerpn je z tego rda, ktre byo przyczyn niedostatku. Dwa miliardy dwiecie milionw sestercji na darowizny Neron roztrwoni; Galba kaza poszczeglnych dunikw pozwa, przy czym dzie-

sit cz darowizny kademu z nich pozostawia. Lecz oni ledwie t dziesit cz jeszcze posiadali przy tej samej gospodarce obcym mieniem, przy jakiej wasne przepucili poniewa co najwikszym rabusiom i bezecnikom nie ziemie lub kapita, lecz tylko narzdzia ich wystpkw pozostay. Egzekucj poruczono trzydziestu rycerzom rzymskim nowy to rodzaj urzdu i zarwno zakresem swego dziaania, jak liczb swych czonkw uciliwy: wszdzie licytacje i nabywcy majtkw, a miasto niepokojone procesami. Mimo to panowaa wielka rado, e ci, ktrych Neron obdarzy, bd tak samo biedni jak ci, ktrych majtki zagrabi. W tych wanie dniach zostali zwolnieni trybunowie: z kohort pretoriaskich Antoniusz Taurus i Antoniusz Nazon, z kohort miejskich Emiliusz Pacensis, z kohort stray Juliusz Fronton. A nie byo to lekarstwem dla pozostaych, tylko pocztkiem ich obaw, gdy byli przekonani, e sposobem trwonej polityki poszczeglnych si usuwa, ale wszystkich ma si w podejrzeniu. Tymczasem Othona, ktry po uporzdkowanych w pastwie stosunkach niczego nie mg si spodziewa i dlatego wszystkie swe plany na zamieszkach zasadza, wiele na raz podegao motyww: rozrzutno, ktra nawet dla cesarza byaby uciliwa, ubstwo, ktre prywatny czowiek ledwie by znie potrafi, gniew na Galb, zazdro wobec Pizona; wmawia te w siebie obaw, aby swe pragnienia bardziej oywi: ju dla Nerona by zbyt niewygodny, wic znowu oczekiwa Luzytanii i zaszczytu drugiego wygnania nie powinien. Zawsze ten jest w podejrzeniu i nienawici u panujcych, ktremu najblisze tronu miejsce si wyznacza. Szkodzio mu to u starego cesarza, wicej jeszcze szkodzi bdzie u modzieca hardego z natury, a dugim wygnaniem zdziczaego: Otho moe by zabity! Przeto naley dziaa i zdoby si na odwag w chwili, gdy powaga Galby jest chwiejna, a powaga Pizona jeszcze si nie ustalia. Zmiana rzdu sprzyja wielkim przedsiwziciom i nie trzeba si waha, gdy bezczynno zgubniejsza jest od zuchwalstwa. mier, ktra wedle praw natury zarwno wszystkim jest przeznaczona, rni si zapomnieniem

lub saw u potomnych; a jeeli winnego i niewinnego ten sam koniec czeka, przywilejem czowieka bardziej energicznego jest godnie zgin. Nie mia Otho zniewieciaej i ciau podobnej duszy. Nadto najzaufasi jego wyzwolecy i niewolnicy, trzymani w zbyt lunej jak na dom prywatny dyscyplinie, wskazywali mu na dwr Nerona i jego zbytki, na cudzostwa, maestwa i wszystkie inne panujcych zachcianki, ktrych by akomy; obiecywali, e stan si one jego udziaem, jeeli bdzie mia odwag, a wypominali, e inny je posidzie, jeeli on pozostanie bezczynny. Nalegali take astrologowie, ktrzy na podstawie obserwacji gwiazd utrzymywali, e bdzie nowa rewolucja i sawny rok dla Othona: gatunek to ludzi niegodny zaufania potnych, zawodzcy ambitnych, ktry w naszym pastwie zawsze bdzie zakazany i zawsze w nim si utrzyma. Prywatny gabinet Poppei przyjmowa wielu astrologw, ten najgorszy sprzt cesarskiego stada. Jeden z nich, Ptolemeusz, towarzyszc Othonowi w Hiszpanii, przyrzek mu, e Nerona przeyje; a kiedy wynik przyczyni mu wiarogodnoci, opierajc si ju na wasnych domysach i na plotkach, ktre sdziwo Galby i modo Othona bray w rachub, wmwi w niego, e na tron bdzie powoany. Lecz Otho tak przyjmowa te przepowiednie, jak gdyby one ze znajomoci rzeczy i z ostrzeenia losw wypyway, wskutek wrodzonej czowiekowi dzy, aby chtniej w to wierzy, co jest tajemnicze. A take Ptolemeusz robi swoje, ju i do zbrodni podegajc, do ktrej od tego rodzaju ycze najatwiej si przechodzi. Wtpliwe jest jednak, czy myl o zbrodni nagle w nim powstaa: ju od dawna zabiega by o przychylno onierzy pretoriaskich, w nadziei nastpstwa lub w celu przygotowania zbrodniczego czynu; podczas podry, w marszu i na postojach najstarszych onierzy woa po imieniu, a przez pami Neronowej druyny nazywa ich towarzyszami; jednych rozpoznawa, drugich si wypytywa i wspomaga pienidzmi lub osobistym wpywem, wplatajc do czsto do rozmw skargi, dwuznaczne pod adresem Galby sowa i to wszystko, czym

mona wzburzy posplstwo. Trudy marszw, niedostatek ywnoci, surowo komendy z tym wikszym rozgoryczeniem znoszono, e onierze, ktrzy przywykli byli do jezior Kampanii i miast Achai morzem si udawa, musieli wspina si na Pireneje i Alpy, a niezmierne przestrzenie drg z trudem w zbroi odbywa. Rozognionym ju umysom onierzy pretoriaskich jakby agwi przyrzuci Mewiusz Pudens, jeden z najbliszych przyjaci Tygellina. Wabi on najbardziej chwiejnych z usposobienia albo ogooconych z pienidzy i do nowoci chciwie lgncych i powoli tak daleko si posun, e ile razy Galba u Othona ucztowa, midzy kohort, ktra stra utrzymywaa, pod pozorem napiwku po sto sestercji na gow rozdziela; t niby oficjaln hojno Otho tajniejszymi indywidualnymi darami powiksza, tak namitny w przekupywaniu, e jednemu z gwardii przybocznej, Kokcejuszowi Prokulusowi, ktry wid spr z ssiadem o skrawek ziemi, cay grunt ssiada za wasne pienidze kupiony podarowa, a to dziki obojtnoci prefekta, ktrego uwagi zarwno znane jak i nieznane fakty uchodziy. Ot teraz poruczy wykonanie przyszej zbrodni jednemu ze swoich wyzwolecw, Onomastusowi; ten przywid mu Barbiusza Prokulusa, jednego z gwardzistw, ktry przekazywa haso onierskie, i Weturiusza, tyche zastpczego setnika. Skoro Otho w rozmaitych rozmowach pozna ich spryt i odwag, obsypuje ich darami i obietnicami i daje im pienidze, aby nimi w innych jeszcze dusze si wkradli. Dwch wic szeregowcw podjo si przenie wadz nad narodem rzymskim i przenioso. Do tajemnicy zbrodni tylko niewielu dopucili; wszystkich innych, ktrzy byli niezdecydowani, drani rozmaitymi sposobami: starszych wrd onierzy dobrodziejstwami Nimfidiusza, ktre rzekomo podaway ich w podejrzenie, reszt prostych onierzy gniewem i zawiedzion nadziej otrzymania tylekro odraczanych darw pieninych. Niektrych podniecao wspomnienie Nerona i tsknota za minion swawol; wszystkich po spou przejmowaa obawa przed

zmian suby wojskowej. To wrzenie udzielio si take umysom legionistw i wojsk posikowych, poruszonych ju z chwil, gdy rozpowszechnia si wie, e wierno amii germaskiej jest zachwiana. I taka bya wrd przewrotnych do buntu gotowo, taka nawet wrd uczciwych pobaliwo, e w dniu czternastym stycznia byliby buntownicy wracajcego z uczty Othona do obozu porwali, gdyby ich niepewno nocy, rozproszenie kwater wojskowych po caym miecie jako te trudno porozumienia midzy pijanymi nie byy odstraszyy; nie eby troszczyli si o pastwo, ktre na trzewo gotowali si krwi swego cesarza splami, lecz bali si, aby w ciemnociach pierwszy lepszy, jaki by si pannoskim lub germaskim onierzom nawin, w miejsce Othona, ktrego wikszo nie znaa, nie zosta proklamowany. Wiele oznak wybuchajcego ju buntu stumili spiskowcy; niektre do uszu Galby doszy, lecz obrci je w art prefekt Lakon, ktry nie zna ducha onierzy, wrogo odnosi si do kadej, choby wybornej rady, o ile jej sam nie udzieli, a wobec dowiadczonych by uparty. Pitnastego stycznia skada Galba ofiar przed wityni Apollina. Wieszczek Umbrycjusz owiadcza mu, e wntrznoci s zowrbne, i przepowiada czyhajce na zasadzki i domowego wroga. Sysza to Otho (bo sta najbliej) i tumaczy ze swej strony jako pomylny i jego zamiarom sprzyjajcy znak. Za ma chwil donosi mu wyzwoleniec Onomastus, e oczekuj go architekt i przedsibiorcy budowlani, co byo umwionym znakiem, e onierze ju si gromadz, a sprzysienie jest przygotowane. Otho odchodzi, a kiedy go pytano, dlaczego, zmyla, e wanie kupuje will, ktrej staro jest mu podejrzana i ktr dlatego musi wprzd zbada; potem wsparty na swym wyzwolecu, poda przez dom Tyberiusza na Welabrum, a std do zotego milowskazu poniej wityni Saturna. Tam dwudziestu trzech gwardzistw pozdrawia go jako imperatora; a kiedy zaniepokojony by ma pozdrawiajcych liczb, sadowi go popiesznie w lektyce i dobywszy mieczw unosz. Tylu mniej wicej onierzy przycza si do

nich po drodze, niektrzy bdc w porozumieniu, przewana cz wskutek ciekawoci, jedni z okrzykami radoci, drudzy w milczeniu, aby dopiero wedle wyniku powzi postanowienie. Stra w obozie odbywa trybun Juliusz Marcjalis. Ten nie opiera si z powodu wielkoci tak nagej zbrodni lub moe z obawy, e korupcja zbyt wielkie w obozie poczynia postpy i e w razie oporu czeka go zguba; dlatego te bardzo wielu nasun podejrzenie swej wspwiny. Take reszta trybunw i setnikw wolaa teraniejszo ni niepewn i uczciw przyszo i taki by stan umysw, e na najbardziej haniebny ten czyn odwayo si niewielu, wicej go chciao, a wszyscy do niego dopucili. Tymczasem Galba, niczego nie przeczuwajc i cakiem ofierze oddany, trudzi bogw przynalenych do innego ju panowania. Wtem przynosz mu wie, e jakiego senatora do obozu porwano, potem, e porwanym jest Otho; rwnoczenie przybywaj z caego miasta ci wszyscy, ktrzy go byli spotkali, i jedni z trwogi w opowiadaniu przesadzaj, drudzy nie mwi caej prawdy, nie zapominajc nawet w takiej chwili o pochlebstwie. Przeto na naradzie postanowiono wybada ducha kohorty, ktra na Palatium stra utrzymywaa, jednak nie za porednictwem samego Galby, ktrego ca powag dla bardziej energicznych rodkw zachowywano. Pizon ze stopni paacu do zwoanych onierzy w ten sposb przemwi: Towarzysze! Pi dni upyno od chwili, jak nie znajc przyszoci i nie wiedzc, czy tego tytuu naley sobie yczy czy si go obawia, zostaem powoany na Cezara; na jaki los naszego domu lub pastwa w waszym to ley rku; nie ebym ze wzgldu na siebie lka si zbyt ponurej katastrofy, poniewa nieszcz dowiadczyem i wanie teraz ucz si, e nawet szczcie nie zawiera w sobie mniej niebezpieczestw; lecz bolej nad losem ojca, senatu i samego pastwa, jeeli dzi musimy zgin albo co w oczach uczciwych ludzi jest rwnie aosne zabi. W ostatnim powstaniu mielimy t po-

ciech, e miasto obeszo si bez krwi rozlewu, a zmiana rzdw odbya si bez niezgody; moja adopcja zdawaa si by rodkiem zaradczym, aby take po Galbie dla wojny miejsca nie byo. Nie bd szuka adnej chluby w moim szlachectwie lub w mojej moralnoci, gdy porwnujc si z Othonem nie potrzeba swych zalet wylicza. Wystpki, ktrymi on jedynie si chepi, obaliy cesarstwo, nawet kiedy odgrywa rol przyjaciela cesarza. Miaby on postaw, chodem lub moe tym niewiecim strojem zasugiwa na panowanie? Myl si ci, ktrych rozrzutno pozorem hojnoci oszukuje: taki bdzie umia trwoni, nie bdzie umia dawa. Teraz myli w duchu o porbstwach, pohulankach i towarzystwie kobiet; to uwaa za wadzy cesarskiej przywileje, z ktrych dza i uywanie byyby jego udziaem, a wstyd i haba udziaem wszystkich; nikt bowiem nigdy nie wykonywa cnotliwie wadzy, ktr nikczemnie osign. Galb mianowaa zgodna wola rodzaju ludzkiego, mnie Galba za wasz zgod cesarzem mianowa. Jeeli pastwo, senat i lud s czczymi tytuami, to wasz jest rzecz, towarzysze, zapobiec, aby cesarza nie wybierali najgorsi. O buncie legionw przeciw wasnym wodzom od czasu do czasu syszano wasza wierno i reputacja a do tego dnia pozostay nienaruszone. I Neron take was opuci, nie wy Nerona. Jak to? Wic mniej ni trzydziestu zbiegw i dezerterw, ktrym by nikt nie by pozwoli wybra sobie setnika lub trybuna, ma tron przyznawa? A wy ten przykad tolerujecie i jako bezczynni stajecie si wsplnikami zbrodni? Przejdzie ta swawola do prowincyj i na nas skrupi si skutki zbrodni, na was skutki wojen. A przecie za zamordowanie cesarza nie daje si wam wicej, ni by dano niewinnym, i tak samo od nas otrzymacie podarki pienine za wasz wierno, jak od innych za wasz zbrodni." Podczas gdy gwardzici rozproszyli si, reszta kohorty nie przyja z niechci jego mowy i jak to si dzieje w czasach niespokojnych, szybko pochwycia swe sztandary raczej z przypadku i bez adnego jeszcze zamiaru ni z myl o za-

sadzce i z obudy, jak pniej mniemano. Z drugiej strony wysano Celsusa Mariusza do wybranych oddziaw wojska iliryjskiego, ktre obozoway w portyku Wipsaskim; polecono Amuliuszowi Serenusowi i Domicjuszowi Sabinusowi, starszym setnikom, sprowadzi z przedsionka Wolnoci onierzy germaskich. Legionowi marynarki nie ufano, poniewa by on wrogo usposobiony z powodu masakry wsptowarzyszy, straconych przez Galb zaraz przy jego wejciu do Rzymu. Spiesz te do obozu pretorianw trybunowie Cetriusz Sewerus, Subriusz Dekster i Pompejusz Longinus, aby sprbowa, czy poczynajcy si dopiero i jeszcze niedojrzay bunt lepszymi radami da si odwrci. Z tych trybunw Subriusza i Cetriusza obrzucili onierze grobami, Longinusa czynnie zniewaaj i rozbrajaj, poniewa nie z tytuu swego stopnia wojskowego, lecz z przyjani ku Galbie, wierny by swemu cesarzowi i dlatego buntownikom bardziej podejrzany. Legion marynarki bez wahania przycza si do pretorianw; wybrane oddziay wojska iliryjskiego gronie najeonymi dzidami odpdzaj Celsusa. Chorgwie germaskie dugo si wahay; byy one jeszcze fizycznie osabione a duchowo uspokojone, poniewa wysane naprzd przez Nerona do Aleksandrii, wrciy stamtd chore wskutek dugiej eglugi i poniewa Galba ze szczeglniejsz troskliwoci je pielgnowa. Wszystek ju tum zapeni Palatium; zmieszali si z nim niewolnicy i wraz podniosy si niesforne krzyki ludzi dajcych mierci Othona i egzekucji na sprzysionych, tak jak gdyby w cyrku lub teatrze krotochwili jakiej si domagali; a nie byo to z ich strony dowodem uznania lub szczeroci, skoro w tym samym dniu rzeczy wrcz przeciwnych z jednak gorliwoci mieli si domaga, tylko by to tradycj uwicony zwyczaj schlebiania kademu wadcy wrd nieumiarkowanych aklamacyj i czczych hodw. Tymczasem Galba waha si midzy dwiema opiniami: Tytus Winiusz sdzi, e naley pozosta w gbi paacu, przed nim ustawi niewolnikw, zabezpieczy wejcia, nie i do rozsierdzonych; Galba powinien zym da czas do skruchy, dobrym do porozumienia;

zbrodnie rozpdem, dobre zamiary wyczekiwaniem nabieraj siy; wreszcie mono ofensywy, o ileby ona bya uzasadniona, pozostanie i pniej ta sama, lecz odwrt w razie rozmylenia si bdzie od innego zalea. Reszta uwaaa, e naley si pieszy, zanim sabe jeszcze sprzysienie maej garstki w siy wzronie: Otho take straci gow; chykiem uszedszy z wityni, dosta si do nieuwiadomionych o spisku ludzi, a teraz dziki zwlekaniu i bezczynnoci, na jakiej czas marnie schodzi, roli cesarza si uczy. Nie mona czeka, a uspokoiwszy skrupuy w obozie wtargnie na forum i w oczach Galby wstpi na Kapitol, podczas gdy znakomity wdz wraz ze swoimi dzielnymi przyjacimi, nie przekraczajc progu drzwi, siedzi w zamknitym domu i chce widocznie znosi oblenie. Wyborna te w niewolnikach bdzie pomoc, skoro jednomylno tak wielkiego tumu i pierwsze jego oburzenie, ktre najwikszy ma wpyw, stygn zacznie. W rwnej mierze niebezpieczne jest to, co haniebne; nawet gdyby si pa musiao, trzeba wyj przeciw niebezpieczestwu: to Othonowi wicej przyczyni wrogoci, a dla nich bdzie zaszczytne. Na Winiusza, ktry temu zapatrywaniu si sprzeciwi, gronie powsta Lakon pobudzony przez Icelusa; zacito ich prywatnej nienawici wioda pastwo do zguby. Galba, nie wahajc si duej, przysta na pikniej brzmic rad. Wysano jednak najpierw Pizona do obozu, jako e by modym czowiekiem o wielkim imieniu, cieszy si wie ask Galby i wrogo odnosi si do Tytusa Winiusza czy to e tak byo istotnie, czy te e zagniewani na Winiusza tego pragnli; a zreszt atwiej w czyj nienawi si wierzy. Ledwie Pizon wyruszy, rozszerza si naprzd mtna i niepewna pogoska, e Otho w obozie zosta zabity; potem, jak to si zdarza w wielkiej wagi kamstwach, utrzymywali niektrzy, e tam byli i widzieli, a wie ta atwo znalaza wiar u radych jej lub obojtnych. Wielu pniej sdzio, e t przesadn pogosk zmylili wmieszani ju w tum othonianie, ktrzy faszywe a radosne nowiny rozsiewali, aby Galb wywabi. Wtedy ju nie tylko lud i nierozumna gawied pofolgoway

sobie w oklaskach i nadmiernym entuzjazmie, lecz take bardzo wielu rycerzy i senatorw, z obawy przechodzc w nieostrono, wyamao bramy Palatium i wpado do rodka, aby pokaza si Galbie i wyrazi swj al, e uprzedzono ich w zemcie; najgnuniejsi i jak tego wynik dowid najmniej zdolni do okazania w niebezpieczestwie odwagi, byli peni przechwaek i odwani w jzyku; nikt nic nie wiedzia, a wszyscy zapewniali; wreszcie Galba, niewiadomy prawdy i pokonany t jednomylnoci bdzcych, wdzia pancerz, a poniewa ani wiek ani siy fizyczne nie pozwalay mu oprze si napierajcemu tumowi, wniesiono go do lektyki. W Palatium spotka go gwardzista Juliusz Attykus, ktry pokazujc mu okrwawiony miecz zawoa: Zabiem nim Othona"; a Galba: Towarzyszu rzecze kto ci ten rozkaz wyda?" Mia on szczegln odwag poskramiania swawoli onierzy i by zarwno nieustraszony wobec ich grb, jak nieprzekupny wobec ich pochlebstw. W obozie uczucia wszystkich onierzy nie byy ju wtpliwe: tak wielki by ich zapa, e nie zadowoliwszy si wniesieniem tame Othona w pochodzie na wasnych barkach, usadowili go midzy godami na trybunie, gdzie krtko przedtem sta zoty posg Galby, i otoczyli oddziaami wojsk. Ani trybunom, ani setnikom nie wolno byo si zbliy; prosty onierz rozkazywa nawet, aby si przeoonych wystrzega. Wszystko rozbrzmiewao od krzykw, wrzawy i wzajemnych napomnie; a nie byy to, jak u ludu i posplstwa, gosy urozmaicone bezczynnym tylko pochlebstwem, lecz jak ktrego z napywajcych onierzy spostrzegli, chwytali go za rce, obejmowali ramionami, stawiali obok siebie, dyktowali mu sowa przysigi i ju to cesarza polecali onierzom, ju to onierzy cesarzowi. I Otho ze swej strony nie omieszka wznosi rk do tumu, hodu mu oddawa, pocaunkw sa i za cen panowania zachowywa si we wszystkim jak niewolnik. Skoro cay legion marynarki zoy mu przysig, ufajc swym siom i sdzc, e powinien rozpomieni og tych, ktrych dotd pojedynczo by podnieca, z szaca obozowego zacz w te

sowa: Towarzysze! W jakim charakterze przed wami wystpuj, nie mgbym powiedzie, gdy nie mam odwagi ani prywatnym siebie nazwa czowiekiem, skorocie mnie mianowali cesarzem, ani cesarzem, kiedy inny panuje. Wasze take imi bdzie niepewne, jak dugo wtpi si bdzie, czy w obozie waszym macie wadc narodu rzymskiego czy wroga. Azali syszycie, jak rwnoczenie da si mojej kary i waszych gw? Tak dalece widoczne jest, e ani zgin, ani ocali si inaczej jak razem nie moemy; a Galba ze zwyk sobie agodnoci moe to ju przyobieca, on ktry na niczyje danie tyle tysicy zupenie niewinnych onierzy wymordowa. Zgroza przejmuje dusz, ilekro wspominam aobne wejcie Galby i to jedyne jego zwycistwo, kiedy w oczach obywateli kaza zdziesitkowa tych, ktrzy si poddali, a ktrych na ich proby wzi w opiek. Pod takimi wrbami wkroczy do stolicy; a jak inn saw do swego pryncypatu doda prcz mordu Obultroniusza Sabinusa i Korneliusza Marcellusa w Hiszpanii, Betuusa Cylona w Galii, Fontejusza Kapitona w Germanii, Klodiusza Makra w Afryce, Cyngoniusza na drodze, Turpilianusa w stolicy, Nimfidiusza w obozie? Jaka gdziekolwiek jest prowincja, jaki obz, ktry by nie by skrwawiony i splamiony albo, jak on sam gosi, oczyszczony i uporzdkowany? Co bowiem inni zbrodni, on lekarstwem nazywa, posugujc si faszywymi mianami surowoci zamiast okruciestwa, oszczdnoci zamiast skpstwa, a wasze kary i zniewagi zwc dyscyplin wojskow. Siedem miesicy upyno od mierci Nerona, a ju Icelus wicej zrabowa ni to, co taki Poliklit, Watyniusz i Egialus zaprzepacili. Z mniejsz chciwoci i dowolnoci byby Tytus Winiusz gospodarzy, gdyby on by cesarzem; a tak i pod sw wadz nas trzyma, jak gdybymy jego wasnoci byli, i za bezwartociowych uwaa w tej myli, e do innego naleymy. Jeden tamtego dom starczyby na dar pieniny, ktrego wam nigdy si nie daje, a ktry si wam codziennie wymawia. Nie chcc za, abycie przynajmniej w jego nastpcy jak

nadziej mie mogli, sprowadzi Galba z wygnania czowieka, ktrego ze wzgldu na ponury charakter i chciwo za najbardziej sobie podobnego uwaa. Widzielicie, towarzysze, ow znamienn burz, przez ktr nawet bogowie wyrazili swj wstrt do zowrbnej adopcji. Ten sam duch oywia senat i lud rzymski; waszego tylko oczekuje si mstwa, z was czerpi ca si szlachetne plany, a bez was nawet chwalebne intencje s bezsilne. Nie do wojny ani do niebezpieczestw was wzywam: bro wszystkich onierzy jest z nami. Jedyna kohorta w togach nie broni teraz Galby, lecz go wizi; skoro was ujrzy, skoro moje haso usyszy, bd to tylko wycigi, kto mnie sobie najbardziej ma zobowiza. Nie ma miejsca na wahanie wobec takiego postanowienia, ktre chwali mona tylko po jego wykonaniu." Nastpnie kaza otworzy zbrojowni. Natychmiast rozchwytano bro, bez wzgldu na zwyczajny porzdek subowy, ktry nakazywa pretorianom albo legionistom odrnia si wasnymi odznakami; bez rnicy zbroj si w hemy i tarcze wojsk posikowych, chocia aden z trybunw czy setnikw do tego ich nie zachca; kady bowiem by dla siebie wodzem i podegaczem; a gwn dla najgorszych byo podniet, e dobrzy si smucili. Ju Pizon, przeraony wrzaw rosncego buntu i okrzykami, ktrych echo dolatywao a do miasta, dopdzi Galb, ktry tymczasem wyszed z paacu i zblia si do forum; ju i Mariusz Celsus niepomylne przynis nowiny. Wtedy jedni radzili, aby wrci do Palatium, drudzy, aby pieszy na Kapitol, wielu, aby zawczasu obsadzi mwnic, wikszo tylko zapatrywaniom innych si sprzeciwiaa, i jak to si zdarza przy poronionych planach, najlepsze wydawao si to, co byo po czasie. Powiadaj, e Lakon bez wiedzy Galby nosi si z zamiarem zabicia Tytusa Winiusza, czy to aby ukaraniem tego czowieka uagodzi onierzy, czy e uwaa go za wspwinnego z Othonem, czy wreszcie tylko wskutek nienawici. Zawaha si przez wzgld na czas i miejsce, gdy raz rozpocztej rzezi trudno naoy hamulec; a zburzyli ten plan trwo-

ni gocy i rozsypka dworakw, poniewa ochota osaba u tych wszystkich, ktrzy z pocztku radonie podnieceni popisywali si sw wiernoci i odwag. Popychano Galb to w t, to w tamt stron wrd zmiennego natoku falujcego tumu, podczas gdy z przepenionych wszdzie bazylik i wity spogldano na to aosne widowisko. adnego okrzyku nie wydoby z siebie lud czy posplstwo, oblicza byy osupiae, a uszy nasuchujce na wszystkie strony; nie by to haas ani spokj, lecz milczenie, jakie bywa oznak wielkiej trwogi i wielkiego rozgoryczenia. Ale Othonowi doniesiono, e tum si zbroi; nakazuje swoim spiesznie ruszy i uprzedzi niebezpieczestwo. Tak wic onierze rzymscy, jakby Wologeza albo Pakorusa z dziedzicznego Arsacydw tronu mieli zepchn, a nie po to pieszyli, aby zamordowa swego bezbronnego i starego cesarza rozpraszaj tum, tratuj komi senatorw i groni orem, w penym galopie wpadaj na forum. Ani ich widok Kapitolu, ani wito wznoszcych si w pobliu domw boych, ani myl o poprzednich i przyszych cesarzach nie odstraszyy od wykonania zbrodni, ktr zawsze ten pomci, kto bdzie nastpc. Widzc zbliajcy si orszak zbrojnych, chory kohorty, ktra towarzyszya Galbie (mia to by Atyliusz Wergilion), zerwa jego medalion i cisn go o ziemi. Na to haso wszyscy onierze objawili swe sympatie dla Othona; lud uciekajc opuszcza forum, przeciw wahajcym si dobyto ora. Obok sadzawki Kurcjusza zosta Galba wskutek trwonego popiechu tych, co go unosili, z lektyki wyrzucony i potoczy si na ziemi. Ostatnie jego sowa rozmaicie podawano, zalenie od tego, czy kto ywi do niego nienawi, czy podziw. Jedni opowiadali, e bagalnym gosem zapyta: Czym zym zawiniem?" i prosi o kilka dni zwoki dla wypaty pieninych upominkw; drudzy i to w wikszej liczbie mwili, e dobrowolnie mordercom nadstawi garda i rzek: Nue, ugodcie, jeeli wam si wydaje, e tego wymaga dobro pastwa." Nie dbali o to zabjcy, co mwi! Co do osoby mordercy nie ma

dostatecznej pewnoci: jedni wymieniaj wysuonego onierza Terencjusza, drudzy Lekaniusza; powszechniejsza tradycja gosi, e Kamuriusz, onierz z pitnastego legionu, pchn go mieczem w gardo i przebi je. Inni onierze w sromotny sposb rozpatali mu uda i ramiona (gdy pier bya zakryta); niejedn ran w dzikim okruciestwie samemu ju tuowiu przyczyniono. Nastpnie rzucili si na Tytusa Winiusza; lecz i co do tego nie ma pewnoci, czy groza chwili zamkna mu usta, czy te zawoa, e Otho nie wyda im polecenia, aby go zabijali. Zmylie to wskutek obawy? Albo moe przyznawa si przez to do wspudziau w spisku? Jego ycie i reputacja raczej na to wskazuj, e musia wiedzie o zbrodniczym zamachu, ktrego sam by przyczyn. Pad przed wityni boskiego Juliusza; naprzd otrzyma cios poniej kolana, potem legionista Juliusz Karus przeszy mu na wylot bok mieczem. Wiek nasz widzia, jak w owym dniu odznaczy si jeden m Semproniusz Densus. Ten setnik kohorty pretoriaskiej, przydzielony przez Galb do stray Pizona, z dobytym puginaem zaszed drog zbrojnemu orszakowi onierzy wyrzucajc im zbrodni i ju to rk, ju to gosem usiowa na siebie zwrci uwag mordercw; w ten sposb Pizonowi, cho zranionemu, da sposobno do ucieczki. Pizon umkn do wityni Westy, gdzie przyjty z litoci przez niewolnika witynnego i w jego izbie ukryty, nie tyle dziki witoci miejsca kultu, ile dziki swej kryjwce odwleka groc mu zgub. Wtem przybyli nasani przez Othona, ktry szczeglnie na jego mord by zaarty, Sulpicjusz Florus z kohort brytaskich, wieo przez Galb obdarzony prawem obywatelstwa, i Stacjusz Murkus ze stray przybocznej; ci wywlekli Pizona i u wrt wityni zabili. Powiadaj, e Otho adnego mordu radoniej nie przyj do wiadomoci, adnej gowy nie oglda tak nienasyconymi oczyma; czy to poniewa teraz dopiero wolny od wszelkiego niepokoju zacz oddawa si radoci, czy e wspomnienie majestatu Galby i przyjani z Tytusem Winiuszem ponurymi myla-

mi zmcio nawet jego bezlitosn dusz sdzi, e jest rzecz suszn i godziw cieszy si zabjstwem Pizona, ktry by jego wrogiem i wspzawodnikiem. Zatknite na kopiach gowy obnoszono midzy chorgwiami kohort, u boku ora legionowego; pokazywali na wycigi zakrwawione rce tak mordercy, jak i ci, ktrzy tylko morderstwa byli wiadkami: jedni prawdziwie, drudzy faszywie chepili si nim jakby jakim piknym i pamitnym czynem. Wicej ni sto dwadziecia memoriaw pochodzcych od tych, ktrzy dali nagrody za jak znaczn w owym dniu przysug, znalaz pniej Witeliusz. Kaza on powyszukiwa wszystkich petentw i zabi, nie po to, aby uczci pami Galby, lecz poniewa byo tradycyjnym zwyczajem cesarzy zapewnia sobie bezpieczestwo na teraz, zemst na przyszo. Mgby przypuci, e patrzysz na inny senat, na inny lud: wszyscy pdz do obozu, wyprzedzaj najbliszych, walcz o lepsze z tymi, ktrzy ich ubiegli, wyklinaj na Galb, wielbi rozumny wybr onierzy, cauj rce Othona; im za kamliwsze byy te wyczyny, tym wicej ich popeniano. A Otho nie odwraca si od nikogo, hamujc gosem i wyrazem twarzy drapienych i gronych odakw. Ci domagali si mierci wyznaczonego konsula Mariusza Celsusa, ktry a do ostatka by wiernym przyjacielem Galby; oburzaa ich jego gorliwo i nieskazitelno, jak gdyby to byy przywary. Widoczne byo, e szukaj pozoru, aby da pocztek rzezi, upiestwu i zgubie co najlepszych obywateli; lecz Otho nie mia jeszcze na tyle powagi, aby mc zbrodni przeszkodzi nakaza j ju mg. Tak wic z udanym gniewem kaza go oku, a zapewniajc, e poniesie wiksz kar, wyrwa go grocej zgubie. Wszystko odtd dziao si wedug samowoli onierzy. Sami sobie oni obrali dowdcw stray pretoriaskiej: Plocjusza Firmusa, niegdy prostego onierza, a wtedy naczelnika stray poarnej, ktry jeszcze za ycia Galby przyczy si do stronnictwa Othona; temu dali za koleg Licyniusza Prokulusa, ktrego cisa przyja z Othonem pozwalaa si domyla, e popiera jego plany. Prefektem miasta mianowali Flawiusza

Sabinusa, uznajc wybr Nerona, pod ktrym piastowa ten sam urzd; wielu take to miao na wzgldzie, e by bratem Wespazjana. dano, aby usta zwyczaj opacania si setnikom za udzielane urlopy; bo istotnie szeregowiec paci za nie jakby coroczny podatek. Czwarta cz kadej roty rozpraszaa si wskutek urlopw albo wasaa si po samym obozie, o ile tylko uicia zapat setnikowi; a nikt nie mia skrupuw ani co do wymiaru daniny, ani co do sposobu zarobkowania: rozbojem i grabie albo niewolniczymi posugami starano si zwolnienie od suby okupi. Nadto kady co zamoniejszy onierz zadrczany by prac i twardym obejciem, a sobie urlop kupi. Kiedy ju by wyczerpany wydatkami, a nadto wskutek bezczynnoci zgnunia, wraca do swojej roty z zamonego biedak, a z rzekiego leniwiec; z drugiej strony jeden za drugim, zdemoralizowany t sam bied i tym samym brakiem dyscypliny, garn si do buntw i wani, a na ostatek do wojen domowych. Lecz Otho, nie chcc hojnoci wzgldem prostego onierza zraa sobie setnikw, przyrzek, e jego wasna kasa bdzie wypacaa roczn naleno za urlopy; niewtpliwie poyteczne to zarzdzenie, ktre pniej za dobrych cesarzy ustalio si jako trwaa praktyka wojskowa. Prefekt Lakon zosta pozornie wygnany na jedn z wysp; tam przebi go mieczem wysuony onierz, ktrego uprzednio wysa Otho w tym celu, aby go umierci. Marcjanus Icelus jako wyzwoleniec publicznie zosta stracony. Dzie spdzony na zbrodniach dopenia jako ostateczne zo rado. Pretor miejski zwouje senat, reszta wadz przeciga si w pochlebstwach, nadbiegaj senatorowie; dla Othona uchwala si wadz trybusk, imi Augusta i wszystkie zaszczyty cesarzy. Kady usiuje zatrze dawne przytyki i obelgi, ktre na ze wszystkich stron miotano; e one gboko w jego duszy utkwiy, tego nikt nie mia odczu; czy poniecha uraz, czy te odoy je na pniej, wskutek krtkoci jego rzdw pozostao niepewne. Jeszcze forum ociekao krwi; Otho przez stosy lecych trupw wjecha na Kapitol, a std na Palatium, i zezwoli, aby zwoki pogrzebano i spalono. Pizona pochowaa

ona Werania i brat Skrybonianus, a Tytusa Winiusza crka Kryspina, po odszukaniu i wykupieniu ich gw, ktre mordercy przechowali, aby je sprzeda. Pizon koczy trzydziesty pierwszy rok ycia wicej sawnego ni szczliwego. Jego brata Magnusa kaza zamordowa Klaudiusz, Krassusa Neron. On sam dugo by wygnacem, przez cztery dni cesarzem, a przypieszona przez Galb jego adopcja daa mu t tylko nad starszym bratem przewag, e wprzd zosta zabity. Tytus Winiusz w cigu pidziesiciu siedmiu lat ycia zmiennym odznacza si charakterem. Ojciec jego pochodzi z rodziny pretorskiej, dziadek ze strony matki nalea do proskrybowanych. Pocztki suby wojskowej przyniosy mu z saw: suy pod legatem Kalwizjuszem Sabinusem, ktrego ona, powodujc si karygodn ochot zobaczenia rozkadu obozu, wesza tam w nocy w przebraniu onierskim; potem, z t sam pochoci sprbowawszy stray nocnych i innych czynnoci suby wojskowej, w samej gwnej kwaterze omielia si dopuci nierzdu; o udzia w tym przestpstwie obwiniono Tytusa Winiusza. Przeto na rozkaz Gajusza Cezara zosta zakuty w kajdany; lecz pniej, kiedy si czasy zmieniy, wypuszczony na wolno, przebieg bez przeszkd po stopniach kariery urzdniczej, a po preturze otrzyma dowdztwo nad legionem, ktre przynioso mu uznanie. Z kolei jednak splami si godn niewolnika hab kradziey zotego kubka u stou Klaudiusza: istotnie Klaudiusz nazajutrz jedynemu ze wszystkich goci Winiuszowi kaza podawa w naczyniach glinianych. Lecz tene Winiusz jako prokonsul zarzdza Gali Narbosk surowo i nienagannie; potem przyja Galby wcigna go w przepa: by zuchway, chytry, przedsibiorczy i zalenie od swej woli przewrotny lub czynny z jednak energi. Testament Tytusa Winiusza uniewaniono z powodu ogromu jego majtku, Pizona ostatni wol poparo jego ubstwo. Zwoki Galby, dugo porzucone, byy wskutek swawoli pucej w ciemnociach przedmiotem licznych szyderstw i poniewierki; podskarbi Agriusz, jeden z dawniejszych Galby niewolnikw, odda im ndzny pogrzeb w prywatnych jego ogro-

dach. Gow cesarza, wbit na kopi i poszarpan przez ciurw i pachokw obozowych, znaleziono dopiero w nastpnym dniu przed grobowcem Patrobiusza (by to Nerona wyzwoleniec, stracony przez Galb) i doczono do spopielaych ju zwok. Taki by koniec Serwiusza Galby; w przecigu siedemdziesiciu i trzech lat swego ycia przeby on panowanie piciu cesarzy cieszc si pomylnym losem, a szczliwszy by pod cudzymi rzdami ni pod wasnymi. W jego rodzinie szlachectwo byo dawne, a majtek znaczny; on sam mia charakter poledni, raczej wolny od wystpkw ni wyposaony w cnoty. Dla swojej sawy nie by obojtny, lecz si ni nie chepi; cudzych pienidzy nie poda, wasne oszczdza, pastwowych skpi; wobec przyjaci i wyzwolecw by wyrozumiay co nie zasuguje na nagan o ile natrafia na dobrych; jeeli to byli li ludzie, by zalepiony a do winy. Ale blask przodkw i groza czasw przysaniay jego braki, tak e to, co w nim byo indolencj, uchodzio za mdro. Jak dugo by w sile wieku, odznacza si saw wojenn w Germanii. Jako prokonsul zarzdza w sposb umiarkowany Afryk; kiedy ju by starszy, rwnie sprawiedliwie rzdzi blisz Hiszpani. Wyszy si zdawa nad prywatnego czowieka, pki nim by, a zgodnym zdaniem wszystkich uzdolniony by do panowania pod tym warunkiem, eby nie panowa. Zatrwoon stolic i drc zarwno na widok okropnoci wieej zbrodni, jak i na myl o dawnych obyczajach Othona, przerazia nadto nowa o Witeliuszu wiadomo, ktr przed zamordowaniem Galby stumiono, aby utrzyma wiar jedynie w bunt wojska Grnej Germanii. Teraz, poniewa dwaj pod wzgldem bezwstydu, gnunoci i rozrzutnoci najgorsi ze wszystkich ludzi niby na zgub pastwa przez los zostali wybrani, jawnie smucili si nie tylko senatorowie i rycerze, ktrzy mieli jeszcze jaki udzia i zainteresowanie w sprawach publicznych, lecz take posplstwo. Nie przytaczano ju wieych przykadw krwawego pokoju, lecz przypominajc sobie dzieje wojen domowych mwiono o miecie tylekro przez

wasne wojska zdobytym, o spustoszeniu Italii, o upieniu prowincyj, o Farsali, Filipinach, Peruzji i Mutynie imionach znanych z klsk ojczyzny: Niemal z posad wiat zosta wywaony, nawet kiedy midzy szlachetnymi ludmi o panowanie wrzaa walka, ale pastwo utrzymao si po zwycistwie Gajusza Juliusza, utrzymao si po zwycistwie Cezara Augusta; nawet rzeczpospolita byaby si pod Pompejuszem i Brutusem utrzymaa; a teraz maj za Othona czy za Witeliusza do wity si uda? W obu wypadkach mody byyby bezbone, a luby godne potpienia, jako wace si midzy dwoma ludmi, ktrych wojna tego tylko moe nas nauczy, e gorszy bdzie ten, kto zwyciy. Niektrzy przeczuwali Wespazjana i zbrojne powstanie Wschodu i jakkolwiek Wespazjan od tamtych obu sta wyej, to przecie wzdrygali si na myl o nowej wojnie i nowych klskach. Zreszt reputacja Wespazjana bya jeszcze dwuznaczna, bo w przeciwiestwie do wszystkich swoich poprzednikw on jeden jako cesarz zmieni si na lepsze. Teraz przedstawi pocztki i przyczyny ruchawki witeliaskiej. Kiedy Juliusza Windeksa wraz z ca jego zaog zniesiono, rozzuchwalone zdobycz i chwa wojsko, ktremu przecie bez trudu i niebezpieczestwa zwycistwo w tak bogatej wojnie przypado, podao raczej wyprawy i bojw, raczej wynagrodze ni hodu. Dugo oni niezyskown i tward onierk znosili wskutek naturalnych waciwoci kraju i jego klimatu oraz surowoci dyscypliny wojskowej; a ta, nieubagana w czasie pokoju, rozlunia si w rozterkach obywatelskich, poniewa z obu stron czyhaj uwodziciele, zdrada za uchodzi bezkarnie. Zaogi, broni i koni tak do potrzeby, jak i do parady byo pod dostatkiem. Lecz przed wojn kady onierz zna tylko wasn centuri i wasn rot; wojska granicami prowincyj byy od siebie oddzielone; od chwili gdy cignite przeciw Windeksowi legiony siebie nawzajem i Gali poznay, poczy znowu szuka wojny i nowych zamieszek; ju one nie sprzymierzecami, jak przedtem, lecz wrogami i zwycionymi Galw nazyway. Take ta cz Galii, ktra ley nad Renem, nie daa na siebie czeka, posza za tym samym

stronnictwem i teraz bardzo gwatownie przeciw galbianom podegaa; to bowiem imi, lekcewac Windeksowe, innym Galom nadali. Nasi wic onierze, wrogo usposobieni do Sekwanw, Eduw i innych z kolei szczepw, o ile one byy zamone, karmili si ju w mylach zdobywaniem miast, pustoszeniem si, rabunkiem dobytku, a podniet bya im nie tylko chciwo i buta gwne to silniejszych przywary lecz nadto hardo Galw, ktrzy na hab wojska chepili si, e Galba opuci im czwart cz podatkw i gminy ich obdarowa. Przyczaa si do tego chytrze rozsiewana wiadomo, w ktr bez namysu uwierzono, e dziesitkuje si legiony i zwalnia najbardziej przedsibiorczych setnikw. Zewszd nadchodziy grone wieci, niepomylne z miasta nowiny; wroga bya kolonia Lugdumim i wskutek swej uporczywej dla Nerona wiernoci podna w pogoski; lecz najwicej materiau do zmyla i atwowiernoci nastrcza sam obz: w nienawici, w obawie i ilekro wasne rozwaano siy w poczuciu bezpieczestwa. Wanie pierwszego grudnia poprzedniego roku przyby by do Dolnej Germanii Aulus Witeliusz i lea zimowe legionw starannie odwiedza; wielu zwrcono rangi, zniesiono ujm czci, zagodzono kary dyscyplinarne. Przewanie dziaa on dla popularnoci, niekiedy z rozwagi, przy czym bezstronnie wystpowa przeciw brudnej chciwoci, z jak niegdy Fontejusz Kapiton stopnie wojskowe odbiera i przydziela. A wszystko to oceniano nie wedle miary legata konsularnego, lecz jako co znaczniejszego. Istotnie, jak w oczach ludzi powanych uchodzi Witeliusz za nikczemnika, tak jego stronnicy nazywali uprzejmoci i dobrotliwoci ten objaw, e bez miary, bez namysu wasne mienie rozdawa, cudzym szafowa; zarazem, pragnc rzdy mu odda, nawet jego przywary jako cnoty tumaczyli. W obu wojskach znajdowao si wielu umiarkowanych i spokojnych, ale i tylu zych i ruchliwych. Lecz bezbrzen chciwoci i wyjtkowym zuchwalstwem wyrniali si obaj legaci legionw, Alienus Cecyna i Fabiusz Walens. Ten ostatni wrogo odnosi si do Galby, poniewa wedug

jego mniemania Galba niewdzicznoci odpaci mu przysug odkrycia wyczekujcego stanowiska Werginiusza i stumienia zamachw Kapitona. Podburza przeto Witeliusza, wskazujc mu na zapa onierzy: Sam ma wszdzie gone imi, nie istnieje obawa jakiejkolwiek przeszkody ze strony Flakkusa Hordeoniusza; stanie przy nim Brytania, pjd za nim germaskie wojska posikowe; le jest z wiernoci prowincyj, panowanie starca zaley od cudzej aski i wkrtce przeminie; niech tylko otworzy ramiona i wyjdzie przeciw nadchodzcej Fortunie. Susznie waha si Werginiusz, ktry Pochodzi z rycerskiej rodziny, by synem nieznanego ojca; wszak gdyby by przyj wadz nad pastwem, nie byby jej podoa, a bezpiecznym mg by tylko, jeliby jej odmwi; ale Witeliuszowi potrjny konsulat jego ojca, tego cenzura oraz koleestwo z cesarzem nadaj ju od dawna wysok godno imperatora, a odbieraj mu bezpieczestwo zwykego obywatela. Wstrzsay te sowa gnunym umysem, tak e raczej gwatownie poda, ni si spodziewa. Tymczasem w Grnej Germanii Cecyna, mody i peen powabu czowiek, potnego wzrostu, nieposkromiony w swej ambicji, zrczny w sowach, z dumnie podniesion kroczcy gow sympatie onierzy sobie zjednywa. Jako modziecowi, ktry piastowa urzd kwestora w Betyce, powierzy mu niegdy Galba dowdztwo legionu, poniewa bezzwocznie na jego stron przeszed; potem, kiedy mu udowodniono kradzie pienidzy publicznych, kaza go o sprzeniewierzenie sdownie ciga. Cecyna, ktrego to przykro dotkno, postanowi wywoa oglne zamieszki i osobiste swe rany nieszczciem pastwa zagoi. A nie brako w wojsku zarodkw buntu, poniewa cae ono w wojnie przeciw Windeksowi udzia wzio i dopiero po zabiciu Nerona do Galby przeszo, a jeszcze w samym tym akcie zoenia mu przysigi przez chorgwie Dolnej Germanii uprzedzi si dao. Do tego Trewerowie i Lingonowie, i wszystkie inne szczepy, jakie Galba gronymi edyktami lub okrojeniem ich obszaru by wzburzy, wdaj si w blisze stosunki z leami zimowymi legionw; std buntownicze rozmowy i onierz midzy ludnoci cywiln tym bardziej ulega-

jcy zepsuciu; std te przychylno dla Werginiusza, ktra kademu innemu na korzy wyj moga. Gwna gmina Lingonw posaa dawnym zwyczajem w darze legionom brzowe prawice jako symbol gocinnoci. Ich posowie, przybrawszy aobne szaty i smutne miny, gwatownie ualali si w gwnej kwaterze i w namiotach ju to na wasne krzywdy, ju te na ssiednich gmin wynagrodzenia, a skoro u onierzy chtny znaleli posuch, take na samego wojska niebezpieczestwa i zniewagi; tak podniecali umysy. I niedaleko ju byo do buntu, lecz Hordeoniusz Flakkus w por kaza posom si oddali, eby za ich odjazd tajemniej si odby noc obz opuci. Std zrodzia si okropna pogoska, bo wielu utrzymywao, e posw zamordowano i jeeli sami o sobie nie pomyl, to najodwaniejsi onierze, ktrzy na obecne stosunki si alili, wrd ciemnoci i bez wiedzy innych zostan straceni. Wi si wzajemnie legiony tajnym sojuszem; doczaj do siebie wojska posikowe, ktre z pocztku podejrzewano o zamiar napadu na legiony przez okrenie ich kohortami i oddziaami jazdy; lecz one pniej tym namitniej te same ywiy myli, bo atwiej jest midzy zymi o jednomylno co do wojny ni w pokoju co do zgody. W Dolnej jednak Germanii legiony do zwykej w dniu pierwszym stycznia przysigi na imi Galby day si skoni; uczyniy to po dugim wahaniu i wrd odosobnionych tylko okrzykw ze strony setnikw wyszych stopni; reszta milczaa, wyczekujc, na co najblisi si odwa, bo w ludzkiej naturze ley szybko to naladowa, czego si rozpocz nie chce. Lecz w samych legionach przejawiay si rne nastroje: onierze pierwszego i pitego legionu byli do tego stopnia zbuntowani, e niektrzy kamieniami w wizerunki Galby ciskali; pitnasty i szesnasty legion odwayy si li tylko na szemranie i groby i oglday si za pocztkiem wybuchu. Natomiast w grno-germaskiej armii czwarty i dwudziesty drugi legion, ktre w tych samych leach zimowych obozoway, wanie w dniu pierwszym stycznia tuk wizerunki Galby czwarty legion z wiksz gotowoci, dwudziesty drugi z wahaniem, potem ju zgodnie. Nie chcc za za takie uchodzi,

ktre szacunku dla pastwa si wypieraj, wywoyway w przysidze zapomniane ju senatu i ludu rzymskiego imiona, przy czym aden z legatw ani trybunw za Galb si nie uj, niektrzy nawet, jak zwykle w rozruchach, w bardzo znamienny sposb wichrzyli. Nikt jednak na mod wiecu ani z trybuny nie przemawia; wszak nie byo jeszcze takiego, na ktrego rachunek mona by to byo policzy. Widzem tego habicego zajcia by legat konsularny Hordeoniusz Flakkus; nie odway si on ani okiezna rozhukanych, ani zatrzyma chwiejnych, ani zachci dobrych, lecz sta gnuny, trwony i tylko sw bezczynnoci nieszkodliwy. Czterech setnikw dwudziestego drugiego legionu, Noniusz Receptus, Donacjusz Walens, Romiliusz Marcellus i Kalpurniusz Repentynus, prbowao wizerunki Galby ochroni; lecz onierze ich dopadli, porwali i zwizali. Nikt ju nie pamita o wiernoci ani o poprzedniej swej przysidze, lecz, jak to si przy rozruchach dzieje, po stronie wikszoci stali wszyscy. W nocy, ktra nastpia po pierwszym stycznia, orowy czwartego legionu przynosi do Kolonii Agryppiskiej ucztujcemu wanie Witeliuszowi wiadomo, e czwarty i dwudziesty drugi legion zrzuciy wizerunki Galby i zoyy przysig na imi senatu i ludu rzymskiego. Ta przysiga wydaa si pozbawiona znaczenia; postanowiono chwiejne szczcie uprzedzi i cesarza z wasnego wyboru przedstawi. Wysani przez Witeliusza do legionw i legatw gocy oznajmili, e grno-germaska armia od Galby odpada; albo wic naley przeciw odstpcom prowadzi wojn, albo jeeli si chce zgody i pokoju wybra cesarza; a z mniejszym poczone jest niebezpieczestwem cesarza sobie wzi, ni go poszukiwa. Najbliszy by obz zimowy pierwszego legionu, a najbardziej zdecydowany z legatw Fabiusz Walens. Ten wkroczy nastpnego dnia z jazd legionow i posikow do Kolonii Agryppiskiej i pozdrowi Witeliusza jako cesarza. Poszy za nim w ywej walce o pierwszestwo legiony teje prowincji; take wojsko grno-germaskie zaniechao piknie brzmicych senatu i ludu rzymskiego imion i dnia trzeciego stycznia przyczyo si do Witeliusza; z tego mona byo pozna, e w obu

poprzednich dniach po stronie pastwa nie stao. Zapaem dorwnywali obu armiom Agryppiczycy, Trewirowie i Lingonowie, skadajc ofiary w posikach, koniach, broni i pienidzach, w miar jak kto si fizyczn, majtkiem, przemysem co znaczy. A nie tylko naczelnicy kolonij lub obozw, ktrzy ju obecnie w dostatki opywali, w osignitym za zwycistwie wielkie pokadali nadzieje, lecz take roty i proci onierze oddawali swoje oszczdnoci, swoje bandolety i naszyjniki, zaszczytne odznaki zbroi srebrem ozdobione, zamiast pienidzy z podniecenia, z porywu, z chciwoci. Pochwaliwszy przeto gotowo onierzy, rozdziela Witeliusz urzdy dworskie, ktre zwyczajnie wyzwolecy sprawowali, midzy rzymskich rycerzy; naleno za urlopy wypaca setnikom z kasy cesarskiej; wcieko onierzy, ktrzy dla wielu kary si domagali, w wikszoci wypadkw uznaje, niekiedy pozornym wizieniem udaremnia. Pompejusza Propinkwusa, prokuratora Belgii, natychmiast stracono; Juliusza Burdona, dowdc floty germaskiej, podstpem im wydar. Zapono na gniewem wojsko, w tym trwajc przekonaniu, e Fontejusza Kapitona oczerni, a potem zamach mu zgotowa. yczliw pami pozostawi po sobie Kapiton, a wrd rozsierdzonych wolno byo zabija jawnie, lecz przebacza tylko podejciem; zatrzymano go wic w wizieniu i dopiero po zwycistwie, kiedy ju umierzya si nienawi onierzy, na wolno wypuszczono. Tymczasem dla zadouczynienia rzucono im na ofiar setnika Kryspinusa; on zbroczy swe rce krwi Kapitona i dlatego w oczach tych, ktrzy jego wydania dali, uchodzi za jawniej winnego, a w oczach karzcego za mniej wartociowego. Nastpnie uchylono niebezpieczestwo od Juliusza Cywilisa, przemonego wrd Bataww czowieka, aby jego kar wojowniczego ludu nie odstrcza. Byo przecie i w gwnej gminie Lingonw osiem kohort batawskich tworzcych wojska posikowe czternastego legionu; one teraz, w czasach niezgody, od legionu si oddzieliy i wedle tego, po czyjej stanyby stronie, wielk mogy mie wag w roli sprzymierzecw lub wrogw. Czterech setnikw, o ktrych powyej wspomnielimy,

Noniusza, Donacjusza, Romiliusza, Kalpurniusza, kaza Witeliusz zabi; skazano ich za wierno, ktra stanowi najciszy w oczach odstpcw zarzut. Przeszli na jego stron Waleriusz Azjatyk, legat prowincji belgijskiej, ktrego Witeliusz wkrtce ziciem swym uczyni, i Juniusz Blezus, namiestnik Galii Lugduskiej, wraz z italskim legionem i tauryjskim oddziaem jazdy, ktre w Lugdunum obozoway. Retyckie te wojska z natychmiastowym poczeniem si nie zwlekay; nawet w Brytanii si nie wahano. By tam namiestnikiem Trebelliusz Maksymus, wzgardzony i znienawidzony przez wojsko z powodu swej brudnej chciwoci. Nienawi ku niemu roznieca Roscjusz Celiusz, legat dwudziestego legionu, ktry ju od dawna y z nim w niezgodzie, lecz z okazji wojny domowej gwatowniej ona midzy nimi wybucha. Trebelliusz zarzuca Celiuszowi bunt i rozlunienie karnoci wojskowej, Celiusz Trebelliuszowi ograbienie i zuboenie legionw; a tymczasem wrd sromotnych sporw legatw zatracaa si w wojsku subordynacja i doszo tam do takiej niesfornoci, e Trebelliusza nawet wojska posikowe wrd obelg wygnay; opuszczony wic przez ich kohorty i jazd, ktre do Celiusza si garny, u Witeliusza szuka przytuku. Prowincja pozostaa spokojna pomimo usunicia konsularnego legata; rzdzili ni legaci legionw, rwni w prawach, a Celiusz tylko zuchwalstwem mocniejszy. Wskutek przyczenia si brytyjskiego wojska, Witeliusz, zaopatrzony w ogromne siy i rodki, dwch wodzw i dwa szlaki dla wojny wyznaczy: Fabiuszowi Walensowi nakazano Gali sobie pozyskiwa albo gdyby si wzbraniaa, pustoszy i przez Alpy Kotyjskie do Italii wtargn, Cecynie za blisz drog przez Peniskie Wzgrza w d cign. Walensowi dano wyborowych onierzy dolno-germaskiej armii z orem pitego legionu oraz pomocniczymi kohortami i oddziaami jazdy okoo czterdziestu tysicy zbrojnych ludzi; trzydzieci tysicy wid Cecyna z Grnej Germanii, a ich rdze stanowi legion dwudziesty pierwszy. Obu dodano jeszcze posiki germaskie, z ktrych Witeliusz wasne take wojsko uzupe-

ni, aby z ca mas si wojennych w lad ruszy. Dziwna bya midzy wojskiem a imperatorem sprzeczno: onierze naglili, wojny dali, pki Galia zaniepokojona, pki Hiszpania niezdecydowana; nie stoj na drodze ani zima, ani gnunego pokoju przeszkody; naley wkroczy do Italii, zaj stolic; nic nie ma bezpieczniejszego jak popiech w wojnach domowych, gdzie czynu raczej ni rady potrzeba. Witeliusz by odrtwiay i wysokiego stanowiska cesarza na gnunych zbytkach i rozrzutnych ucztach zawczasu uywa, w poudnie ju pijany i jadem przeadowany; a mimo to onierze dziki swemu zapaowi i swej energii nawet wodza obowizki speniali, tak jak gdyby imperator sta obok i dziarskim lub ospaym nadziei lub strachu dodawa. Gotowi do drogi i niecierpliwi, hasa do wymarszu daj. Imi Germanika natychmiast Witeliuszowi nadali; Cezarem nawet jako zwycizca nazywa si zabroni. Na radosn wrb dla Fabiusza Walensa i wojska, ktre on na wojn prowadzi, w samym dniu wymarszu orze, agodnie si unoszc, w miar posuwania si szykw przodem lecia niby drogi przewodnik; i na znacznej przestrzeni tak wielka bya wrzawa uradowanych onierzy, tak wielki spokj nieustraszonego ptaka, e uwaano to za niezawodn przepowiedni wielkiego i szczliwego przedsiwzicia. Do Trewirw wic jako do sprzymierzecw pewni siebie przybyli; lecz w Dywodurum (jest to miasto Mediomatrykw), jakkolwiek z ca uprzejmoci ich tam przyjto, ogarn ich nagy popoch, tak e naraz za bro porwali, aby mordowa niewinnych obywateli, nie dla zdobyczy albo z dzy rabunku, lecz z wciekoci i szalestwa, i przyczyn niewiadomych; przeto tym trudniej byo znale na to rad, a proby wodza o tyle ich uagodziy, e od zburzenia miasta si powstrzymali; zabito jednak okoo czterech tysicy ludzi. I taka trwoga Gali ogarna, e kiedy potem pochd wojsk si zblia, cae gminy ze swymi wadzami wrd prb naprzeciw niego wychodziy, przy czym kobiety i dzieci po drogach na ziemi si rzucay, a take wszystkie inne dla przebagania gniewu wroga rodki stosowano i to nie wrd wojny, lecz tylko w imi pokoju. Wiadomo o zamordowaniu Galby i rzdach Othona otrzy-

ma Fabiusz Walens w gminie Leukw. Nie wywoaa ona w onierzach uczucia radoci ani lku: o wojnie tylko myleli. Galom mono wyczekiwania zostaa odebrana: rwna bya ich ku Othonowi i Witeliuszowi nienawi, lecz Witeliusza nadto si obawiali. Najblisze byo miasto Lingonw, wiernie partii oddane. yczliwie przyjte wojsko rywalizowao z nimi w surowej karnoci; lecz krtko trwaa rado wskutek buty kohort batawskich, o ktrych oddzieleniu si od czternastego legionu wyej wspomnielimy, a ktre Fabiusz Walens do wojska swego by wczy. Naprzd powstay ktnie; potem zatargi Bataww z legionistami, podczas ktrych onierze w swym zapale partyjnym do jednych albo do drugich przystawali, niemal w otwart walk si rozogniy, lecz Walens, kilku mierci ukarawszy, Batawom zapomniane ju przez nich naczelne swe dowdztwo przypomnia. Bezskutecznie przeciw Eduom pozoru do wojny szukano: wezwani do przyniesienia pienidzy i broni, dostarczyli ponadto ywnoci za darmo. Co Eduowie z obawy, to Lugduczycy z radoci wykonali. Lecz legion italski i tauryjski oddzia jazdy zostay z Lugdunum zabrane; osiemnast kohort postanowiono tam, jako w zwykym miejscu jej kwatery zimowej, pozostawi. Manliusz Walens, legat legionu italskiego, nie cieszy si wcale szacunkiem Witeliusza, jakkolwiek okoo partii dobrze si zasuy; nieuwiadomionego oczerni by Fabiusz tajemnymi oszczerstwami, aby za tym nieostroniej da si podej, nawet publicznie go chwali. Dawn midzy Lugdunum a Wienn niezgod ostatnia wojna galicka jeszcze bardziej zaognia. Liczne byy obustronne klski, zbyt czste i wrogie jak na to, by tylko z powodu Nerona i Galby si bito. Do tego Galba, wyzyskujc gniew swj jako sposobno, dochody Lugduczykw na potrzeby kasy cesarskiej obrci; natomiast mieszkacom Wienny wiele zaszczytw przyznano; std rywalizacja i zazdro, a chocia jedynie rzeka ich dzielia, wsplnym wzem bya im nienawi. Dlatego Lugduczycy jednego po drugim onierza podegaj i do wytpienia Wieneczykw nakaniaj, opowiadajc, jak ci koloni ich oblegali, jak przedsiwzicia Windeksa popierali,

jak niedawno dla ochrony Galby legiony zacignli. A ilekro pozorne przyczyny nienawici przytaczali, wskazywali im te na wielko zdobyczy; i ju nie ograniczali si do tajemnej zachty, lecz publicznie prosili, niech wyrusz jako mciciele, niech zburz to ognisko wojny galickiej. Wszystko tam nierzymskie i nieprzyjacielskie; niech ich, rzymsk koloni, cz wojska i towarzyszy doli i niedoli gdyby los przeciw nim rozstrzygn rozgniewanym na up nie wydaj. Tymi i innymi licznymi tego rodzaju mowami przywiedli ich tak daleko, e nawet legaci i przywdcy partii w mono stumienia gniewu wojska nie wierzyli; lecz wtedy Wieneczycy, ktrzy o swym gronym pooeniu dobrze wiedzieli, niosc przed sob weniane obwizki i opaski na gow, w chwili gdy w pochodzie wojsko nadeszo, poczli obejmowa bro, kolana i nogi onierzy i w ten sposb ich wzruszyli; do tego jeszcze Walens kademu onierzowi da po trzysta sestercji. Wtedy dopiero dawno i dostojno kolonii nabray znaczenia, a sw Fabiusza, ktry ycie i bezpieczestwo Wieneczykw ochrania poleca, przychylnym wysuchano uchem; wszystkich jednak za kar rozbrojono, a prywatnie mieszkacy wszelkiego rodzaju zapasami wsparli onierza. Lecz ustalia si pogoska, e samego Walensa wielk sum pienidzy przekupiono. Dugo on w ndznych yjc warunkach, kiedy nagle sta si bogaty, zmian losu nie do ukrywa, dugim ubstwem roznieconym dzom bez umiarkowania folgowa i po niezamonej modoci rozrzutnym starcem zosta. Nastpnie w powolnym pochodzie prowadzono wojsko przez kraj Allobrogw i Wokoncjw, przy czym wdz nawet dugoci marszw dziennych i zmian postoju frymarczy, sromotnie targujc si z wacicielami gruntw i wadzami gminnymi, i to wrd takich pogrek, e do Lukus (jest to gmina Wokoncjw) kaza agwie przyoy a pienidzmi uagodzony zosta. Ilekro mono wzicia pienidzy nie dopisaa, sponiewieraniem dziewczt i kobiet przebaga si dawa. Tak do Alp doszli. Jeszcze wicej upw i krwi Cecyna pochon. Podranili jego burzliwy charakter Helwetowie, szczep galicki, sawny

niegdy sw si zbrojn i mstwem, pniej pamici swego imienia, oni, ktrzy jeszcze o zamordowaniu Galby nic nie wiedzieli, a Witeliusza wadzy nie uznawali. Pierwsz pobudk do wojny bya chciwo i niecierpliwo dwudziestego pierwszego legionu; zrabowa on pienidze, wysane jako od dla warowni, ktr od dawna Helwetowie wasn zaog i wasnymi rodkami utrzymywali. Przykro tym dotknici Helwetowie przejli pismo, ktre w imieniu wojska germaskiego legionom pannoskim miao by dorczone, i zatrzymali setnika wraz z kilku onierzami pod stra. Cecynie, dnemu wojny, spieszno byo pierwsze lepsze przewinienie pomci, zanimby skrucha nastpia; prdko wyruszono, spustoszono pola, spldrowano miejscowo, ktra w czasie dugiego pokoju do rozmiarw miasta municypalnego si rozrosa i wskutek piknego pooenia jako te swych rde leczniczych bardzo bya uczszczana; wreszcie do retyckich wojsk posikowych wysano gocw z nakazem zaatakowania Helwetw od tyu, w chwili gdy przeciw legionowi si zwrc. Ci przed rozstrzygniciem wojowniczo usposobieni, w niebezpieczestwie tchrze, jakkolwiek na odgos pierwszej wrzawy wojennej wodzem Klaudiusza Sewera obrali, nie umiej wada broni, nie trzymaj si w szeregach, nie radz wsplnie. Zgubna musiaa by walka ze starym onierzem, niepewny stan oblenia wrd rozpadych ze staroci murw; tu Cecyna z silnym wojskiem, tam retyckie oddziay jazdy i kohorty, i moda zaoga z samych Retw zoona, do ora nawyka i wedug regu suby wojskowej wyszkolona. Ze wszystkich stron spustoszenie i rze: oni sami w porodku tuajc si, bez broni, ktr porzucili, przewanie ranni lub rozproszeni, na gr Wocetius uciekli. Lecz nasana kohorta Trakw zaraz ich stamtd spdzia, a cigajcy Germanowie i Retowie w lasach, a nawet w kryjwkach ich wymordowali. Wiele tysicy ludzi zabito, wiele w niewol sprzedano. Kiedy wic po zburzeniu wszystkiego na stolic tego ludu, Awentykum, w nieprzyjacielskim pochodzie cignione, zgosili si z poddaniem miasta posowie i poddanie przyjto. Juliusza Alpinusa, jednego z przedniejszych, Cecyna jako sprawc wojny mierci uka-

ra; innych asce lub okruciestwu Witeliusza zostawi. Nieatwo jest orzec, czy posowie Helwetw imperatora czy onierzy mniej pojednawczymi znaleli. Ci daj zburzenia miasta, bro i pici ku twarzom posw wycigaj. Nawet Witeliusz w sownych pogrkach si nie miarkowa, a Klaudiusz Kossus, jeden z posw, ktry ze swej wymowy by znany, lecz zrcznie stosowan niemiaoci talent swj krasomwczy pokrywa i dlatego tym silniej dziaa umysy onierzy uagodzi. Potem oni jak to zwyczajnie prosty czowiek pod wpywem nagego impulsu atwo zmianie ulega i tak samo skonny jest do litoci, jak przedtem nieumiarkowany by w okruciestwie obficie zy ronic i coraz lepszych warunkw z coraz wiksz wytrwaoci od imperatora dajc, bezkarno i ocalenie dla miasta wyjednali. Cecyna, oczekujc wiadomoci o wyroku Witeliusza, przez kilka dni u Helwetw zabawi i rwnoczenie do przejcia przez Alpy si sposobi; wtem otrzymuj radosn wie z Italii, e stojcy nad Padem syliaski oddzia jazdy do przysigi na imi Witeliusza przystpi. Pod prokonsulem Witeliuszem niegdy Sylianie w Afryce suyli; potem zawezwa ich stamtd Neron, aby ich przed sob do Egiptu wysa, lecz z powodu wojny przeciw Windeksowi odwoa. Wonczas pozostajc jeszcze w Italii, z podniety swych dekurionw, ktrzy Othona nie znali, lecz Witeliuszowi byli zobowizani i dlatego si nadgermaskiego wojska chodzcych legionw jako te saw wielbili, przeszli oni do partii Witeliusza i przyczyli do niej jakby w darze dla nowego cesarza najwarowniejsze w obszarze zapadaskim miasta: Mediolan, Nowari, Eporedi i Wercelle. O tym si Cecyna od miast samych dowiedzia; poniewa za obrona tej najszerszej czci Italii przy zaodze jednego oddziau jazdy bya niemoliwa, przeto wysawszy tam przed sob kohorty Galw, Luzytanw i Brytaczykw jako te germaskie chorgwie wraz z petriaskim oddziaem jazdy sam przez chwil si namyla, czy nie powinien przez wzgrza retyckie zboczy do Norykum przeciw prokuratorowi Petroniuszowi Urbikusowi, ktry wojska posikowe by zwoa i mosty na rzekach pozrywa, i dlatego za wiernego Othonowi

uchodzi. Lecz w obawie, aby wysanych ju przodem kohort i oddziaw jazdy nie straci, oraz rozwaajc, e utrzymanie si przy Italii wiksz saw rokuje, e wreszcie gdziekolwiekby do walki przyszo Norykum jako pewna nagroda zwycizcy przypadnie, przeprowadzi wojska liniowe i ciki legionw tabor traktem peniskim przez Alpy, ktre w zimowej jeszcze byy szacie. Tymczasem Otho wbrew oczekiwaniu wszystkich nie gnunia w zbytkach ani w bezczynnoci; odoono rozrywki, zamaskowano rozpust i wszystkiemu przystojny najwyszej wadzy wygld nadano; a tym wiksz obaw budziy te obudne cnoty i majce powrci wystpki. Wyznaczonego konsula Mariusza Celsusa, ktrego pozornym wizieniem wciekoci onierzy by wydar, kae na Kapitol wezwa; jedynie chwa askawoci stara si przez tego sawnego i partii nienawistnego ma pozyska. Celsus przyzna si do zbrodni dochowania Galbie staej wiernoci i jeszcze j jako przykadna na karb zasug sobie policzy. Take Otho nie zachowa si tak, jak gdyby mu przebacza, lecz wezwa bogw na wiadkw wzajemnego pojednania, przyj go zaraz do liczby najcilejszych swych przyjaci i wkrtce potem jednym z dowdcw na wojnie wybra; i jakby ze zrzdzenia losu pozosta Celsus take Othonowi wierny niezmiennie i nieszczliwie. Radonie przyjte przez przedniejszych obywateli, sawione przez lud ocalenie Celsusa nie byo nawet onierzom niemie, wielbicielom tej wanie cnoty, ktra ich oburzaa. Rwna potem rado z odmiennych nastaa powodw, kiedy Tygellinusa zgub uzyskano. Ofoniusz Tygellinus, syn nieznanych rodzicw, sromot okryty w swych latach chopicych, bezwstydem w staroci, osign prefektur stray nocnej i pretoriaskiej oraz inne odznaczenia za zasugi wystpkami, poniewa tak szybciej sza sprawa; wkrtce potem wprawia si w okruciestwie, nastpnie w chciwoci, zbrodniach o charakterze mskim, skoro ju Nerona do wszelakich haniebnych postpkw by uwid, a na niejedno te bez jego wiedzy si odway, a wreszcie go opuci i zdradzi; std dla nikogo innego onierze uparciej kary si nie domagali, wrd

sprzecznych uczu jednych, ktrzy Nerona nienawidzili, i drugich, ktrzy za nim tsknili. Pod Galb obroniy go wpywy Tytusa Winiusza, ktry na to si powoywa, e on ocali mu crk. I niewtpliwie j ocali, nie dla swej agodnoci, on, ktry przecie tylu pomordowa, lecz aby sobie jakie wyjcie na przyszo zostawi; gdy najgorsi ludzie, z nieufnoci ku panujcym stosunkom zmiany si obawiajc, przeciw powszechnej nienawici u jednostek ask zawczasu sobie skarbi; dlatego nie jest to wcale troska o nieskazitelno, lecz wzajemna porka bezkarnoci. Lud tym bardziej oburzony, e do dawnej ku Tygellinowi nienawici przyczya si wiea ku Tytusowi Winiuszowi niech, zbieg si z caego miasta na Palatium i na miejsca publiczne, a napywajc tumnie do cyrku i do teatrw, gdzie swawola mas bywa najwiksza, haasowa wrd buntowniczych wykrzykiwa; a Tygellinus otrzymawszy u wd w Synuessie wiadomo, e musi umrze, wrd wszeteczestw z naonicami, pocaunkw i wstrtnego zwlekania, brzytw gardo sobie przeci i w ten sposb bezecne swe ycie nawet zgonem spnionym i nieszlachetnym splugawi. W tym samym czasie zadano stracenia Kalwii Kryspinilli; usza ona jednak niebezpieczestwa dziki rozmaitym wybiegom, a take kosztem dobrej sawy cesarza, ktry na nie przymyka oczy. Mistrzyni w rozpustach Nerona, przeniosa si potem do Afryki, aby Klodiusza Makra do zbrojnego powstania podega, i lud rzymski godzi jawnie usiowaa; mimo to pniej utrzymaa si w askach caej stolicy, majc podpor w swym maestwie z konsularem i dlatego za Galby, Othona i Witeliusza nie cigana; potem staa si potna przez swe pienidze i sw bezdzietno, co zarwno w dobrych, jak i zych czasach wan odgrywa rol. W czstych tymczasem i niemskimi przyntami zaprawionych listach ofiarowa Otho Witeliuszowi pienidze, wpywy i jakiekolwiekby spokojne miejsce dla rozrzutnego ycia sobie obra. Podobne przynty Witeliusz stawia na widoku; odbywao si to naprzd w agodniejszym tonie, wrd gupiej i niegodnej z obu stron obudy, potem jakby w ktni zarzu-

cali sobie nawzajem rozpustne i nikczemne czyny aden wbrew prawdzie. Otho, odwoawszy wysanych przez Galb posw, znw innych rzekomo w imieniu senatu wyprawi do obu armii germaskich, do legionu italskiego i do tych wojsk, ktre w Lugdunum stay. Posowie zostali u Witeliusza, zbyt atwo, eby w ich zatrzymanie uwierzy miano; pretorianw, ktrych Otho pod pozorem honorowej stray posom by doda, odesano z powrotem, zanim z legionami si zetknli. Do tego jeszcze da im Fabiusz Walens w imieniu wojska germaskiego do pretoriaskich i miejskich kohort pismo, pene przechwaek co do si partii i z propozycjami ugody; a nadto je aja, e o tyle wczeniej ju przekazane Witeliuszowi rzdy ku Othonowi skieroway. Tak je obietnicami a zarazem grobami wiedziono na pokuszenie, jako e wojnie nie podoaj, a w pokoju nic nie strac; mimo to jednak wierno pretorianw nie ulega zmianie. Ale i skrytobjcw Otho do Germanii, Witeliusz do stolicy nasa. Jednym i drugim si nie udao, witelianom bezkarnie, poniewa ich wrd takiego mnstwa nawzajem sobie nie znanych ludzi nie zauwaono; othonianie jednak zdradzili si nowoci swych twarzy, gdy wszyscy tam midzy sob si znali. Witeliusz wystosowa pismo do Tycjanusa, brata Othona, w ktrym jemu samemu i jego synowi zgub zagrozi, gdyby mu jego matki i dzieci przy yciu nie zachowano. I rzeczywicie obie rodziny ocalay; czy za Othona z obawy nie wiadomo; Witeliusz zwyciski chwa askawoci pozyska. Pierwsza wiadomo, ktra Othonowi wicej ufnoci dodaa, pochodzia z Ilirii: e na jego imi legiony Dalmacji, Pannonii i Mezji przysig zoyy. O tym samym doniesiono z Hiszpanii, i w publicznym obwieszczeniu otrzyma za to Kluwiusz Rufus pochwa; lecz zaraz potem dowiedziano si, e Hiszpania ku Witeliuszowi si nawrcia. Nawet Akwitania niedugo pozostaa wierna, aczkolwiek j Juliusz Kordus przysig Othonowi zobowiza. Nigdzie nie byo wiernoci ani przychylnoci: z obawy i z musu na zmian to tu, to tam si przerzucano. Ta sama bojaliwo prowincj narbosk do Witeliusza skonia, bo atwo do najbliszych i silniejszych si

przechodzi. Odlege prowincje i jakakolwiek sia zbrojna morzem bya oddzielona, przy Othonie trway nie z przywizania do partii, lecz wielka waga tkwia w imieniu stolicy i w nimbie senatu, a nadto zdoby on sobie w sercach ludzi pierwszestwo, bo o nim wprzd usyszano. Od wojska w Judei Wespazjan, od legionw w Syrii Mucjanus przysig na imi Othona odebrali; rwnoczenie Egipt i wszystkie na wschd pooone prowincje w posuszestwie dla Othona trzymano. Tak samo posuszestwo okazywaa Afryka, do czego pocztek daa Kartagina nie oczekujc upowanienia ze strony prokonsula Wipstanusa Aproniana: Krescens, wyzwoleniec Nerona (bo i tacy w zych czasach bior czynny udzia w sprawach pastwa), z powodu radoci z nowych rzdw uczt tumom wyda, a lud ca prawie reszt bez zastrzee przypieszy. Za Kartaginy przykadem wszystkie inne miasta poszy. Wobec takiego rozamu wojsk i prowincyj bya oczywicie Witeliuszowi wojna potrzebna, aby stanowisko gowy pastwa moc zaj; a Otho jakby w czasie gbokiego pokoju obowizki rzdu zaatwia, niektre w sposb odpowiadajcy godnoci Pastwa, lecz z bardzo wielu wbrew przystojnoci i tylko wedle potrzeby chwili zbyt popiesznie si porajc. Konsulem a do pierwszego marca by on sam wraz z bratem Tycjanusem; najblisze miesice przeznaczy Werginiuszowi, aby poniekd wojsko germaskie uagodzi; za koleg da Werginiuszowi Pompejusza Wopiska pod pozorem dawnej ich przyjani; niejeden tumaczy to sobie jako dowd zaszczytu wywiadczonego Wieneczykom. Reszta konsulatw pozostaa, tak jak je Neron albo Galba kademu wyznaczyli, przy Celiuszu Sabinusie i Flawiuszu Sabinusie do pierwszego lipca, przy Arriuszu Antoninusie i Mariuszu Celsusie do pierwszego wrzenia, a wobec tych ich godnoci nawet Witeliusz jako zwycizca nie zaoy swego sprzeciwu. Ale Otho take pontyfikaty i auguraty starszym mom, ktrzy ju urzdy piastowali, dodawa, aby ich zaszczytne stanowisko uwieczy, albo modym szlachcicom, ktrzy wieo z wygnania wrcili, jako odszkodowanie godnoci kapaskie ich dziadw i ojcw zwraca. Oddano Kadiuszowi Rufusowi, Pediuszowi Blezusowi i Scewinusowi

Pakwiuszowi ich rangi senatorskie. Ulegli oni byli oskareniom o zdzierstwa za Klaudiusza i Nerona; podobao si uaskawiajcym ze zmian nazwy uzna to, co byo chciwoci za obraz majestatu, ktra wtedy tak bya znienawidzona, e wskutek tego nawet dobre ustawy sw wano traciy. T sam hojnoci take miasta i prowincje pozyska sobie usiowa: Hispalensom i Emerytensom pozwoli na wcielenie nowych familii do zwizku kolonialnego, wszystkim Lingonom uyczy obywatelstwa rzymskiego, prowincji Betyka mauryjskie miasta podarowa; nowe prawa nada Kappadocji, nowe Afryce, bardziej na pokaz, ni eby trwaymi by miay. Wrd tych zarzdze, ktre koniecznoci obecnych stosunkw i troskami o przyszo byy usprawiedliwione, nawet teraz o swych miostkach nie zapominajc, posgi Poppei moc uchway senatu z powrotem ustawi kaza; przypuszczano, e zamierza take uczci pami Nerona, w nadziei zjednania sobie posplstwa. I rzeczywicie znaleli si tacy, ktrzy wizerunki Nerona publicznie wystawiali; co wicej, przez kilka dni lud i onierze Othona Neronem Othonem okrzykiwali, w tej myli, e mu przez to blasku i czci przyczyni. On sam zachowa si w sposb niezdecydowany, czy to obawiajc si sprzeciwi, czy te wstydzc si uzna. Skoro wszystkich myli ku wojnie domowej byy zwrcone, nie troszczono si o sprawy zewntrzne. Tym mielej Roksolanie szczep sarmacki, ktry zeszej zimy dwie kohorty w pie wyci wrd wielkich nadziei do Mezji wtargnli w liczbie okoo dziewiciu tysicy jedcw, butni z powodu odniesionego sukcesu i dlatego raczej zdobycz ni walk zajci. Ot na wasajcych si i niebacznych trzeci legion wraz z towarzyszcymi mu wojskami posikowymi nagle uderzy. U Rzymian byo wszystko do bitwy gotowe; Sarmaci, rozproszeni w swej dzy upiey albo ciarem bagaw przeadowani, poniewa nadto chyo ich koni na liskich drogach nie dopisaa jakby w ptach wycina si dali. Wszak osobliw jest rzecz, jak caa dzielno Sarmatw niby na zewntrz nich ley. Nic tak ospaego do walki pieszej; skoro jednak w oddziaach jazdy nadcign, wtedy z trudem jaki szyk bo-

jowy mgby im czoo stawi. Lecz wwczas, w dniu wilgotnym i przy gooledzi, ani ich piki, ani przydugie miecze, ktre w obu doniach dzier, na nic im si nie zday, poniewa konie si potykay, a napierniki im ciyy. To jest ksit i kadego przedniejszego okrycie, z elaznych blaszek albo bardzo twardych rzemieni spojone, ile dla ciosw nieprzepuszczalne, tyle przy powstawaniu dla tych niewygodne, ktrych atak wrogw obali; prcz tego zapadali si w gbokim i mikkim niegu. onierz rzymski, ktry atwo w swym pancerzu si porusza i z lekk do rzutu spis lub lanc doskakiwa, w razie potrzeby lekkim mieczem nieosonitego Sarmat z bliska przeszywa (bo tarcz si broni nie maj zwyczaju), a wreszcie garstka tych, ktrzy z bitwy cao uszli, w bagnach si ukrya. Tu wskutek srogiej zimy albo ran wyginli. Skoro si o tym w Rzymie dowiedziano, zosta Marek Aponiusz, ktry Mezj zarzdza, triumfalnym posgiem obdarzony, legaci legionw Fulwus Aureliusz, Julianus Tettiusz i Numizjusz Lupus odznakami konsularnymi, a Otho radowa si i sobie samemu saw przywaszcza, jakby i on szczliwy by w wojnie i przez swoich dowdcw i swoje wojska pastwo wielkim uczyni. Tymczasem bunt wszczty z nieznacznej pobudki, skd niczego si nie obawiano, nieomal o zgub miasto przyprawi. Otho kaza siedemnast kohort z kolonii Ostia do Rzymu zawezwa; trybun pretorianw Wariusz Kryspinus otrzyma zlecenie, aby j w bro zaopatrzy. Ten, chcc z tym wikszym spokojem podczas spoczynku obozowego rozkazy wypeni, kae wozy kohorty z nastaniem nocy przed otwart zbrojowni naadowa. Wtedy to z pory zrodzio si podejrzenie, z pobudki przewinienie, z pragnienia spokoju rozruch, a widok broni w pijanych ludziach jej podanie obudzi. onierz szemra i trybunw wraz z setnikami o zdrad obwinia, e to niby niewolnikw senatorskich na zgub Othona si uzbraja niektrzy nieprzytomni i winem oszoomieni, najprzewrotniejsi na sposobno do grabiey czyhajc, tum, jak to jest jego zwyczajem, kadej nowej ruchawki podliwy; a posuch ze strony lepszych noc uniemoliwia. Trybuna, ktry

buntowi chcia si sprzeciwi, i najsurowszych setnikw zabijaj; rabuj bro, obnaaj miecze; dosiadszy koni, do stolicy i na Palatium piesz. Otho mia wanie licznie zebrane na uczcie towarzystwo, ktre skadao si z najwytworniejszych niewiast i mczyzn; oni w trwonej niepewnoci, czy to jest przypadkowy sza onierzy, czy te podstp ze strony cesarza, czy niebezpieczniej byoby pozosta i da si zaskoczy, czy te uciec i rozproszy si ju to udawali pewno siebie, ju te zdradzali si z obaw, a rwnoczenie min Othona obserwowali; i jak to si zdarza, kiedy umysy do podejrze s skonne, obawiano si Othona, a on tymczasem sam si obawia. Lecz niemniej niebezpieczestwem senatu jak wasnym przestraszony, wysa natychmiast prefektw stray pretoriaskiej, aby gniew onierzy uagodzili, i szybko opuci uczt wszystkim rozkaza. Wtedy to we wszystkich kierunkach popieszali urzdnicy porzuciwszy swe odznaki i unikajc tumu towarzyszy i niewolnikw, podali starcy i kobiety wrd ciemnoci na odlege miasta ulice rzadko kto do domu, przewanie do mieszka przyjaci i do najndzniejszych, jakich kady mia, klientw, w nieznane kryjwki. Atakujcych onierzy nawet drzwi Palatium od wtargnicia do sali biesiadnej powstrzyma nie mogy; zraniwszy trybuna Juliusza Marcjalisa i prefekta legionu Witeliusza Saturnina, ktrzy ich zapdom stawiali opr, zadali, aby im Othona pokazano. Zewszd bro i groby, ju to przeciw setnikom i trybunom, ju te przeciw caemu senatowi miotane; albowiem lepe podniecenie w sza ich umysy wprawio, a skoro adnej okrelonej osobistoci na ofiar swego gniewu wybra nie mogli, wolnej rki przeciw wszystkim si domagali; wreszcie Otho, wbrew godnoci cesarskiej, stan na wezgowiu i zawymi probami z bied ich pohamowa, po czym niechtnie i nie bez winy do obozu wrcili. Nazajutrz jakby po zdobyciu miasta pozamykane byy domy, nieliczni na ulicach obywatele, zasmucone posplstwo; ku ziemi spuszczone oczy onierzy i wicej ponure ni skruszone. Do poszczeglnych szeregw przemwili prefekci pretoriascy Licyniusz Proku-

lus i Plocjusz Firmus, kady podug swego charakteru, w agodniejszym lub bardziej szorstkim tonie. Przemwienie na tym si koczyo, e po pi tysicy sestercji kademu onierzowi wypaci miano; wtedy dopiero Otho do obozu wej si odway. A tu go trybunowie i setnicy obstpuj, odznaki subowe odrzucaj i o zwolnienie jako te bezpieczestwo ycia usilnie prosz. Zrozumia onierz ohyd swego postpku i do posuszestwa uoony, stracenia sprawcw buntu jeszcze zada. Otho widzia, e sytuacja jest mtna, a nastroje onierzy s sprzeczne; najlepsi wprawdzie dali, eby obecnej swawoli zaradzi, lecz proci onierze, czyli wikszo, radzi buntom i dbaym o popularno rzdom, przez zamieszki i sposobno do grabiey tym atwiej do wojny domowej dawali si przywie. Mimo to, rozwaajc rwnoczenie, e tronu, zbrodni zdobytego, nag karnoci i dawn surowoci utrzyma nie mona, a z drugiej strony zaniepokojony krytycznym pooeniem stolicy i niebezpieczestwem senatu, tak wreszcie mow wygosi: Towarzysze! Ani w zamiarze rozniecenia w waszych sercach ku mnie mioci, ani aby was do mstwa zachci bo jedno i drugie w wyjtkowym posiadacie stopniu lecz po to tu przybyem, aby od was pohamowania waszej dzielnoci i miary w czuoci ku mnie zada. Ostatni bunt nie zrodzi si z ducha partyjnego lub z nienawici, ktre wiele ju wojsk do niezgody popchny, ani te nawet ze wzbraniania si lub obawy przed niebezpieczestwami: to nadmierne wasze przywizanie wywoao go w bardziej namitny ni rozwany sposb; nieraz przecie szlachetne pobudki, o ile si rozwagi nie stosuje, zgubny maj wynik. Idziemy na wojn. Czy wzgld na okolicznoci albo sposobn chwil nakazany popiech dopuszczaj, aby wszystkich raportw publicznie suchano, aby wszystkie plany w obecnoci wszystkich omawiano? Jest tak samo konieczne, eby onierze o pewnych rzeczach nie wiedzieli, jak eby o pewnych wiedzieli; tak si kwestia powagi wodzw, tak surowoci suby wojskowej przedstawia, e wskazane jest, aby w wielu wypadkach nawet setnicy i trybunowie tylko rozkazy otrzymywali.

Przypumy, e kademu z osobna wolno zapyta, dlaczego rozkaz otrzyma; wtedy z zanikiem posuchu take wadza naczelna przepada. Albo moe take tam na wojnie pn noc bro bdzie si rabowao? Czy jeden lub drugi nicpo i opilec albowiem nie mog uwierzy, eby wikszo w ostatnich zamieszkach szale miaa bdzie swe rce w krwi setnika i trybuna broczy, bdzie si do namiotu swego najwyszego wodza wdziera? Wy wprawdzie dla mnie to uczynilicie; ale w zawrotnej bieganinie, w ciemnociach i oglnym zamieszaniu take przeciw mnie sposobno okaza si moe. Gdyby tak Witeliuszowi i jego trabantom pozwolono wybiera, jakiego by nam ducha, jakiego usposobienia yczyli, c innego jak buntu i niezgody yczy nam bd? eby onierz setnika, setnik trybuna nie sucha, ebymy piesi i konni w nieadzie zmieszam na zgub lecieli! Na posuszestwie raczej, towarzysze, ni na dociekaniu rozkazw istota spraw wojskowych polega i wanie w rozstrzygajcej chwili to wojsko jest najdzielniejsze, ktre przed rozstrzygniciem najspokojniejsze byo. Waszym udziaem niech bdzie bro i odwaga, mnie plan i kierunek waszego mstwa zostawcie. Wina bya po strome kilku, kara dwch tylko dosignie; wy, reszta, wymacie wspomnienie tej najohydniejszej nocy. I niech owych gosw, przeciw senatowi zwrconych, adne wojsko nigdzie wicej nie posyszy. Gowy pastwa i ozdoby wszystkich prowincji do odpowiedzialnoci wzywa nie wayliby si zaiste nawet owi Germanowie, ktrych wanie teraz przeciw nam Witeliusz w ruch wprawia; jacy synowie Italii i rzymska naprawd md mogaby krwi i rzezi tego stanu poda, ktrego blaskiem i saw ndzne i pode stronnikw Witeliusza pochodzenie przymiewamy? Kilka szczepw zagarn Witeliusz, pozorny jaki obraz wojska on posiada; senat z nami trzyma. Dlatego po naszej stronie stoi pastwo, po tamtej wrogowie pastwa. Jak to? Czy mylicie, e najpikniejsze to miasto paacami, domami i mas kamieni stoi? Nieme te i bezduszne pomniki mog to obojtne by zniszczone i odbudowane; wieczna trwao pastwa i pokj wiata, i moje wraz z waszym ycie w niena-

ruszalnoci senatu maj sw podstaw. T instytucj, ktrej szczliwy pocztek da rodzic i zaoyciel naszego miasta, a ktra od krlw a do cesarzy w nieprzerwanym cigu jako wiecznie ywa si utrzymaa, jak od przodkw przejlimy, tak potomnym przekamy; bo jak spord was pochodz senatorowie, tak spord senatorw cesarze." Zarwno ta mowa przeznaczona do upomnienia i ugaskania onierzy, jak i umiarkowanie w surowoci (albowiem nie wicej jak dwch mierci ukara kaza) dobre zrobiy wraenie i uspokoili si przynajmniej na chwil ci, ktrych utrzyma w karbach nie byo mona. Miastu jednak spokj nie wrci: tu panowa szczk broni i wygld by wojenny; bo jakkolwiek onierze masowo nie sprawiali zaburze, to przecie w przebraniu po domach si rozpraszali i zoliw opiek tych wszystkich otaczali, ktrych szlachectwo albo majtek, albo te wybitne jakie odznaczenie na plotki naraay. Niejeden myla, e take onierze Witeliusza do miasta przybyli, aby usposobienia partyj wybada; std wszystko pene byo podejrze i ledwie w ustroniu domowym yo si bez trwogi. Lecz najwicej niepokoju wida byo na ulicach, bo wedle tego, jak wiadomo fama przyniosa, zmieniano nastroje i miny, aby si nie wydawao, e w niepewnym pooeniu traci si otuch, a w pomylnym za ma okazuje rado. Kiedy wreszcie w kurii senat si zebra, trudno byo pod kadym wzgldem miar zachowa, aby milczenie nie zdao si harde, wolnomylna za mowa podejrzana; a zna si na pochlebstwie Otho, ktry niedawno jeszcze jako czowiek prywatny w tene sposb przemawia. Przeto swoim opiniom nadawali rozmaite zwroty i zakrty, nazywali Witeliusza wrogiem i zdrajc stanu najostroniejsi w pospolitych wyzwiskach, gdy tymczasem niektrzy uzasadnione obelgi na miotali, jednak tylko wrd krzyku i tam, gdzie najwicej gosw na raz si odzywao, albo te wrzaw sw siebie samych przekrzykujc. Prcz tego groz przejmoway cuda przez rozmaitych wiadkw rozgaszane: e w przedsionku Kapitolu wypady lejce z rydwanu, na ktrym staa bogini Zwycistwa, e z kaplicy

Junony nagle wynurzya si posta nadludzkiej wielkoci, e posg boskiego Juliusza na wyspie rzeki Tybru przy pogodnym i spokojnym dniu od zachodu na wschd si obrci, e w Etrurii w przemwi, e niezwyke postacie zwierzt na wiat przyszy, i wicej jeszcze innych zjawisk, na ktre w nieowieconych wiekach take podczas pokoju uwag zwracano, a o ktrych teraz tylko jeszcze w czasach trwogi si syszy. Lecz specjaln trwog, i to obok obecnej take przed przysz klsk, wznieci nagy wylew Tybru, ktry niezmiernie wezbrawszy most palowy zerwa, a gruzami stojcej w drodze tamy wstrzymany, nie tylko nisko pooone i paskie dzielnice miasta wod zapeni, lecz take te, ktre przeciw tego rodzaju wypadkom bezpieczne si czuy. Bardzo wielu ludzi zostao z ulicy porwanych, wicej zaskoczonych w swych kramach i miejscach spoczynku. Gd nasta wrd posplstwa z braku zarobku i niedostatku rodkw ywnoci. Uszkodzone przez stojc wod fundamenty domw czynszowych rozpady si potem, gdy rzeka z powrotem odpyna. A skoro tylko po niebezpieczestwie ochonito, sam t okoliczno, e gotujcemu si na wypraw Othonowi pole Marsowe i Flamiska droga, szlak wojenny, zamknita zostaa wbrew przypadkowym lub naturalnym przyczynom jako cud i wrb grocych klsk tumaczono. Otho oczyci miasto i plany wojny rozwaa; poniewa Peniskie i Kotyjskie Alpy jako te wszystkie inne do Galii dostpy wojskami Witeliusza byy odcite, postanowi zaatakowa Gali Narbosk sw flot, ktra bya silna i jego partii oddana; wszak tych, ktrzy uszli cao z masakry na mocie Mulwijskim i na skutek srogoci Galby pod stra byli trzymani, w oddziay legionu by zorganizowa, a przy tym take pozostaym onierzom marynarki nadziej zaszczytniejszej na przyszo suby wojskowej uczyni. Flocie doda kohorty miejskie i wielk cz pretorianw jako gwn si i rdze wojska, a dla samych wodzw jako rad przyboczn i stra kontroln. Gwne kierownictwo wyprawy powierzy starszym setnikom Antoniuszowi Nowellusowi i Swediuszowi Klemensowi obok Emiliusza Pacensisa, ktremu odebrany przez

Galb trybunat zwrci. Zarzd floty zatrzyma bez zmian wyzwoleniec Moschus, aby na wierno dostojniej urodzonych mw uwaa. Dla piechoty i jazdy Swetoniusza Paulinusa, Mariusza Celsusa i Anniusza Gallusa na kierownikw wyznaczy; lecz najwicej zaufania mia do Licyniusza Prokulusa, prefekta stray pretoriaskiej. Ten czowiek, w subie garnizonowej w stolic niezmordowany, lecz do wojny nie nawyky, oczerniajc powag Paulinusa, energi Celsusa, dojrzao sdu Gallusa kademu z nich waciwe zalety co przecie bardzo atw jest rzecz, wskutek swej przewrotnoci i chytroci przed dzielnymi i skromnymi pierwszestwo zyskiwa. W tych dniach relegowano Korneliusza Dolabell do kolonii Akwinum i wzito pod stra, ktra nie bya ani cisa, ani poniajca; o nic go nie obwiniano, lecz wpada on w oko z powodu staroytnego swego imienia i pokrewiestwa z Galb. Wielu z urzdnikw i wielkiej czci byych konsulw kaza Otho nie jako uczestnikom albo pomocnikom w wojnie, lecz pod pozorem eskorty z sob wyruszy midzy tymi take Lucjuszowi Witeliuszowi, tak samo jak innych go traktujc, ani jako brata cesarza, ani jako brata wroga. Przeto troski stolicy si obudziy; aden stan od obawy albo niebezpieczestwa nie by wolny: przedniejsi senatorowie wiekiem bezsilni i w dugim pokoju bezczynnoci oddani, szlachta gnuna i wojen niepomna, rycerstwo ze sub wojskow nie obeznane im bardziej swj strach ukry i stumi usiowali, tym widoczniej byli zastraszeni. Na odwrt, i takich nie brako, ktrzy dla gupiej popularnoci okazae zbroje, wspaniae konie, niejeden te zbytkowne zastawy stoowe i rodki dz podniecajce jako sprzt wojenny skupowali. Rozumni zatroskani byli o spokj i o pastwo; kady lekkomylny i w przyszo nie patrzcy ponn nadziej si nadyma; wielu, ktrych cakowicie wyczerpany kredyt w czasach pokojowych drczy, w zamieszkach dobrej byo myli i w niepewnoci najbezpieczniej si czuo. Lecz posplstwo i lud, ktry dla nadmiernej swej iloci w troskach publicznych udziau nie bra, odczuwa powoli

nieszczcia wojny, bo wszystkie pienidze na potrzeb wojska obracano, a ceny rodkw ywnoci wzrastay; te nieszczcia podczas powstania Windeksa nie w tym stopniu posplstwu we znaki si day, gdy stolica wtedy bya bezpieczna, a wojna, ktra na prowincji midzy legionami i Galami wybucha, za zewntrzn uchodzia. Wszak odkd boski August panowanie Cezarw zorganizowa, nard rzymski tylko daleko i ku jednego trosce albo chwale wojny prowadzi; pod Tyberiuszem i Gajuszem tylko niedole pokoju pastwo dotkny; Skryboniana przeciw Klaudiuszowi zamysy rwnoczenie poznano i stumiono; Nerona raczej wieci i pogoski ni przemoc orna obalia; teraz legiony i floty i co zreszt rzadko bywa pretoriask i miejsk zaog do boju prowadzono; Wschd i Zachd, i caa sia, jaka po obu bya stronach, w odwodzie stay materia na dug wojn obliczony, gdyby pod innymi wodzami walczono. Niektrzy prbowali zatrzyma Othona w chwili, kiedy mia wyruszy, podnoszc skrupuy religijne z powodu nie zoonych jeszcze w swym miejscu witych tarcz; odrzuci wszelk zwok, bo ona take Neronowi na zgub wysza, a myl, e Cecyna ju Alpy przekroczy, spokoju mu nie dawaa. Dnia czternastego marca, poleciwszy senatowi dobro pastwa, przyzna tym, ktrych z wygnania odwoano, sumy z Neroskich licytacji pozostae i jeszcze na potrzeby kasy cesarskiej nie obrcone; by to dar najbardziej sprawiedliwy i na pozr wspaniay, lecz w praktyce jaowy, gdy z egzekucj ju dawno si popieszono. Potem zwoa wiec, na ktrym majestat Rzymu i jednomylno ludu i senatu wzgldem swej osoby wysawiajc, przeciw witeliaskiej partii z umiarkowaniem przemawia i raczej tylko nierozum legionw ni ich zuchwalstwo gani bez adnej o Witeliuszu wzmianki; albo od niego samego owo umiarkowanie wyszo, albo redaktor Jego mowy, o wasn skr si bojc, od obraliwych wycieczek przeciw Witeliuszowi si powstrzyma; jak bowiem w naradach wojennych mia si Otho posugiwa pomoc Swetoniusza Paulinusa i Mariusza Celsusa, tak w sprawach wewntrznych talentem Galeriusza Trachalusa; niektrzy nawet styl tego oratorski rozpoznawa chcieli, ktry dziki czstym jego wystpom sdowym dobrze by znany i gwoli zadouczynienia smakowi ludu rozlewnoci i dwicznoci si odznacza. Krzyki i aklamacje tumu, jak zwykle w pochlebstwach, byy przesadne i nieszczere; jak gdyby dyktatora Cezara albo cesarza Augusta odprowadzali, tak w objawach przywizania i bogosawiestwach nawzajem si przecigali, i to nie z obawy ani z mioci, lecz z upodobania do sualstwa jak w gromadach czeladzi w kadym

osobista pobudka dziaaa, a cze pastwa za nic ju sobie miano. Przy swym wymarszu Otho spokj miasta i troski rzdw bratu swemu Salwiuszowi Tycjanusowi powierzy.

ROK 822 OD ZAOENIA MIASTA, 69 NASZEJ ERY

Kada ju Fortuna w innej czci wiata pierwsze podwaliny pod panowanie, ktre ze zmiennym losem byo dla pastwa bogosawione lub grozy pene, a samym wadcom szczcie lub zgub przynioso. Tytus Wespazjan, wysany z Judei przez ojca jeszcze za ycia Galby, podawa jako powd swej podry do Rzymu ch oddania hodu cesarzowi i ubiegania si o urzdy, do ktrych jego modo bya dojrzaa. Lecz gmin, akomy wymysw, rozsiewa wieci, e go dla przeprowadzenia adopcji wezwano. Przyczyn tych pogosek bya staro i bezdzietno cesarza jako te niecierpliwo, z jak mieszkacy stolicy na wielu kandydatw wskazywali oczekujc, a jeden z nich zostanie wybrany. Podsycay t wie talenty samego Tytusa, ktry zdolny by do objcia kadego, choby najwyszego stanowiska, jego oblicze, na ktrym pewien majestat miesza si z wdzikiem, powodzenia Wespazjana, prorocze gosy wyroczni, a w umysach skonnych do atwowiernoci take przypadkowe zdarzenia, ktre za wrby brano. Przybywszy do achajskiego miasta Koryntu, otrzyma Tytus pewn wiadomo o zgonie Galby; poniewa byli tam i tacy, ktrzy o ruchu ornym Witeliusza i o wybuchu wojny zapewniali, zaniepokoi si, i wezwawszy na narad kilku przyjaci, rozpatrywa cae pooenie z obu stron: Gdyby kontynuowa sw podr do stolicy, nie znalazby adnej podziki za hod przeznaczony dla kogo innego i staby si zakadnikiem Witeliusza czy Othona; gdyby za zawrci, by-

aby to niewtpliwie obraza dla zwycizcy; lecz zwycistwo jeszcze nie wiadome, a jeeli ojciec do jakiego stronnictwa przystpi, to i syn bdzie usprawiedliwiony. Gdyby natomiast Wespazjan rzdw si podj, wtedy zaprztnici wojn bd ju musieli o obrazach zapomnie. Kiedy wrd tych i podobnych myli waha si midzy nadziej a bojani, ostatecznie przemoga w nim nadzieja. Niektrzy przypuszczali, e poerany tsknot miosn za krlow Berenik zawrci z drogi; w istocie, modziecze jego serce nie byo dla Bereniki obojtne, lecz dla jego czynnoci publicznych adna std nie wynikna przeszkoda. Modo sw wesoo wrd rozkoszy przey, lecz za wasnych rzdw bardziej by umiarkowany ni pod berem ojca. Przepynwszy wic mimo wybrzea Achai i Azji oraz innych na lewo lecych szlakw morskich, poda ku wyspom Rodos i Cypr, a std w mielszej egludze ku Syrii. Przy tym ogarna go chtka, aby zwiedzi i obejrze wityni Wenery Pafijskiej, gon z napywu tubylcw i przybyszw. Nie bdzie od rzeczy krtko opowiedzie o pocztkach kultu, ceremoniach wityni i o wygldzie bogini, bo nigdzie tak jej nie wyobraaj. Zaoycielem wityni mieni dawne podanie krla Aeriasza; niektrzy utrzymuj, e jest to imi samej bogini. Modsza legenda gosi, e witynia zostaa powicona przez Cynyrasa i e poczta z morza sama bogini tu przypyna; lecz wiedza i sztuka wrbiarska ma by obcego pochodzenia, a mianowicie wprowadzi j mia Cylicyjczyk Tamiras; std taka stana umowa, eby potomkowie obydwu rodw subie boej przewodniczyli. Potem, aby rd krlewski mg wszystkimi zaszczytami nad obcym plemieniem growa, musieli mu przybysze tej wanie wiedzy ustpi, ktr wnieli: jedynym kapanem, ktrego rady si zasiga, jest potomek rodu Cynyrasa. Ofiary ze zwierzt skada si, ilekro kto je lubowa, lecz dobiera si samcw; najwiksz ufno pokada si w trzewiach kolich. Wylewa krew na otarzu jest zabronione; tylko czysty ogie, wrd modw, ponie na otarzach, ktrych, cho znajduj si pod niebem, adne nie zra-

szaj deszcze. Obraz bogini, nie wyobraanej pod postaci ludzk, jest zaokrglon jednolit bry, ktra spoczywa na szerszej podstawie i wznosi si, zwajc w obwodzie, ku grze, podobnie jak spiczasty sup graniczny; a przyczyna tego ksztatu niewiadoma. Obejrzawszy skarby wityni, dary krlewskie i wszystkie inne przedmioty, ktre w swym zamiowaniu do staroytnoci nard grecki do mroku dawnych czasw odnosi, zapyta si Tytus najpierw o sw podr morsk. Skoro si dowiedzia, e droga stoi dla otworem, a morze jest pomylne, zabija wielk liczb ofiar i z ogrdkami co do wasnej osoby zadaje pytania. Sostratus byo to imi kapana widzc, e trzewia wr szczcie i zgodne daj znaki, e wic bogini wielkim jego zamysom sprzyja, udzieli mu na razie krtkiej i zwyczajnej odpowiedzi, a potem zadawszy tajemnej rozmowy odsoni mu przyszo. Tytus wic ze wzmoonym samopoczuciem przyjecha do ojca, a chwiejnym nastrojom prowincyj i wojsk przybya w jego osobie ogromna rkojmia caej sytuacji. Wojn w Judei doprowadzi prawie do koca Wespazjan, ktremu pozostawao tylko oblenie Jerozolimy, przedsiwzicie twarde i trudne raczej z powodu naturalnego pooenia miasta na grze i upornego fanatyzmu jego mieszkacw, ni eby obleni mieli jeszcze do si do zniesienia ostatecznoci. Sam Wespazjan, jak wyej wspomniaem, mia trzy legiony, ktre byy w wojnie wywiczone; cztery dziery Mucjanus na stopie pokojowej, lecz wspzawodnictwo i sawa ssiedniej armii wygnay z nich gnuno, a jak tamtym dodaway si niebezpieczestwa i trudy, tak tym przybyo krzepkoci w niezamconym spokoju i upragnieniu nie znanej im wojny. Obaj wodzowie mieli posiki w piechocie i konnicy, floty, krlw sprzymierzonych i imi synne cho z odmiennego tytuu. Wespazjan, niezmordowany onierz, stawa zawsze w marszu na czele, obiera sam miejsce pod obz, we dnie i w nocy przeciwstawia nieprzyjacielowi sw wiedz taktyczn, a w razie potrzeby silne rami; zadowala si jak bd straw,

a ubraniem i wygldem zewntrznym ledwie od prostego onierza si wyrnia; krtko mwic, gdyby nie jego chciwo, byby rwny wodzom dawnych czasw. Na odwrt Mucjanus imponowa wystawnoci, majtkiem i tym, e wszystko w nim miar prywatnego czowieka przekraczao; by zrczniejszy w rozmowie, dowiadczony w rozrnianiu i przewidywaniu spraw politycznych; byaby to wyborna mieszanina zalet cesarskich, gdyby po ujciu obydwom bdw mona byo poczy razem jedynie ich cnoty. Zreszt jeden sta na czele Syrii, drugi Judei, a zarzdzajc bliskimi sobie prowincjami, yli z sob w niezgodzie z powodu zazdroci; dopiero po zgonie Nerona zaniechali nienawici i wsplnie si porozumieli naprzd za porednictwem przyjaci, potem Tytus, gwna ich zgody rkojmia, w imi dobra publicznego nagannym ich sporom koniec pooy, on, ktry natur i sztuk do tego si nadawa, aby nawet taki jak Mucjanusa charakter pozyska. Pociga ku sobie trybunw, setnikw i mas onierstwa sw pilnoci, swobod, swymi zaletami czy zamiowaniem do rozkoszy kadego wedug indywidualnych jego skonnoci. Zanim Tytus przyby, oba wojska zoyy przysig Othonowi, gdy wieci, jak to zwykle bywa, szybko nadeszy, a tylko wolno zbliaa si brzemienna chmura wojny domowej, do ktrej teraz dopiero gotowa si Wschd, upiony dugotrwaym pokojem. Albowiem od dawna najwalniejsze zapasy midzy obywatelami wszczynay si w Italii lub Galii przy pomocy si Zachodu; Pompejusza, Kasjusza, Brutusa, Antoniusza, ich wszystkich, ktrych ladem wojna domowa za morze si przeniosa, niepomylny spotka koniec; co do Cezarw, to czciej o nich w Syrii i Judei syszano, ni ich ogldano. Nie byo tam adnego buntu wrd legionw, jedynie przeciw

Partom zwracay si pogrki, za ktrymi szy zmienne sukcesy; take w ostatniej wojnie domowej, kiedy inne wojska si burzyy, tu by niezachwiany pokj, a nastpnie wierno wobec Galby. Kiedy potem rozesza si wie, e Otho i Witeliusz zbrodniczym orem pastwo rzymskie zagarn usiuj, szemra onierz i przeglda wasne swe siy, nie godzc si na to, eby w rku innych byy zyski panowania, a jego udziaem by tylko przymus niewoli; siedem legionw byo pod rk, a z ogromnymi rezerwami posikw Syria i Judea; dalej z jednej strony i w bezporedniej bliskoci Egipt z dwoma legionami, z drugiej Kappadocja i Pont wraz z tymi wszystkimi obozami wojennymi, jakie wzdu obu Armenii si cign. Z kolei sza Azja i inne prowincje, ktre nie byy ubogie w zaog, a obfitoway w pienidze; wreszcie wszystkie morzem opasane wyspy i do tego samo morze, ktre by tymczasem przygotowania wojenne popierao i zabezpieczao. Zapa onierzy nie uszed uwagi ich wodzw; lecz kiedy inni prowadzili wojn, oni postanowili czeka, rozumujc, e zwycizcw i zwycionych w wojnie domowej nigdy trwaa ufno nie zjednoczy, a z drugiej strony nic na tym nie zaley, czy Witeliuszowi, czy Othonowi pozosta przy yciu los pozwoli. Wszak w szczciu nawet wyborni wodzowie hardziej; tamtych zgubi niezgoda onierza, gnuno, rozpusta i wasne wystpki jednego na wojnie, a drugiego po zwycistwie. Dlatego wojn do chwili stosownej odoyli; Wespazjan i Mucjanus przed niedawnym czasem, inni od dawna co do niej si porozumieli; najlepsi powodowali si mioci ku pastwu, wielu drania ponta upw, innych niepewne pooenie majtkowe; tak wic dobrzy i li pragnli wojny z odmiennych pobudek, lecz z rwnym wszyscy zapaem. W tyme mniej wicej czasie faszywa wie, e Neron przybywa, wprawia w popoch Achaj i Azj; rne bowiem o jego zgonie kryy rogoski i dlatego tym wicej ludzi zmylao lub wierzyo, e on jeszcze yje. Ot o losach i prbach wszystkich innych samozwacw w dalszym cigu dziea bd mwi; wtedy by nim niewolnik z Pontu czy te, jak inni podaj, wyzwoleniec z Italii, biegy w grze na cytrze i piewie, co mu obok podobiestwa rysw tym atwiej dla jego oszukastwa zjednywao wiar. Ten dobra sobie zbiegw, ktrych, wczcych si bez rodkw do ycia, ogromnymi obietnicami by uwid, i puci si na morze; a zagnany gwatown burz na wysp Cytnus, cign nawet do siebie nieco onierzy armii

wschodniej, ktrzy szli na urlop, albo kaza tych, ktrzy si wzbraniali, zabi, zrabowa te bro kupcom i zaopatrzy w ni co najtszych niewolnikw. Take setnika Syzenn, ktry w imieniu wojska syryjskiego mia pretorianom na znak zgody prawice z brzu dorczy, rnymi fortelami podchodzi, a Syzenna, wystraszony i gwatu si obawiajc, tajemnie wysp opuci i uciek. Dlatego w dal szerzya si trwoga; wielu na rozgos synnego imienia wpado w podniecenie wskutek swej dzy rewolucji i nienawici ku obecnym stosunkom. Rosnc z dnia na dzie fam rozwia przypadek. Zarzd prowincji Galacji i Pamfilii poruczy by Galba Kalpurniuszowi Asprenasowi. Dano mu dla eskorty z mizeskiej floty dwa trjwiosowce, z ktrymi koo wyspy Cytnus zarzuci kotwic; tam nie zabrako ludzi, ktrzy dowdcw okrtowych w imieniu Nerona wezwali. Oszust z przybranym smutkiem, odwoujc si do wiernoci swych dawnych onierzy, baga ich, aby go do Syrii albo Egiptu zawieli. Dowdcy okrtw wahajc si czy te z podstpu owiadczyli, e musz z onierzami pomwi, a skoro wszystkich na to przygotuj, z powrotem przybd. Lecz o wszystkim Asprenasowi wierny raport zdali; na tego zacht okrt wiozcy samozwaczego Nerona przemoc wzito, a jego, kimkolwiek by, stracono. Zwoki, ktre w oczach, we wosach i w dzikim wyrazie twarzy co uderzajcego miay, przewieziono do Azji, a std do Rzymu. W miecie niezgodnym, ktre nadto przy czstej zmianie cesarzy midzy wolnoci a swawol si chwiao, nawet nieznaczne sprawy odbyway si wrd wielkich wstrzsw. Wibiusz Kryspus, ktrego majtek, wpywy i talent raczej w powaanych ni zacnych ludzi stawiay szeregu, zawezwa na ledztwo przed senatem Anniusza Fausta, czonka stanu rycerskiego, ktry za czasw Nerona donosicielstwo uprawia; w samych bowiem pocztkach rzdw Galby uchwalili senatorowie, eby oskarycieli przed sdy wzywano. Ta uchwaa senatu rozmaicie bya nacigana i wedle tego, czy potny, czy biedak w obwinienie popad, bezskuteczna lub prawomocna si stawaa; mimo to jeszcze na postrach j zatrzymywano. A Kryspus take osobistego dooy wysiku, aby zdrajc brata swego obali, i wielk cz senatorw do tego przywid, e bez obrony i bez przesuchania jego wydania na mier dali. Natomiast u innych nic tak oskaronemu nie

pomogo, jak nadmierna oskaryciela potga; gosowali za tym, eby mu czas dano, eby zarzuty wymieniono, eby go, choby nawet by znienawidzony i winny, przecie wedle zwyczaju przesuchano. Z pocztku te przeparli i na kilka dni ledztwo odoono; potem Faustus zosta skazany, jednak bynajmniej nie ku takiemu uznaniu obywateli, jak na to swym sromotnym zachowaniem sobie zasuy; pamitano bowiem, e wanie Kryspus takie same donosicielstwa za zapat uprawia; i nie kara za zbrodni, lecz teje mciciel si nie podoba. Tymczasem pocztek wojny ukada si dla Othona pomylnie, gdy na jego rozkaz ruszyy si wojska z Dalmacji i Pannonii. Byy to cztery legiony, z ktrych kady po dwa tysice ludzi naprzd wysa; same w umiarkowanych odstpach szy tamtych ladem, mianowicie sidmy, przez Galb zacignity, jedenasty i trzynasty, zoone z weteranw, i czternasty, majcy wyjtkow reputacj dziki stumieniu buntu w Brytanii. jego saw wywyszy jeszcze Neron wybierajc go jako najlepszy, wskutek czego ci onierze dugo Neronowi wierno, a Othonowi yw sympati okazywali. Ale im wiksza bya ich sia i tyzna, tym wiksza z samopoczucia ich wynikaa powolno. Wczeniej ni wojsko legionowe nadeszy posikowe oddziay jazdy i piechoty. Do tego z samej stolicy przy. bya wcale pokana zaoga, mianowicie pi kohort pretoriaskich i chorgwie jazdy pretoriaskiej wraz z pierwszym legionem, a prcz tego jeszcze ohydne posiki w dwch tysicach gladiatorw, ktrymi jednak w wojnach domowych nawet surowi wodzowie si posugiwali. Na wodza przydzielono tym wojskom Anniusza Gallusa i wysano go naprzd wraz z Westrycjuszem Spurynn, aby brzegi Padu obsadzili, poniewa pierwotne plany na niczym spezy wobec przekroczenia ju Alp przez Cecyn, co do ktrego Otho przedtem spodziewa si, e uda si go w Galii zatrzyma. Samemu Othonowi towarzyszyli doborowi trabanci przyboczni wraz z reszt kohort pretoriaskich, wysueni pretorianie i ogromna liczba onierzy marynarki. A marsz jego nie by opieszay ani zbytkiem znieprawiony; nosi on na sobie elazny pancerz i pie-

szo szed przed znakami szorstki z wygldu, zaniedbany, do swej reputacji niepodobny. Schlebiao jego przedsiwziciom szczcie, gdy dziki morzu i swojej flocie wiksz cz Italii a w gb do podna Alp Morskich mia w posiadaniu; chcc o nie wanie si pokusi i prowincj narbosk zaczepi, wyznaczy by na przywdcw wyprawy Swediusza Klemensa, Antoniusza Nowella i Emiliusza Pacensisa. Lecz Pacensisa niesforni onierze zakuli w kajdany, Antoniusz Nowellus nie posiada adnej powagi; Swediusz Klemens w wykonaniu swego dowdztwa ubiega si o popularno, a jak w odniesieniu do karnoci wojskowej by zdemoralizowany, tak bojw poda. Miao si wraenie wkraczania nie na grunt Italii ani do okolic i siedzib ojczystych: jak gdyby na obcych wybrzeach i w nieprzyjacielskich miastach palono, pustoszono, grabiono tym okrutniej, e nigdzie przeciw tej grozie adnych rodkw nie obmylano. Pene byy gumna, otwarte domy; wybiegali naprzeciw wojsk waciciele gruntw wraz z onami i dziemi w poczuciu bezpieczestwa, jakie pokj daje, i wpadali w sieci nieszcz wojny. Nadmorskie Alpy dziery wwczas prokurator Mariusz Maturus. Ten zwoawszy lud a nie brako modzi zamierza othonianw od granic prowincji powstrzyma; lecz zaraz przy pierwszym starciu wycito w pie i rozproszono grali, ktrzy, przecie bez planu pozbierani i nic o subie w polu i wodzu nie wiedzc, ani w zwycistwie nie widzieli zaszczytu, ani w ucieczce haby. Podranieni t bitw onierze Othona wywarli swj gniew na municypium Albintymilium. Albowiem na polu walki nie byo tu adnej zdobyczy; biedni to byli wieniacy, a bro ich bez wartoci; take schwyta si nie dali zwinny typ ludzi i okolicy wiadomy; lecz klskami niewinnych chciwo zaspokojono. Ohyda postpowania onierzy tym jaskrawiej uwydatnia si przez nader pikny przykad, jaki daa pewna Liguryjka: ukrya ona swego syna, a onierze mylc, e wraz z nim take pienidze schowaa, badali j wrd tortur, gdzie syna podziaa; a ona, wskazujc na swj ywot, odpowiedziaa: Tu jest ukryty" i adna potem groza ani mier nie

odwiody jej od wytrwania przy tych szlachetnych sowach. Trwoni gocy donieli Fabiuszowi Walensowi, e flota Othona zagraa prowincji narboskiej, ktra Witeliuszowi przysig wiernoci zoya; zjawili si te posowie kolonij, proszc o pomoc. On wysa dwie kohorty Tungrw, cztery szwadrony ich jazdy i cay oddzia konnicy Trewirw z prefektem Juliuszem Klassykiem; lecz cz tych si zatrzymano w kolonii Forum Iulium, aby w razie gdyby wszystkie wojska zwrciy si w stron ldu, flota Othona po nie strzeonym morzu popiesznie nie nadcigna. Dwanacie rot jazdy i wybracy z kohort wyruszyli przeciw nieprzyjacielowi; do nich doczya si kohorta Ligurw (dobrze to z terenem obeznany zastp posikowy) i piciuset Pannoczykw, ktrzy jeszcze pod sztandarami nie suyli. Nie zwlekano z bitw: szyk bojowy othonianw tak si ustawi, e cz onierzy marynarki, przemieszanych z krajowcami, na pobliskie morzu wzgrza si wspia, ca rwnin midzy wzgrzami a wybrzeem pretorianie wypenili, a na samym morzu flota, niby do nich przylegajc i do walki gotowa, z odwrconym i gronym ustawieniem frontu wzdu wybrzea si rozcigna; witelianie, ktrzy w piechocie mniejsz moc, natomiast w konnicy gwn sw si posiadali, ustawili mieszkacw Alp na najbliszych wzgrzach, a kohorty w zbitych szeregach poza jazd. Szwadrony Trewirw nieprzezornie ruszyy na nieprzyjaciela, gdy od przodu przyjli ich weterani, a rwnoczenie take z boku kamieniami napieraa na nich zrczna w ich ciskaniu gromada krajowcw, ktrzy midzy onierzami rozsiani, dzielni jak i tchrze, rwn w zwycistwie odwag okazywali. Zwikszya si jeszcze trwoga pobitych, gdy flota na tyy walczcych wjechaa; tak ze wszystkich stron byli zamknici i wszystkie wojska zostayby zniszczone, gdyby zwyciskiego wojska mrok nocy nie by powstrzyma, ktry uciekajcym za oson posuy. Jednakowo i witelianie, jakkolwiek zwycieni, nie byli bezczynni; przywoawszy wojska posikowe wpadaj na beztroskiego i wskutek sukcesu zbyt opieszaego wroga. Wycito czaty, przerwano wa obozu, ju na okrtach wszcz si po-

poch; dopiero gdy strach powoli usta, othonianie obsadzili pobliski pagrek, tam si bronili, a potem atakowa zaczli. Powstaa wtedy straszna rze, a prefekci kohort tungryjskich, ktrzy dugo bj podtrzymywali, zostali wreszcie pod pociskami zagrzebani. Ale take dla othonianw zwycistwo nie byo bezkrwawe, bo zawracajcy w ty jedcy usidlili tych, ktrzy ich nieostronie cigali. I tak jak gdyby zawieszenie broni zawarto: aby z jednej strony flota, z drugiej jazda nagego strachu nie wzniecaa, wycofali si witelianie do Antypolis, miasta w Galii Narboskiej, a othonianie do Albingaunum pooonego w gbi Ligurii. Korsyk, Sardyni i reszt wysp najbliszego obszaru morskiego wie o zwycistwie floty zatrzymaa po stronie Othona. Lecz Korsyk nieomal o zgub przyprawio zuchwalstwo prokuratora Dekumiusza Pakariusza, zuchwalstwo, ktre przy tak wielkim zasigu wojny adnego korzystnego wpywu na cao posiada nie mogo, a jemu samemu zagad przynioso. Z nienawici bowiem ku Othonowi postanowi on wesprze Witeliusza siami wojennymi Korsw pomoc nik, nawet gdyby bya do skutku dosza. Zwoawszy starszyzn wyspy odsania im swj plan, a Klaudiusza Pyrrychusa, kapitana stacjonujcych tam okrtw liburnijskich, i Kwincjusza Certusa, rycerza rzymskiego, ktrzy odwayli si sprzeciwi, straci rozkazuje. Ich mierci przeraeni ci, ktrzy si zjawili, na imi Witeliusza przysigli, a wraz z nimi take niewiadomy i tylko cudz obaw podzielajcy tum niedowiadczonych. Lecz kiedy Pakariusz zacz pobr urzdza i niekarnych ludzi obowizkami suby wojskowej zadrcza, wtedy uprzykrzyli sobie niezwyke trudy i rozwaali wasn bezsilno. Wyspa mwili jest ich miejscem zamieszkania, a daleko Germania i siy wojenne legionw; zupia i spustoszya flota nawet takie okolice, ktrych kohorty i oddziay jazdy broniy. I nagle wrogi zwrot w ich nastrojach nasta, otwartego jednak nie uyli gwatu: odpowiedni chwil dla zasadzki wybrali. Skoro oddalili si ci, ktrzy Pakariusza odwiedzali, zabito go w kpieli nagiego i pozbawionego pomocy; wymordowano te jego wit. Ich gowy, jak wrogw, sami za-

bjcy do Othona zanieli; lecz ani nie wynagrodzi ich Otho, ani ukara Witeliusz, gdy ci wrd ogromnej wypadkw zawieruchy w wiksze uwikani byli zbrodnie. Dostp do Italii ju by otwar i wojn tam przenis, jak wyej wspomnielimy, syliaski oddzia jazdy, poniewa nikt tam Othonowi nie sprzyja; i to nie eby Witeliusza woleli, lecz dugi pokj do wszelakiej niewoli ich nagi, tak e powolni wobec zaborcw nie dbali o to, ktra partia jest lepsza. Najbardziej kwitnce terytorium Italii, wszystkie midzy Padem a Alpami pooone pola i miasta, zaja sia zbrojna Witeliusza, poniewa nadeszy byy take wprzd wysane przez Cecyn kohorty. W niewol wzito kohort pannosk pod Kremon; zniesiono stu jedcw i tysic onierzy marynarki

midzy Placencj a Tycynum. Po tym sukcesie onierze Witeliusza nie dali si ju przez rzek ani jej brzegi powstrzyma; co wicej, Bataww i Zareczykw nci sam Pad, przez ktry przeprawiwszy si nagle naprzeciw Placencji, znieli kilka patroli, czym tak reszt przestraszyli, e ci w trwodze zoyli faszywy raport, jakoby caa armia Cecyny si zjawia. Spurynna on bowiem Placencj obsadzi by pewny, e Cecyna jeszcze nie przyby; zarazem by zdecydowany, gdyby tamten si zblia, zatrzyma onierzy w obrbie szacw i nie rzuca przeciw armii weteranw trzech swoich pretoriaskich kohort i tysica chorgiewnych wraz z garstk jazdy. Lecz nieposkromieni i z wojn nie obeznani onierze porwali goda i sztandary i rzucili si naprzd; a kiedy wdz zatrzyma ich usiowa, zagrozili mu orem nie zwracajc uwagi ani na setnikw, ani na trybunw; wykrzykiwali, e Othona zdradzono i przyzwano Cecyn. Tak staje si wsplnikiem cudzej lekkomylnoci Spurynna, z pocztku zmuszony, potem ochot udajc, aby rady jego tym wiksz miay wag, skoro bunt si umierzy.

Kiedy Pad mieli przed oczyma i noc si zbliaa, postanowili obz oszacowa. Niezwyka ta dla onierzy ze stolicy praca zamaa ich energi. Wtedy najstarsi poczli gani sw atwowierno, wskazywa na groz krytycznego pooenia, w jakim by si znaleli, gdyby Cecyna w otwartych polach tak ma liczb kohort swym wojskiem osaczy. Wkrtce syszano w caym obozie tylko umiarkowane rozmowy, a kiedy setnicy i trybunowie midzy nich si wmieszali, chwalono przezorno wodza, e tak bogat w siy wojenne i zasoby koloni jako punkt oparcia i ognisko wojny obra. Sam wreszcie Spurynna, ktry nie tyle im ich win wyrzuca, ile raczej racjonalne postpowanie wskazywa, pozostawiwszy za sob patrole, odprowadzi z powrotem do Placencji reszt onierzy, mniej ju burzliwych i rozkazom posusznych. Wzmocniono mury, naoono na nie blanki, podwyszono wiee, zaopatrzono si i postarano nie tylko o bro, lecz take o subordynacj i ochotny posuch, na czym jedynie owej partii zbywao, gdy jej dzielno nic do yczenia nie pozostawiaa. Tymczasem Cecyna, jak gdyby poza Alpami sw srogo i samowol pozostawi, kroczy przez Itali w karnym pochodzie. Jego wasny strj municypia i kolonie na karb zarozumiaoci mu kady, poniewa przyodziany w pstry paszcz polowy i spodnie, jak cudzoziemiec, do mw tog okrytych przemawia. Take na jego on Salonin, ktra nikogo wprawdzie urazi nie chcc okazale i na purpurowym czapraku konno jedzia, niby obraeni si ualali; wszak w naturze ludzkiej ley niedawn pomylno innych krytycznym okiem szpiegowa i od nikogo bardziej umiarkowania w szczciu nie wymaga, jak od takich, ktrych si rwnymi sobie widziao. Cecyna przekroczywszy Pad prbowa wierno othonianw zachwia rozmow i obietnicami; tymi rodkami do niego trafi chciano. Skoro wic o pokoju i zgodzie posypay si piknie brzmice a prne swka, zwrci on wrd wielkiej trwogi swoje zamysy i usiowania na obleganie Placencji, wiedzc dobrze, e jak pocztki wojny wypadn, tak rozgos ich na ca reszt wpyw wywrze. Lecz pierwszy dzie przeszed raczej na atakach ni na operacjach taktycznych godnych armii weteranw; bez osony i nieostronie pod mury podeszli, jedzeniem i winem przea-

dowani. W tej walce spon wspaniay budynek amfiteatru pooony poza murami; podpalili go bd to oblegajcy, w chwili gdy agwie, rozpalone kule i ogniste strzay na oblonych ciskali, bd te obleni, w chwili gdy je zwracajc, w jego stron rzucali. Skonne do podejrze posplstwo miejskie wierzyo, e materia palny nanieli tu zdradliwie jacy ludzie z ssiednich kolonij, wskutek zazdroci i rywalizacji, poniewa adnej innej tak obszernej budowli w Italii nie byo. jakikolwiek sposb to nieszczcie si zdarzyo, lekko je traktowano, jak dugo jeszcze straszniejszych obawiano si wypadkw; kiedy jednak znw uczuli si bezpieczni, smucili si nim, jak gdyby nic przykrzejszego dozna nie byli mogli. Zreszt Cecyna wrd mnogich i krwawych strat po stronie swoich zosta odparty, po czym noc na przysposobieniu dzia oblniczych spdzono. Witelianie przygotowuj bariery frontu, faszyny i dachy ochronne do podkopywania murw i osony oblegajcych, othonianie pale i niezmierne masy kamieni, oowiu i spiu do gruchotania dzia i zasypywania wrogw. Po obu stronach byo poczucie honoru, po obu dza sawy i rozmaitego rodzaju zachty wychodzce od tych, ktrzy ju to legionw i germaskiej armii si, ju te milicji miejskiej i pretoriaskich kohort cze wynosili; tamci lc mwili o onierzu gnunym, bezczynnym, cyrkiem i teatrem zepsutym, ci o onierzu obcym i cudzoziemskim. Rwnoczenie sawili lub obwiniali Othona i Witeliusza; obficiej jednak pyny obelgi ni pochway, ktrymi nawzajem si dranili. Ledwie dzie zawita, kiedy mury zapeniy si obrocami, pola zajaniay zbrojnymi mami; gsto zbite szyki legionw i z rzadka rozsiana zaoga posikowa atakuj szczyty murw strzaami albo kamieniami, a miejsca zaniedbane albo ze staroci rozpade z bezporedniej bliskoci szturmuj. Z gry rzucaj othonianie z wikszym rozmachem i pewniejszym ciosem swoje spisy na zuchwale podchodzce kohorty Germanw, ktrzy z dzikim piewem i wedug obyczaju ojczystego z nieosonitym idc ciaem tarczami ponad barki potrzsali. onierze legionowi, barierami frontu i faszynami kryci, podkopuj mury, wznosz tam oblnicz, prbuj bramy wy-

sadzi; na odwrt pretorianie przygotowane do tego wanie celu gazy z ogromnym rozmachem i oskotem na d staczaj. Cz podchodzcych zostaa pod nimi zagrzebana, inni przeszyci pociskami, wyczerpani upywem krwi albo okaleczeni; poniewa zamieszanie powikszao ich klsk i tym gwatowniej z murw rany im zadawano, przeto zawrcili, osabiwszy reputacje swej partii. Cecyna wstydzc si, e tak lekkomylnie zabra si do oblegania, a nie chcc daremnym przesiadywaniem w tym samym obozie na szyderstwo si naraa, znowu przez Pad si przeprawi i ruszy na Kremon postanowi. Na odchodnym poddali mu si Turuliusz Cerialis z wiksz liczb onierzy okrtowych i Juliusz Brygantyk z garstk jazdy; ten prefekt oddziau jazdy, Batawczyk z urodzenia, tamten starszy setnik i Cecynie nie obcy, poniewa niegdy w Germanii centuri dowodzi. Skoro Spurynna dowiedzia si o kierunku marszu nieprzyjaci, uwiadamia pisemnie Anniusza Gallusa o obronie Placencji, o wszystkim, co zaszo, i o tym, co Cecyna zamierza. Gallus prowadzi wanie pierwszy legion na pomoc Placencji, nie ufajc maej iloci kohort i bojc si, e duszego oblenia i przemocy wojska germaskiego nie wytrzymaj. Kiedy wic posysza, e Cecyna pobity do Kremony zda, kaza swemu legionowi, ktry, z bied poskramiany, w swej dzy walki a do buntu si posun, w Bedriakum si zatrzyma. Midzy Weron a Kremon ley ta wie, ktra teraz ju z dwch rzymskich klsk na nieszczcie jest pamitna. W tych samych dniach Marcjusz Macer niedaleko od Kremony pomyln stoczy walk; mianowicie Marcjusz, czowiek przedsibiorczy, kaza gladiatorw okrtami przez Pad przeprawi i na przeciwlegy jego brzeg nagle wypuci. Tam posiki witelianw popady w zamieszanie, a podczas gdy inni do Kremony uciekali, zabito tych, ktrzy opr stawili. Pohamowano jednak rozpd zwycizcw, w obawie, aby nieprzyjaciele, now pomoc wzmocnieni, szczliwej bitwie innego nie nadali obrotu. Podejrzane to byo othonianom, ktrzy wszystkie czyny swych wodzw opacznie oceniali. Na wycigi wszyscy, ktrzy w sercu tchrzami, zuchwaymi w jzyku byli,

przernymi obwinieniami zaczepiali Anniusza Gallusa, Swetoniusza Paulinusa i Mariusza Celsusa bo tych take Otho dowdcami by uczyni. Najbardziej namitnymi podegaczami do buntu i niezgody byli mordercy Galby: od zbrodni i obawy oszalali, mcili wszystko, ju to otwarcie w buntowniczych mowach, ju te w tajemnych pismach do Othona, ktry atwowiernie odnoszc si do najpodlejszych, a obawiajc si zacnych, dra w szczciu niezdecydowany, natomiast w nieszczciu silniejszy. Kaza przeto swemu bratu Tycjanusowi przyby i naczelne kierownictwo wojny jemu odda. Tymczasem pod dowdztwem Paulinusa i Celsusa sprawy wybornie si wiody. Cecyn drczya myl, e daremne byy wszystkie jego przedsiwzicia i e rozgos jego armii zanika. Odparto go od Placencji, jego wojska posikowe wieo w pie wycito, a take potyczki jego patroli, ktre wyglday na czste raczej ni godne wzmianki bitwy, klsk mu przyniosy; teraz, gdy Fabiusz Walens si zblia, bojc si, aby cay zaszczyt wojny jemu nie przypad w udziale, pieszy si z wiksz namitnoci ni rozwag sw saw odzyska. W odlegoci dwunastu mil od Kremony, w miejscu zwanym Kastorowe, ustawia najodwaniejszych z wojsk posikowych, ukrywszy ich w tu przy drodze pooonych gajach. Jazda otrzymaa rozkaz dalej si posuwa, sprowokowa walk, potem, dobrowolnie si cofajc, zwabi przeciwnika do popiesznego pocigu, a zasadzka si wyoni. Zdradzono to Othonowym dowdcom i Paulinus obj kierownictwo piechoty, Celsus kierownictwo jazdy. Oddzia trzynastego legionu, cztery kohorty posikowe i piciuset jedcw ustawiono po lewej stronie; nasyp drony trzy pretoriaskie kohorty w gbokich kolumnach obsadziy; na prawym skrzydle kroczy pierwszy legion z dwiema kohortami posikowymi i piciuset jedcami; prcz tych prowadzono jeszcze tysic jedcw spord pretorianw i wojsk posikowych, ktrzy mieli sukces uwieczy albo by dla ucinionych podpor. Zanim oba szyki bojowe si stary, Celsus widzc, e witelianie tyy podaj, wstrzyma swoich, jako e o podstpie

by uprzedzony; witelianie nieopatrznie wychodz z zasadzki, a poniewa Celsus powoli si cofa, zaczynaj go coraz dalej ciga i sami w zasadzk wpadaj; albowiem po bokach stay kohorty, naprzeciw nich by front legionw, a od tyu jazda nagym zakrtem ich osaczya. Hasa do walki nie da zaraz piechocie Swetoniusz Paulinus: zwolennik zwoki z usposobienia, on, ktremu ostrone, na obliczeniu oparte plany bardziej ni przypadkowe sukcesy si podobay, kaza zasypa rowy, uprztn pole, lini bojow wycign, sdzc, e si do rycho zacznie zwycistwo, skoro si przegranej zapobiee. Dziki temu zwlekaniu zyskali witelianie na czasie, aby mc si schroni do winnic, ktre przez sploty winnej latoroli byy niedostpne; a do nich przylega redniej wielkoci las, z ktrego znw miao wypadli i najbardziej zdecydowanych z jazdy pretoriaskiej wybili. Zraniono ksicia Epifanesa, ktry gorliwie do walki za Othona zagrzewa. Wtedy wypada piechota Othonowa; obalono lini bojow wrogw, a take przybywajce rezerwy do ucieczki zmuszono; bo Cecyna nie na raz swe kohorty, lecz jedn po drugiej powoywa, ta za okoliczno w bitwie tylko popoch wzmoga, poniewa bdc w rozsypce i nigdzie silnie si nie trzymajc, panik uciekajcych byy porywane. Take w obozie powsta bunt z tego powodu, e nie wszystkich razem w pole wyprowadzono; zwizano prefekta obozu, Juliusza Gratusa, pod pozorem, e on na korzy swego brata, ktry pod Othonem suy, zdrad knuje, gdy tymczasem jego brata, trybuna Juliusza Frontona, othonianie pod tym samym zarzutem do wizienia wtrcili. Zreszt wszdzie wrd uciekajcych, wrd pieszcych im z pomoc, na polu bitwy, na wale taka panowaa trwoga, e po obu stronach oglnie utrzymywano, i Cecyna z caym swym wojskiem mg by zniszczony, gdyby Swetoniusz Paulinus do odwrotu nie by kaza zatrbi. Paulinus owiadczy, e obawia si, aby na domiar tak wielkiego wysiku i marszu jeszcze witelianie ze wieymi siami z obozu na znuonych nie natarli, ktrzy w razie klski nie mieliby adnej w tyle rezerwy. Niewielu tylko ten powd wodza uznao, a wrd tumu na ze go wzito jzyki.

Ta klska nie tyle witelianw w stan trwogi wprawia, ile ich do umiarkowania nawrcia, i to nie tylko po stronie Cecyny, ktry win gotowym raczej do buntu ni do walki onierzom przypisywa; take Fabiusza Walensa wojska bo ju do Tycynum by przyby przestay wrogami pogardza, i pragnc honor swj z powrotem odzyska, czoobitniej i rwnomierniej wodza swego suchay. Zreszt ciki bunt midzy nimi by wybuchn, ktrego wczeniejszy pocztek chc teraz uzupeni, albowiem kolejnego zwizku czynw Cecyny nie wypadao przerywa. Opowiedzielimy ju, e kohorty Bataww w wojnie neroskiej oddzieliy si od czternastego legionu, a usyszawszy podczas swego marszu do Brytanii o powstaniu Witeliusza, przyczyy si w gminie Lingonw do Fabiusza Walensa; lecz zachowyway si one dumnie, bo ilekro do namiotw jakiego legionu podeszy, chepiy si, e one czternasty legion poskromiy, Itali Neronowi wydary i e cay los wojny w ich rku spoczywa. Obelywe wydao si to onierzom, bolesne wodzowi; zepsua si wskutek ktni i zatargw karno wojskowa; w kocu Walens nawet zdrad poza ich but wietrzy. Kiedy wic nadesza wiadomo, e flota Othona oddzia jazdy Trewirw wraz z Tungrami rozbia i e trzyma w blokadzie Gali Narbosk starajc si rwnoczenie i sprzymierzecw ochroni, i fortelem wojennym buntownicze kohorty rozprszy, ktre byyby zbyt potne, gdyby razem pozostay kae czci Bataww i na pomoc prowincji. Skoro t decyzj poznano i rozpowszechniono, smucili si sprzymierzecy, szemray legiony, e pozbawia si je pomocy najdzielniejszych mw; starych tych wojownikw i w tylu wojnach zwycizcw odprowadza si niby z linii bojowej w chwili, gdy wrg ju jest przed oczyma. Jeliby prowincja wicej bya warta ni stolica i ratunek pastwa, to poszliby tam wszyscy; jeeli za zwycistwa korona na Italii si zasadza, nie powinno si najsilniejszych czonkw jakby od ciaa odrywa. Miotajc te butne sowa, poniewa Walens wysa przeciw nim liktorw i bunt poskromi usiowa, napadaj na niego,

zarzucaj go kamieniami, a uciekajcego cigaj. Wrd krzykw, e on upy Galii i zoto Wieneczykw, nagrody za ich trudy, u siebie ukryte trzyma, spldrowali jego bagae, przetrzsnli namiot wodza, a nawet ziemi oszczepami i lancami przeryli; Walens bowiem w przebraniu niewolniczym u dekuriona jazdy si ukry. Potem kiedy ju bunt powoli ostyga, prefekt obozu, Alfenus Warus, zastosowa jeszcze rozumne zarzdzenie zabraniajc setnikom obchodzi strae nocne i wstrzymujc dcie w trb, ktrym onierzy do obowizkw suby wojennej zwoywano. Wtedy wszyscy jakby odrtwieli, ogldali si na siebie osupiali i trwoni z tej wanie przyczyny, e nikt nimi nie rzdzi; milczeniem, powolnoci, wreszcie probami i zami przebaczenia szukali. A kiedy na ostatek wystpi Walens, oszpecony, paczcy i wbrew oczekiwaniu ywy, nastay rado, wspczucie, przychylno; oddani wesooci, jak wanie prosty czowiek w obu kierunkach miary nie zna, zanosz go wrd pochwa i powinszowa, otoczonego orami i znakami polowymi, na trybuna. On ze wskazanym umiarkowaniem nie zada niczyjej mierci, a nie chcc udawaniem niewiadomoci tym wikszych wzbudza podejrze, niewielu obwini, dobrze o tym wiedzc, e w wojnach domowych wicej onierzom ni wodzom wolno. Kiedy w pobliu Tycynum obronny obz stawiali, nadesza wiadomo o nieszczsnej bitwie Cecyny i niemal na nowo byby si wszcz bunt, poniewa utrzymywali, e tylko przez zdrad i wahania Walensa w bitwie udziau nie wzili; nie chcieli wicej spoczynku, nie czekali na wodza, wybiegli przed sztandary, naglili chorych; w gwatownie przypieszonym marszu z Cecyn si poczyli. Nieprzychylna bya opinia o Walensie wrd wojska Cecyny: onierze alili si, e ich w liczbie o tyle szczuplejszej przeciw caej sile nieprzyjaci rzucono, czci samych siebie w ten sposb usprawiedliwiajc, czci si przybywajcych pochlebcze wynoszc, aby nimi jako zwycionymi i tchrzami nie pogardzali. A chocia Walens wicej si wojennych i prawie podwjn liczb legionw i wojsk posikowych posiada, to przecie sympatie onierzy ku Cecynie si skaniay nie tylko dla jego yczli-

wego usposobienia, ktre go powolniejszym w ich oczach czynio, lecz take dla jego krzepkiego wieku, smukego wzrostu i dla jakiego bezpodstawnego upodobania. Std wyniko wspzawodnictwo midzy wodzami: Cecyna wyszydza tamtego jako niegodziwca i rozpustnika, tamten jego jako nadtego i prnego. Ale tumili sw nienawi i te same interesy popierali, w czstych listach bez wzgldu na moliwo przebaczenia zarzucajc Othonowi sromoty, podczas gdy wodzowie partii Othona, chocia tak obfity po temu mieli materia, od obelg przeciw Witeliuszowi si powstrzymywali. Co prawda, przed obydwch zgonem, dziki ktremu Otho pozyska wietny, Witeliusz najhaniebniejszy rozgos, mniej obawiano si bezczynnego puenia w rozkoszach ze strony Witeliusza ni zbyt pomiennych namitnoci Othona; temu przysparzao grozy i nienawici morderstwo Galby, tamtemu natomiast nikt pocztku wojny nie przypisywa. Witeliusz uchodzi przez swe obarstwo i akomstwo za zniesawionego osobicie, Otho przez swe zbytki, okruciestwo i zuchwalstwo za zgubniejszego dla pastwa. Po poczeniu wojsk Cecyny i Walensa nie ocigano si ju po stronie witelianw, aby z wszystkimi siami wojennymi i do walki; Otho naradza si jeszcze, czy ma si powzi decyzj przecigania wojny, czy poprbowania szczcia. Wtedy Swetoniusz Paulinus uwaa za rzecz godn swej reputacji, dziki ktrej nikt inny w owym czasie za bieglejszego w sprawach wojennych nie uchodzi, wyda opini o prowadzeniu wojny w ogle, i wyuszcza, e popiech poyteczny jest dla nieprzyjaci, zwlekanie dla nich samych; armia Witeliusza caa przybya i niewiele si wojennych ma w odwodzie, gdy w Galii jest wrzenie, a opuszcza brzeg Renu po to, aby wpady tam tak wrogie plemiona, nie byoby wskazane; brytaskie wojska daleko wstrzymuje wrg i morze; Hiszpania niezbyt obfituje w si orn; prowincja narboska wskutek ataku floty i nieszczliwej walki popada w trwog; zamknita Alpami zapadaska Italia i bez wsparcia od strony morza, i ju przez sam przemarsz armii spustoszona; nigdzie tam zboa dla wojska, a bez zapasw nie mona go przecie

w kupie utrzyma; dalej Germanowie, ktrzy stanowi najgroniejszy po strome wroga gatunek onierzy, gdyby wojn a do lata przewleczono, dla wtoci swych cia zmiany terenu i klimatu nie znios. Wiele ju wojen, ktre silnego rozpdu nabray, wskutek przesytu i zwoki sw si stracio. Przeciwnie oni sami maj wszystko to, co obfito rodkw i wierno zapewnia, maj Pannoni, Mezj, Dalmacj, Wschd z nietknitymi armiami, Itali i stolic pastwa Rzym, senat i lud, imiona nigdy nie pozbawione znaczenia, chociaby nawet niekiedy w cieniu pozostaway; maj pastwowe i prywatne zasoby i niezmierne sumy pienine, ktre w rozterkach obywatelskich silniejsze s od ora; onierzy, ktrych ciaa czy to do klimatu Italii, czy do upaw s nawyke; barier ich jest rzeka Pad, zaog i murami bezpieczne s miasta, a e adne z nich nieprzyjacielowi si nie podda, tego dowioda obrona Placencji; dlatego Otho powinien wojn przeciga. Za kilka dni przybdzie tu wraz z mezyjskimi wojskami czternasty legion, ktry sam ju wielki rozgos posiada; wtedy moe znowu zoy narad i jeeliby si miao bitw zadecydowa, walczy si bdzie pomnoonymi siami. Do opinii Paulinusa przyczy si Mariusz Celsus; e tego samego zdania jest Anniusz Gallus, ktry na kilka dni przedtem wskutek upadku konia si potuk, donieli ci, co w roli posacw rad jego wybada mieli. Otho skonny by do rozstrzygajcej bitwy; jego brat Tycjanus i prefekt stray pretoriaskiej Prokulus, niecierpliwi skutkiem braku dowiadczenia, zapewniali, e szczcie, bogowie i duch opiekuczy Othona sprzyjaj jego zamiarom i sprzyja bd jego przedsiwziciom; aby nikt przeciw jego opinii wystpi si nie poway, uciekli si do pochlebstwa. Skoro tedy bitw uchwalono, rozwaano jeszcze, czy lepiej byoby, aby cesarz w walce wzi udzia, czy z dala od niej si trzyma. Wobec braku sprzeciwu ze strony Paulinusa i Celsusa, ktrzy unikali pozoru naraania cesarza na niebezpieczestwa, nakonili go wanie ci sarni gorszego planu doradcy, aby do Bryksellum si usun, gdzie od wtpliwych szans bitew wycofany mgby dla najwyszego kierownictwa spraw i dla naczelnego dowdz-

twa sw osob zachowa. By to pierwszy dzie, ktry partii othoniaskiej wielkie przynis nieszczcie; mianowicie z jednej strony oddalia si wraz z nim silna zaoga pretoriaskich kohort, przybocznych trabantw i jedcw, z drugiej strony zaamaa si odwaga pozostaych, poniewa wodzowie byli armii podejrzani, a Otho, w ktrym jedynie onierz zaufanie pokada, sam take li tylko onierzom ufajc, wadz wodzw w niepewnoci pozostawi. aden z tych szczegw nie uszed uwagi witelianw, poniewa, jak z reguy w wojnie domowej, wielu znalazo si zbiegw; nadto wywiadowcy starajc si przeciwn parti wybada o wasnej nie milczeli. Spokojni i uwaajcy, kiedy wrg w swej nierozwadze wybuchnie, Cecyna i Walens co rwna si wasnej mdroci cudzej oczekiwali gupoty. Rozpoczli oni budow mostu udajc, e zamierzaj przeprawi si przez Pad, aby na przeciwlegym jego brzegu oddzia gladiatorw zaatakowa; chcieli take, by ich onierz w gnunej bezczynnoci czasu nie spdza. Okrty w rwnej od siebie odlegoci poczono silnymi belkami po obu stronach i skierowano pod prd rzeki, przy czym jeszcze kotwice zarzucono, ktre siln zwarto mostu utrzyma miay; jednak liny kotwiczne nie byy napite i swobodnie faloway, aby w razie wezbrania rzeki okrty w nieuszkodzonym szeregu wznie si mogy. Most zamykaa wybudowana na nim i ku ostatnim okrtom wysunita wiea, aby z niej przy pomocy kusz i machin wrogw odpdza. Othonianie natomiast na brzegu wie wystawili i ciskali z niej gazy i agwie. Na rodku rzeki bya wyspa, ku ktrej gladiatorzy na swych okrtach z trudem wiosowali, lecz Germanowie wpaw prdzej tam dobijali. Kiedy ci wanie w wikszej liczbie si przeprawili, kaza ich Macer zaatakowa przez najbardziej zdecydowanych gladiatorw, ktrymi statki liburnijskie wypeni; lecz naprzd gladiatorowie nie posiadaj w bitwach rwnej onierzom wytrwaoci, a po wtre nie mogli oni z okrtw, w chwiejnej pozycji, tak pewnych wymierza ciosw jak tamci z brzegu, stojc na silnie stop. A kiedy wskutek zmiennego, wywoanego bieganin pochylania si okrtw stoczeni

wiolarze i wojownicy w zamieszanie popadli, wskakiwali Germanowie nawet w mielizny, przytrzymywali rufy okrtw, wdrapywali si na burty albo rkami cigali je na dno. Wszystko to dziao si na oczach obu wojsk, a im radoniejsze dla witelianw byo, tym gwatowniej othonianie pobudk i sprawc klski przeklinali. Bitw przerwaa ucieczka tych ocalaych okrtw, ktre przemoc wyrway si z rk Germanw. Makra dano na stracenie i ju na zranionego z dala lanc z dobytymi mieczami si rzucono, lecz nadbiegli trybunowie i setnicy, ktrzy go osonili. Wkrtce te Westrycjusz Spurynna zostawiwszy w Placencji miern zaog przyby wedle rozkazu Othona ze swymi kohortami na pomoc. Nastpnie wysa Otho wyznaczonego konsula, Flawiusza Sabina, jako komendanta dla tych wojsk, na ktrych czele sta Macer; onierz cieszy si t zmian dowdcw, a dowdcy odegnywali si od suby, ktra z powodu czstych buntw tak bya niebezpieczna. Wyczytaem u niektrych pisarzy, e ze strachu przed wojn lub ze wstrtu ku obydwu cesarzom, ktrych sromoty i niegodziwo jawniej z dnia na dzie goszono i poznawano, rozwaay obie armie, czy nie powinny walki zaniecha i albo same midzy sob si porozumie, albo senatowi wybr wadcy poruczy; e z tego wanie powodu wodzowie othoniascy doradzali przerw i zwok, przy czym zwaszcza Paulinus ywi nadziej, poniewa on, najstarszy z byych konsulw i wietny onierz zdoby sobie by sawne imi w wyprawach brytaskich. Ja chobym nawet mia przyzna, e niewielu w skrytoci serca yczyo sobie spokoju zamiast niezgody, dobrego i poczciwego cesarza zamiast najgorszych i najwystpniejszych, to przecie ani nie sdz, e Paulinus, m tak rozumny, spodziewa si w najbardziej zepsutym wieku tak wielkiego ze strony tumu umiarkowania, iby ci, ktrzy z ochoty do wojny pokj zmcili, z mioci pokoju wojny mieli poniecha ani te nie przypuszczam, eby nie zestrojone jzykiem i obyczajem armie w takim akordzie mogy si byy zespoli albo eby legaci i dowdcy, ktrzy w duej czci mieli wiadomo swych zbytkw, swego ubstwa

i swych zbrodni, innego jak tylko splamionego win i zobowizanego ich zasugami cesarza byli cierpieli. Od dawien dawna ju miertelnikom wrodzona dza wadzy wraz z wielkoci pastwa wzrosa i wybucha; bo przy miernym jeszcze stanie posiadania rwno atwo si utrzymywaa. Kiedy jednak po podbiciu wiata i zniweczeniu rywalizujcych miast lub krlestw woln miano rk, aeby bez obaw potgi poda, wtedy pierwsze midzy patrycjuszami a plebejuszami spory rozgorzay. Ju to byli burzliwi trybunowie, ju to przepotni konsulowie, a w stolicy i na forum miano przygrywki do wojen domowych; potem czowiek z najniszego plebsu, Gajusz Mariusz, i spord szlachty najokrutniejszy, Lucjusz Sulla, pokonan orem wolno w despotyzm zmienili. Po nich przyszed Gneusz Pompejusz, skrytszy, lecz nielepszy; i nigdy odtd o nic innego jak tylko o naczeln wadz zabiegano. Nie odstpiy od ornej rozprawy pod Farsali i Filippami legiony z obywateli zoone, a miayby wojska Othona i Witeliusza dobrowolnie wojny zaniecha? Ten sam gniew bogw, ta sama wcieko ludzi, te same zbrodnicze pobudki do rozdwojenia je gnay. Jeeli za kadym razem niby od jednego ciosu te wojny si koczyy, dziao si to tylko dziki niedostwu wadcw. Lecz mnie rozwaanie dawnych i nowych obyczajw za daleko zawiodo; teraz do osnowy opowiadania powracam. Po odjedzie Othona do Bryksellum zaszczyt naczelnego dowdztwa nalea do jego brata Tycjanusa, lecz rzeczywista wadza spoczywaa w rkach prefekta stray pretoriaskiej, Prokulusa; Celsus i Paulinus, skoro nikt z ich dowiadczenia nie korzysta, musieli pod czczym tytuem dowdcw za pokrywk cudzej suy winy. Trybunowie i setnicy byli niezdecydowani, gdy lepszych usuwano, a najgorsi posiadali wpywy; onierz by ochoczy, lecz wola nad rozkazami wodzw mdrkowa ni je wykonywa. Postanowiono a do czwartego od Bedriakum milowskazu obz posun, co tak niezrcznie urzdzono, e mimo wiosennej pory roku i tylu rzek w okolicy na brak wody cierpieli. Tu namylano si nad wydaniem bitwy, gdy Otho par na to w listach, aby j przy-

pieszy, a onierze dali, aby cesarz w bitwie wzi udzia; bardzo wielu domagao si, aby po drugiej stronie Padu stojce wojska zawezwa. Nie da si rwnie atwo rozstrzygn, co byoby wwczas najlepiej uczyni, jak e najgorsze byo to, co uczyniono. Nie jak do walki, lecz jak na wypraw wojenn wyruszajc, cignli ku spywowi rzek Padu i Adui, o szesnacie std mil odlegemu. Celsus i Paulinus wzbraniali si rzuca przeciw nieprzyjacielowi znuonych marszem i obcionych bagaem onierzy, mwic, e on, wolny od tobow i ledwie cztery tysice krokw uszedszy, nie omieszka czy to podczas bezadnego pochodu ich zaatakowa, czy te kiedy si rozprosz, aby wa usypa; lecz Tycjanus i Prokulus, ilekro ich rozumne pokonay motywy, do swego prawa naczelnego dowdztwa si odwoywali. Jako przyby spiesznie na koniu Numidyjczyk z surowymi od Othona wskazwkami, w ktrych ten, zniechcony zwok i w nadziei niecierpliwy, zajawszy dowdcw za bezczynno poleca im do rozstrzygajcej akcji przystpi. W tym samym dniu do Cecyny, ktry budow mostu by zajty, przybyli dwaj trybunowie kohort pretoriaskich i zadali z nim rozmowy; wanie gotowa si wysucha ich warunkw i na nie odpowiedzie, gdy wywiadowcy z najwikszym popiechem wie przynosz, e wrg si zjawi. Tak wywody trybunw przerwano i dlatego niepewne pozostao, czy zamierzali oni zamach albo zdrad, czy jaki plan uczciwy. Cecyna odprawiwszy trybunw odjecha konno do obozu, gdzie zasta haso do walki z rozkazu Fabiusza Walensa ju wydane i onierzy pod broni. Podczas gdy legiony jeszcze o porzdek wymarszu losoway, jazda Witeliuszowa wyrwaa si naprzd; i dziw to powiedzie tylko j dzielna postawa italskiego legionu odstraszya, eby si nie da mniejszej liczbie othonianw ku waowi odrzuci: legion ten z dobytymi mieczami zmusi pobitych, eby zawrcili i walk na nowo podjli. Wtedy szyk bojowy legionw witeliaskich w zupenym spokoju si ustawi, bo jakkolwiek nieprzyjaciele byli w pobliu, to jednak gste plantacje drzew widok ich broni przesaniay. U othonianw dowdcy byli lkliwi,

onierze przeciw dowdcom wrogo usposobieni, zmieszane z nimi wozy i markietanie, a droga wskutek przepacistych z obu stron roww nawet dla spokojnego wojsk pochodu za wska. Jedni skupiaj si dokoa swoich znakw, drudzy ich szukaj; wszdzie niepewne krzyki nadbiegajcych i nawoujcych; kady wedle swej odwagi lub strachu pcha si do pierwszej lini bojowej albo przekrada do ostatniej. Oguszone nagym strachem umysy wskutek bezpodstawnej radoci w opieszao si przerzuciy; znaleli si tacy, ktrzy zegali, e wojsko od Witeliusza odpado. Czy wie t wywiadowcy Witeliusza rozsieli, czy w samej Othona partii podstp lub przypadek j zrodzi, nie do wiadom jest rzecz. Wyzbywszy si wszelkiej ochoty do walki, othonianie nawet przeciwnikw pozdrowili; a skoro wrogim odpowiedziano im pomrukiem, wzbudzili obaw przed zdrad u bardzo wielu swych towarzyszy, ktrzy przyczyny pozdrowienia nie znali. Wtedy nieprzyjacielskie hufce natary na nich w penych szeregach, przewaajce si i liczb. Othonianie, cho rozproszeni, mniej liczni i znueni, dzielnie jednak bitw podjli. Niejednostajnie uksztatowaa si walka w okolicy drzewami i winnicami niedostpnej: z bliska, z daleka, w poszczeglnych gromadach i w zwartych kolumnach z sob si zderzano. Na nasypie drogi napiera m na ma ciaem i tarczy wypukoci, a zaniechawszy oszczepami ciska, mieczami i toporami szyszaki i pancerze rozbija; wzajemnie si rozpoznajc, a reszcie armii wpadajc w oczy o rozstrzygnicie caej wojny walczyli. Przypadkiem spotkay si midzy Padem a gocicem w otwartym polu dwa legiony: ze strony Witeliusza dwudziesty pierwszy, z przydomkiem Drapieny, od dawna w wojnach wsawiony, ze strony Othona legion pierwszy Pomocny, dotychczas jeszcze do boju nie wyprowadzany, lecz wojowniczy i pierwszych wawrzynw spragniony. Pierwszacy, pooywszy pokotem przednie szeregi dwudziestego pierwszego legionu, zabrali im ora; wtedy bl roznieci w nich odwag i z powrotem pierwszakw odparli, przy czym legata Orfidiusza Benignusa zabili i wrogom bardzo wiele znakw

i sztandarw wydarli. W innym punkcie atakiem pitego legionu zosta trzynasty odrzucony, a oddzia czternastego legionu napywem przewaajcej liczby osaczony. A kiedy wodzowie Othona dawno ju byli uciekli, Cecyna i Walens swoich jeszcze rezerwami wzmacniali. Do tego przybyy wiee posiki, mianowicie Warus Alfenus z Batawami; ci wanie rozgromili gromad gladiatorw, ktrzy na okrtach przeprawili si przez rzek, ktrych jednak po drugiej stronie ustawione kohorty na samej jeszcze rzece wysieky; tak zwycizcy teraz na skrzydo nieprzyjaci wjechali. Po przeamaniu w rodku bojowego szyku uciekali othonianie na wszystkich punktach w kierunku Bedriakum. Bya to niezmierna przestrze, zatarasowane byy stosami trupw drogi, co jeszcze rze powikszao; bo w wojnach domowych jecw si na okup nie wymienia. Swetoniusz Paulinus i Licyniusz Prokulus odlegymi drogami obz wyminli. Wediusza Akwil, legata trzynastego legionu, nierozumny strach na pastw gniewu onierskiego rzuci. Kiedy przy penym jeszcze dniu w obrb wau wchodzi, opady go krzyki zbuntowanych zbiegw; nie szczdzono mu ani obelg, ani czynnych zniewag; zbiegiem i zdrajc go wyzywaj, nie eby osobicie jak win na siebie cign, lecz poniewa zwyczajem tumu kady drugiemu wasn sromot zarzuca. Tycjanusowi i Celsusowi noc przysza z pomoc; czaty byy ju rozstawione, a onierze umierzeni przez Anniusza Gallusa, ktry ich rad, probami i osobist powag nakoni, aby prcz klski w nieszczliwej bitwie jeszcze si sami przeciw sobie wrd krwi rozlewu nie sroyli: czyby koniec wojny ju nadszed, czy znowu za bro woleliby chwyci jedyna dla zwycionych w jednomylnoci jest ulga. Wszyscy inni byli na duchu zamani. onierz pretoriaski warcza, e nie mstwem, lecz zdrad go pokonano; e i dla witelianw zwycistwo to nie byo bezkrwawe, bo jazd ich odepchnito, a ora legionowego im porwano; pozostali jeszcze wraz z samym Othonem ci wszyscy onierze, ktrzy poza Padem byli, nadcigaj mezyjskie legiony, wielka cz wojska w Bedriakum si zatrzymaa; ci przynajmniej nie s jeszcze zwycieni i jeeliby

do tego przyj musiao zaszczytniej si na polu walki zginie. Takimi mylami rozsierdzeni albo zaniepokojeni, w chwili ostatecznego zwtpienia czciej przecie do gniewu ni obawy odczuwali. Tymczasem armia Witeliusza zatrzymaa si w odlegoci piciu mil od Bedriakum; wodzowie nie mieli odwagi w tym samym dniu szturmu do obozu przypuci, zreszt dobrowolnej spodziewano si kapitulacji; tymczasem cho bez bagay i tylko do bitwy wyruszyli, or i zwycistwo mieli za okopy. Nazajutrz, kiedy nastrj wojska othoniaskiego nie ulega ju wtpliwoci i kiedy nawet zapalczywsi do skruchy si skaniali, przybyo poselstwo; take wodzowie witeliascy nie wahali si zgodzi na pokj. Posw przez jaki czas zatrzymywano; to opnienie przynioso niepewno tym, ktrzy jeszcze nie wiedzieli, czy ich prob przyjto. Lecz wkrtce poselstwo odesano z powrotem, a bramy obozu stany otworem. Wtedy zwycieni i zwycizcy poczli wylewa zy przeklinajc w przystpie rzewnej radoci fatalizm wojen domowych; w tych samych namiotach opatrywali jedni rany swych braci, drudzy swych krewnych; nadzieje i nagrody byy wtpliwe, lecz pewna bya mier i aoba, a nikt nie znalaz si tak wolny od nieszczcia, eby czyjego zgonu nie opakiwa. Odszukano zwoki legata Orfidiusza i spalono je ze zwykymi honorami; niewielu tylko wani ich krewni pogrzebali, reszt gminu na ziemi porzucono. Otho oczekiwa wiadomoci o bitwie bez cienia niepokoju, jego decyzja bya stanowcza. Naprzd przybyway zasmucajce wieci, potem zbiegli z pola bitwy ujawnili, e sprawa stracona. onierze w swym zapale nie czekali na gos cesarza; wzywaj go, aby by dobrej myli: pozostay mu jeszcze wiee siy bojowe, a oni sami gotowi s wszystko cierpie i na wszystko si way. I nie byo to pochlebstwo: ogarnici jakim szaem i entuzjazmem, gorco pragnli i w bj i szczcie stronnictwa podwign. Ci, ktrzy stali opodal, wycigali rce, a najblisi obejmowali mu kolana. Najgorliwszym by Plocjusz Firmus, dowdca stray pretoriaskiej; ten raz po raz Othona zaklina, aby najwierniejszego wojska, najle-

piej wzgldem niego zasuonych onierzy nie opuszcza; o wikszej wiadczy odwadze znosi przeciwnoci ni ich unika; mni i dzielni ludzie nawet wbrew losom trwaj w nadziei, a bojaliwi i gnuni z trwogi w rozpacz popadaj. Podczas tych sw, w miar jak twarz Othona wyraaa wzruszenie lub niezomno, podnosiy si okrzyki lub jki. A by to nastrj panujcy nie tylko wrd pretorianw, wasnych Othona onierzy; take przybye z Mezji przednie oddziay donosiy o takiej samej zacitoci nadchodzcego wojska i o legionach, ktre ju do Akwilei wkroczyy. Tak wic nikt dzisiaj nie wtpi, e moga si bya wtedy wznowi wojna okropna, aosna, niepewna dla zwycionych i zwycizcw. Lecz sam Otho niechtny by wojowniczym planom. Naraa rzecze na dalsze niebezpieczestwa t wasz odwag, to wasze mstwo, uwaam za zbyt wysok mojego ycia cen. Im wiksze wskazujecie mi nadzieje, gdyby mi si y spodobao, tym pikniejsza moja mier bdzie. Wzajemnie siebie wyprbowalimy, ja i szczcie. A nie bierzcie przy tym czasu w rachub: trudniej jest zachowa miar w szczciu, ktrego nie spodziewasz si dugo uywa. Wojn domow wszcz Witeliusz i z tamtej strony pierwsza wysza pobudka, emy o bero orem walczyli; abymy nie wicej jak ten jeden raz walczyli, ode mnie bdzie przykad dany; wedug tego niech potomno Othona oceni. Niech Witeliusz cieszy si bratem, maonk, dziemi; ja ani zemsty, ani pociechy nie potrzebuj. Choby inni duej panowanie dzieryli, nikt tak odwanie nie mgby go porzuci. Czy miabym na to pozwoli, aby tyle rzymskiej modzi, tyle wybornych wojsk znowu pokotem lego i pastwu wydartych zostao? Niech mi ta myl towarzyszy, e bylibycie za mnie zginli, lecz wy mnie przeyjecie! Nie opniajmy duej ja waszego ocalenia, a wy mojej stanowczoci. Rozwodzi si szerzej nad ostatni chwil jest ju rysem tchrzostwa. Jako gwny dowd mego silnego postanowienia to uwaajcie, e na nikogo si nie ualam; wszak oskara bogw lub ludzi jest rzecz tego, ktry chce y." Po tej mowie, zwracajc si z uprzejmymi sowy do ka-

dego wedle jego wieku lub godnoci, wzywa ich, aby spiesznie odeszli i gniewu zwycizcy pozostawaniem nie jtrzyli; modych swoj powag, starych probami porusza, spokojny na twarzy, nieustraszony w sowach, niewczesne swoich zy powcigajc. Odchodzcym kae da odzie i wozy; podania i listy, w ktrych zaznaczay si sympatie dla niego albo obelgi przeciw Witeliuszowi, niszczy; pienidze rozdziela oszczdnie, nie jak ten, ktry na mier si gotuje. Potem bratanka swego Salwiusza Kokcejana, ktry by w kwiecie modoci, trwonego i zasmuconego jeszcze pociesza, chwalc jego przywizanie, gania obaw: Czy Witeliusz mwi tak twarde bdzie mia serce, eby w zamian za ocalenie caego swego domu tej mu nawet podziki nie odda? Przypieszywszy wasny koniec, na ask zwycizcy zasuy; wszak nie w skrajnej bdc rozpaczy, lecz w chwili gdy wojsko walki dao, oszczdzi on pastwu ostatecznej katastrofy. Do pozyska rozgosu dla siebie, do wietnoci dla swoich potomkw. Po Juliuszach, Klaudiuszach, Serwiuszach on pierwszy dostojestwo wadcy do innego wnis rodu; niech wic z podniesionym czoem idzie w ycie, a e Otho by jego stryjem, niechaj ani nigdy nie zapomina, ani zanadto nie pamita. Potem wszystkich odprawiwszy, na chwil spocz. Ju myli o mierci jego umys zaprztay, kiedy go od nich nagy zgiek odwid; doniesiono mu o dzikim rozdranieniu i swawoli onierzy, ktrzy odchodzcym grozili zagad, a w najdzikszy sposb gwat swj na Werginiuszu wywarli, ktrego w zatarasowanym domu oblegali. Otho zgromiwszy sprawcw rozruchu wrci do siebie i powici czas na rozmowy z tymi, ktrzy si rozstawali, a wszyscy cao odeszli. Kiedy si dzie ku wieczorowi skania, pragnienie swe haustem zimnej wody ugasi. Potem kaza sobie przynie dwa puginay, sprbowa ostrza obu, a jeden pod wezgowie sobie podoy. Nastpnie upewniwszy si, e jego przyjaciele ju odjechali, spdzi noc spokojnie i jak utrzymuj nie bezsennie; o pierwszym wicie piersi leg na elazo. Kiedy na jk umierajcego weszli wyzwolecy i niewolnicy oraz prefekt pretoriaski Plocjusz Firmus, jedn tylko znaleli ran. Pogrzeb jego przy-

pieszono; nalega by na to usilnymi probami bojc si, aby gowa jego nie zostaa odcita i na pomiewisko wystawiona. Zwoki nieli onierze z kohort pretoriaskich wrd pochwa i ez, ran jego i rce pocaunkami okrywajc. Niektrzy onierze przy stosie samobjstwo popenili nie w poczuciu winy ani z obawy, lecz dla wspzawodnictwa w chwale i z mioci do cesarza. Pniej wszdzie, w Bedriakum, Placencji i w innych obozach ten rodzaj mierci czsto si powtarza. Othonowi wzniesiono grobowiec skromny i dlatego trway. Tak skoczy w trzydziestym sidmym roku ycia. Pochodzi on z miasta municypalnego Ferentynum; jego ojciec by konsulem, dziad pretorem; rd matki mniej by wietny, lecz chway nie pozbawiony. Jakie byy jego lata chopice i modziecze, powyej ju wspomniaem. Dwoma czynami, z ktrych jeden by bardzo haniebny, drugi wspaniay, tyle u potomnych na dobr, ile na z saw zasuy. Jakkolwiek wyszukiwa banie i wymysami bawi czytelnikw uwaam za rzecz niegodn powagi podjtego dziea, to jednak powszechnej tradycji nie miabym wiarogodnoci odmawia. Ot, wedug opowieci mieszkacw, w dniu bitwy pod Bedriakum ptak nie widzianych dotd ksztatw osiad w bardzo uczszczanym gaju w pobliu Regium Lepidum i nastpnie ani zbiegowiskiem ludzi, ani zlotem okrajcego go ptactwa nie da si odstraszy czy sposzy tak dugo, a Otho mier sobie zada; potem znik z oczu; i wedle rachuby czasu pocztek i koniec tego dziwnego zjawiska byby z Othona zgonem rwnoczesny. Podczas jego pogrzebu smutek i bl onierzy nowy bunt wywoay, a nie byo nikogo, kto by go stumi. Zwracajc si do Werginiusza bagali go wrd pogrek, raz, aby rzdy przyj, to znowu, aby si poselstwa do Cecyny i Walensa podj; Werginiusz przez tylne drzwi domu potajemnie wyszed i wdzierajcych si do niego zawid. Proby tych kohort, ktre w Bryksellum stay, zanis Rubriusz Gallus i przebaczenie natychmiast uzyskano; rwnoczenie za spraw Flawiusza Sabinusa wojska, ktrymi on dowodzi, na stron zwycizcy przeszy.

Kiedy wojna wszdzie ju ustaa, wielka cz senatorw w skrajne popada niebezpieczestwo; wyszli oni byli z Othonem ze stolicy, a potem, w Mutynie ich zostawiono. Tam nadesza wiadomo o niepomylnej bitwie, lecz onierze nie zwracali uwagi na t pogosk, zdaniem ich faszyw; poniewa za sdzili, e senatorowie do Othona wrogo s usposobieni, dozorowali ich rozmowy, min i zachowanie tumaczyli na gorsze; wreszcie wrd docinkw i obelg pierwszej pobudki do rzezi szukali, gdy tymczasem inna nadto trwoga nad senatorami zawisa, aby ich nie posdzono, e w chwili gdy partia Witeliusza przewag ju uzyskaa, oni z uznaniem jej zwycistwa jeszcze zwlekali. Trwoni wic i z obu stron niepokojeni schodz si; przedtem nikt z nich na wasn rk nie radzi, gdy kady tylko wrd wielu wspwinnych czu si bezpieczniejszy. Ciszymi jeszcze czynia ich niepokoje i troski rada miejska w Mutynie, ktra ofiarowywaa im bro i pienidze i przemawiaa do nich: ojcowie zgromadzeni" niewczesny hod im oddajc. Godn uwagi bya dysputa, w ktrej Licyniusz Cecyna na Marcellusa Epriusza za dwuznaczno jego sdw napad. Wprawdzie take inni zdania swego wyranie nie wypowiadali, lecz zohydzone wspomnieniem donosicielstw i na nienawi wydane imi Marcellusa ncio Cecyn, ktry, nowicjusz jeszcze i niedawno do senatu powoany, sw nieprzyjani z potnym przeciwnikiem wsawi si pragn. Umiarkowanie rozumniejszych sporowi ich pooyo koniec. Wszyscy tedy do Bononii wrcili, aby tam na nowo si naradza; zarazem dalszych tymczasem wiadomoci oczekiwano. W Bononii porozstawiano po ulicach ludzi, aby kadego wieo przybyego badali; jaki Othona wyzwoleniec, o powd swego odejcia zapytany, odpowiedzia, e przybywa z ostatnim jego zleceniem; wprawidzie opuci go jeszcze za ycia, lecz zajtego ju tylko trosk o potomno i oderwanego od wszelkich ycia powabw. W podziwie swym wstydzono si wicej pyta i wszystkich myli ku Witeliuszowi si zwrciy. Tego brat, Lucjusz Witeliusz, bra udzia w obradach i ju pochlebcom przystpny si okazywa, gdy nagle Cenus, wy-

zwoleniec Nerona, okropnym garstwem wszystkich przerazi, utrzymujc, e nadcign legion czternasty, e zczyy si z nim siy z Bryksellum, e pobito zwycizcw, e odmieni si los stronnictwa. Celem tego wymysu byo, aby glejtom Othona, ktrych ju nie uznawano, pomylniejsz wieci ich wano przywrci. Cenus wprawdzie nadzwyczaj szybko do Rzymu dojecha, lecz ju po kilku dniach z rozkazu Witeliusza kar ponis; a niebezpieczestwo senatorw zwikszyo si, gdy onierze othoniascy w prawdziwo wieci uwierzyli. Obaw ich potgowaa myl, e przecie jakby na mocy oficjalnej uchway z Mutyny si oddalili i parti sw opucili. Ot wicej nie zbierali si na wsplne obrady, i kady o siebie samego si troszczy, a przysany przez Fabiusza Walensa list obaw im odj. A o mierci Othona tym szybciej si dowiedziano, im bardziej ona bya chwalebna. Tymczasem w Rzymie nie byo ladu niepokoju; na igrzyska Cerery jak zwykle uczszczano. Kiedy z wiarogodnego rda dotara do teatru wiadomo, e Otho z yciem si rozsta, a Flawiusz Sabinus, prefekt miasta, od caej miejskiej zaogi przysig na Witeliusza odebra, poczto imi Witeliusza oklaskiwa; lud obnosi dookoa wity wizerunki Galby przystrojone wawrzynem i kwiatami, a z wiecw niby mogi spitrzono obok basenu Kurcjusza, w miejscu, ktre umierajcy Galba krwi swoj zbroczy. W senacie uchwala si natychmiast wszystkie zaszczyty, jakie tylko podczas dugich rzdw innych cesarzy wymylono; przydano jeszcze dla armii germaskiej pochway i dzikczynienia i wysano poselstwo, aby oficjalnej radoci da wyraz. Odczytano list Fabiusza Walensa do konsulw, napisany w do umiarkowanym tonie; wicej podobaa si Cecyny skromno, poniewa on wcale nie pisa. Zreszt nieszczcia cisze i okropniejsze od wojny Itali nawiedziy. Rozproszeni po municypiach i koloniach witelianie upili i grabili, dokonywali plugawych gwatw i zgwace; wobec wszystkiego, co si godzi i nie godzi, podliwi

albo przekupni, ani witych, ani wieckich rzeczy nie oszczdzali. Byli i tacy, ktrzy w przebraniu onierskim osobistych swych wrogw zabijali; a sami onierze, z okolic obznajmieni, pene dobytku pola i bogatych wacicieli do grabiey albo w razie oporu do mordu sobie upatrywali, przy czym dowdcy byli im ulegli i przeszkadza nie mieli. Mniej chciwy, wicej o popularno dbay by Cecyna; Walens sw chciwoci zysku i interesownoci by zniesawiony i dlatego te na cudze winy oczy przymyka. Poniewa dobrobyt Italii od dawna by ju nadwerony, przeto tak mas piechoty i jazdy, szkody i krzywdy z trudem tylko znoszono. Tymczasem Witeliusz, zwycistwa swojego niewiadom, jakby na nie rozstrzygnit jeszcze wojn reszt si armii germaskiej cign usiowa. Niewielu tylko ze starych onierzy na leach zimowych zostawiono, a w Galii przypieszono zacigi, aby pozostaych legionw kadry uzupeni. Nadzr nad brzegiem Renu powierzono Hordeoniuszowi Flakkusowi; on sam z brytaskiej armii osiem tysicy doborowych ludzi do siebie doczy. Kiedy tak o kilka marszw dziennych naprzd si posun, dowiedzia si o powodzeniu pod Bedriakum i o mierci Othona, ktra wojnie kres pooya; wtedy zwoawszy zgromadzenie mstwo onierzy pochwaami wynosi. Gdy wojsko dao, aby swego wyzwoleca Azjatyka godnoci rycersk obdarzy, niegodne to pochlebstwo powciga; potem, wskutek niestaoci charakteru, co publicznie odmwi, tego w poufnym kole biesiadnym uyczy i piercieniem rycerskim zaszczyci Azjatyka, wstrtnego niewolnika, ktry zymi praktykami o ask zabiega. W tych samych dniach nadeszy wiadomoci, e obie Mauretanie po zamordowaniu prokuratora Albinusa do partii przystpiy. Lukcejusz Albinus, przez Nerona nad Mauretani Cezaryjsk przeoony, rozporzdza wcale znacznymi siami wojennymi, gdy ponadto Galba prowincj tyngitask w zarzd mu odda. Mia on pod rk dziewitnacie kohort, pi oddziaw jazdy i ogromn liczb Maurw, ktrzy przez swe rozboje i upiestwa zdatn do wojny zaog stanowili. Po zamordowaniu Galby Othonowi przychylny, a z Afryki niezadowolony,

czyha na Hiszpani, ktr od tamtej wska tylko cienina morska oddziela. Zaniepokoi si tym Kluwiusz Rufus i kaza dziesitemu legionowi do wybrzea si zbliy, jak gdyby przez cienin przej zamierza; przed sob wysa setnikw, aby Maurw dla Witeliusza pozyskali. A nie byo to trudne, gdy wielki by w prowincjach armii germaskiej rozgos; prcz tego rozsiewano wieci, e Albinus gardzc tytuem prokuratora odznak wadzy krlewskiej i imi Juby sobie przywaszcza. Kiedy w ten sposb nastroje si zmieniy, zgadzono Azyniusza Polliona, prefekta jazdy, jednego z najwierniejszych Albinusa stronnikw, i prefektw kohort, Festusa i Scypiona; samego Albinusa, w chwili gdy z prowincji tyngitaskiej do Mauretanii Cezaryjskiej poda, przy ldowaniu zamordowano; jego ona, ktra naprzeciw mordercw wysza, wraz z nim zabita zostaa. A Witeliusz zupenie w to, co si dziao, nie wglda; nawet wanych spraw jednym wysuchiwa uchem i do porzdku dziennego nad nimi przechodzi, do powaniejszych zaj niezdolny. Wojsku kae drog ldow dalej maszerowa; sam rzek Ararem w d pynie, bez adnego cesarskiego przepychu, tylko dawnym swym ubstwem rac oczy; wreszcie Juniusz Blezus, namiestnik Galii Lugduskiej, rodem znamienity, z usposobienia hojny i odpowiednio zamony, godnym cesarza dworem go otoczy i wietnie eskortowa przez to mu wanie niemiy, jakkolwiek Witeliusz ndznymi komplementami sw nienawi pokry usiowa. W Lugdunum stawili si zwyciskiej i zwycionej partii dowdcy. Walensa i Cecyn przed zgromadzonymi pochwali i koo swego tronu z obu stron miejsca im wskaza. Potem caemu wojsku kae wyj naprzeciw swego syna, ktry by jeszcze niemowlciem; kiedy mu dzieci przyniesiono i paszczem wodza okryto, trzymajc je na rkach Germanikiem nazwa i wszystkimi godnoci cesarskiej odznakami otoczy. Nadmiar zaszczytw wrd powodzenia nie przynis mu w nieszczciu pociechy. Potem stracono najgorliwszych spord othoniaskich setnikw, co gwnie zniechcio do Witeliusza wojska iliryjskie;

zarazem reszta legionw, przez nie zaraona i o onierzy germaskich zazdrosna, o wojnie mylaa. Swetoniusza Paulinusa i Licyniusza Prokulusa utrzymywa wrd przygnbiajcej zwoki w stanie oskarenia; wreszcie udzieli im posuchania, a oni, bronic si, uywali koniecznych raczej ni uczciwych argumentw. Nawet zdrad sobie na karb zasugi liczyli, wasnemu przypisujc fortelowi czas dugiego przed bitw marszu, znuenie othonianw, zmieszany z pojazdami wojsk pochd i wiele zdarze przypadkowych. A Witeliusz uwierzy w ich wiaroomstwo i od zarzutu wiernoci dla Othona ich uwolni. Salwiusz Tycjanus, Othona brat, w adne niebezpieczestwo nie popad, bo go mio braterska i tchrzostwo uniewinniay. Mariusz Celsus utrzyma si w swych funkcjach konsula; lecz uwierzono pogosce i zarzucono potem w senacie Cecyliuszowi Sympleksowi, e chcia t godno i to nie bez zguby Celsusa pienidzmi sobie kupi; Witeliusz si opar i da pniej Sympleksowi konsulat, na ktrym ani wina, ani przekupstwo nie ciyy. Trachalusa przed oskarycielami Galeria, Witeliusza ona, osonia. Wrd niebezpieczestw, na jakie wielkie osobistoci byy naraone, niejaki Marykkus wstyd to powiedzie pochodzcy z gminu Bojw odway si na wysokie stanowisko wedrze i or Rzymu wyzwa pozornie z boego rozkazu. Ju jako wybawca Galii i bg bo to imi sobie nada osiem tysicy ludzi by zwoa i najblisze sioa Eduw grabi, gdy najznaczniejsze ich miasto doborow modzi i dodanymi przez Witeliusza kohortami fanatyczny ten tum rozproszyo. Pojmano w tej walce Marykkusa i wkrtce potem dzikim zwierztom porzucono; gdy go te nie rozszarpyway, gupi motoch za nietykalnego go uwaa; wreszcie go w oczach Witeliusza stracono. Wicej ju nie stosowano gwatw wobec odstpcw ani niczyich majtkw: wane byy testamenty tych, ktrzy w szeregach Othona padli, albo, gdzie testamentu nie byo, tam prawo sw moc posiadao; w ogle, gdyby si by tylko w zbytkach Witeliusz miarkowa, nie trzeba by si byo jego chciwoci obawia. Lecz jego dza biesiad bya wstrtna

i nienasycona; ze stolicy i z Italii sprowadzano dranice podniebienie akocie, a od strony obu mrz drogi hukiem wozw rozbrzmieway; zrujnowana bya wydatkami na uczty starszyzna miast; ogoocone same miasta; zwyrodniay onierz traci ochot do pracy i dzielno wskutek przyzwyczajenia do rozrywek i pogardy dla wodza. Do stolicy wysa Witeliusz przed sob edykt, wedle ktrego tytu Augusta na pniej odkada, a tytuu Cezara zupenie nie przyjmowa, wadzy swej jednak w niczym nie uszczuplajc. Wygnano z Italii astrologw; surowo zabroniono rycerzom rzymskim plami si igrzyskami gladiatorw. Poprzedni cesarze pienidzmi i czciej jeszcze gwatem do tego ich skaniali, a wiele municypiw i kolonii z nimi wspzawodniczyo, aby najbardziej zepsutych modziecw zapat w tym celu przywabia. Lecz po przybyciu swego brata i przez wkradajcych si w jego otoczenie mistrzw samowadztwa sta si Witeliusz dumniejszy i okrutniejszy; kaza on zabi Dolabell, ktrego, jak wspomnielimy, Otho do kolonii w Akwinum wydali. Na wiadomo o mierci Othona przyby Dolabella do stolicy; Plancjusz Warus, byy pretor i jeden z najzaufaszych Dolabelli przyjaci, uczyni mu z tego zarzut przed prefektem miasta, Flawiuszem Sabinusem, e jakoby, wyrwawszy si z wizienia, chcia si w roli wodza zwycionej partii ukaza; doda, e prbowa on uwie stojc w Ostii kohort; kiedy za adnych na tak cikie zarzuty dowodw nie znaleziono, do skruchy si przerzuci i za pno, po popenionej ju zbrodni, o uaskawienie jego zabiega. Gdy Flawiusz Sabinus w tak wanej sprawie jeszcze si waha, Triaria, ona Lucjusza Witeliusza, ponad sw pe niewieci okrutna, odstraszya go, aby kosztem bezpieczestwa cesarza po saw wielkodusznoci nie siga. Sabinus, cho z natury swej agodny, ilekro go ogarna trwoga, atwo zmianie ulega; ot w cudzym niebezpieczestwie drc o siebie samego, upadajcego ju pchn w przepa, aby si nie wydawao, e go podwign. Witeliusz zatem, ktry go si ba i nienawidzi, poniewa

on jego, Petroni, Dolabella pniej by polubi, listownie go do siebie wezwawszy, kaza mu oywionej drogi Flamiskiej unika i do Interamnium zboczy, gdzie mia by stracony. Cel podry za daleki wyda si mordercy: jeszcze po drodze, w gospodzie, obali go na ziemi i zabi ku wielkiemu zohydzeniu nowych rzdw, ktre z tej pierwszej prbki pozna si day. A swawola Triarii tym jaskrawiej wystpowaa obok wzoru skromnoci w cesarza najbliszym otoczeniu, jego maonki Galerii, ktra w ponurych sprawach udziau nie braa; rwna te bya uczciwo Sekstylii, Witeliuszw matki, kobiety dawnego pokroju; miaa si ona nawet na pierwszy list swego syna wyrazi, e nie Germanika, lecz Witeliusza zrodzia. Take pniej adne dostojestwa ponty ani hody stoeczne nie zdoay jej do radoci nakoni; tylko ona nieszczcia swego domu odczua. Kiedy Witeliusz z Lugdunum wyjecha, dogoni go Kluwiusz Rufus, ktry Hiszpani by opuci. Rado i bogosawiestwa wyraaa jego mina, lecz w duszy peen by niepokoju, bo wiedzia, e go oczerniono. Hilariusz, cesarski wyzwoleniec, zoy doniesienie, jakoby on na wiadomo o Witeliusza i Othona panowaniu sam si o wadz i posiadanie Hiszpanii pokusi i dlatego na czele glejtw adnego imienia cesarza nie wypisywa; nadto wyjania pewne ustpy w jego mowach jako czci Witeliusza ubliajce i na wasn popularno obliczone. Powaga jednak Kluwiusza takie miaa znaczenie, e Witeliusz jeszcze wyzwoleca swego ukara kaza. Kluwiusza przydzielono do orszaku cesarza i nie odebrano mu Hiszpanii, ktr wzorem Lucjusza Arruncjusza zaocznie zarzdza. Lecz Arruncjusza Tyberiusz Cezar ze strachu, Witeliusz Kluwiusza bez obawy zatrzyma. Nie taki zaszczyt spotka Trebelliusza Maksymusa: zbieg on by z Brytanii z powodu rozgoryczenia onierzy; na jego miejsce Wettiusza Bolanusa z otoczenia cesarskiego wysano, Trapia Witeliusza myl, e odwaga zwycionych legionw bynajmniej jeszcze nie bya zamana. Rozproszone po Italii i zmieszane ze zwycizcami, wrogim przemawiay tonem,

zwaszcza butni czternastego legionu onierze, ktrzy si do przegranej nie przyznawali. Wszak w bitwie pod Bedriakum mwili tylko chorgiewni zostali pobici, a gwne siy legionu wcale w niej udziau nie bray. Postanowiono wic do Brytanii ich odesa, skd ich by Neron powoa, a tymczasem miay wraz z nimi kohorty batawskie obozowa z powodu dawnej swej z czternastakami niezgody. Niedugo te trwa spokj wobec tak wielkiej midzy zbrojnymi nienawici; kiedy w Augusta Taurinorum jeden Batawczyk jakiego rzemielnika za oszustwo ciga, a pewien legionista jako swego gospodarza go broni, zgromadzili si przy obu ich towarzysze broni i od aja do krwi rozlewu przyszo. I byaby okropna rozgorzaa walka, gdyby dwie pretoriaskie kohorty, ktre po stronie czternastakw stany, nie byy ich otuch a Bataww strachem napeniy. Tych kaza Witeliusz jako wiernie sobie oddanych przyczy do swego pocztu, a legion przez Grajskie Alpy przeprowadzi, po czym mia on taki w marszu zakrt zrobi, eby Wienn omin; bo i Wieneczykw si obawiano. Tej nocy, w ktrej legion wyrusza, od zostawionych wszdzie ogni biwaku spona cz Kolonii Tauryskiej; lecz ta strata, jak tyle wojny nieszcz, przez wiksze innych miast klski posza w zapomnienie. Skoro czternastacy z Alp na d zeszli, chcieli najwiksi warcholi z godami ku Wiennie ruszy; lecz dziki jednomylnoci lepszych zostali poskromieni, a legion do Brytanii przeprawiono. Najbliszym rdem obaw byy dla Witeliusza pretoriaskie kohorty. Naprzd je odosobniono; potem, kiedy zastosowano agodzcy rodek zaszczytnego ze suby zwolnienia, wydaway one bro swoim trybunom, a zbrojne powstanie Wespazjana gone si stao; wtedy znowu wstpiy do suby i stanowiy rdze stronnictwa flawiaskiego. Pierwszy legion onierzy okrtowych do Hiszpanii wysano, aby w pokoju i bezczynnoci zagodnia; jedenasty i sidmy ich leom zimowym zwrcono, trzynastakom wznosi amfiteatry kazano; mianowicie Cecyna w Kremonie, a Walens w Bononii igrzyska gladiatorskie wyda zamierzali, gdy Witeliusz nigdy tak dale-

ce troskami rzdw nie by zajty, eby mia o rozrywkach zapomnie. Tak tedy zwycion parti z umiarkowaniem rozdzieli. Tymczasem u zwycizcw powsta bunt, wyniky z zabawy; mnstwo jednak zabitych w nim ludzi nienawi ku Witeliuszowi zwikszyo. Ucztowa on w Tycynum, zaprosiwszy do stou Werginiusza. Legaci i trybunowie stosujc si do trybu ycia cesarzy przecigaj si w surowoci obyczajw albo znajduj upodobanie we wczenie zaczynajcych si ucztach; tak samo onierz bywa w subie gorliwy albo niesforny. W armii Witeliusza wszdzie panowa nieporzdek i pijastwo, co bardziej przypominao korowody nocne i bachanalie ni karno suby polowej. Ot dwaj onierze, jeden z pitego legionu, drugi z galickich wojsk posikowych, z pustoty do wzajemnych podochocili si zapasw; kiedy legionista pad, a Gal z niego szydzi, ci, ktrzy si zeszli na widowisko, na dwie podzielili si partie; wtedy legionici na zgub wojsk posikowych wypadli i dwie kohorty wymordowali. rodkiem zaradczym na ten rozruch by nowy rozruch. Zobaczono w dali kurzaw i zbroje i nagle zakrzyknito, e czternasty legion z drogi zawrci i do walki nadciga; ale bya to tylna stra, zbierajca maruderw kiedy ich rozpoznano, zniko zaniepokojenie. Tymczasem przypadkiem wszed im w drog niewolnik Werginiusza; obwiniono go o ch zabjstwa Witeliusza i ju rzuci si onierz w stron sali biesiadnej mierci Werginiusza dajc. Nawet Witeliusz, aczkolwiek wobec wszelkich podejrze lkliwy, o niewinnoci jego nie wtpi; ledwie jednak zdoano tych powstrzyma, ktrzy stracenia byego konsula i swego niegdy wodza wymagali. W ogle nikomu czciej ni Werginiuszowi wszelakie bunty nie zagraay; trwa podziw dla tego ma i jego rozgos, lecz go nienawidzili, poniewa nimi by wzgardzi. Nazajutrz Witeliusz po wysuchaniu poselstwa senatu, ktremu w Tycynum czeka na siebie kaza, przeszed do obozu i jeszcze przywizanie onierzy pochwali, przy czym wojska posikowe gono szemray, e prcz bezkarnoci tyle poparcia bucie legionistw uyczono. W obawie, eby si kohorty

Bataww na jaki brutalny czyn nie odwayy, odesano je do Germanii, co byo zawizkiem wewntrznej zarazem i zewntrznej wojny, jak losy gotoway. Krajom Galw posiki ich zwrcono; bya ich ogromna liczba, ktr zaraz w pocztkach odstpstwa od Galby na czczy blichtr wojny przyjto. Zreszt, aby nadwerone ju finanse pastwa szafunkom nastarczy mogy, kae siy subowe legionw i wojsk posikowych zmniejszy i wicej ich nie uzupenia; nadto bez ogranicze zwolnienia ze suby udzielano. Zgubne to byo dla pastwa, niemie dla onierzy, na ktrych, cho w zmniejszonej byli liczbie, te same znw obowizki przy czstszych niebezpieczestwach i trudach spaday; take ich siy wskutek zbytkw marniay wbrew dawnej karnoci i ustawom przodkw, za ktrych pastwo rzymskie bezpieczniej mstwem ni pienidzem stao. Std zboczy Witeliusz do Kremony; wziwszy tam udzia w igrzyskach wydanych przez Cecyn, zapragn stan na polach Bedriakum i lady wieego zwycistwa na wasne obejrze oczy. Byo to wstrtne i okropne widowisko: jeszcze w czterdziestym dniu po bitwie poszarpane ciaa, odrbane czonki, gnijce ludzi i koni ksztaty, nasika posok ziemia, obalone drzewa i plony straszliwe spustoszenie. Niemniej uczucia ludzkie razi wygld drogi, ktr Kremoczycy wawrzynem i rami zasali, na ktrej otarze wznieli i bydlta ofiarne zarzezali, jak zwyczaj despotw kae; te dorane radoci objawy wkrtce im samym zgub przyniosy. Obecni byli Walens i Cecyna, ktrzy wskazywali poszczeglne punkty walki: std w marszu legiony wtargny, stamtd kawaleria ruszya, z innej strony gromady wojsk posikowych wroga otoczyy; ju trybunowie i prefekci, kady wasne czyny wynoszc, fasz, prawd albo przesad z sob mieszali. Proci take onierze wrd okrzykw radoci zbaczali z drogi, usiowali rozmieszczenie wojsk rozpozna, ogldali i podziwiali kupy broni i stosy trupw; byli i tacy, ktrym myl o zmiennoci losu zy litoci wyciskaa. Ale Witeliusz nie odwrci oczu i nie wzdrygn si na widok tylu tysicy nie pogrzebanych obywateli; wesoy nawet i tak bliskiego swego losu nie-

wiadom, zarzdzi dla bogw miejsca ofiar. Nastpnie w Bononii wyda Fabiusz Walens widowisko gladiatorskie, do ktrego przybory ze stolicy sprowadzono. Im bardziej Witeliusz do niej si zblia, tym rozwilejszy stawa si jego pochd, w ktry wmieszali si aktorzy i gromady rzezacw i wszystkie inne dworu Neronowego charakterystyczne figury; bo i samego Nerona podziwia i sawi, on, ktry zwyk mu by niegdy w wystpach piewaczych towarzyszy, nie z przymusu, jak najuczciwsi nawet mowie, lecz poniewa zbytkom i arocznoci ciaem i dusz by zaprzedany. Chcc Walensowi i Cecynie do oprnionych miesicy urzdowych dostp umoliwi, skrci konsulaty innych, zignorowa konsulat Marcjusza Makra jako partii othoniaskiej wodza; przeznaczony za przez Galb Waleriuszowi Marynusowi konsulat odoy na przyszo, nie eby mia jak do niego uraz, lecz poniewa sdzi, e jako czowiek agodny spokojnie krzywd zniesie. Pedaniusza Kost usunito: niemiy on by cesarzowi, gdy przeciw Neronowi odwanie by wystpi i Werginiusza podburzy; lecz inne Witeliusz podawa powody, a jeszcze mu dzikczynienie skadano z naogu sualstwa. Nie duej jak przez kilka dni utrzymao si pewne kamstwo, chocia powany ono miao pocztek. Wystpi jaki czowiek, ktry si za Skryboniana Kamerynusa podawa. Groza czasw Nerona, jak mwi, zmusia go do ukrywania si w Hiszpanii, poniewa byli tam klienci i woci dawnych Krassusw, a yczliwo dla ich imienia jeszcze tam trwaa. Kiedy wic dobra sobie najgorszych ludzi, aby komedi t zainscenizowa, pocz na wycigi garn si do niego atwowierny tum, a take niektrzy onierze, czy to obaamuceni w prawdzie, czy ze skonnoci do niepokojw. Lecz zawleczono go przed Witeliusza i zapytano, co on za jeden. Skoro za sowom jego adnej nie dano wiary, a dawny jego pan pozna w nim co do stanu zbiegego niewolnika, z imienia Get, stracono go niewolniczym sposobem. Ledwie mona uwierzy, jak bardzo duma i beztroska Witeliusza wzrosy, kiedy kurierzy z Syrii i Judei przynieli wia-

domo, e Wschd hod mu zoy. Albowiem cho jeszcze tylko na podstawie chwiejnych i niepewnych rde, by przecie w ludu ustach i mowach Wespazjan i nieraz na jego wzmiank Witeliusz wpada w rozdranienie; teraz on sam i wojsko, jako e nie byo adnego rywala, pod wzgldem okruciestwa, rozpusty i dzy grabiey na cudzoziemskie rozpasali si obyczaje. Tymczasem Wespazjan myla o wojnie i rozprawie ornej i rozglda si w siach daleko lub blisko stojcych. onierze tak mu byli oddani, e w chwili kiedy im sowa przysigi dyktowa i Witeliuszowi wszelakich pomylnoci yczy, w milczeniu go tylko suchali. Mucjanus nie by Wespazjanowi niechtny, chocia bardziej skania si ku Tytusowi; prefekt Egiptu, Tyberiusz Aleksander, zamiary jego podziela; trzeci legion, poniewa go z Syrii do Mezji przeniesiono, za swj uwaa; e reszta legionw z Ilirii za tym w lad pjdzie, mona byo oczekiwa; wszystkie bowiem wojska zapony gniewem na widok buty przychodzcych od Witeliusza onierzy, ktrzy dzicy wygldem, nieokrzesani w mowie, z innych jako sobie nierwnych szydzili. Lecz wobec takiego ogromu wojny nastaje zazwyczaj chwila wahania; wic i Wespazjan, czasami peen nadziei, niekiedy te przeciwnoci rozwaa: Co to za dzie bdzie, w ktrym swj wiek szedziesicioletni i dwch modych synw wojnie powierzy? Przy prywatnych zamysach wolno stopniowo i naprzd i wedle woli wicej lub mniej przyjmuje si z rki Fortuny; ale kto panowania poda, dla tego midzy szczytem a przepaci adna porednia nie istnieje droga. Przed oczyma stawaa mu armii germaskiej potga, ktr dobrze zna jako czowiek z wojn obyty. Jego legiony rozumowa nie sprboway si jeszcze w wojnie domowej; legiony Witeliusza s zwyciskie, a u zwycionych wicej narzeka ni mocy. W czasach niezgody chwiejna jest wierno onierzy, a od kadego z osobna grozi niebezpieczestwo; na c bowiem przydadz mu si kohorty i hufce jazdy, jeli ten lub w za doran zbrodni po gotow z przeciwnej partii nagrod signie? Tak za Klaudiusza zamordowano Skrybo-

niana, tak tego morderc, Wolaginiusza, z prostego onierza na najwyszy w wojsku stopie wyniesiono; atwiej jest wszystkich poruszy ni jednego unikn. Kiedy te obawy jego postanowieniem zachwiay, poczli go w nim utwierdza czci inni legaci i przyjaciele, czci Mucjanus, ktry po wielu poufnych ukadach teraz take publicznie tak do niego przemwi: Wszyscy, ktrzy plany wielkich przedsiwzi podejmuj, powinni oceni, czy to, co zaczynaj, poyteczne jest dla pastwa, a dla nich samych chwalebne, nadto czy atwe jest do urzeczywistnienia albo przynajmniej nie za trudne; zarazem naley rozway, czy ten, ktry daje rad, wasne przy tym niebezpieczestwo w rachub bierze; a jeli szczcie zamysom posuy, kto ma najwyszy zaszczyt uzyska. Ja ciebie, Wespazjanie, wzywam do panowania! Jak zbawienne ono dla pastwa, jak chlubne dla ciebie bdzie, w twojej po bogach spoczywa to doni. A nie obawiaj si, e przywdziaem mask pochlebcy; wszak bliszym moe jest haby ni chway by po Witeliuszu wybranym. Nie przeciw tak przenikliwemu duchowi boskiego Augusta ani przeciw tak przezornej staroci Tyberiusza, ani nawet przeciw Gajusza, Klaudiusza albo Nerona ugruntowanemu dugim panowaniem domowi powstajemy; ustpie nawet przed portretami przodkw Galby; lecz nadal drtwie i pastwo na zbezczeszczenie i zgub wydawa uchodzioby za apati i gnuno, nawet gdyby niewola tak bya dla ciebie bezpieczna, jak jest zniesawiajca. Upyn i przeszed ju czas, w ktrym mogo si zdawa, e tronu poda: teraz musisz w nim szuka ucieczki. Albo zapomniae o zamordowaniu Korbulona? Pochodzenie jego byo wietniejsze ni nasze, przyznaje; lecz i Neron Witeliusza szlachectwem rodu przewysza. Do owiecony dla lkajcego si jest kady, ktokolwiek lk budzi. e za moliwe jest przez armi wyj na cesarza, na to sam sobie Witeliusz dowodem, on, ktry bez adnej suby wojskowej, bez adnej chway wojennej, jedynie przez nienawi ku Galbie wyniesiony zosta. Take Othona nie zwyciy on sztuk dowodzenia ani potg wojska, lecz jego wasnym przedwczesnym zwtpieniem; i z te-

go to Othona uczyni dzi nieodaowanego i wielkiego cesarza, skoro sam tymczasem rozprasza legiony, rozbraja kohorty, codziennie nowego ywiou wojnie dostarcza. Jeeli onierz mia jeszcze nieco zapau i ochoty do walki, zuywa to w karczmach, na pijatykach i na naladowaniu cesarza; ty masz z Judei, Syrii i Egiptu dziewi nietknitych legionw, ktrych adna bitwa nie przerzedzia, adna niezgoda nie zepsua jest to onierz wiczeniem zahartowany i w wojnie postronnej zwyciski; masz silne floty, hufce jazdy i kohorty, zupenie oddanych ci krlw i wasne dowiadczenie, ktrym nad wszystkimi grujesz. Co do mnie, nie bd mia adnych dalej idcych pretensyj, jak tylko eby mnie po Walensie i Cecynie nie stawiano; nie pogardzaj jednak Mucjanusem jako towarzyszem dlatego, e w nim rywala nie zazna. Siebie wyej stawiam ni Witeliusza, ciebie wyej ni siebie. Twj dom ma imi triumfalne i dwch modziecw, z ktrych jeden zdolny jest ju do rzdw i w pierwszych latach swej suby take wrd wojsk germaskich zasyn. Nierozumn byoby rzecz nie ustpi panowania temu, ktrego syna przyjbym za swego, gdybym sam panowa. Zreszt nie bdziemy mieli obaj rwnorzdnego udziau w powodzeniu i niepowodzeniu; jeeli bowiem zwyciymy, ja t godno posid, jak mnie obdarzysz; hazardy natomiast i niebezpieczestwa obaj na rwni znosi bdziemy. Albo raczej, bo tak lepiej, ty kieruj swoimi wojskami, a mnie pozostaw wojn i walk niepewno. Surowsz dzi karno zwycieni ni zwycizcy utrzymuj. Tamtych gniew, ci wskutek nienawi, dza zemsty do mstwa zapalaj; zarozumiaoci i krnbrnoci tpiej. Wojna sama otworzy i odsoni ukryte i obrzke zwyciskiego stronnictwa rany; nie wiksze jest te moje zaufanie w twoj czujno, oszczdno i mdro ni w Witeliusza martwot, niedowiadczenie i okruciestwo. Zreszt wojn sprawa nasza lepiej ni pokojem stoi; kto si bowiem namyla, ten ju odpad." Po tej mowie Mucjanusa wszyscy inni mielej Wespazjana otoczyli, zachcali, odpowiedzi wieszczw i ruchy gwiazd przypominali. Jako on sam nie by na takie zabobony nieczuy;

przecie pniej, jako wadca wiata, niejakiego Seleukusa, astrologa, w roli doradcy i wrbity oficjalnie przy sobie trzyma. Wracay mu na pami dawne wrby: drzewo cyprysowe na jego gruntach, o pokanej wysokoci, nagle runo i nazajutrz, na tym samym wznoszc si miejscu, smuke i jeszcze bardziej rozoyste zieleni si okryo. Wedug zgodnej opinii wrbiarzy uchodzio to za wielki i szczliwy prognostyk i bardzo jeszcze modemu Wespazjanowi najwysze dostojestwo byo przyrzeczone; lecz z pocztku odznaki triumfalne, konsulat i sawa zwycistwa nad Judea zdaway si rzetelnie wrb spenia; skoro to wszystko osign, pocz wierzy, e mu si panowanie rokuje. Pomidzy Judea a Syri znajduje si Karmelus; jest to nazwa gry i jej boga. A bg ten nie ma ani obrazu, ani wityni taka jest tradycja przodkw lecz tylko otarz i czcicieli. Kiedy Wespazjan skada tam ofiar i skryte nadzieje w duszy rozwaa, kapan Bazylides, obejrzawszy kilka razy trzewia, rzek: Jakiekolwiek masz plany, Wespazjanie, czy to aby dom wybudowa, czy woci rozszerzy, czy liczb niewolnikw pomnoy przeznaczona ci jest wielka siedziba, ogromny obszar i wielu ludzi." Te zagadkowe sowa fama w lot pochwycia i teraz je wyjaniaa; a nic bardziej jak to na ustach ludu nie byo. W otoczeniu samego Wespazjana tym czciej o tym bya mowa, im wicej takim si dogaduje, ktrzy ywi nadziej. Z niewtpliwym ju postanowieniem rozjechali si Mucjanus do Antiochii, Wespazjan do Cezarei; pierwsza Syrii, druga Judei jest stolic. Pobudka do powierzenia rzdw Wespazjanowi wysza z Aleksandrii, gdzie spraw przypieszy Tyberiusz Aleksander, ktry dnia pierwszego lipca przysig legionw dla niego odebra. Dzie ten take na przyszo obchodzono jako pierwszy jego panowania, chocia wojsko w Judei trzeciego lipca jemu samemu przysig zoyo, i to z tak gorczkowym popiechem, e nie czekano nawet na przybycie jego syna Tytusa, ktry jako porednik w porozumieniu midzy Mucjanusem a ojcem z Syrii powraca. Wszystko si z porywu onierzy odbyo, bez przygotowania wiecu i bez cig-

nicia legionw. Gdy jeszcze zastanawiano si nad por, miejscem i co w podobnym wypadku najtrudniejsze nad pierwszym hasem, gdy rozwaano w duszy nadziej i obaw, planowe postpowanie i przypadek, Wespazjana, ktry wanie z komnaty wychodzi, kilku onierzy, jakby na pozdrowienie namiestnika zwyk zacigajc wart, imieniem imperatora pozdrowio; wtedy nadbiegli inni i obsypali go imionami Cezara, Augusta i wszystkimi innymi pryncypatu tytuami. Nastrj od obawy do pomylnego zwrci si wyniku; on sam nie okaza adnej nadtoci, zarozumiaoci ani zmiany w tym nowym pooeniu. Skoro tylko z oczu mg otrzsn, ktra je z powodu takiego wywyszenia przymia, przemwi do nich w sposb onierski i otrzyma ze wszystkich stron napywajce radosne nowiny; albowiem Mucjanus, wanie tylko na t sposobno czekajc, ochoczego onierza na imi Wespazjana zaprzysig. Nastpnie wszed do teatru, gdzie Antiocheczycy obradowa zwykli, i tam do nadbiegego tumu, ktry w pochlebstwach si unosi, mia przemow; a do ozdobnie take w greckim wyraa si jzyku umiejc jako zrcznie wszystko to, co mwi i czyni, w korzystnym wietle przedstawi. Nic tak bardzo prowincji i wojska nie oburzyo jak zapewnienie Mucjanusa, e Witeliusz postanowi legiony germaskie na sub dostatni i spokojn do Syrii przenie, a na odwrt legionom syryjskim kwatery zimowe w Germanii da w zamian, gdzie klimat jest twardy, a praca subowa cika; wszak z jednej strony mieszkacy prowincji radzi byli bliszym z onierzami stosunkom, do ktrych nawykli, zwaszcza e bardzo wielu cisa przyja i pokrewiestwo z nimi czyy, a z drugiej onierze kochali niby wasne ognisko domowe obz, z ktrym dziki dawnej subie wojskowej zapoznali si i zyli. Przed poow lipca bya caa Syria t sam przysig zwizana. Przyczyli si do Wespazjana ze swymi pastwami krlowie: Sohemus, ktrego siy nie byy do pogardzenia, i Antioch, ktrego skarby od dawien dawna byy niezmierne, a on z hodowniczych krlw najbogatszy; wkrtce take Agryppa,

tajemnymi poselstwy swoich przyjaci ze stolicy wezwany; ten, kiedy jeszcze Witeliusz o niczym nie wiedzia, w szybkiej egludze powrt swj przypieszy. Niemniej gorliwie krlowa Berenika stronnictwo popieraa; bya ona w kwiecie wieku i urody, a nawet staremu Wespazjanowi dziki wspaniaoci swych darw mia. Wszystkie prowincje, jakie morze oblewa, od Azji a do Achai, tudzie te wszystkie, ktre si w gb ldu ku Pontowi i Armenii rozpocieraj, przysig zoyy; rzdzili tam jednak namiestnicy bez armii, poniewa Kappadocja wtedy jeszcze legionw nie miaa. Narada nad ogln sytuacj odbya si w Berytos. Przyby tam Mucjanus ze swymi legatami, trybunami i najbardziej odznaczonymi spord setnikw i onierzy; przyby te wietny wybr armii judejskiej. Taka ilo na raz piechoty i jazdy jako te przepych rywalizujcych z sob krlw cesarskiego majestatu obraz wywoay. Pierwsz trosk wojenn byo poczynienie zacigw i powtrne powoanie weteranw; wyznaczono wybitne miasta, aeby w nich wytwrnie broni uruchomi; w Antiochii bito zote i srebrne monety, a wszystkie te prace, ktrymi w kadym miejscu odpowiedni kierowali agenci, szybko postpoway. Wespazjan osobicie ich odwiedza, zachca, podnieca dobrych pochwa, leniwych czciej przykadem ni kar, raczej bdy swych przyjaci ni ich zasugi przeoczajc. Wielu odznaczy rangami prefektw i prokuratorw, a niejednego godnoci stanu senatorskiego; byli to znakomici ludzie, ktrzy potem najwysze stanowiska osignli; niektrym znw szczcie zasugi zastpio. Na cesarskie prezenty ju na pierwszym zebraniu Mucjanus tylko skromne onierzom poczyni widoki; a take Wespazjan nie wicej w wojnie domowej ni inni w pokoju rozda, gdy by on w odniesieniu do onierskich szafunkw wyjtkowo stanowczy i dlatego te lepsze wojsko posiada. Do Partw i Armeczykw wysano posw i ubezpieczono si, aby legiony, zwrcone frontem ku wojnie domowej, ogooconych tyw nie miay. Uchwalono, eby Tytus na Jude napiera, a Wespazjan klucze od Egiptu dziery; wystarczajce wydao si przeciwstawi Witeliuszo-

wi cz wojsk z Mucjanusem na czele, dalej imi Wespazjana, a wreszcie to przekonanie, e dla przeznaczenia nic nie jest za trudne. Do wszystkich wojsk i legatw napisano manifest, w ktrym zalecono przynca wynagrodzeniem pretorianw wrogo ku Witeliuszowi usposobionych, aby sub na nowo podj zechcieli. Mucjanus, zachowujc si raczej jak wsplnik rzdw ni jak ich suga, posuwa si naprzd z lekko uzbrojonym hufcem, nie w powolnym marszu, aby za niezdecydowanego nie uchodzi; ale take si nie pieszy pozwalajc rozgosowi przez sam odlego wzrasta; wiedzia bowiem, e jego siy s mierne i e o tym, co odlege, wysze ma si wyobraenie. Lecz legion szsty i trzynacie tysicy chorgiewnych szo za nim w potnym pochodzie. Flocie kaza by z Pontu do Bizancjum dopyn, wahajc si w postanowieniu, czy zostawiwszy na boku Mezj nie powinien piechot i jazd Dyrrachium zaj, a rwnoczenie okrtami wojennymi morza w kierunku Italii odci, aeby sobie w ten sposb Achaj i Azj w tyle zabezpieczy; one bowiem, bezbronne, byyby Witeliuszowi na pastw wydane, o ileby si ich pozycjami wojsk nie umocnio; a tak sam Witeliusz nie wiedziaby, ktrej czci Italii ma broni, gdyby mu Brundyzjum i Tarent jako te wybrzea Kalabrii i Lukanii wrog flot zagroono. Przygotowywanie wic okrtw, wojsk i broni napeniao prowincje wrzaw, lecz nic ich tak nie nkao jak ciganie pienidzy; o nich mawia Mucjanus, e s wojny domowej nerwem, i przy ledztwach nie baczy na prawo ani na istotny stan rzeczy, lecz tylko na wielko majtku. Wszdzie donosicielstwa, a kto tylko by bogatszy, tego chwytano, aby go zupi. To cikie i nieznone, lecz koniecznoci wojny usprawiedliwione postpowanie, take w czasie pokoju trwao, chocia sam Wespazjan w pocztkach swego panowania przy popenianiu naduy nie tak bardzo obstawa, a go pobaliwo Fortuny i przewrotni doradcy nauczyli i omielili. Wasnym te majtkiem Mucjanus wojn popiera, hojnie szafujc prywatnymi rodkami, poniewa chciwiej potem ze skarbu pastwa mg czerpa. Inni, ktrzy w przyczynkach pieninych

szli za jego przykadem, nader rzadko w ich odzyskiwaniu t sam mieli swobod. Przypieszya tymczasem przedsiwzicie Wespazjana gorliwo wojska iliryjskiego, ktre na jego stron przeszo. Trzeci legion da przykad pozostaym Mezji legionom; byy to smy i sidmy klaudiaski, oba gboko do Othona przywizane, jakkolwiek w bitwie udziau nie bray. Posunwszy si a do Akwilei, wrogo sobie postpoway, albowiem wygnay tych, ktrzy im o Othonie wiadomo przynieli, rozdary sztandary, ktre imi Witeliusza nosiy, ograbiy wreszcie kas wojskow i pienidze midzy siebie podzieliy. Std ich obawa, a z obawy zrodzone rozwaanie, e mona przecie u Wespazjana na swe dobro to policzy, z czego by si przed Witeliuszem usprawiedliwi musiano. Tak tedy trzy legiony mezyjskie prboway armi pannosk listami sobie pozyska albo, w razie odmowy, przemocy wobec niej uy. Podczas tych zamieszek Aponiusz Saturninus, namiestnik Mezji, odway si na potworn zbrodni wysyajc setnika w celu zamordowania Tettiusza Juliana, legata sidmego legionu, z powodu zatargw, ktre spraw partii pozorowa. Julianus dowiedziawszy si o niebezpieczestwie zabra z sob obznajomionych z okolic ludzi i uciek przez bezdroa Mezji poza gr Hemus; take pniej w wojnie domowej udziau nie wzi, wrd rnych zwok przecigajc podjt do Wespazjana podr i wedle tego, jak wieci opieway, mitrc albo pieszc. A w Pannonii trzynasty legion i sidmy galbiaski, trwajc jeszcze w alu i zawzitoci z powodu bitwy pod Bedriakum, bez wahania do Wespazjana przystay, gwnie dziki wpywowi Prymusa Antoniusza. Ten czowiek, ktry wobec prawa zawini i w czasach Nerona za faszerstwo skazany zosta, jako e niejedno zo skutkiem wojny bywa, rang senatorsk z powrotem by odzyska. Przeoony przez Galb nad sidmym legionem, pisywa, jak wierzono, czsto do Othona i ofiarowywa si stronnictwu na wodza; przez niego zlekcewaony, nie znalaz w wojnie othoniaskiej adnego pola do dziaania. Kiedy sprawa Witeliusza si chwiaa, poszed za

Wespazjanem i mocno na jego szali zaway, gdy by to czowiek o dzielnej prawicy, zrczny w mowie, mistrz w sianiu przeciw innym ziarna zawici, w rozterkach i buntach wpywowy, zdzierca, rozrzutnik, w pokoju bardzo niebezpieczny, w wojnie nie do pogardzenia. Tak zczone mezyjskie i pannoskie wojska przycigny take dalmatyskich onierzy na swoj stron, jakkolwiek konsularni legaci adnych tam nie wzniecali zamieszek. Tampiusz Flawianus zarzdza Pannoni, Pompejusz Sylwanus Dalmacj, dwaj bogaci starcy; lecz prokuratorem by tam Korneliusz Fuskus, czowiek w sile wieku i sawny pochodzeniem. We wczesnej swej modoci, pragnc spokoju, ze stanu senatorskiego wystpi; potem owiadczajc si za Galb stan na czele swej kolonii i za t przysug osign prokuratur; teraz przystpiwszy do stronnictwa Wespazjana pochodni wojny jak najgorliwiej nis przed sob; nie tyle w nagrodach za niebezpieczestwa, ile w samych niebezpieczestwach uciech znajdujc, nad pewne i od dawna osignite korzyci przenosi to, co nowe, wtpliwe i chwiejne. Gotuj si wic obaj poruszy i wstrzsn tym wszystkim, co by gdziekolwiek chorego byo. Napisano listy do czternastego legionu w Brytanii, do pierwszego w Hiszpanii, poniewa oba niegdy za Othonem a przeciw Witeliuszowi byy; rozsiewano po Galii pisma; i w jednej chwili zapona potna wojna, gdy iliryjskie wojska jawnie odpady, a inne w lad szczcia pj byy gotowe. Kiedy Wespazjan i przywdcy jego partii po prowincjach w ten sposb dziaali, Witeliusz, z dniem kadym godniejszy pogardy i ospalszy, zatrzymujc si przy wszelakich miejskich i wiejskich rozrywkach, z cikim taborem do stolicy zda. Szo za nim szedziesit tysicy zbrojnych, swawol zepsutych; ciurw jeszcze wiksza liczba, a wrd nich, nawet w porwnaniu z niewolnikami najbezczelniejsi markietanie; wreszcie z tylu legatw i przyjaci zoony orszak, do posuchu niezdatny, nawet gdyby go w najwikszej utrzymywano karnoci. Przyczyniali temu tumowi kopotu senatorowie i rycerze, ktrzy ze stolicy naprzeciw mu wyszli,

jedni ze strachu, wielu dla pochlebstwa, reszta, a stopniowo wszyscy, po to, aby sami tylko nie zosta, gdy inni wyruszaj. Doczyli si do nich ludzie z gminu, Witeliuszowi z haniebnych posug ju znani, kuglarze, aktorzy, wonice, ktrych ubliajc czci przyjani szczeglnie si cieszy. A nie tylko kolonie lub municypia dostawami zapasw ogoacano, lecz nawet rolnikw i ich pola wraz z dojrzaymi ju plonami jakby w nieprzyjacielskim kraju grabiono. Wiele okropnych rzezi midzy onierzami zaszo, gdy po wszcztym w Tycynum buncie trwaa nadal midzy legionami a wojskami posikowymi niezgoda; ilekro przeciw ludnoci cywilnej walczy przyszo, nastawao porozumienie. Lecz najwiksza bya rbanina w odlegoci siedmiu mil od stolicy. Kaza tam Witeliusz kademu z osobna onierzowi przygotowane ju potrawy niby obrok gladiatorski wydzieli; a gmin wylegy z miasta po caym rozszed si obozie. Pewni ludzie pozwalajc sobie na wielkomiejskie arty rozbroili niebacznych onierzy, poodcinali im ukradkiem pendenty i zapytali potem, czy s mieczami przepasani. Ci, do urga nie nawykli, drwi z siebie nie dali: na bezbronny lud z mieczami natarli. Zabito midzy innymi ojca pewnego onierza, gdy synowi towarzyszy; kiedy go nastpnie rozpoznano i morderstwo gone si stao, oszczdzano niewinnych. W stolicy jednak powsta popoch, skoro gromadnie nadbiegli pierwsi onierze; na forum przede wszystkim dyli, pragnc obejrze miejsce, gdzie Galba by poleg. A niemniej okropny widok sami przedstawiali, skrami dzikich zwierzt i ogromn broni nastroszeni, gdy tumy ludu w swej niezgrabnoci nie do wymijali albo na liskiej drodze lub w zetkniciu si z kim upadszy, do ktni, a potem do bijatyki i ora przechodzili. Ba, nawet trybunowie i prefekci uwijali si z gromadami zbrojnych groz siejc. Sam Witeliusz, nadjedajc od strony mostu Mulwijskiego na wspaniaym rumaku, odziany w paszcz wodza i przepasany mieczem, pdzi przed sob senat i lud i tylko rady przyjaci odwiody go od zamiaru wkroczenia do Rzymu jakby do zdobytego miasta; woy wic na siebie pretekst i wszed

tam pieszo wraz z uporzdkowanym wojskiem. Na czele posuway si ory czterech legionw i tyle po obu stronach chorgwi z innych legionw, potem goda dwunastu jezdnych hufcw i poza szeregami piechoty jazda, dalej trzydzieci cztery kohorty wyrnione wedle imion ludw albo gatunkw broni. Przed swymi orami maszerowali prefekci obozu, trybunowie i pierwsi setnicy w biaych szatach, a z pozostaych kady obok swej centurii w zbroi i zaszczytnych odznakach byszczc; lniy si take na onierzach napierniki i naszyjniki; pikny to by widok i wojsko godne innego ni Witeliusz cesarza! Tak wkroczy na Kapitol, ucisn tam sw matk i zaszczyci imieniem Augusty. Nazajutrz, jak gdyby do senatu i ludu innego miasta przemawia, wygosi o sobie samym chepliw mow wynoszc wrd pochwa sw aktywno i umiarkowanie, chocia za wiadkw swych sromot mia przecie i samych obecnych obywateli i ca Itali, przez ktr w zawstydzajcej ospaoci i rozpucie by przeszed. Tum jednak, beztroski i niezdolny faszu od prawdy odrni, a tylko do zwykych pochlebstw przyuczony, z gonymi okrzykami go oklaskiwa; a kiedy tytu Augusta odrzuca, wymogli na nim, e go przyj, tak samo na prno, jak przedtem si wzbrania. Wrd obywateli, ktrzy wszystkiemu pewne znaczenie nadaj, za aobn uwaano wrb, e Witeliusz, osignwszy urzd arcykapana, w sprawie obrzdkw publicznych osiemnastego lipca edykt wyda, w dniu przez klski pod Kremer i Alli od dawien dawna feralnym; do tego stopnia wszelkiego ludzkiego i boskiego prawa niewiadom, wobec rwnej swych wyzwolecw i przyjaci tpoty, jakby midzy pijanymi wid ywot. Ale wybory konsulw obchodzi z kandydatami jak zwyky obywatel i gorliwie ubiega si o wszelki poklask nawet najniszego gminu, w teatrze jako widz, w cyrku jako partii poplecznik; zachowanie to byoby oczywicie mie i popularne, gdyby z jego cnt wypywao; lecz przez pami dla poprzedniego jego trybu ycia za nieprzyzwoite i gminne uchodzio. Czsto przybywa do senatu, nawet gdy w drobnych sprawach rady senatorw zasigano. Ot

raz przypadkiem Pryskus Helwidiusz, wyznaczony pretor, wbrew jego intencjom gosowa. Witeliusz, pocztkowo oburzony, nie dalej przecie si posun, jak e trybunw ludu na pomoc wzgardzonej swej wadzy przywoa; potem, kiedy jego przyjaciele obawiajc si gbszej z jego strony urazy uagodzi go usiowali, odpowiedzia im, e nic w tym nowego, jeeli dwaj senatorowie w sprawach pastwa odmiennego s zdania; on take z reguy Trazei si sprzeciwia. Wikszo drwia z bezczelnoci tego zrwnania; innym to si wanie podobao, e nikogo z przepotnych, tylko Traze jako wzr prawdziwej sawy wybra. Na czele pretorianw postawi Publiliusza Sabinusa, prefekta kohorty posikowej, i Juliusza Pryskusa, wczesnego setnika; Pryskus zawdzicza swe znaczenie wzgldom Walensa, Sabinus wzgldom Cecyny; wrd niezgodnych Witeliusz adn nie cieszy si powag. Zarzd pastwa sprawowali Cecyna i Walens, od dawna drczeni wzajemn nienawici, ktra na wojnie ju i w obozie le ukrywana, wzrosa za spraw przewrotnych ich przyjaci i podnej w rodzeniu nieprzyjani stolicy; obaj wysilali si, eby o ich wzgldy zabiegano, eby mie wit i niezmierne odwiedzajcych tumy, i stanowili w tym przedmiot wzajemnych porwna, podczas gdy Witeliusz na odmian raz do jednego, raz do drugiego si skania. A nigdy nie bywa cakiem bezpieczn potga, kiedy miar przekroczy. Przy tym lekcewayli i bali si rwnoczenie samego Witeliusza, ktry od nagych uraz do niewczesnych umizgw kaprynie przechodzi. Nie opieszaej te przeto rzucili si na paace, parki i majtki pastwowe, gdy tymczasem poaowania godny i biedny tum szlachty, ktr Galba tylko wraz z ich yciem i dziemi ojczynie by wrci, z litoci cesarza bynajmniej nie korzysta. Mie przedniejszym obywatelom zarzdzenie spotkao si take z uznaniem gminu, e mianowicie przywrconym z wygnania pretensje prawne wobec ich wyzwolecw by przyzna, jakkolwiek chytro niewolnikw na wszelki sposb udaremni je usiowaa; ukrywali oni pienidze w schowkach ludzi nieznanych albo o popular-

no dbaych, a niektrzy nawet do rodziny cesarza przeszli i od samych panw potniejsi si stali. A onierze, poniewa przepeniony obz caego ich mnstwa pomieci nie mg, wasali si po portykach albo wityniach i wszdzie po miecie; nie znali punktu zbornego, nie odbywali stray nocnych, nie hartowali si prac; wrd przynt stolicy i wybrykw, ktre wstyd jest po imieniu nazwa, ciao prnowaniem a ducha chuciami wtlili. W kocu nawet o zdrowie nie dbali; w osawionej Watykanu dzielnicy wielka ich cz obz rozbia, wskutek czego zdarzay si czste wrd szeregowych wypadki mierci; poniewa za Tyber by w pobliu, przeto zachanno w uywaniu kpieli rzecznych i niewytrzymao na upay podkopywaa zdrowie Germanw i Galw, ktrzy byli na choroby wraliwi. Ponadto przekupstwo lub zabiegi o protekcj porzdek suby wojskowej zmciy: zacignito szesnacie pretoriaskich, cztery miejskie kohorty, z ktrych kada po tysic ludzi liczy miaa. Przy tym poborze wicej sobie Walens pozwala, pod tym pozorem, e on by samego Cecyn z niebezpieczestwa wyrwa. Prawd jest, e jego przybycie si partii wzmocnio i e on niekorzystnym plotkom o powolnym swym marszu pomyln bitw kam zada; wszyscy te Dolnej Germanii onierze do Walensa lgnli i od tej chwili, jak wierzono, wierno Cecyny chwiejna si staa. Zreszt Witeliusz nie tak dalece wodzom pobaa, eby na wicej jeszcze nie pozwala onierzom. Kady sam sobie rodzaj suby wybiera: nawet najmniej godny, jeli tak wola, do miejskiej by suby wcigany; z drugiej strony pozwalano dzielnym ludziom, o ile chcieli, miedzy legionistami albo jazd sprzymierzon pozosta. Nie brako te chtnych, poniewa byli chorobami nkani i na niezdrowy klimat narzekali; najtszych jednak ludzi w ten sposb do legionw i jazdy odcignito, cze za obozu pretorianw nadwerono, skoro dwanacie tysicy z caego wojska raczej z sob zmieszano ni dobrano. Kiedy Witeliusz wiec wojskowy odbywa, domagano si stracenia Azjatyka, Flawusa i Rufinusa, dowdcw w Galii, poniewa w sprawie Windeksa byli walczyli. A Wi-

teliusz tego rodzaju gosw nie tumi: prcz wrodzonego sobie braku energii wiedzia, e czekaj go podarki onierskie, a brak na nie pienidzy, dlatego te na wszystko inne onierzom zezwala. Wyzwolecom cesarzy nakazano wedug liczby ich niewolnikw niby podatek skada; sam Witeliusz, jedynie o rozrzutnoci mylc, stajnie dla wonicw wznosi, cyrk gladiatorami i dzikimi zwierztami gwoli widowisk napenia, pienidzmi jakby wrd najwikszej ich obfitoci igra. Nawet dzie urodzin Witeliusza wicili Cecyna i Walens igrzyskami szermierskimi, ktre we wszystkich miasta dzielnicach z niezmiernym i niebywaym a po w dzie przepychem urzdzono. Radowali si wszyscy bezecnicy, a zraali uczciwi, e na polu Marsowym otarze wznie kaza i Neronowi ofiar pomiertn urzdzi. Bydlta ofiarne z ramienia pastwa ubito i spalono; agiew przyoyli Augustalowie, ktre to kolegium kapaskie, na wzr utworzonego przez Romulusa ku czci krla Tacjusza, Cezar Tyberiusz rodowi julijskiemu powici. Jeszcze cztery miesice od zwycistwa nie upyny, a ju wyzwoleniec Witeliusza, Azjatyk, takiemu Poliklitowi, Patrobiuszowi i innym od dawna znienawidzonym imionom dorwnywa. Nikt na tym dworze w uczciwoci ani gorliwoci nie wspzawodniczy; jedna tylko wioda do znaczenia droga, aby wystawnymi ucztami i kosztownym smakoszostwem nienasycone Witeliusza dze zaspokaja. On sam, uwaajc, e mu wystarcza z teraniejszoci korzysta, a o dalszym czasie nie mylc, mia w tych tak niewielu miesicach dziewiset milionw sestercji przehula. A wielkie i nieszczliwe miasto, ktre w tym samym roku Othona i Witeliusza zaznao, wrd takich Winiuszw i Fabiuszw, Icelusw i Azjatykw w zmiennym i sromotnym losie pdzio ywot, a Mucjanus i Marcellus nastali, czyli inne raczej osoby ni inne charaktery. Najpierw oznajmia Witeliuszowi o odstpstwie trzeciego legionu wysanym przez siebie listem Aponiusz Saturninus, zanim i on take do partii Wespazjana przystpi; lecz czci Aponiusz, w nagym zdarzeniu tracc gow, wszystkiego do-

kadnie nie napisa, czci aszcy si przyjaciele agodniej rzecz wyjaniali, e jest to bunt jednego tylko legionu, a reszta wojsk trwa w wiernoci. W ten sposb take Witeliusz do onierzy przemwi, przy czym na zwolnionych wieo pretorianw napad, ktrzy faszywe wieci rzekomo rozsiewaj, i zapewnia, e nie ma adnej przed wojn domow obawy; imi Wespazjana zamilcza, a w celu ukrcenia gminnych plotek onierzom po miecie uwija si kaza. To wanie gwnie pogosk podsycao. Na wszelki wypadek wojska posikowe z Germanii, Brytanii i Hiszpanii powoa, lecz opieszale i konieczno ukrywajc. Tak samo zwlekali legaci i prowincje: Hordeoniusz Flakkus wasn zaniepokojony wojn, poniewa Bataww mia ju w podejrzeniu, i Wettiusz Bolanus, poniewa Brytania nigdy do spokojna nie bya; obaj zreszt chwiejne mieli usposobienie. Nie pieszono si take z Hiszpanii, gdzie wwczas adnego ma konsularnego nie byo: legaci trzech legionw, co do praw rwni, ktrzy w razie powodzenia Witeliusza byliby si w posuszestwie dla niego przecigali, w niepowodzeniu na rwni si go wyparli. W Afryce legion i te kohorty, ktre zacign by Klodiusz Macer, a potem Galba ze suby zwolni, z rozkazu Witeliusza na nowo do suby wstpiy; rwnoczenie reszta modzi gorliwie si do wojska zgaszaa. Wszak nieskazitelny i popularny prokonsulat piastowa tam niegdy Witeliusz, osawiony i znienawidzony Wespazjan; wedle tego sprzymierzecy o rzdach obydwu wnioski snuli, ale dowiadczenie temu zaprzeczyo. Z pocztku legat Waleriusz Festus zapa mieszkacw prowincji sumiennie popiera; potem chwia si, publicznie w listach i obwieszczeniach trzymajc z Witeliuszem, a w tajnych poselstwach z Wespazjanem i zamierzajc jednego albo drugiego sprawy broni, wedle tego, ktra wemie gr. Kilku onierzy i setnikw wraz z listami i obwieszczeniami Wespazjana przyapano w Recji i Galii, odesano do Witeliusza i stracono; wikszo jednak przemkna si, ukrywana przez wiernych przyjaci albo wasnym podstpem. Tak przygotowania Witeliusza poznawano, a plany Wespazjana przewanie

byy nieznane, naprzd z powodu niedbalstwa Witeliusza, a potem dlatego, e ustawione na Pannoskich Alpach posterunki gocw zatrzymyway. Take morze wskutek dorocznych wiatrw byo dla eglujcych na Wschd pomylne, stamtd za przeciwne. Wreszcie wtargniciem nieprzyjaci i strasznymi zewszd wieciami przeraony, kae Cecynie i Walensowi na wojn si gotowa. Przodem wysano Cecyn; Walensa, ktry wanie dopiero z cikiej choroby si dwign, osabienie w ruchach opniao. Cakiem zmieniony by wygld armii germaskiej, kiedy z Rzymu wyruszaa: bez krzepkoci w ciaach, bez ognia w duszach; wolno wlokcy si i przerzedzony pochd, zuyta bro, opieszae konie; niewytrzymay na upa, kurz i niepogod onierz, a ile do znoszenia trudw bezsilny, tyle bardziej do rozruchw pochopny. Do tego przyczaa si dawna ch przypodobania si ze strony Cecyny oraz obecna jego ospao, gdy przez nadmiern Fortuny pobaliwo w zbytkach si rozpuci; albo moe o wiaroomstwie myla i jednym z jego planw byo dzielno wojska osabi. Bardzo wielu sdzio, e rady Flawiusza Sabinusa prawomylnoci Cecyny zachwiay i e Rubriusz Gallus, w umowach ich poredniczc, zoy przyrzeczenie, i warunki odstpstwa bd przez Wespazjana uznane. Rwnoczenie przypominano mu jego nienawi i zazdro o Fabiusza Walensa; skoro Witeliusz nie stawia go z tamtym na rwni, powinien sobie wzgldy i potg u nowego cesarza zjednywa. Cecyna, uciskany wrd wielu czci dowodw, rozsta si z Witeliuszem. Cz jazdy wysa naprzd w celu zajcia Kremony. Potem odeszy oddziay pierwszego, czwartego, pitnastego i szesnastego legionu, nastpnie legion pity i dwudziesty drugi; pochd zamykay legion dwudziesty pierwszy Drapieny i pierwszy italski wraz z oddziaami trzech brytaskich legionw i doborowymi wojskami posikowymi. Po wymarszu Cecyny napisa Fabiusz Walens do tego wojska, ktrym sam przez duszy czas by dowodzi, aeby w drodze na niego zaczekao: e tak si z Cecyn umwi. Ten jednak, osobicie w wojsku obecny i dlatego mocniejszy, zmyli, e plan ten

uleg zmianie, aby nawale wojennej ca przeciwstawi si si. Tak rozkaza legionom marsz przypieszy i czci do Kremony, czci do Hostylii pody; sam do Rawenny zboczy pod pozorem powitania floty, lecz wkrtce potem szuka w Patawium tajemnej rozmowy, aby si o zdrad uoy. Mianowicie Lucyliusz Bassus po prefekturze nad oddziaem jazdy otrzyma by od Witeliusza naczelne dowdztwo rwnoczenie nad rawesk i mizesk flot; poniewa jednak prefektury stray pretoriaskiej zaraz nie osign, w niesusznym swym rozgoryczeniu haniebnym wiaroomstwem mci si usiowa. I nie mona wiedzie, czy on dopiero Cecyn pocign, czy te jak to si miedzy zymi zdarza, e take w zamysach podobni bywaj obydwoma ta sama kierowaa przewrotno. Dziejopisarze tych czasw, ktrzy histori tej wojny wtedy opisali, kiedy dom Flawijski by przy wadzy, podaj sfaszowane pochlebstwem tego odstpstwa pobudki: trosk o pokj i mio dla pastwa; mnie si zdaje, e obaj prcz wrodzonej lekkomylnoci i po zdradzie Galby kademu potem przedajnej wiary take z rywalizacji i zazdroci, aby w askach u Witeliusza innym nie ustpowa, samego Witeliusza obalili. Cecyn dopdziwszy legiony stara si uparte do Witeliusza setnikw i onierzy przywizanie rnymi fortelami podkopa; Bassus, ktry to samo przedsibra, mniejsze mia trudnoci, gdy flota, pamitajc o niedawnej swej po stronie Othona wyprawie, atwo do zamania wiary uwie si daa.

KSIGA

TRZECIA

ROK 822 OD ZAOENIA MIASTA, 69 NASZEJ ERY

Pod lepsz gwiazd i z wiksz sumiennoci wodzowie partii flawiaskiej swe plany wojenne roztrzsali. Zgromadzili si oni w Petowio, kwaterze zimowej trzynastego legionu. Tam rozwaali, czy lepiej Alpy Pannoskie odci i oczekiwa, a w tyle wszystkie siy wojenne powstan, czy te o wikszej wiadczyoby stanowczoci, gdyby na spotkanie wroga poszli i o cen Italii z nim walczyli. Ci, ktrzy byli zdania, eby na posiki czeka i wojn przeciga, podnosili germaskich legionw si i rozgos i to take, e wkrtce po nich z Witeliuszem rdze brytaskiego wojska do Italii przyby; po ich za stronie i co do liczby pobite niedawno legiony s nierwne, i odwag zwycieni posiadaj mniejsz, chociaby si butnie odzywali. Skoro si jednak Alpy obsadzi, to tymczasem z wojskami Wschodu nadcignie Mucjanus, a pozostanie jeszcze Wespazjanowi morze, floty, zapa prowincyj, przy ktrych pomocy mgby drugiej poniekd wojny nawa wznieci. Tak wrd zbawiennej zwoki nowe siy nadejd, a z obecnych nic si nie straci. Przeciw temu zapatrywaniu Antoniusz Prymus, ktry by najarliwszym do wojny podegaczem, wywodzi, e popiech jest dla nich poyteczny, dla Witeliusza zgubny. Wicej beztroski ni otuchy wstpio w zwycizcw; bo nie w pogotowiu wojennym i w obozie ich trzymano: po wszystkich miastach Italii bezczynnie si wczc, jedynie dla swych gospodarzy groni, im bardziej wojownicze przedtem wiedli ycie, tym podliwiej w niezwykych sobie nurzali si rozkoszach. Take

cyrk, teatry i przyjemnoci stolicy ich zniewieciy albo choroby znkay; lecz jeli si im czas zostawi, wtedy przez zaprawianie si do wojny im take krzepko wrci; a niedaleko jest Germania, skd im si przybdzie; Brytania tylko cienin morsk rozczona, obok maj Gali i Hiszpani z obu stron ludzi, konie, daniny tudzie sam Itali i zasoby stolicy; a gdyby sami wojn zacz chcieli, maj dwie floty i morze przy Ilirii nie strzeone. C wtedy zamknicie grskich przeczy pomoe? C odwlekana do innego lata wojna? Skd tymczasem wzi pienidze i dowz ywnoci? Raczej naley to wanie wyzyska, e pannoskkn legionom, ktre bardziej oszukano ni pokonano, do zemsty znw powsta spieszno, a mezyjskie wojska nietknite siy im przywiody. Jeli liczb onierzy raczej ni legionw w rachub si wemie, to wicej po ich stronie jest krzepkoci, a nic rozpasania; nadto sam wstyd wyszed karnoci na dobre; jazda za nawet wtedy nie zostaa zwyciona, lecz jakkolwiek sprawy nieszczliwy obrt wziy, szyk bojowy Witeliusza rozbia: Dwa wwczas pannoskie i mezyjskie hufce jazdy wroga przeamay; teraz poczone chorgwie szesnastu szwadronw jazdy kopyt hukiem i grzmotem i sam kurzu chmur ogusz i zasypi odwykych od walk jedcw i ich konie. Jeeli mnie kto nie zatrzyma, bd tak samo wykonawc planu, jak byem jego doradc. Wy, ktrzy jeszcze losu swego panami jestecie, zatrzymajcie sobie wszystkie legiony; mnie lekkozbrojne kohorty wystarcz. Rycho usyszycie, e Italia dla onierzy otwarta, a sprawie Witeliusza cios zadany. Wtedy ochota was zbierze, aby pj za mn i ladami zwycizcy kroczy." Te mniej wicej sowa wypowiedzia z pomiennym wzrokiem i grzmicym gosem, aby go dalej syszano bo take setnicy i nieco onierzy do rady si wmieszao a skutek ich by taki, e nawet ostronych i przewidujcych za sob porwa, tum za i reszta, gardzc gnunoci innych, jako jedynego ma i wodza pochwaami go wynosiy. T o sobie opinie zaraz na owym zebraniu by obudzi, na ktrym po odczytaniu ordzia Wespazjana nie jak wikszo niepewnie si wypowiada, aby potem w tym czy innym sensie, wedle osobi-

stych korzyci, mc swe sowa nacigajc wyjania; widoczne byo, e otwarcie do sprawy przystpi, i dlatego tym wikszy mia wpyw wrd onierzy jako uczestnik ich winy lub chway. Po nim prokurator Korneliusz Fuskus najwikszym cieszy si powaaniem. On take zwyk by bezwzgldnie przeciw Witeliuszowi wystpowa i tak na z dol adnej sobie nie zostawi nadziei. Tampiusz Flawianus, z natury i wskutek staroci powolny, wzbudza podejrzenie onierzy, jakoby o swoim pokrewiestwie z Witeliuszem pamita; poniewa za w pocztkach buntu legionw by uciek, a potem dobrowolnie powrci, sdzono rwnie, e tylko sposobnoci do zdrady szuka. Mianowicie Flawianusa, ktry po opuszczeniu Pannonii do Italii si uda i tak przed niebezpieczestwem uszed, dza przewrotu skonia, by tytu legata znw przybra i w wojn domow si wmiesza; a doradza mu to Korneliusz Fuskus, nie eby zapobiegliwoci Flawianusa potrzebowa, lecz w tym celu, aby imi legata konsularnego wtedy wanie powstajcej partii zaszczytnego blichtru uyczyo. Poza tym, eby bez niebezpieczestwa i skutecznie do Italii mc wojn przenie, napisano do Aponiusza Saturnina, aby z wojskiem mezyjskim popieszy. Nie chcc za bezbronnych prowincyj na up barbarzyskim plemionom wystawi, przybrano jako towarzyszy broni naczelnikw sarmackich Jazygw, w ktrych rku rzdy pastwa spoczyway. Ci ofiarowali take swj lud i potn konnic, ktra jedyn ich si stanowi; od tej jednak przysugi ich zwolniono, obawiajc si, aby wrd walk stronnictw wrogich zamiarw nie knuli albo, w razie wikszej ze strony przeciwnej zapaty, nie wyrzekli si prawa i powinnoci. Natomiast wcignito do stronnictwa krlw swebskich, Sydona i Italika, ktrych ulego wobec Rzymian od dawna si datowaa, a ktrych poddani wytrwaej wiernoci ni rozkazw przestrzegali. Z boku postawiono wojska posikowe, gdy Recja, gdzie prokuratorem by Porcjusz Septyminus odznaczajcy si nieskaziteln wobec Witeliusza wiernoci, wroga si okazaa. Wysano zatem Sekstyliusza Feliksa z auriaskim hufcem jazdy, omiu kohortami i mo-

dzi noryck w celu obsadzenia brzegu rzeki Enus, ktra midzy Recj a Norykum przepywa. Skoro jednak ani jedna ani druga strona potyczki nie prbowaa, los partyj gdzie indziej si rozstrzygn. Antoniuszowi, ktry do ataku na Itali wid popiesznie wybracw z kohort i cz jazdy, towarzyszy Arriusz Warus, tgi wojownik; sawy tej przysporzyo mu naczelne dowdztwo Korbulona i odniesione w Armenii sukcesy. Mwiono te o nim, e w tajnych z Neronem pogawdkach zasugi Korbulona oczernia; gdy za to dziki zniesawiajcym wzgldom stanowisko pierwszego setnika osign, zaszczyt ten, le nabyty, po chwilowej radoci wnet mu na zgub wyszed. Ot Prymusa i Warusa, ktrzy Akwilej obsadzili, w caej okolicy tudzie w Opitergium i Altynum z radoci przyjto. Pozostawili oni zaog w Altynum przeciw ewentualnym prbom floty raweskiej, o ktrej odstpstwie nic jeszcze nie syszano. Potem pozyskali dla partii take Patawium i Ateste. Tam dowiedziano si, e trzy witeliaskie kohorty i hufiec jazdy, sebosjaskim zwany, w pobliu Forum Alieni most z poczonych odzi skonstruoway i obz rozbiy. Podan wydaa si sposobno natarcia na niebacznych; bo take o tym doniesiono. O pierwszym brzasku dnia przewanie bezbronnych zaskoczyli. Wydano wprzd rozkaz, aby zabiwszy niewielu reszt postrachem do odstpstwa zmusi. Istotnie niektrzy zaraz si poddali; lecz wikszo, zerwawszy most, napierajcemu wrogowi drog odcia. Kiedy pocztek wojny pomylnie dla flawianw wypad i wie o zwycistwie si rozniosa, legion sidmy galbiaski i trzynasty Podwjny z legatem Wediuszem Akwil pene ochoczoci przybywaj do Patawium. Tam niewiele dni na spoczynek przeznaczono, a prefekta obozu sidmego legionu, Minicjusza Justusa, ktry surowiej rozkazywa, ni to w wojnie domowej uchodzi, przed rozgoryczeniem onierzy usunito i do Wespazjana odesano. Sprawa, ktrej od dawna ju sobie yczono, nabraa przez chepliw interpretacj jeszcze wikszej wagi, gdy posgi Galby, obalone w czasw rozterce, Antoniusz we wszystkich municypiach z powrotem wznie kaza, uwa-

ajc, e dla jego sprawy zaszczytnie bdzie, jeeli si uwierzy, i panowanie Galby ma swe uznanie i partia tego znowu odywa. Nastpnie rozwaano, jak podstaw dla operacyj wojennych obra naley. Werona zyskaa pierwszestwo, poniewa dokoa niej rozcigay si rwniny odpowiednie do walki konnej, w ktrej mieli przewag; zarazem wydawao si ze wzgldu na korzy i rozgos wskazane zabra Witeliuszowi t bogat w zasoby koloni. Podczas samego przemarszu wzito w posiadanie Wiceti; fakt ten, sam przez si drobny gdy to miasto municypalne miernymi tylko rozporzdza siami wielkie osign znaczenie, jeli si zway, e tam si Cecyna urodzi i e wodzowi nieprzyjaci ojczyste miasto wydarto. Na Weroczykach bardzo wiele zyskano, gdy swym przykadem i majtkiem parti wspomagali; nadto wojsko, wtoczone w ten sposb midzy Recj a Julijskie Alpy, utworzyo zapor, przez ktr armie germaskie przej nie mogy. Dziao si to bez wiedzy Wespazjana albo nawet wbrew jego woli, gdy rozkaza on w Akwilei wojn zatrzyma i Mucjanusa oczekiwa, a do rozkazu doda jeszcze t rad: skoro Egipt, spichrz zapasw ywnoci, oraz ca najbogatszych prowincyj w rkach si trzyma, mona wojsko Witeliusza brakiem odu i zboa do kapitulacji zmusi. Te same wskazwki Mucjanus w czstych dawa listach, bezkrwawe i wolne od ez zwycistwo i inne tego rodzaju zwroty dla pozoru przytaczajc, w rzeczywistoci jednak dlatego, e by sawy chciwy i cay zaszczyt wojny dla siebie chcia zachowa. Ale z odlegych ziem przestrzeni rady te dopiero po czynach nadchodziy. Ot Antoniusz nagym atakiem w pozycje nieprzyjaci wtargn; sprbowawszy nawzajem swej odwagi w lekkiej potyczce, z rwnym rozstano si wynikiem. Potem Cecyna midzy Hostyli, wsi werosk, a moczarami rzeki Tartarus obz umocni, bezpieczny pooeniem miejsca, gdy plecy kryte mia rzek, boki cigncym si przed nimi bagnem. I gdyby mu na rzetelnych chciach nie zbywao, mogy obydwa legiony, z ktrymi mezyjskie wojsko jeszcze si nie zczyo, albo przez zesp si witeliaskich by zgniecione, albo te byyby one,

wstecz gnane, Itali opuciy i na haniebn zdecydoway si ucieczk. Lecz Cecyna wrd rnych zwleka pierwsze pomylne momenty wojny wrogom wyda, ile e tych, ktrych atwo byo broni wyprze, w listach aja, a przez porednikw warunki zdrady ustali. Tymczasem nadszed Aponiusz Saturninus z sidmym legionem klaudiaskim. Na czele legionu sta jako trybun Wipstanus Messala pochodzcy ze sawnych przodkw, osobicie te wyjtkowy czowiek i jedyny, ktry w t wojn uczciwe wnis praktyki. Do tych wojsk, jakkolwiek one bynajmniej witeliaskim nie dorwnyway (wszak dotd byy tylko trzy legiony), wysa Cecyna pismo, w ktrym ich zuchwalstwu ponownego chwycenia za pokonany or wojska w poprzygarn. Zarazem dzielno germaskiego chwaach wynosi, o Witeliuszu w umiarkowanych i banalnych sowach wspomina, bez adnej pod adresem Wespazjana obelgi; nic zupenie tam nie byo, co by nieprzyjaciela uwie albo przestraszy mogo. Wodzowie partii flawiaskiej, nie wdajc si w obron poprzedniego swego niepowodzenia, z gry pozwolili sobie co do Wespazjana odpisa z dum, w swej sprawie z ufnoci, o swym wojsku bez obaw, przeciw Witeliuszowi jak tego nieprzyjaciele; przy tym trybunom i setnikom poczynili nadzieje zachowania tych przywilejw, ktre im Witeliusz by przyzna, a samego Cecyn niedwuznacznie do odstpstwa zachcali. Odczytane na zebraniu wojskowym te listy wzmocniy samopoczucie, bo przecie Cecyna w pokornym wyraa si tonie, jak gdyby ba si Wespazjana urazi, ich natomiast wodzowie pogardliwie, jak gdyby szydzc z Witeliusza, pisali. Kiedy potem jeszcze dwa legiony nadeszy, z ktrych trzecim dowodzi Dylliusz Aponianus, smym Numizjusz Lupus, postanowiono swe siy pokaza i waem oblniczym Weron otoczy. Przypadkiem galbiaskiemu legionowi po stronie ku wrogom zwrconej praca przy szacach przypada, a w dali ujrzana jazda sprzymierzecw prn w nim trwog wzbudzia, jakby to byli wrogowie. Rzucono si do broni z obawy przed zdrad. Gniew onierzy na Tampiuszu Flawianie si wywar, bez uzasadnionego obwinienia, lecz poniewa od daw-

na ju by znienawidzony, jakby w oszoomieniu stracenia jego dano; gono woali, e to krewniak Witeliusza, zdrajca Othona, rabu podarkw onierskich. I broni si nie mia monoci, chocia bagalnie rce wyciga, raz po raz po ziemi si tarzajc, w poszarpanym odzieniu, w piersi i twarz wrd szlochw si bijc. To wanie tym bardziej podniecao rozjtrzonych, gdy byli przekonani, e nadmierny ten strach poczuwania si do winy dowodzi. Gosy onierzy zaguszay Aponiusza, ilekro mwi zaczyna; z wrzaw i krzykiem take innych odprawili. Jedynie dla Antoniusza otwary si uszy onierzy; on bowiem posiada dar wymowy i sztuk agodzenia tumu, i powag. Kiedy bunt si pogarsza i od wyzwisk a aja do broni i pici przeszli, kaza on Flawianowi kajdany naoy. Zrozumia t komedi onierz, rozproszy stra trybunau i gotw by posun si do ostatecznego gwatu. Antoniusz nadstawi sw pier i dobywszy miecza zaklina si, e z onierzy albo z wasnej chce zgin rki; ilekro kogo znanego sobie i jak wojskow dekoracj odznaczonego zauway, po imieniu na pomoc go wzywa. Potem do znakw polowych i bstw wojny zwrcony, baga je, aby raczej w wojska nieprzyjaci ten sza i tego ducha niezgody tchny, a wreszcie bunt osab i u schyku ju dnia kady si do swego namiotu usun. Jeszcze tej samej nocy odjecha Flawianus i dziki otrzymanemu po drodze pismu Wespazjana uszed przed niebezpieczestwem. Legiony, jakby zaraz dotknite, przyczepiy si do legata wojska mezyjskiego, Aponiusza Saturnina, i to tym groniej, e nie byy, jak przedtem, trudem i prac znuone; gniew ich zapon w biay dzie, w chwili ogoszenia listu, ktry Saturninus do Witeliusza mia napisa. Jak niegdy w mstwie i karnoci, tak teraz w bezczelnoci i swawoli si przecigano, aby niemniej gwatownie Aponiusza jak Flawianusa na stracenie da. Wszak cieszyy si legiony, e po raz drugi popeniaj przestpstwo mezyjskie zaznaczajc, e w zemcie Pannoczykom dopomogy, a Pannoczycy w tym przekonaniu, e buntem innych s rozgrzeszeni. Spiesz do parku, gdzie Sa-

turninus mia sw kwater. I nie tyle ocalili go Prymus, Aponianus i Messala, jakkolwiek wszelkie czynili wysiki, ile raczej ciemno kryjwki, w ktrej si przyczai schowawszy si w piecu nie uywanej przypadkiem ani. Potem, zrezygnowawszy z liktorw, do Patawium uszed. Po ustpieniu konsularw sam jeden Antoniusz nad obu wojskami mia moc i wadz, bo i koledzy mu j przyznawali i onierzy mio ku niemu si zwracaa. Sdzili te niektrzy, e obydwa bunty przez intrygi Antoniusza wybuchy, ktry sam chcia z wojny mie korzy. Take po stronie Witeliusza umysy nie byy spokojne wskutek zgubniejszego jeszcze rozdwiku: nie podejrzenia tumu, lecz wiaroomstwo wodzw je wzburzao. Lucyliusz Bassus, prefekt floty raweskiej, chwiejnych ju onierzy, poniewa w znacznej czci jako Dalmaci i Pannoczycy pochodzili z prowincyj, ktre byy w rku Wespazjana, dla partii jego by pozyska. Noc na zdrad obrano, aby bez wiedzy reszty sami odstpcy w gwnej kwaterze si zeszli. Bassus ze wstydu czy obawy, jaki tego bdzie wynik, w domu go oczekiwa. Dowdcy okrtw z wielkim haasem rzucili si na wizerunki Witeliusza, a skoro niewielu opornych wymordowano, reszta tumu, spragniona przewrotu, skaniaa si ju ku Wespazjanowi. Wtedy Lucyliusz si zjawi i za sprawc publicznie si poda. Flota wybraa sobie na prefekta Korneliusza Fuskusa, ktry te popiesznie nadbieg. Bassusa wrd honorowej stray przewieziono na liburnijskich okrtach do Atrii, gdzie go prefekt oddziau jazdy, Wibenniusz Rufinus, ktry tam sta zaog, uwizi; lecz z wizw zaraz go zwolniono za wdaniem si Hormusa, wyzwoleca cesarza; ten take do wodzw si zalicza. Skoro odstpstwo floty gone si stao, powouje Cecyna do gwnej kwatery przedniejszych setnikw i kilku onierzy w chwili, gdy si reszta do obowizkw suby rozproszya, poniewa samotnoci w obozie poda. Tam dzielno Wespazjana i si jego partii wychwala, mwic, e flota na jego stron przesza, e dowz ywnoci maj ograniczony, e przeciw nim Galia i Hiszpania, e na nic w stolicy liczy nie mo-

na; sowem wszystko, co dotyczyo Witeliusza, w niekorzystnym przedstawia wietle. Potem, za danym przez wtajemniczonych a obecnych pocztkiem, take od reszty, zaskoczonej niespodziank, przysig na Wespazjana odbiera; rwnoczenie podobizny Witeliusza pozrywano i gocw wysano, aby o tym Antoniusza uwiadomili. Lecz kiedy zdrada w caym obozie gruchna, a pieszcy z powrotem do gwnej kwatery onierz ujrza imi Wespazjana nadpisane, wizerunki za Witeliusza obalone, zapanowao naprzd ogromne milczenie, potem wszystko na raz wybucho. Tak nisko zatem woano upada wojska germaskiego sawa, e bez bitwy i bez ran swe rce jak zwizane, sw bro jak zdobyt wyda maj? Jakie bowiem legiony naprzeciw nich stoj? Wszak zwycione! A daleko jest jeszcze jedyna wojska othoniaskiego sia, pierwszacy i czternastacy, ktrych jednak take na owych wanie rwninach pobili i pooyli pokotem. Miaoby si tyle tysicy zbrojnych niby trzod wystawionych na sprzeda niewolnikw banicie Antoniuszowi w darze zoy? Osiem zatem legionw ma by jednej floty przyczepk! Tak Bassusowi, tak Cecynie si spodobao, aby skoro paace, parki i majtki cesarzowi zrabowali, take onierzy mu zabra. Nie osabieni i krwi nie przelawszy, nawet dla flawiaskiej partii maowartociowi c tym powiedz, ktrzy z ich sukcesw albo niepowodze rachunku od nich zadaj? Tak wykrzykujc, ju to poszczeglni, ju to wszyscy razem, jak kogo niech pobudzaa, za inicjatyw pitego legionu wizerunki Witeliusza przywracaj, a Cecynie nakadaj wizy; Fabiusza Fabullusa, legata pitego legionu, i Kasjusza Longusa, prefekta obozu, wodzami obieraj; przypadkiem spotkanych onierzy trzech liburnijskich okrtw, o niczym nie wiedzcych i niewinnych, morduj; po opuszczeniu obozu zrywaj most i z powrotem d do Hostylii, a std do Kremony, aby poczy si z legionami pierwszym italskim i dwudziestym pierwszym Drapienym, ktre Cecyna dla zajcia Kremony z czci jazdy przodem by wysa. Skoro si o tym Antoniusz dowiedzia, wojska nieprzyjaci, ktrych duch by w rozterce, a siy rozdzielone, zaczepi po-

stanowi, zanimby wodzom wrcia powaga, onierzom posuch, a poczonym legionom otucha. Przypuszcza bowiem, e Fabiusz Walens ze stolicy wyruszy i e na wiadomo o zdradzie Cecyny marsz przypieszy; a wierny by Witeliuszowi Walens i z wojaczk obyty. Zarazem obawiano si przejcia ogromnej masy Germanw przez Recj; nadto z Brytanii, Galii i Hiszpanii Witeliusz wojska posikowe by wezwa; byaby to potworna zmora wojenna, gdyby Antoniusz, ktry tego wanie si obawia, przypieszeniem bitwy nie by sobie naprzd zwycistwa zapewni. Z caym wojskiem po dwch dniach przyby on z Werony do Bedriakum. Nastpnego dnia zatrzymano legiony do pracy przy szacach, a kohorty posikowe wysano na obszar kremoski, aby pod pozorem zaopatrzenia si w zapasy onierz do grabiey obywateli przywyka; on sam z czterema tysicami jezdnych o osiem mil od Bedriakum naprzd pomkn, aby tym swobodniej pldrowa mogli. Wywiadowcy, jak to jest w zwyczaju, jeszcze dalej wybiegali. Bya mniej wicej pita godzina dnia, kiedy konny kurier donis, e nieprzyjaciel si zblia, e na przedzie niewielu tylko cignie, lecz ruch i wrzaw w dal sycha. Podczas gdy Antoniusz jeszcze rozwaa, co czyni naley, Arriusz Warus w swym zapale okazania czynnej pomocy wyrwa si naprzd z najbardziej zdecydowanymi jedcami i odpar witelianw, o mierne przyprawiajc ich straty; gdy bowiem wiksza ilo nadbiega, odmienio si szczcie i ci wanie, ktrzy najarliwsi byli w pogoni, teraz jak najdalej uciekali. Jeli nie z woli Antoniusza tak si popieszono, to przecie przypuszcza on, e do tego, co si stao, przyjdzie. Zachciwszy swoich, aby z dzielnym sercem walk rozpoczli, rozsun szwadrony na boki, a w rodku woln pozostawi drog, aby Warusa i jego jezdnych schroni; legiony otrzymay rozkaz, aby si uzbroiy, po polach wydano haso, aby kady najblisz drog, zdobycz sw porzucajc, do bitwy popieszy. Tymczasem sposzony Warus wcisn si w gromad swoich i wywoa wrd nich trwog. Odparci tedy, ranni i nietknici, przez wasn sw obaw i drg ciasn'ot w matni si dostali.

W tym zamieszaniu nie omieszka Antoniusz adnego z obowizkw stanowczego wodza albo dzielnego onierza. Zastpowa drog pochliwym, zatrzymywa ustpujcych, gdzie bya najwiksza potrzeba, skd jaka ukazywaa si nadzieja, tam rad, czynem, gosem wrogom dawa si we znaki, swoim przywieca. W kocu w zapale swym tak si dalece posun, je uciekajcego chorego wczni przebi; potem chorgiew porwa i przeciw wrogowi j zwrci. Pod wpywem takiego zawstydzenia nie wicej jednakowo jak stu jezdnych na placu zostao; z pomoc przyszed mu teren, gdy droga bya tam wsza i zgruchotany most na przecinajcym j strumieniu, ktrego niepewne oysko i strome brzegi ucieczk utrudniay. Ten zewntrzny przymus czy dobry los upadajce ju stronnictwo znowu postawi na nogi. Wzajemnie si zagrzewajc przyjmuj w gstych szeregach bezadnie sypicych si witelianw, ktrzy te zaraz trac rwnowag. Antoniusz nastaje na przeraonych, obala na ziemi tych, ktrzy mu w drog weszli; rwnoczenie inni, kady wedug swego charakteru, upi polegych, bior jecw, wydzieraj bro i konie. A zwabieni okrzykiem szczcia ci, ktrzy dopiero co po polach w ucieczce si bkali, rwnie w zwycistwie wzili udzia. Przy czwartym od Kremony kamieniu milowym zabysy chorgwie obu legionw, Drapienego i italskiego, ktre wobec pomylnej pocztkowo swych jezdnych bitwy a tam si wysforoway. Kiedy jednak tym szczcie nie dopisao, szeregw swych nie otwieray, popadych w zamieszanie midzy siebie nie przyjmoway, przeciw wrogowi nie ruszyy ani go ze swej strony nie atakoway, chocia by on biegiem na tak wielkiej przestrzeni i walk znuony. Przez przypadek wiedzeni, nie tak bardzo w powodzeniu za wodzem tsknili, jak w niepowodzeniu brak tego odczuwali. Na chwiejny ich szyk bojowy zwyciska jazda wykonuje szar, a trybun Wipstanus Messala dopdza ich z mezyjskimi wojskami posikowymi, ktrym cho w szybkim marszu wiedzionym, wielu onierzy legionowych kroku dotrzymywao: tak zmieszana piechota i jazda pochd legionw zamaa. A blisko murw Kremony,

im wicej nadziei na umknicie, tym mniej do oporu dodawaa ochoty. Antoniusz te dalej ich nie ciga pamitajc o wysiku i ranach, ktrymi tak chwiejny los bitwy mimo kocowego sukcesu jedcw i konie by nawiedzi. Gdy wieczr roztacza swe cienie, cay rdze flawiaskiego wojska nadszed. A kiedy po stosach trupw i wieych ladach rzezi stpano mylc, e wojna ju ukoczona, dano, aby do Kremony pomaszerowa i w poddastwo zwycionych przyj albo miasto zdoby. Tak mwiono publicznie, co piknie brzmiao; w duszy jednak myla kady, e pooon na rwninie koloni szturmem wzi mona. Wszak pod oson ciemnoci bd mieli t sam przy wamaniu odwag, a wiksz w rabunku swobod. Jeeliby za dnia oczekiwali, to nu przyjdzie do pokoju, nu do prb, a oni za swj trud i rany prn askawoci saw zyskaj, natomiast Kremoczykw skarby w kieszeni prefektw i legatw si znajd. Zdobytego miasta zdobycz do onierza, poddajcego si do wodzw naley. Nie zwracaj uwagi na setnikw i trybunw, aby za czyjego gosu nie syszano, pobrzkuj orem, gotowi posuszestwo wypowiedzie, gdyby ich nie poprowadzono. Wtedy Antoniusz wszed midzy szeregi, a kiedy swym zjawieniem si i sw powag spowodowa milczenie, pocz zapewnia, e ani zaszczytu, ani zysku tak dobrze zasuonym onierzom wydziera nie chce, lecz podzielone s midzy wojsko a wodzw powinnoci: onierzom dza walki przystoi, wodzowie pomocni s przewidywaniem i rozwag, czciej zwlekaniem ni zuchwalstwem. Jak wedle si wasnych broni i doni do zwycistwa si przyczyni, tak obliczeniem i rozwanym postpowaniem, waciwymi wodza zaletami chce by przydatnym; nie ulega bowiem wtpliwoci, jakie spotkaj ich przeszkody: noc i nie znanego im miasta pooenie, wewntrz wrogowie i wszdzie do zasadzek sposobno. Gdyby nawet bramy otworem stay, nie powinno si inaczej jak tylko po zasigniciu jzyka, jak tylko za dnia wkroczy. Albo chc szturm rozpocz nie mogc zupenie przed sob dojrze, jakie miejsce jest dogodne, jaka wysoko murw, czy

naley kuszami i pociskami, czy te dziaami oblniczymi i ochronnymi dachami miasto zaatakowa? Potem, zwracajc si do poszczeglnych, pyta, czy przynieli z sob topory i oskardy i wszystkie inne narzdzia, potrzebne do miast zdobywania. A kiedy zaprzeczyli, powiedzia: Czy mog czyje rce mieczami i dzirytami mury przeama i podkopa? Jeli trzeba bdzie wa usypa, ruchomymi barykadami frontu i faszynami si zasania, bdziemy jak nierozwany motoch bezowocnie stali podziwiajc wysoko wie i wrogie okopy? Raczej t jedn noc przeczekajmy, a skoro si kusze i machiny przywiezie, si i zwycistwo w rku mie bdziemy!" Po tych sowach markietanw i ciury z ostatnio przybyymi jedcami do Bedriakum wysya, aby zapasy i wszystkie inne potrzebne rzeczy sprowadzili. To z przykroci ju znosi onierz i niemal do buntu przyszo, gdy wtem jedcy, ktrzy a pod mury byli podeszli, kilku wasajcych si Kremoczykw chwytaj; z ich wskazwek dowiedziano si, e sze witeliaskich legionw i cae wojsko, jakie w Hostylii stao, odbywszy w tym samym dniu marsz trzydziestu tysicy krokw, na wiadomo o klsce swoich do bitwy si gotuje i zaraz tu przybdzie. Wskutek tej grozy do guchych dotd serc rady wodza przystp znalazy. Kae on trzynastemu legionowi na samym nasypie drogi Postumijskiej zaj pozycj; obok niego z lewej strony stan sidmy galbiaski w otwartym polu, nastpnie sidmy klaudiaski wiejskim rowem (bo taki by teren) od przodu kryty; z prawej strony smy wzdu otwartej drogi polnej, potem trzeci gstymi krzewami odgrodzony. Taki by orw i znakw porzdek; onierze byli w ciemnociach z sob pomieszani, jak zrzdzi przypadek; oddzia pretorianw sta najbliej onierzy trzeciego legionu, kohorty wojsk posikowych na skrzydach, boki i tyy jazd byy otoczone; Swebowie Sydon i Italikus z doborowymi spord ziomkw znajdowali si w pierwszej linii bojowej. A wojsko witeliaskie, ktre uwaao za wskazane w Kremonie odpocz, jadem i snem siy pokrzepi, nazajutrz za wyczerpanego zimnem i godem wroga rozbi i powali, bez

wodza, bez planu, mniej wicej o trzeciej godzinie nocnej natkno si na gotowych ju i ustawionych w ordynku flawianw. O porzdku tego gniewem i ciemnociami rozprzgego wojsk pochodu nie omielibym si stanowczo wiadczy, chocia inni przekazali, e czwarty macedoski legion by na prawym swoich skrzydle, pity i pitnasty z oddziaami dziewitego, drugiego i dwudziestego legionu z Brytanii zajy rodek szyku bojowego, a onierze szesnastego, dwudziestego drugiego i pierwszego legionu lewe skrzydo. onierze legionu Drapienego i italskiego midzy wszystkie wmieszali si szeregi; jazda i wojska posikowe same sobie stanowisko obray. Bitwa bya przez ca noc zmienna, nie rozstrzygnita, straszna, raz dla jednych, drugi raz dla drugich zgubna. Nic nie pomagaa odwaga ani sia, nic nawet oka przezorno. Obydwa wojska miay t sam bro, wskutek czstych nawoywa znane im byo haso walki, mieszay si z sob sztandary, wedle tego jak ktra gromada przeciwnikom je zabieraa i w t albo tamt stron wloka. Uciniony by najwicej sidmy legion, niedawno przez Galb zacignity. Pado tam szeciu najstarszych setnikw, wydarto kilka sztandarw; samego ora Atyliusz Warus, naczelny setnik, wrd wielkiej wrogw rzezi i w kocu umierajc ocali. amic si lini bojow podtrzyma Antoniusz przyzwawszy pretorianw. Kiedy ci walk podjli, odparli nieprzyjaciela, potem jednak ich samych odparto. Witelianie bowiem dziaa na nasypie drogi nagromadzili, aby z wolnego i otwartego miejsca wyrzuca pociski, ktre z pocztku si rozpraszay i bez szkody dla wrogw w zarola wpaday. Wyjtkowej wielkoci kusza pitnastego legionu ogromnymi gazami szeregi wrogw rozbijaa. I byaby w dal szerzya spustoszenie, gdyby dwaj onierze nie byli odwayli si na czyn wspaniay: ci, porwawszy tarcze polegych i w ten sposb nie poznani, powrozy i rzemienie dziaa odcili. Natychmiast ich strzaami przeszyto i dlatego imiona ich zaginy; ale o czynie tym nikt nie powtpiewa. Na adn stron nie przechylao si szczcie, a pno w noc wschodzcy ksiyc oba wojska ukaza i zwid. Lecz askawszy dla flawianw, stan on

w ich tyle; std powikszone byy koni i mw cienie i faszywie na nie, jak gdyby to rzeczywiste byy postacie, wymierzone wrogw pociski po ich stronie na ziemi paday; witelianie za z przodu padajcym wiatem owieceni, tym, ktrzy jakby z ukrycia strzelali, bez ochrony na up byli wydani. Kiedy wic Antoniusz swoich mg rozpozna i przez nich by rozpoznanym, jednych zawstydzaniem i wyrzutami, wielu pochwa i zacht, wszystkich nadziej i obietnicami zagrzewa; pannoskie legiony zapytywa, po co znw za or chwyciy; oto s mwi rwniny, na ktrych zmy plam poprzedniej haby, gdzieby sw chwa odzyska mogy. Potem do mezyjskich zwracajc si onierzy, nawoywa ich jako pierwszych sprawcw tej wojny, e daremnie grobami i sowami witelianw wyzwali, jeli ich ramion i wzroku znie nie mog. Tyle, przechodzc przed t czy inn grup; wicej sw zuy do onierzy trzeciego legionu, przypominajc im dawne i wiee czyny, jak pod Markiem Antoniuszem Partw, pod Korbulonem Armeczykw, niedawno Sarmatw pobili. Potem, rozgoryczony, tak rzecze do pretorianw: Jeeli wy, cywile, nie zwyciycie, jaki inny wdz, jaki inny obz was przyjmie? Tam s wasze znaki i wasza bro, a take mier dla zwycionych; albowiem haby miar dopenilicie." Ze wszystkich stron podnis si okrzyk bojowy, a onierze trzeciego legionu zwyczajem syryjskim wschodzce soce powitali. Std powstaa gucha, a by moe umylnie przez wodza poddana pogoska, e Mucjanus przyby i wojska nawzajem si pozdrowiy. Pr wic naprzd, jak gdyby wieymi posikami wzmocnieni, podczas gdy linia bojowa witelianw ju rzedn zacza, bo w braku wodza wasny kadego popd lub trwoga cigay albo rozpdzay. Skoro Antoniusz zauway, e s zachwiani, w zbitym nacierajc szyku wprawia ich w zamieszanie. Rozlunione szeregi zostay przeamane i nie mogy znw si skupi, gdy wozy i kusze im przeszkadzay. Po ciece, wzdu drogi, rozpraszaj si w popiesznym pocigu zwycizcy. Tym bardziej znamienn rze bya, e syn ojca zabi.

Zdarzenie i imiona wedug wiadectwa Wipstanusa Messali podam. Juliusz Manswetus z Hiszpanii, odbywajcy sub w legionie Drapienym, zostawi by w domu maoletniego syna. Ten dorsszy zosta potem przez Galb do sidmego legionu zacignity. Przypadkiem natkn si na ojca: zraniwszy go, obala na ziemi i w chwili gdy go na p ywego obszukuje, rozpoznany i sam rozpoznajc, bierze go w ramiona, gdy ju ducha wyziewa, i biadajcym gosem baga cienie ojca, aby si przejedna day, a jego jako ojcobjcy nie odtrcay; na karb wszystkich zbrodnia ta policzona; a jak nieznaczna jest w wojnie domowej rola jednego onierza! Z tymi sowy podnosi zwoki, wykopuje ziemi, ostatni posug ojcu oddaje. Zauwayli to najblisi, potem jeszcze inni; std wrd caego wojska zdumienie i skargi, i tak okrutnej wojny wyklinanie. Mimo to niemniej opieszale krewnych, powinowatych, braci morduj i upi; o popenionej zbrodni mwi i sami j popeniaj. Kiedy do Kremony przybyli, czekao ich nowe i niezmierne zadanie. W wojnie z Othonem onierz germaski mury Kremony swoim obozem, a obz szacem by opasa, potem obwarowania te znowu rozszerzy. Na ich widok zwycizcy stanli jak wryci, a ich wodzowie nie wiedzieli, jakie maj wyda rozkazy. Rozpoczyna szturm z wojskiem znuonym prac dnia i nocy byo rzecz trudn, a take ryzykown, skoro si adnych pod rk nie miao posikw; gdyby natomiast do Bedriakum wracali, trud tak dugiego marszu byby nieznony, a zwycistwo na niczym by spezo; zakada warowny obz rwnie wobec bliskoci nieprzyjaci budzio obaw, aby ci rozproszonych i cik prac zajtych nagym nie zakcili wypadem. Lecz nade wszystko wani trwoyli ich onierze, wicej wytrzymali na niebezpieczestwo ni na zwok, gdy niechtni temu, co bezpieczne, pokadali oni w zuchwalstwie nadziej; a wszystkie mordy, rany i krew dz upu odwaali. Ten wzgld szal przechyli i Antoniusz rozkaza lini wojsk wkoo wa otoczy. Naprzd walczono z odlegoci strzaami i kamieniami, przy czym wiksze straty ponosili flawianie, na

ktrych z gry pociski miotano; potem przydzieli on kademu legionowi cz wau i jedn bram, aby oddzielna robota odwanych od tchrzw wyrniaa, a samo ju wspubieganie si o chwa ochot ich podniecao. Stref najblisz drodze do Bedriakum objli onierze trzeciego i sidmego legionu; praw stron wau smy i sidmy klaudiaski; trzynastakw ku bramie Bryksjaskiej pchn zapa. Potem krtka nastpia przerwa, a z pobliskich wiosek motyki i oskardy, a inni sierpy i drabiny zwieli; wtedy wznisszy nad gow tarcze pod gstym ich dachem nadcigaj. Po obu stronach posugiwano si taktyk rzymsk: witelianie cikie gazy na d staczali, a rozluniony i falujcy pomost z tarcz dzidami i drgami tak dugo ryli, a spojenia jego puciy; wtedy wrd wielkiej rzezi trupami albo kalekami ziemi zasali. Nastao wahanie, lecz wodzowie znuonemu onierzowi, ktry wszelkie zachty jako bezcelowe odrzuca, wskazali na Kremon. Czy by to pomys Hormusa, jak podaje Messala, czy te lepszym rdem jest Gajusz Pliniusz, ktry o to Antoniusza posdza, nieatwo byoby mi rozstrzygn. To tylko pewne, e ani Antoniusz, ani Hormus swej reputacji i swojemu yciu choby najgorszym postpkiem kamu nie zadawali. Odtd ju ani krew, ani rany nie zdoay onierzy powstrzyma: podkopuj wa, wywalaj bramy, wspieraj si na barkach towarzyszy i wspinaj na powtrny pomost z tarcz, chwytaj bro i ramiona nieprzyjaci. Staczali si nietknici z rannymi, na p ywi z umierajcymi, w rozmaity ginc sposb i wszelakiej dajc obraz mierci. Najzagorzalej walczyy o lepsze trzeci i sidmy legion, a take wdz Antoniusz z doborem wojsk posikowych w te stron si rzuci. Kiedy witelianie wzajemnej ich uporczywoci sprosta nie mogli, a namiotane pociski z pomostu tarczowego si zelizgiway, strcili w kocu na podchodzcych sam kusz. Ta wprawdzie na chwil rozrzucia i zagrzebaa pod sob tych, na ktrych runa, lecz w swym upadku take blanki i szczyt wau za sob porwaa; rwnoczenie przybudowana wiea rzutom kamieni ulega, a podczas gdy sidmacy w szeregach klinowych wyom ten forsuj, onierze trzeciego legio-

nu toporami i szablami wyamuj bram. Wszyscy pisarze zgodnie podaj, e pierwszy wtargn Gajusz Woluzjusz, odzie murw zawieszaj. Skoro Antoniusz strzelania zaprzesta kaza, sztandary i ory wynieli; postpowa za nimi smutny orszak rozbrojonych onierzy z opuszczonymi ku ziemi oczyma. Obstpili ich zwycizcy i z pocztku zasypywali ich obelgami groc pobiciem; potem widzc, e sami do zniewag nadstawiaj twarze i wyzbywszy si wszelkiej buty na wszystko jako zwycieni s cierpliwi, przypomnieli sobie, e s to ci sami ludzie, ktrzy niedawno pod Bedriakum miar w zwycistwie zachowali. Lecz kiedy Cecyna, wyrniony bramowan szat i liktorami, rozpdzajc tumy, w charakterze konsula wystpi, rozjtrzyli si zwycizcy: poczli mu wyrzuca jego dum, srogo, a nawet tak nienawi budz zbrodnie jego wiaroomstwo. Wystpi przeciw temu Antoniusz, da mu stra ochronn i odesa go do Wespazjana. Tymczasem wrd zbrojnych ludno Kremony doznawaa udrk i bliska ju bya wycicia, kiedy proby wodzw onierza uagodziy. Zwoawszy wiec, przemawia Antoniusz wzniosie do zwycizcw, agodnie do zwycionych, o Kremonie wyraa si w sposb niezdecydowany. Wojsko prcz wrodzonej dzy upiestwa dawn nienawi ku Kremonie ywic, na jej zburzenie nalegao. Utrzymywano, e jej mieszkacy take w wojnie Othona parti Witeliusza wspierali; potem, jak to miejska gawied z natury jest bezczelna, z onierzy trzynastego legionu, ktrych do budowy amfiteatru pozostawiono, wrd swawolnych szydzili docinkw. Niech powikszay te fakty, e tutaj Cecyna igrzyska gladiatorskie wyda, e ta Kremona po raz drugi siedliskiem wojny bya, e std witelianom ywnoci w boju dostarczano i e kilka kobiet tu pado, ktre z sympatii do partii w pole wyruszyy; nadto pora jarmarczna tej w ogle bogatej kolonii jeszcze wikszej zamonoci wygld nadawaa. Inni wodzowie pozostawali w cieniu Antoniusza szczcie i rozgos na oczach wszystkich stawiy. Ten spiesznie pody do ani, aby z siebie zmy krew; kiedy si uskara, e woda jest tylko letnia, posyszano gos: "Zaraz si rozgrzeje"; to powiedzenie niewolnika ca ohyd

nierz trzeciego legionu. Ten wyszed na wa, postrca tych, ktrzy mu si opierali, a cigajc na siebie uwag rk i gosem, zawoa: Obz wzity!" Wtedy wdara si reszta, poniewa witelianie w swym przeraeniu ju z wau na eb si rzucali. Caa przestrze midzy obozem a murami zapenia si polegymi. I znw inne wyoniy si trudy: wyniose mury miasta, kamienne wieyce, elazne u bram rygle, ciskajcy groty onierz, liczna i cile ze stronnictwem Witeliusza zwizana ludno Kremony, znaczna cz Italikw, ktrzy zebrali si na ustalonym w te wanie dnie targu, co obrocom z powodu tumw pomoc, szturmujcym do upiey podniet byo. Antoniusz rozkaza szybko przynie agwie i wrzuci je do najpowabniejszych poza miastem will, prbujc, czy mieszkacy Kremony wskutek utraty swego mienia dadz si do zmiany swych przekona nakoni. Dachy bliskich murom domw, ktrych wysoko przewyszaa baszty, co najdzielniejszym onierzem zapenia; ci przy pomocy belek, cegie i gowni obrocw z murw spychaj. Ju si legiony w pomost z tarcz skupiay, a inni pociski i gazy miotali, kiedy odwaga witelianw powoli sabn zacza. Kto tylko wyszy by rang, poddawa si losowi bojc si, e jeli take Kremona w gruz padnie, adnej ju aski nie znajdzie, a cay gniew zwycizcy nie na prostych i biednych onierzy si zwrci, lecz na trybunw i setnikw, ktrych rze rokowaa zyski. Szeregowiec, nie troszczc si o przyszo i dziki podrzdnemu stanowisku czujc si bezpieczniejszy, trwa w uporze: bkajc si po ulicach, ukryty po domach, nawet wtedy o pokj nie prosi, kiedy ju wojny zaniecha. Starsi w obozie imi i wizerunki Witeliusza usuwaj; Cecyn, ktry jeszcze wtedy by uwiziony, uwalniaj z kajdan i bagaj, aby ich sprawy jako porednik broni. Gdy ich z wyniosoci odepchn, we zach go napastuj i oto na dobitek nieszcz tylu dzielnych mw zdrajc na pomoc wzywa; potem weniane wstgi i bagalne przepaski na przeprzeciw Antoniuszowi zwrcio, jakby on da haso do podpalenia Kremony, ktra ju staa w pomieniach.

Wdaro si czterdzieci tysicy zbrojnych i wiksza liczba ciurw i markietanw, ktrzy na wybryki i okruciestwa jeszcze bardziej byli wyuzdani. Ani dostojestwo, ani wiek nie uyczay ochrony, do zgwace dodawano mordy, do mordw zgwacenia. Sdziwych starcw, kobiety w podeszym wieku jako bezwartociow zdobycz na urgowisko wleczono; jeli si nawina jaka dorosa dziewczyna albo ksztatem wpadajcy w oko chopiec, rozrywani brutalnymi rkoma rabusiw ostatecznie ich samych do wzajemnej popychali zagady. Podczas gdy jedni pienidze lub szczerozote dary witynne, kady dla siebie, grabili, inni, silniejsi, o kalectwo ich przyprawiali. Niektrzy gardzc tym, co byo pod rk, wrd chost i tortur wacicieli przeszukiwali ich skrytki i spod ziemi wydobywali to, co byo zakopane; w rkach trzymali pochodnie, ktre ze swawoli do oprnionych domostw i ogooconych wity ciskali, skoro z nich zdobycz wygarnli; a jak to byo naturalne w wojsku o rnych jzykach i obyczajach, gdzie mieszali si z sob obywatele, sprzymierzecy i cudzoziemcy sprzeczne wyaniay si dze i kady co innego uwaa za prawo, nic za bezprawie. Przez cztery dni Kremona dostarczaa eru. A kiedy wszystko, wite i niewite, lego w perzynie, jedynie jeszcze witynia Mefity przed murami staa, swym pooeniem albo swym bstwem chroniona. Taki by koniec Kremony w dwuchsetnym osiemdziesitym i szstym roku od jej istnienia pocztkw. Zaoono j za konsulatu Tyberiusza Semproniusza i Publiusza Korneliusza, kiedy to Hannibal do Italii wtargn, jako przedmurze przeciw Galom za Padem zamieszkaym i na wypadek, gdyby jaka inna przemoc przez Alpy wedrze si miaa. Ot dziki iloci kolonistw, korzystnemu biegowi rzek, yznoci gruntu, zwizkom i maestwom z ludami wzrastaa i rozkwitaa, w wojnach postronnych nietknita, w domowych nieszczsna. Antoniusz wstydzc si niegodziwego czynu i widzc, jak oburzenie wzrasta, wyda rozkaz, aby nikt u siebie Kremoczyka jako jeca nie zatrzymywa; take jednomylna wola Italii gardzcej kupnem tego rodzaju niewolnikw zdobycz t onierzom bezuyteczn uczynia; zaczto wic ich zabija; gdy

si o tym dowiedziano, krewni i powinowaci tajemnie ich wykupywali. Potem resztki ludnoci do Kremony wrciy; publiczne place i witynie odbudowano dziki wielkodusznoci mieszczan; Wespazjan take do tego zachca. Lecz obozowa przy zgadzonego miasta ruinach zakaona posok ziemia niedugo pozwolia. Pomaszerowali wic naprzd a do trzeciego kamienia milowego i pozbierali tuajcych si i trwonych witelianw, kadego pod wasny sztandar; zwycione za legiony rozproszono po Ilirii, gdy obawiano si, aby wobec trwajcej jeszcze wojny domowej dwuznacznego nie zajy stanowiska. Nastpnie przez gocw i rozgos powiadomiono Brytani i Hiszpani; do Galii wysano trybuna Juliusza Kalena, do Germanii prefekta kohorty, Alpiniusza Montana na pokaz, gdy ten ostatni by Trewirem, Kalenus Eduem, a obaj Witeliusza stronnikami. Rwnoczenie przejcia przez Alpy pocztami obsadzono, podejrzewajc Germani, e si nie pomoc Witeliuszowi gotuje. A Witeliusz po wyruszeniu Cecyny, pchnwszy w kilka dni pniej take Fabiusza Walensa na wojn, prbowa swe troski w zbytkach zagrzeba; nie stara si o bro, nie umacnia onierza przemow i wiczeniem, nie pokazywa si przed oczyma tumu, lecz w altanach parku ukryty, podobnie jak leniwe zwierzta, ktre jeli si im tylko straw podrzuci, bez ruchu le przeszo, teraniejszo, przyszo w jednakim zapomnieniu pogry. Ot kiedy w arycyskim gaju gnunie marnia, wstrzsna nim zdrada Lucyliusza Bassusa i odstpstwo floty raweskiej; a niedugo potem nadchodzi o Cecynie z radoci pomieszana bolesna wiadomo, e odpad, lecz przez wojsko uwiziony zosta. Wiksze wraenie wywara na tpy ten umys uciecha ni troska. Z wielk radoci do stolicy wraca i na licznym zgromadzeniu przywizanie onierzy pochwaami obsypuje; Publiliusza Sabina, prefekta pretorianw, dla jego przyjani z Cecyn uwizi kae, a na jego miejsce Alfenusa Warusa mianuje. Potem wygasza do senatu mow uoon w grnolotnym stylu, a senatorowie wysawiaj go w wyszukanych pochlebstwach. Z surowym przeciw Cecynie wnioskiem Lucjusz Wi-

teliusz pierwszy wystpi; potem reszta ze sztucznym oburzeniem, niby w sprawie Witeliusza skarg podnoszc, e tamten jako konsul pastwo, jako wdz cesarza, a tak wielkimi bogactwy i tylu zaszczytami obsypany przyjaciela zdradzi osobistemu tylko rozgoryczeniu upust dawaa. Ale adnej nie byo mowy, w ktrej by ktokolwiek wodzom flawiaskim uwacza: bd i nierozwag wojsk winic, w chwiejnych i wymijajcych zwrotach imi Wespazjana okrali; przy tym nie brako takiego, ktry jedyny dzie konsulatu bo taki tylko jeszcze w miejsce Cecyny zbywa wrd wielu szyderstw, jakie udzielajcemu i przyjmujcemu t ask towarzyszyy, pochlebstwem wyudzi. W dniu ostatnim padziernika Rozjusz Regulus konsulat obj i zoy. Znawcy zaznaczali, e nigdy dawniej bez odebrania urzdu i bez specjalnej ustawy nikogo innego na czyje miejsce nie mianowano; bo jednodniowym konsulem by ju i przedtem Kaniniusz Rebilus za dyktatury Gajusza Cezara, kiedy si z nagrodami za wojn domow pieszono. Gona w tych dniach i wiele omawiana bya mier Juniusza Blezusa, o ktrej dowiedzielimy si co nastpuje: Witeliusz, ciko chory lec w Serwiliaskim parku, zauway, e stojcy w pobliu zamek przez ca noc gsto byszczy wiatami. Kiedy si o przyczyn zapyta, donosz mu, e u Cecyny Tuskusa wielu ucztuje, a gwnie zaszczyconym gociem jest Juniusz Blezus; reszt przesadzono: o przepychu i wyuzdanej biesiadnikw swawoli. Znaleli si te tacy, ktrzy samemu Tuskusowi i innym, ale jeszcze zoliwiej Blezusowi zarzucali, e podczas choroby cesarza radosne dni wici. Skoro rozsierdzenie Witeliusza i mono obalenia Blezusa do jasne dla tych si stay, ktrzy urazy wadcw bystrym ledz wzrokiem, powierzono Lucjuszowi Witeliuszowi rol donosiciela. Ten z powodu nieszlachetnej zazdroci Blezusowi wrogi, poniewa go wszelak hab splamionego wyjtkowym przewysza rozgosem, otwiera sypialni cesarza, tuli jego syna do ona i pada przed nim na kolana. Zapytany o powd swego wzruszenia, owiadcza mu, e nie o siebie trwoc si czy niepokojc, lecz z powodu brata, z powodu dzieci brata swe pro-

by i zy przynosi. Ponna jest przed Wespazjanem obawa, ktrego tyle germaskich legionw, tyle prowincyj swym mstwem i sw wiernoci, tyle wreszcie ziem i mrz niezmierzonymi swymi przestrzeniami z dala trzyma; w onie stolicy trzeba si strzec wroga, ktry Juniuszami i Antoniuszami jako swymi przodkami si chepi, ktry w imi cesarskiego swego pochodzenia uprzejmy si i wielkoduszny wobec onierzy okazuje. Ku niemu wszystkich zwrciy si oczy, a tymczasem Witeliusz, nie troszczc si o swych przyjaci, jak i o swych nieprzyjaci, rywala hoduje, ktry, ucztujc, na cierpienia cesarza z gry spoglda. W zamian za niewczesn rado naley mu smutn i aobn noc zgotowa, aby wiedzia i odczu, e Witeliusz jeszcze yje i panuje, a w razie gdyby go co ludzkiego spotkao syna posiada. Witeliusz miotajc si midzy zbrodni a obaw, aby odwleczenie mierci Blezusa nie cigno na rychej zguby, a jawny jej nakaz okropnej nienawici, postanowi dziaa trucizn. Zbrodni tej przyczynia wiarogodnoci uderzajca jego rado, jak odwiedzajc Blezusa okaza. Co wicej, syszano nader okrutne jego powiedzenie, w ktrym chepi si chc bowiem jego wasne przytoczy sowa e oczy swe widokiem mierci wroga nasyci. Blezus posiada prcz synnego pochodzenia i wytwornych obyczajw take niewzruszon wierno. Nawet kiedy jeszcze sytuacja Witeliusza bya dobra, a Cecyna i przedniejsi partii przywdcy, odwracajc si ju od cesarza, okoo Blezusa zabiegali, on z uporem im odmawia. Uczciwy, do burd nieskonny, do adnego nagego zaszczytu, a tym bardziej do panowania nie dc, nie zdoa unikn, eby go tego godnym nie uznano. Tymczasem Fabiusz Walens, ktry wrd licznego i zniewieciaego naonic i rzezacw orszaku wolniej maszerowa, ni to na wojn przystao, dowiedzia si przez kurierw, e Lucyliusz Bassus flot rawesk zdradzi. Gdyby by rozpoczty ju marsz przypieszy, byby zdoa wahajcego si jeszcze Cecyn uprzedzi albo przed rozstrzygniciem bitwy legiony docign; niejeden te doradza mu, eby z najwierniejszymi ludmi poprzez skryte cieki, unikajc Rawenny, na

Hostyli i Kremon pody. Inni byli zdania, eby pretoriaskie kohorty ze stolicy zawezwa i silnym tym hufcem przejcie sobie utorowa; on sam wrd bezowocnej zwoki na naradach czas dziaania trawi; potem oba wnioski odrzuciwszy, poredni obra drog, ktra w niebezpiecznym pooeniu najgorsza bywa, i tak ani do odwanie, ani do ostronie nie dziaa. Pisze list do Witeliusza i da pomocy. Przybyy trzy kohorty z brytaskim oddziaem jazdy, ktra to ilo ani nie bya zdatna, aby si przekra, ani aby przejcie sforsowa. Lecz Walens nawet w tak wielkim niebezpieczestwie nie zdoa unikn niesawy, tak e o nim utrzymywano, i niedozwolone wymusza rozkosze, a cudzostwy i gwatami plami gocinnie podejmujce go domy; pomagay mu w tym przemoc, pienidze i ostatnie upadajcej fortuny kaprysy. Dopiero za przybyciem piechoty i jazdy przewrotno jego planu na jaw wysza, poniewa z tak maym oddziaem, chociaby nawet by najwierniejszy, przedrze si przez wrogw nie mg i poniewa tene szczerej wiernoci z sob nie przynis; wstyd jednak i respekt przed obecnym wodzem jeszcze go zatrzymyway; niedugotrwae to wizy u ludzi, ktrzy dr przed niebezpieczestwem i nie troszcz si o hab. Tego si obawiajc, kohorty do Aryminum przodem wysya, a oddziaowi jazdy. tyy kry kae; sam w towarzystwie niewielu, ktrych jego niepowodzenie jeszcze nie odmienio, zboczy do Umbrii, a std do Etrurii; tam na wiadomo o wyniku bitwy pod Kremon powzi plan, ktry nie by tchrzliwy, a ktry gdyby si by uda, mg by grony: aeby naprdce zebra okrty, w pierwszej lepszej okolicy narboskiej prowincji wyldowa i tak Gali, wojska, ludy Germanii i now wojn podnieci. Trwon po odejciu Walensa zaog w Aryminum odci Korneliusz Fuskus od strony ldu i morza, rozkazawszy armii podstpi i rozesawszy liburnijskie okrty wzdu ssiednich wybrzey; obsadzono rwniny Umbrii i obszar piceski, jak daleko oblewa go Morze Adriatyckie, i tak caa Italia bya pasmami grskimi Apeninu midzy Wespazjana a Witeliusza po-

dzielona. Fabiusza Walensa po wypyniciu z Zatoki Pizaskiej cisza morska albo przeciwny wiatr do portu Herkulesa Moneka zapdziy. Niedaleko std przebywa Mariusz Maturus, prokurator Alp Morskich, wierny Witeliuszowi, ktremu przysigi jeszcze nie zama, jakkolwiek dookoa wszystko ju wrogie byo. Ten Walensa uprzejmie podj i ostrzegajc odstraszy, aby do Galii Narboskiej na chybi trafi nie wkracza; zarazem wierno reszty jego towarzyszy wskutek trwogi ju si zaamaa. Mianowicie okoliczne miasta prokurator Waleriusz Paulinus, dzielny onierz i z Wespazjanem ju przed tego wywyszeniem zaprzyjaniony, na jego imi by zaprzysig; skrzykn on do siebie tych wszystkich, ktrzy, zwolnieni przez Witeliusza, dobrowolnie sub wojenn obierali, i obsadzi zaog koloni Forojulijsk stanowic klucz do morza; a jako inicjator tym wiksze posiada znaczenie, e Forum Iulium byo ojczystym Paulinusa miastem i e cieszy si on szacunkiem pretorianw, ktrych by niegdy trybunem; nadto sami mieszkacy kraju z przychylnoci ku swemu ziomkowi i w nadziei przyszych jego wpyww wysilali si, aby parti wspomaga. Gdy te przygotowania, siln majce podstaw a rozgosem jeszcze przesadzone, wrd zmiennie nastrojonych witelianw gruchny, Fabiusz Walens z czterema przybocznymi trabantami, trzema przyjacimi i tylu setnikami wrci do okrtw; Maturus i reszta dobrowolnie tam pozostaa i hod Wespazjanowi zoya. Tymczasem Walensa, ktremu wprawdzie morze wicej dawao bezpieczestwa ni wybrzea albo miasta, ktry jednak i tak w przyszo sw zwtpi i bardziej co do tego by pewny, czego ma unika, ni w czym ma sw ufno pokada wroga burza na Stechady, wyspy Massylijczykw, zagnaa. Tam go wysane przez Paulinusa liburnijskie okrty dopady. Po wziciu Walensa do niewoli wszystko si ku potdze zwycizcy zwrcio, a pocztek temu da w Hiszpanii pierwszy legion Pomocny, ktry przez pami Othona wrogo dla Witeliusza usposobiony take dziesity i szsty za sob pocign. Rwnie Galia nie zwlekaa. A take Brytani skaniajca

si ku Wespazjanowi yczliwo poniewa on tame przez Klaudiusza na dowdc drugiego legionu powoany na wojnie si wsawi pozyskaa mu nie bez wzburzenia innych legionw, w ktrych wikszo setnikw i onierzy, awansowanych przez Witeliusza, tylko z niepokojem wyprbowanego ju cesarza zmieniaa. Wobec tego rozdwojenia i czstych o wojnie domowej pogosek rozzuchwalili si Brytaczycy za spraw Wenucjusza, ktremu obok wrodzonej wojowniczoci i nienawici do Rzymian nadto osobiste przeciw krlowej Kartymandui rozgoryczenie bodca dodawao. Kartymandua panowaa nad Brygantami, wiele znaczc dziki szlachectwu swego rodu; a powikszya jeszcze sw potg od chwili, gdy si zdawao, e przez podstpne pojmanie krla Karatakusa triumf cesarza Klaudiusza penym uczynia. Std rosy jej bogactwa i szczcia zbytki; wzgardziwszy Wenucjuszem, ktry by jej mem, tego giermkowi Wellokatusowi rk sw i tron oddaa. Sromota ta zaraz domem jej wstrzsna; za maonkiem bya przychylno ludu, za cudzoc zmysowo krlowej i jej srogo. Ot Wenucjusz przy pomocy zwoanych posikw, a rwnie dziki odstpstwu samych Brygantw przywid Kartymandu do skrajnej potrzeby. Wtedy prosia Rzymian o ochron; nasze kohorty i roty jazdy, mimo zmiennego walk szczcia, przecie krlow z niebezpieczestwa wyrway; pastwo przy Wenucjuszu, nam wojna zostaa. Zamieszki wybuchy w tyche dniach w Germanii, a przez niedbalstwo wodzw, bunt legionw, przemoc zewntrzn, wiaroomstwo sprzymierzecw potga rzymska niemal klski doznaa. O wojnie tej wraz z jej przyczynami i nastpstwami duej si bowiem przecigna pniej opowiem. Poruszy si take lud Dakw, ktry nigdy wierny teraz te od obaw by wolny, gdy z Mezji wojsko odprowadzono. Ale pocztek zdarze spokojnie oni ledzili; skoro natomiast posyszeli, e Italia wojn ponie, a wszystko sobie nawzajem jest wrogie, zdobywszy lea zimowe posikowych kohort i rot jazdy, obu brzegami Dunaju zawadnli. Ju si take obz legionw zburzy gotowali, lecz Mucjanus szsty im przeciw-

stawi legion, wiedzc ju o zwycistwie pod Kremon i bojc si, aby nawaa zewntrzna z dwch stron nie runa, gdyby Dak i Germanin w rnych wtargnli kierunkach. Pomogo tu, jak czsto zreszt, szczcie narodu rzymskiego, ktre Mucjanusa i siy Wschodu tam wanie przywiodo, i to, emy si tymczasem pod Kremon uporali. Fontejusza Agrypp po opuszczeniu Azji jako prokonsul prowincj t przez rok by dziery na czele Mezji postawiono i wojska mu z Witeliusza armii dodano, ktr po prowincjach rozproszy i w zewntrzn wojn uwika byo nakazem rozsdku i pokoju. Take inne ludy spokojnie si nie zachowyway. W Poncie cudzoziemski niewolnik, krlewskiej ongi floty naczelnik, nagle zbrojne wywoa powstanie. By to Anicetus, wyzwoleniec Polemona, niegdy przepotny, a po przeksztaceniu si krlestwa w prowincj ze zmiany tej niezadowolony. Skoro wic w imieniu Witeliusza przycign do siebie ludy, ktre nad Pontem mieszkaj, i nadziej rabunku klas najuboszych uwid, na czele wcale znacznej gromady wtargn nagle do Trapezuntu, od dawna synnego miasta, zaoonego przez Grekw na samym kracu pontyjskiego wybrzea. Wycito tam kohort, niegdy krlewsk zaog posikow, ktra potem, obywatelstwem rzymskim obdarzona, znaki bojowe i bro na nasz mod posiadaa, a bezczynno i niesforno greck zachowywaa. Take flot podpali igrajc na nie strzeonym morzu, poniewa najbardziej doborowe z liburnijskich okrtw i ca ich zaog Mucjanus do Bizancjum by sprowadzi. Co wicej, take barbarzycy w lekcewacy sposb wasali si zbudowawszy sobie na poczekaniu okrty; nazywaj je sklepionymi: wskie ich boki i obszerne wgbienie, bez wizada ze spiu czy elaza spojone; a przy wzburzonym morzu, jak wysoko wznosi si fala, pokad okrtw deskami podwyszaj, a te na ksztat dachu si zamkn. Tak wrd fal pyn, przy rwnej z obu stron sztabie i zmiennym wiosowaniu, gdy t czy inn stron ldowa jest obojtne i bezpieczne. Zwrcio to zajcie uwag Wespazjana i spowodowao go, aby oddziay z legionw i na ich dowdc Wirdiusza Geminu-

sa, wyprbowanego wojaka wybra. Ten zaatakowa nie uszykowanego i z dzy za zdobycz uganiajcego si wroga, zapdzi go na okrty, kaza popiesznie oporzdzi liburnijskie statki i dogoni Aniceta przy ujciu rzeki Chobus, gdzie zabezpieczony by pomoc krla Sedochezw, ktrego pienidzmi i darami do przymierza by nakoni. Jako z pocztku krl bagajcego o ochron grobami i orem broni: kiedy mu jednak nagrod za zdrad albo wojn przed oczyma stawiano, wobec zmiennej, jak zwykle u barbarzycw, wiernoci uoy si co do Aniceta zagady, wyda zbiegw i tak z t wojn niewolnicz skoczono. Cieszy si wanie tym zwycistwem Wespazjan, gdy wszystko ponad jego yczenia si wiodo, kiedy go wiadomo o bitwie kremoskiej w Egipcie dosiga. Tym spieszniej poda do Aleksandrii, aby zaman Witeliusza armi i stolic, ktra od zewntrz wsparcia potrzebowaa, godem przycisn. Bo take Afryk, po tej samej stronie lec, od ldu i morza zaczepi zamierza, aby przez zamkniecie spichrzw ze zboem niedostatek i rozdwojenie wrogowi zgotowa. W chwili gdy wrd tego wstrzsu caego wiata los rzdw si zmienia, Prymus Antoniusz po upadku Kremony bynajmniej nie z rwn postpowa nieskazitelnoci, czy to uwaajc, e do ju dla wojny zrobiono, a reszta jest atwa, czy dlatego, e dopiero szczcie w takim charakterze chciwo, pych i inne ukryte bdy odsonio. Przebiega Itali jak gdyby kraj zdobyty, schlebia legionom, jak gdyby one do niego naleay, kadym swym sowem i czynem drog sobie do wadzy torowa. Chcc za onierzy do swawoli zaprawi, zaofiarowa legionom obsad miejsc polegych setnikw. Przez takie gosowanie najwikszych wanie wichrzycieli wybrano; a onierz nie by ju zaleny od wodzw, lecz wodzowie onierskim gwatom dawali si pociga. T buntownicz i do rozlunienia karnoci zmierzajc akcj w zysk potem obraca wcale si nadcigajcego Mucjanusa nie bojc, co byo dla zgubniejsze ni to, e na Wespazjana nie zwraca uwagi. Poniewa zreszt zima si zbliaa, a pola Padem byy nawilge, marsz si bez trenu odbywa. Sztandary i ory zwyci-

skich legionw, onierzy ranami albo wiekiem wyczerpanych, a take wielu zdrowych w Weronie pozostawiono; zdawao si, e wobec ukoczonej ju prawie wojny kohorty posikowe i oddziay jazdy obok doborowych onierzy legionowych wystarcz. Legion jedenasty sam si przyczy; z pocztku by zwleka, teraz jednak, kiedy sprawy szy pomylnie, tym si niepokoi, e go brakowao; towarzyszyo mu sze tysicy wieo zacignitych Dalmatw; dowodzi nim m konsularny, Pompejusz Sylwanus, lecz moc decyzji spoczywaa w rku legata legionu, Anniusza Bassusa. Ten Sylwanem, ktry w wojnie by opieszay i czas dziaania na sowach marnowa, z pozorn kierowa ulegoci, a do wszystkiego, co wykona naleao, spokojnie i pilnie si stawia. Do tych wojsk wcielono jeszcze najtszych spord raweskich onierzy okrtowych, ktrzy suby w legionach dali; flot Dalmaci uzupenili. Armia i wodzowie przy Fanum Fortunae pochd swj wstrzymali namylajc si nad caym przedsiwziciem, poniewa syszeli byli, e pretoriaskie kohorty z Rzymu wyruszyy, i sdzili, e Apeniny wojskami s obsadzone; do tego ich samych niedostatek w wyssanej wojn okolicy i buntownicze gosy onierzy zatrwaay, ktrzy domagali si zelwkowego, bo tak brzmi nazwa tego pieninego podarku. A oni bd w pienidze albo w zboe wprzd si nie zaopatrzyli, bd przeszkod byy im popiech i chciwo, z jak to, co mona byo otrzyma, gwatem brano. Mam na to najznamienitszych wiadkw, e brak wzgldu na prawo i bezprawie tak wielki by u zwycizcw, i prosty jedziec, przyznawszy si do zabicia brata w ostatniej bitwie, od wodzw za to nagrody zada. Tym jednak ani prawo ludzkie nie pozwalao, aby morderstwo to nagrod uczci, ani natura wojny, aby je pomci. Odoyli wic spraw pod pozorem, e zasuga jego jest zbyt wielka, iby j zaraz mona byo odpaci; i nic o tym dalej nie sycha. Zreszt i w poprzednich wojnach domowych podobna zdarzya si zbrodnia. Wszak w bitwie, w ktrej na Janikulum przeciw Cynnie walczono, onierz pompejaski zabi swego brata, nastpnie za, zbrodni sw rozpoznawszy, siebie samego, jak Syzenna

wspomina; o tyle ywsza bya u naszych przodkw tak za cnoty chwaa, jak za wystpki skrucha. W kadym razie takie i inne podobne z dawnych dziejw czerpane rysy nie bdzie od rzeczy wspomina, ilekro tre sama i sposobno przykadw na to, co dobre, albo pociech przeciw zu wymaga bdzie. Antoniusz i przywdcy partii uznali za stosowne, aby przodem wysa konnych i ca Umbri zbada, czy gdzie wzgrza Apeninw wygodniejszego nie nastrczaj dostpu; aby cign ory i znaki bojowe i ilekolwiek w Weronie byoby onierzy, a Pad i morze dowozem ywnoci napeni. Byli wrd przywdcw tacy, ktrzy coraz to now gotowali zwok; albowiem zbyt potny ju by Antoniusz i pewniejszych od Mucjanusa korzyci oczekiwano. Mianowicie Mucjanus, tak szybkim zwycistwem zaniepokojony i sdzc, e byby wykluczony od wojny i jej chway, gdyby osobicie stolic nie zawadn, do Prymusa i Warusa w dwuznaczny pisywa sposb, raz prawic, e rozpoczte dzieo przynagli naley, to znowu o korzyciach zwoki si rozwodzc, i to w tak obliczonych zwrotach, e stosownie do wyniku wypadkw mg si niepowodze wyprze albo powodzenia za swe dzieo uzna. Plocjuszowi Grypusowi, ktrego niedawno Wespazjan do stanu senatorskiego by przyj i nad legionem przeoy, oraz innym swym powiernikom wy ranie j szych udziela wskazwek, a oni wszyscy odpisali mu o popiechu Prymusa i Warusa nieprzychylnie i tak, jak sobie tego Mucjanus yczy. Odesawszy te listy do Wespazjana sprawi, e zamysy i czyny Antoniusza nie wedug jego nadziei oceniane byy. Przykro to odczuwa Antoniusz i win na Mucjanusa zwala, e na skutek tego oczernie jego niebezpieczne przedsiwzicia wszelk straciy wag; a nie miarkowa si w sowach, nieokieznany w jzyku i do posuchu nienawyky. List do Wespazjana uoy, chepliwiej ni to do cesarza wypada i nie bez ukrywanych przeciw Mucjanusowi wycieczek. On pisa o sobie pannoskie legiony pchn do ora, za jego podniet wodzowie Mezji powstali, wskutek jego wytrwaoci Alpy sforsowano, Itali zajto, Germanw i Retw posiki

odcito. e niezgodne i rozproszone Witeliusza legiony burzliwym atakiem konnicy, potem przemoc piechoty przez dzie i noc gromi, to czyn najpikniejszy i jego wasne dzieo. Upadek Kremony wojnie przypisa naley; wicej szkd, wicej zburzonych miast dawne rozterki obywateli pastwo kosztoway. Nie poselstwami ani listami, lecz prawic i orem imperatorowi swemu on suy, a nie zawadza tych sawie, ktrzy Mezj tymczasem uspokoili; im spokj prowincji [Mezji], jemu ratunek i bezpieczestwo Italii na sercu leay; dziki jego zachtom Galia i Hiszpania, najmoniejsza cz wiata, do Wespazjana wrciy. Lecz jego trudy byy bezowocne, jeli nagrod za niebezpieczestwa ci tylko osign, ktrzy w niebezpieczestwach udziau nie wzili. Nietajne to byo Mucjanusowi; std gboki gniew, ktry Antoniusz otwarciej, Mucjanus chytrze i tym nieubaganie] ywi. A Witeliusz, ktrego potg pod Kremon zamano, wieci o klsce ukrywa i gupim tym maskowaniem prawdy raczej rodki przeciw zu ni samo zo odwleka. Bo gdyby si by do przyzna i rady zasign, to nadziei i si do mu jeszcze pozostawao; poniewa, przeciwnie, wmawia w siebie, e wszystko idzie wietnie, wskutek tej uudy coraz z nim gorzej byo. Dziwne w jego otoczeniu o wojnie milczenie; zabroniono o tym w miecie rozmw i dlatego tym wicej ludzi, ktrzy gdyby wolno byo mwi, byliby prawd opowiadali, wanie poniewa im zakazywano groniejsze wiadomoci rozszerzao. Take nieprzyjacielscy wodzowie z powikszaniem rozgosu czeka na siebie nie dali, kac oprowadza pojmanych Witeliusza szpiegw, aby ca si zwyciskiego wojska poznali, a pniej z powrotem ich odsyajc; wszystkich ich Witeliusz na osobnoci wybadawszy straci rozkaza. Stanowczoci znamienny setnik, Juliusz Agrestis, po wielu z Witeliuszem rozmowach, w ktrych go daremnie do mstwa zagrzewa, wymg na nim, e go osobicie wysano w celu obejrzenia si nieprzyjacielskich i tego, co pod Kremon zaszo. I nie prbowa on tajnym wywiadem uj Antoniusza uwagi, lecz wyznawszy zlecenia cesarza i swj wasny zamiar zada, aby mu wszystko obejrze pozwolono. Wysano z nim ludzi, aeby

mu teren walki, ruiny Kremony, pojmane legiony pokazali. Agrestis do Witeliusza wrci; a gdy ten prawdziwoci jego doniesieniom odmwi i nadto go o przekupstwo posdzi, tak rzek: Poniewa silnego tu potrzeba dowodu, a ja moim yciem albo moj mierci inaczej ju by ci poyteczny nie mog, przeto dam ci taki dowd, ktremu, zawierzysz." Z tymi sowy odszedszy dobrowoln mierci zeznanie swe przypiecztowa. Niektrzy twierdz, e go z rozkazu Witeliusza zabito, ale o jego wiernoci i stanowczoci to samo podaj. Witeliusz, jakby ze snu obudzony, rozkazuje Juliuszowi Pryskusowi i Alfenusowi Warusowi z czternastu pretorskimi kohortami i wszystkimi hufcami jazdy Apeniny obsadzi; w lad poszed legion, skadajcy si z onierzy okrtowych. Tyle tysicy zbrojnych, sam wybr koni i ludzi, byoby pod innym wodzem nawet do wojny zaczepnej do silne. Reszt kohort da swemu bratu, Lucjuszowi Witeliuszowi, do ochrony stolicy; sam w zwykych swych zbytkach nic nie folgujc, a z braku otuchy skwapliwy, przypiesza wybory, w ktrych konsulw na wiele lat naprzd naznacza; rozdarowuje sprzymierzecom prawa sojusznicze, cudzoziemcom prawo latyskie; jednym daniny opuszcza, drugich przywilejami wspomaga; sowem, zupenie si o przyszo nie troszczc pastwo drze w kaway. Gmin jednak na wielko tych dobrodziejstw by akomy: gupcy za pienidze je kupowali; w oczach ludzi rozumnych za nic to uchodzio, czego bez szkody dla pastwa ani da, ani przyj nie byo mona. Wreszcie na usilne danie wojska, ktre Mewani byo obsadzio, przyby do obozu z wielkim orszakiem senatorw, z ktrych wielu ch przypodobania si, wikszoci strach cign za nim kaza niezdecydowany w duszy i niegodnym zaufania radom ulegy. Kiedy do zgromadzonych przemawia onierzy, przeleciao nad nim brzmi to niesamowicie tak wielkie mnstwo wstrtnych ptakw, e czarna ich chmura wiato dzienne przysonia. Do tego jeszcze okropna przyczya si wrba, e byk od otarza uciek, sprzty ofiarne roztrci i dopiero opodal zakuty zosta, a nie tak jak zwyczaj ofiarne zwierzta zabija kae. Lecz najwaniejszym ze znakw zowieszczych

by sam Witeliusz, ktry nieobeznany ze sub wojskow, niezdolny do snucia przezornych planw, innych zawsze si pyta, jaki jest porzdek marszu, jaka suba wywiadowcza, jakim sposobem wojn przypiesza albo przewleka naley, a na kad wiadomo w minie nawet i chodzie niepokj okazywa, nadto si upija. Na koniec, kiedy ju sobie ycie obozowe uprzykrzy i o odstpstwie floty mizeskiej posysza, do Rzymu wraca, zawsze drc tylko wobec kadego nowego ciosu, a na moment rozstrzygajcy obojtny. Chocia bowiem woln mia rk, aby z nie naruszonym jeszcze rdzeniem swej armii Apeniny przekroczy i wrogw zim i niedostatkiem znkanych zaczepi, siy swe rozproszy i najzacitszych, a do ostatecznoci nieustpliwych wojownikw na rze i niewol wyda, mimo e najdowiadczesi spord setnikw innego byli zdania i gdyby si ich o rad pytano prawd byliby powiedzieli. Lecz nie dopuszczali ich najzaufasi Witeliusza przyjaciele, ktrzy tak uszy cesarza nastroili, e on tego, co byo poyteczne, nieaskawie wysuchiwa i w ogle adnej prcz przyjemnej, a przy tym zgubnej rady nie przyjmowa. Ale flot mizesk (tak wielkie znaczenie w obywatelskich rozterkach ma take poszczeglnych ludzi zuchwalstwo) Klaudiusz Fawentynus, z hab przez Galb zwolniony setnik, do odstpstwa pocign, w zmylonym Wespazjana licie mamic j nagrod za zdrad. Na czele floty sta Klaudiusz Apollinaris, ani stay w wiernoci, ani przedsibiorczy w wiaroomstwie; i tak Apiniusz Tyron, byy pretor, ktry wtedy przypadkiem w Minturnach bawi, na wodza si odstpcom nastrczy. Za ich podniet municypia i kolonie, poniewa szczeglnie Puteolanie Wespazjanowi sprzyjali, Kapua natomiast Witeliuszowi wierna bya, maomiasteczkow sw rywalizacj do wojny domowej wnosiy. Witeliusz Klaudiusza Juliana (ten niedawno naczeln wadz nad flot mizesk agodnie by sprawowa) do tego upatrzy celu, aby umysy onierzy ugaska; do pomocy dano mu miejsk kohort i gladiatorw, ktrymi Julianus dowodzi. Kiedy obie strony obozy swe poczyy, gdy Julianus bez dugiego wahania do stronnictwa Wespazjana przystpi, zajy wsplnie Tarracyn, ktra bardziej przez

swe mury i pooenie ni przez ich talent zabezpieczona bya. Skoro si o tym Witeliusz dowiedzia, zostawi cz swych wojsk z prefektami stray pretoriaskiej w Narnii, a brata swego, Lucjusza Witeliusza, z szeciu kohortami i piciuset jezdnymi przeciwstawi wciskajcej si przez Kampani wojnie. Sam, gboko zniechcony, da si zapaowi onierzy i krzykom dajcego broni ludu podnie na duchu, nazywajc tchrzliwy motoch, ktry na nic poza sowami way si nie chcia, wedug zudnego pozoru wojskiem i legionem. Za rad swych wyzwolecw gdy im ktry z jego przyjaci by wybitniejszy, tym mniej by wierny kae zwoa dzielnice i od zgaszajcych si przysig odbiera. Wobec nadmiernego napywu tumu zadanie poboru rozdziela midzy konsulw; na senatorw pewn liczb niewolnikw i okrelon wag srebra nakada. Rycerze rzymscy ofiarowali osobiste usugi i pienidze, a take ci, ktrzy ze stanu wyzwolecw pochodzili, dobrowolnie takich samych domagali si wiadcze. Tak udawana, a z obawy wynika subisto w yczliwo si obrcia; i bardzo wielu nie tyle z Witeliuszem, ile z nieszczliwym pooeniem samego pryncypatu wspczuo. On sam take nie omieszka min, gosem, zami litoci wzbudza, szczodry w przyrzeczeniach i jak to jest zrozpaczonym waciwe miar przebierajcy. A nawet zgodzi si, eby go Cezarem nazywano, ktrym to tytuem przedtem by wzgardzi, lecz teraz go przyj z przesdu co do samej nazwy i dlatego, e w chwili trwogi rad ludzi rozumnych i plotek tumu na rwni si sucha. Zreszt jak wszystko, co w nierozwanym uniesieniu si pocznie, w pierwiastkach swych jest silne, z czasem jednak sabnie, tak znikali powoli senatorowie i rycerze, z pocztku z wahaniem i gdzie on sam nie by obecny, potem z lekcewaeniem i bez rnicy, a Witeliusz, wstydzc si daremnych usiowa, z tego zrezygnowa, czego mu nie dawano. O ile obsadzenie Mewanii i jakby na nowo odywajca wojna do Italii popoch wniosy, o tyle tak tchrzliwe Witeliusza ustpienie niewtpliw tam ku partii flawiaskiej skonno wywoao. Podnieceni rywalizacj Samnici, Peligno-

wie i Marsowie, poniewa Kampania ich uprzedzia, byli, jak to w wieym stosunku poddastwa si dzieje, do wszelakich wojennych wiadcze gorliwi. Lecz wskutek wstrtnej pory zimowej wojsko podczas przejcia przez Apeniny mocno ucierpiao; a poniewa ledwie przy spokojnym marszu przebrn przez niegi zdoano, pokazao si, na jak wielkie niebezpieczestwo trzeba by si byo narazi, gdyby los nie by Witeliusza do Rzymu zawrci, ten los, ktry wodzom flawiaskim niemniej czsto jak rozwaga dopomaga. Spotkali tam Petyliusza Cerialisa, ktry w stroju wieniaczym i dziki swej znajomoci okolicy czatom Witeliusza si wymkn. Cerialis by blisko z Wespazjanem spokrewniony i sam take nie bez sawy wojennej, wskutek czego do liczby wodzw go przyjto. e take Flawiuszowi Sabinowi i Domicjanowi ucieczka staa otworem, wielu o tym donosi; a wysani przez Antoniusza gocy przy pomocy rnych wykrtw i sztuczek a do nich si przedostawali wskazujc im bezpieczne miejsce i ochron. Sabinus usprawiedliwia si swoim, do trudw i hazardw niezdatnym zdrowiem; Domicjan mia na to ochot, lecz przydam mu przez Witeliusza stranicy, cho mu si na towarzyszy w ucieczce strczyli, wzbudzali w nim obaw, e sida na zastawiaj. A sam Witeliusz ze wzgldu na wasnych swych krewnych adnych gronych zamiarw przeciw Domicjanowi nie ywi. Skoro przywdcy partii flawiaskiej do Karsul przybyli, pozwalaj sobie na kilka dni wypoczynku, a ich ory i sztandary legionw dogoni. Take samo miejsce obozowiska im si podobao, gdy miao ono rozlegy widok, zabezpieczony dowz ywnoci, a w tyle najbardziej kwitnce byy municypia; spodziewano si rwnie umw z witelianami oddalonymi std tylko o dziesi mil i zdrady. Niechtnie znosili to onierze i woleli zwycistwo ni pokj; nawet wasnych nie wygldali legionw, ktre by chtniej zdobycz ni niebezpieczestwa z nimi dzieliy. Antoniusz zwoa ich na zgromadzenie i dowodzi im, e Witeliusz posiada jeszcze siy bojowe, niezdecydowane, pki si namyla bd, ale energiczne, skoro w rozpacz popadn. Pocztki wojny domowej

losowi zostawia naley zwycistwo rozwag i roztropnoci do skutku dochodzi. Ju flota mizeska i urocze Kampanii wybrzee odpado i nie wicej z caego wiata Witeliuszowi zostao, jak to, co midzy Tarracyn a Narni ley. Do sawy przez bitw kremosk zyskano, a przez zburzenie Kremony zbyt wiele niechci; niech wic nie podaj raczej zdobycia Rzymu ni jego ocalenia. Wiksze nagrody, a bez porwnania najwiksza cze ich czeka, jeli bez krwi rozlewu senatowi i ludowi rzymskiemu bezpieczestwa przysporz. Tymi i podobnymk sowy day si uagodzi umysy. A niedugo potem legiony nadeszy. Wtedy pod groz rozgosu o powikszonej armii chwiay si witeliaskie kohorty i nikt ich do wojny nie zachca, natomiast do odstpstwa wielu, ktrzy p to si wspubiegali, aby centurie swe i szwadrony zwycizcy jako dar wyda, a sobie samym na przyszo wzgldy za to pozyska. Przez nich dowiedziano si, e Interamna na cakiem blisko pooonej rwninie zaog czterystu jezdnych jest obsadzona. Natychmiast wysano tam z lekkim hufcem Warusa, ktry niewielu opr stawiajcych zabi; wikszo odrzucia bro i prosia o ask. Niektrzy, uciekszy z powrotem do obozu, wszystko trwog napeniali, przesadzajc w opowiadaniu mstwo i ilo wrogw, aby hab z powodu straty. posterunku zagodzi. U witeianw nie istniaa adna za bezecny czyn kara, wskutek wynagradzania odstpcw wierno ich bya podkopana, a tylko w wiaroomstwie rywalizacja zostaa. Czste byy przejcia trybunw i setnikw; bo prosty onierz twardo sta przy Witeliuszu, a Pryskus i Alfenus, opuciwszy obz, do Witeliusza wrcili i tak wszystkich od haby zdrady uwolnili. W tych wanie dniach Fabiusz Walens zosta w Urbinum w wizieniu zabity. Gow jego witeliaskim kohortom pokazywano, aby adnej nadziei nadal nie ywiy; te bowiem mniemay, e Walens do Germanii uszed i tam dawne, jak i nowe wojska w ruch wprawia; na widok zabitego rozpaczy si odday. A wojsko flawiaskie, niesychanie tym podniesione na duchu, zgub Walensa za koniec wojny przyjo. Walens pochodzi z rodziny rycerskiej w Anagnii. Rozwizy w obyczajach,

a przy tym zdolnoci nie pozbawiony, poprzez swawol do sawy wytwornoci dy. Na igrzyskach Juwenaliw za Nerona pozornie z musu, potem jednak dobrowolnie jako aktor mimowy wystpowa, z wiksz zrcznoci ni przyzwoitoci. Jako legat legionu naprzd Werginiusza popiera, potem go osawi; Fontejusza Kapitona zabi uwidszy go, albo poniewa uwie go nie mg. Galb zdradzi, Witeliuszowi by wierny, a wiaroomstwo innych w korzystnym stawiao go wietle. Widzc, e mu zewszd nadziej odcito, onierz witeliaski, ktry decydowa si ju przej do przeciwnej partii, to nawet nie bez godnoci uczyni i pod swymi znakami i sztandarami na lece poniej Narnii rwniny zeszed. Flawiaskie wojsko, jakby do bitwy skupione i uzbrojone, w gstych szeregach z obu stron drogi stano. Witelianw przyjto w rodek, a kiedy ich otoczono, Prymus Antoniusz agodnie do nich przemwi; czci w Narnii, czci w Interamnie zatrzyma si im kazano. Zarazem kilka spord zwyciskich legionw zostawiono, ktre nie bdc dla spokojnych uciliwe, byyby przeciw krnbrnym do silne. Nie omieszkali w onych dniach Prymus i Warus czstymi poselstwy Witeliuszowi bezpieczestwa, pienidzy i ustronnego pobytu w Kampanii ofiarowa, gdyby bro zoy i siebie wraz ze swymi dziemi Wespazjanowi powierzy. Podobnej treci listy take Mucjanus do niego ukada; tym na og ufa Witeliusz i mwi ju o liczbie niewolnikw i wyborze miejsca na wybrzeu. Tak wielka martwota umys jego ogarna, e gdyby inni nie pamitali, i niegdy by cesarzem, on sam byby o tym zapomnia. A starszyzna stolicy Flawiusza Sabinusa, prefekta miasta, w tajnych podniecaa rozmowach, aeby w zwycistwie i chwale udzia swj zaznaczy. Ma on przecie mwiono wasnego w kohortach miejskich onierza, a pomog te kohorty stray poarnej, osobici ich niewolnicy, szczcie partii i fakt, e wszystko ku zwycizcom si skania; niech Antoniuszowi i Warusowi sawy nie ustpuje. Niewiele ma kohort Witeliusz, a nadto s one smutnymi zewszd wieciami wylknione; ludu usposobienie jest zmienne, a jeli mu si tylko na wodza

narzuci, to owe wanie pochlebstwa ku Wespazjanowi si zwrc; sam Witeliusz nawet w powodzeniu im nie sprosta, a tym bardziej ruin szczcia jest zamany. Zasuga ukoczenia wojny do tego nalee bdzie, ktry stolic zajmie; Sabinusowi przystoi, aby rzdy dla brata zachowa, a Wespazjanowi, aby wszystkich innych Sabinusowi podporzdkowa. Bynajmniej nie z podniesionym sercem przyjmowa te mowy on starzec bezsilny; lecz byli tacy, ktrzy go skrytymi podejrzeniami cigali, jakoby z zawici i rywalizacji wyniesienie brata opnia. Wszak Flawiusz Sabinus, wiekiem starszy, kiedy obaj jeszcze w cywilnym stanie yli, powag i majtkiem Wespazjana przewysza, a utrzymywano, e zachwiany tego kredyt skpo tylko wspomg i za to dom jego i woci wzi w zastaw; std jakkolwiek pozornie zgoda nadal trwaa, tajemnych lkano si uraz. Lepsze byo wytumaczenie, e agodny ten czowiek przed krwi rozlewem i mordem si wzdraga i dlatego w czstych z Witeliuszem rozmowach kwesti pokoju i zoenia broni w drodze ukadu roztrzsa. Nieraz przedtem w domu si schodzc, wreszcie w wityni Apollina, jak wie niosa, umow zawarli. Ich sowa i owiadczenia dwch tylko miay wiadkw, Kluwiusza Rufusa i Syliusza Italika; miny ich z dala obserwujc, zauwaono Witeliusza przybit i niemsk, Sabinusa nieszydercz i raczej wspczujc. Gdyby Witeliusz tak atwo nastrojem swoich druhw umia by pokierowa, jak sam ustpliwym si okaza, to wojsko Wespazjana byoby bez krwi rozlewu do stolicy wkroczyo. Ale wanie ci, ktrzy Witeliuszowi najwierniejsi byli, odrzucali pokj i jego warunki, wskazujc na niebezpieczestwo i hab, a take na to, e dotrzymanie sowa tylko od samowoli zwycizcy zaley. Tak dumnego samopoczucia Wespazjan nie ywi, eby mg Witeliusza jako prywatnego cierpie czowieka nawet zwycieni tego by nie znieli; std tylko niebezpieczestwo z litoci dla by wyniko. On sam wprawdzie jest ju starym czowiekiem i szczcia jak i nieszczcia sytym, lecz jakie imi, jakie stanowisko syn jego Germanik mie bdzie? Teraz przyrzekaj mu pienidze, sub i bogosawione Kampanii

pobrzee; ale skoro sobie Wespazjan rzdy przywaszczy, ani jemu samemu, ani jego przyjacioom, ani wojskom wreszcie przed zagad rywala spokojno nie wrci. Fabiusz Walens, pojmany i na wtpliwe zachowany wypadki, nader im by niewygodny; tym bardziej Prymus, Fuskus i gwny przedstawiciel partii, Mucjanus, adnej innej w odniesieniu do Witeliusza swobody mie nie bd, jak tylko t, aby go zabi. Ani Cezar Pompejuszowi, ani August Antoniuszowi ycia nie zostawi; chyba e Wespazjan wznioslejsz ma dusz, on, ktry by ojca Witeliusza klientem, wonczas kiedy tene z Klaudiuszem w urzdzie kolegowa. Nieche wic Witeliusz, jak to cenzurze jego ojca, trzem tego konsulatom, tylu wietnego domu godnociom przystao, przynajmniej z rozpaczy do odwanego zabierze si czynu. Silnie stoi onierz, pozostao mu jeszcze przywizanie ludu; a wreszcie nie moe ich nic straszniejszego spotka jak tylko to, ku czemu dobrowolnie spiesz. Umrze musz zwycieni, umrze, jeeli si poddadz; na tym tylko zaley, czy ostatni swj dech wrd urgowiska i obelg, czy mnie wyzion. Guche byy uszy Witeliusza na energiczne rady: jego dusz przytaczao uczucie litoci i troska, aby upart wojn nie uczyni w kocu zwycizcy nieubaganym dla ony i dzieci. Mia te steran wiekiem matk; ta jednak, na kilka dni przedtem w sam por umierajc, zagad swego domu uprzedzia, ona, ktra przez pryncypat syna niczego nie zyskaa prcz smutku i dobrego imienia. Dnia osiemnastego grudnia, dowiedziawszy si o odstpstwie legionu i kohort, ktre w Narnii si podday, przywdziewa aobne szaty i zstpuje z Palatium w otoczeniu smutnych domownikw; w lektyce niesiono maluczkiego syna jakby w pochodzie pogrzebowym; lud wydawa okrzyki pochlebne i niewczesne, onierze grone zachowywali milczenie. Nie znalaz si wtedy nikt tak niepomny ludzkiego losu, eby go ten widok nie wzruszy, jak rzymski cesarz i przed chwil rodu ludzkiego wadca opuszcza wywyszenia swego siedzib i przez tumy ludu, przez miasto kroczc ustpowa z panowania. Nic takiego dotd ani nie widziano, ani nie

syszano. Naga przemoc dyktatora Cezara obalia, tajny zamach Gajusza, noc i nieznana wioska ucieczk Nerona tajemniczoci okrya, Pizon i Galba jakby na polu walki padli; a Witeliusz na wiecu, ktry sam zwoa, wrd wasnych onierzy, nawet przed oczyma kobiet, wypowiedzia kilka sw przystosowanych do penej smutku chwili, e ustpuje dla dobra pokoju i pastwa; niech go tylko zachowaj w pamici i ulituj si nad jego bratem, on i niewinnym dzieci wiekiem. Rwnoczenie unoszc na rkach syna, poleca go ju to poszczeglnym osobom, ju to wszystkim na raz. Wreszcie, kiedy mu pacz dalej mwi przeszkadza, odpasa od boku pugina, jakby symbol prawa nad yciem i mierci obywateli, i chcia go odda stojcemu przy nim konsulowi, ktrym by Cecyliusz Sympleks. Gdy konsul si wzbrania, a stojcy dokoa na wiecu gos swj przeciw temu podnieli, oddali si, aby w wityni Zgody insygnia cesarskie zoy i do domu brata si uda. Wtedy jeszcze wikszy krzyk podnis tum, ktry prywatnemu domostwu by przeciwny i na Palatium go wzywa. Odcito mu wszelk inn drog, a tylko ta staa otworem, ktr mg na wit ulic si dosta; wwczas bezradny do Palatium wrci. Lecz wie o jego abdykacji ju wprzd si bya rozesza, a Flawiusz Sabinus napisa by do trybunw kohort, aeby onierza powcigali. Zatem, jak gdyby ju cae pastwo Wespazjan mia w kieszeni, przedniejsi senatorowie, wielu ze stanu rycerskiego, wszelki onierz miejski i stranicy poarni dom Flawiusza Sabinusa zapenili. Tam nadchodzi wiadomo o zapale gminu i grobach kohort germaskich. Sabinus za daleko ju si by posun, eby si mc wycofa; a take inni, kady o siebie si bojc, aby na rozproszonych i dlatego mniej silnych witelianie nie urzdzili obawy, ocigajcego si do broni popychali; lecz, jak to si zwykle w takich razach zdarza, rad dawali wszyscy, a niebezpieczestwo niewielu na siebie brao. Kiedy zbrojni, ktrzy towarzyszyli Sabinusowi, blisko sadzawki Fundaniusza w d schodzili, zaszli im drog najbardziej zdecydowani spord witelianw. Tam wywizaa si potyczka, nieznaczna wprawdzie, gdy bya nie obmyla-

na i bezadna, lecz dla witelianw pomylna. Sabinus w kopotliwej sytuacji uczyni to, co chwilowo za rzecz najbezpieczniejsz uwaa: obsadzi zamek na Kapitolu mieszan zaog i kilku senatorami i rycerzami, ktrych imiona nieatwo jest poda, poniewa po zwycistwie Wespazjana t zasug wobec partii wielu faszywie sobie przypisywao. Podjy si oblenia take kobiety, a wrd nich Werulana Gratylla najbardziej na siebie zwracaa uwag; ta ani dzieci, ani krewnych, lecz tylko wojn na oku miaa. onierz Witeliusza niedba stra wok obleganych ustawi; tote Sabinus z nastaniem nocy dzieci swoje i bratanka Domicjana na Kapitol sprowadzi, a przez miejsca nie strzeone goca do wodzw flawiaskich wysa z doniesieniem, e s oblegani, a jeli si im z pomoc nie przyjdzie, krucho z nimi bdzie. Noc tak spokojn przepdzi, e byby mg bez szwanku odej; Witeliuszowy bowiem onierz, dziki w obliczu niebezpieczestwa, do wysikw i czatw niewielk mia ochot; nadto zimowy deszcz, ktry nagle lun, patrze i sucha przeszkadza. O pierwszym brzasku dnia, zanim obie strony kroki nieprzyjacielskie rozpoczy, wysya Sabinus Korneliusza Marcjalisa, byego naczelnego setnika, do Witeliusza ze zleceniami i zaaleniem, e si ukady narusza; e bya to prosta komedia i zuda abdykacji rzdw na to obliczona, aby tylu dostojnych mw w pole wywie. Dlaczego bowiem z mwnicy skierowa si do braterskiego domu, ktry grujc nad forum do cignicia ludzkich oczu si nadawa, zamiast pody na Awentyn i do domu swojej maonki? Tak wanie wypadao uczyni czowiekowi prywatnemu, ktry chcia wszelkich pozorw panowania unikn. Przeciwnie Witeliusz do Palatium, samej twierdzy wadzy powrci; std zbrojny hufiec wysano, a nawet Kapitolu si nie oszczdza. Wszak on, Sabinus, jest pokojowo usposobionym obywatelem i tylko zwykym senatorem; podczas gdy zatarg midzy Wespazjanem a Witeliuszem w walkach legionw, w zdobywaniach miast, w kapitulacjach kohort si rozstrzyga, w chwili gdy ju Hiszpania, Germania i Brytania odpady on, brat Wespazjana, mimo to wierny pozosta, a go sam Witeliusz

do ukadw zawezwa. Pokj i zgoda poyteczne s dla zwycionych, dla zwycizcw s one tylko chwalebne. Jeeli Witeliusz ugody auje, niech nie dobywa ora na niego, ktrego wiaroomnie podszed, ani na syna Wespazjanowego, ktry ledwie w wiek mski wstpuje: wiele zyska si na zabjstwie jednego starca i jednego modzieca? Raczej niech wyjdzie w pole przeciw legionom i tam niechaj walczy o najwysz wadz; reszta wedug wyniku bitwy si uoy. Na te zarzuty Witeliusz, zastraszony, w kilku odpowiedzia sowach, aby si usprawiedliwi, zwalajc win na onierza, z ktrego nadmiernym zapaem jego wasne umiarkowanie nie idzie w parze; ostrzeg te Marcjalisa, aby ustronn czci paacu tajemnie odszed, gdy obawia si, eby go onierze jako porednika znienawidzonego pokoju nie zabili; sam nie mg ani rozkazywa, ani zakazywa i ju nie by cesarzem, lecz tylko do wojny pretekstem. Ledwie Marcjalis na Kapitol powrci, nadchodz rozhukani onierze; nie mieli adnego wodza, a kady na wasn dziaa rk. W szybkim marszu przeszli byli przez forum i obok wity, ktre nad nimi groway, i w rozwinitym szyku bojowym wspinaj si na przeciwlege im wzgrze, a do pierwszych bram zamku kapitoliskiego. Od dawien dawna byy na boku pagrka po prawej stronie, gdy si na wchodzio, kruganki; na ich dach wyleli onierze Sabinusa i zasypywali stamtd witelianw gazami i cegami. Ci mieli rce uzbrojone tylko w miecze, a za dugo byoby jak si im zdawao sprowadza kusze albo bro rzutn; zaczli wic na wystajc cz portyku gownie rzuca, a idc w lad za ogniem byliby si przez nadgorza bram Kapitolu wdarli, gdyby Sabinus, zrywajc wszdzie z podstaw posgi wzniesione ku naszych przodkw chwale, nie by nimi jakby jakim murem samego wejcia zagrodzi. Wtedy atakuj dostpy na Kapitol znajdujce si po przeciwlegej stronie obok gaju azylu i tam, gdzie po obu stopniach na Ska Tarpejsk si wchodzi. Niespodziewanie do obu punktw przypuszczaj szturm, ktry na azylu, jako bliszym, tym gwatowniej si wywar. A nie mona ich byo powstrzyma, gdy na przy-

lege wspinali si budynki, ktre jako w peni pokoju, tak wysoko wzniesiono, e ich szczyty byy na rwnym poziomie z Kapitolem. Ot tu nie ma pewnoci, czy oblegajcy na dachy ogie rzucili, czy te wedug czciej spotykanej tradycji obleni, w chwili gdy wspinajcych si, ktrzy coraz si dalej posuwali, odpdzi nim chcieli. Std przenis si ogie na stojce obok wityni kruganki; potem ory ze starego drzewa, ktre szczyt dachu podpieray, pomienie ku sobie cigny i podsyciy. Tak Kapitol przy zamknitych bramach, nie obroniony ani nie ograbiony, sta si pastw pomieni. By to od zaoenia miasta czyn najbardziej poaowania godny i najbardziej ohydny, jaki si pastwu narodu rzymskiego przytrafi, e bez adnego postronnego wroga, a przy bogw yczliwoci o ileby to przy naszych obyczajach byo moliwe siedziba Najlepszego i Najwikszego Jowisza, powicona i zaoona przez przodkw jako panowania rkojmia, ona, ktrej ani Porsenna po kapitulacji miasta, ani Galowie po jego zdobyciu zbezczeci nie zdoali, przez sza cesarzy zburzona zostaa. Spon by ju przedtem Kapitol w wojnie domowej, lecz wskutek zoliwoci jednostki; teraz jednak otwarcie go oblegano, otwarcie podpalono a jakie byy do wojny pobudki? Jaki zysk z tak wielkiej klski? Oczywicie walczylimy za ojczyzn! lubowa niegdy ten gmach krl Tarkwiniusz Stary w wojnie sabiskiej i pooy pod niego fundamenty, liczc si raczej z przysz nasz wielkoci, ni eby mierne jeszcze narodu rzymskiego rodki na to starczyy. Potem Serwiusz Tulliusz dziki gorliwoci sprzymierzecw, nastpnie Tarkwiniusz Pyszny po zdobyciu miasta Suessa Pometia z upw nieprzyjacielskich budow t wznieli. Lecz chwaa tego dziea bya dla wolnoci zastrzeona: po wypdzeniu krlw Horacjusz Pulwillus za powtrnego swego konsulatu wityni powici, tak odtd okaza, e pniej niezmierne narodu rzymskiego skarby upikszyy j raczej ni powikszyy. Na tym samym miejscu zaoono j po raz drugi, kiedy po upywie okresu czterystu pitnastu lat spalia si za konsulatu Lucjusza Scypiona i Gajusza Norbanusa.

Zwyciski Sulla podj si tego zadania, powicenia jej jednak nie dokona: tylko to jedno szczciu jego byo wzbronione. Imi Lutacjusza Katulusa wrd tak wielkich dzie Cezarw a do czasw Witeliusza dotrwao. Teraz ta witynia pona. Lecz wikszy popoch wywoao to wrd oblonych ni wrd oblegajcych. Wszak onierzowi witeliaskiemu ani przebiegoci, ani wytrwaoci w niebezpieczestwie nie brako; po stronie przeciwnej onierze byli struchlali, a wdz, bezczynny i jak gdyby gow straci, tak mow jak i suchem nie wadn; ani rad innych kierowa si nie da, ani sam sobie radzi nie umia, na krzyki wrogw to w t, to w tamt stron w koo si ugania, co przedtem by rozkaza zabrania, co by zabroni rozkazywa; wkrtce, jak to si w rozpaczliwym dzieje pooeniu, wszyscy wydawali polecenia, a nikt ich nie wykonywa; wreszcie, porzuciwszy bro, ogldali si za ucieczk i takimi fortelami, eby ich nie dostrzeono. Wtedy wdzieraj si witelianie i mc wszystko krwi, mieczem i ogniem. Kilku wojownikw, wrd ktrych Korneliusz Marcjalis, Emiliusz Pacensis, Kasperiusz Niger, Dydiusz Scewa najbardziej byli wybitni, odwayo si na walk i zostao wycitych. Flawiusza Sabinusa, ktry by bezbronny i ucieczki nie prbowa, otaczaj, a tak samo konsula Kwincjusza Attyka, na ktrego cie jego urzdu i wasna jego prno uwag ich zwrcia, poniewa on manifesty pene pochwa na Wespazjana, a obelg przeciw Witeliuszowi midzy lud by rozrzuci. Reszta wrd rnych usza przygd, jedni w szatach niewolniczych, drudzy przez wiernych klientw schronieni i midzy toboami ukryci. Niektrzy przejli witelianw haso, po jakim ci nawzajem si poznawali, i tak czy to sami o nie pytajc, czy nim odpowiadajc zuchwalstwo za kryjwk mieli. Domicjan zaraz za pierwszym wrogw wtargniciem skry si u stra wityni; dziki sprytowi pewnego wyzwoleca, przebrany w pcienn szat, wmiesza si w tum ofiarnikw i nie zosta poznany; potem przebywa w schowku u klienta swego ojca, Korneliusza Prymusa, w pobliu Welabrum.

Kiedy ojciec wiatem zawadn, kaza Domicjan chat stra witynnego zburzy i wznis na jej miejscu Jowiszowi Zbawcy ma kaplic wraz z otarzem, na ktrym przygody jego byy w marmurze przedstawione; pniej, kiedy sam panowanie osign, powici Jowiszowi Opiekunowi ogromn wityni, gdzie sw wasn podobizn na onie boga umieci. Sabinusa i Attyka, skutych kajdanami i przyprowadzonych przed Witeliusza, przyj tene bynajmniej nie wrog mow i min, jakkolwiek szemrali na to ci, ktrzy prawa mordu i nagrody za udzielon pomoc dali. Naprzd najbliej stojcy krzyk podnosz, a za nimi najniszy motoch stracenia Sabinusa si domaga, groby i pochlebstwa razem miesza. Ostatecznie wymogli na Witeliuszu, ktry na stopniach Palatium stojc prosi ich zamierza, aby od tego odstpi; potem Sabinusa zakuli, a poszarpany i od gowy odrbany jego tuw na Gemonie zawlekli. Taki by koniec tego ma, ktry zaiste na lekcewaenie nie zasugiwa. Przez trzydzieci pi lat oddawa on pastwu swe usugi, w pokoju i wojnie peen chway. Jego nieskazitelnoci i sprawiedliwoci nie mona by niczego zarzuci; w mwieniu jednak miar przekracza: to jedno tylko w cigu siedmiu lat, w ktrych Mezj zarzdza, a dwunastu, w ktrych prefektur miasta dziery, gos publiczny w nim gani. Przy kocu jego ycia jedni go za ospaego uwaali, wielu za umiarkowanego i takiego, ktry krew obywateli oszczdza. Na to moe wszyscy si zgodz: przed osigniciem rzdw przez Wespazjana ozdob domu by Sabinus. Jego mord, jak syszymy, miy by Mucjanusowi. Niejeden gosi, e take pokojowi wyszo na dobre, i usunita zostaa rywalizacja midzy dwoma mami, z ktrych jeden myla o tym, e jest bratem cesarza, a drugi, e jest uczestnikiem rzdw. Tymczasem kiedy lud stracenia konsula da, sprzeciwi si Witeliusz, przejednany i poniekd za to si odwdziczajc, e Attykus na pytanie, kto Kapitol podpali, siebie jako winnego poda i tym wyznaniem albo byo to tylko przystosowane do chwili kamstwo ohyd i zbrodniczo czynu, jak si zdawao, na siebie przyj, a od partii Witeliusza oddali.

W tyche dniach Lucjusz Witeliusz, rozbiwszy obz koo wityni Feronii, zagraa zburzeniem Tarracynie, gdzie byli zamknici gladiatorzy i wiolarze, ktrzy nie wayli si wyj za mury i w otwartym polu na niebezpieczestwo naraa. Przewodzi, jak wyej wspomnielimy, gladiatorom Julianus, wiolarzom Apollinaris, obaj swawol i ospaoci raczej do gladiatorw ni do wodzw podobni. Nie zacigali oni czatw, nie umacniali niepewnych miejsc w murach: w nocy i w dzie samopas bujajc i po rozkosznych haasujc wybrzeach kiedy onierze dla posug w ich zbytkach byli rozproszeni, oni o wojnie tylko przy ucztach mwili. Kilka dni przedtem oddali si by Apiniusz Tyron i bezwzgldnym ciganiem po municypiach darw i pienidzy przysparza swojej partii wicej nienawici ni si. Tymczasem do Lucjusza Witeliusza zbieg niewolnik Wergiliusza Kapitona, obieca mu wyda nieobsadzon twierdz, jeeli zaog otrzyma, i ustawi pn noc lekkozbrojne kohorty na najwyszych szczytach gr ponad nieprzyjaci gowami. Stamtd onierze raczej na rze anieli do walki w d zbiegaj: kad pokotem bezbronnych albo tych, ktrzy dopiero za bro chwytali, take niektrych ze snu wyposzonych, gdy ich ciemnoci, przestrach, dwik trb, krzyk nieprzyjaci w zamieszanie wprawiay. Niewielu z gladiatorw opr stawio i nie bez pomsty pado, reszta na okrty pdzia, gdzie wszystko jednaka oplataa trwoga, gdy wmieszali si rwnie mieszkacy miasta, ktrych bez adnej rnicy witelianie mordowali. Sze liburnijskich okrtw wrd pierwszego zgieku umkno, a z nimi prefekt floty, Apollinaris; pozostae na wybrzeu zajto albo je morze pochono, poniewa nadmiernym wpadajcych ciarem byy przytoczone. Juliana przed Lucjusza Witeliusza przyprowadzono, chost okropnie zsieczono i w oczach tego zabito. Niektrzy on Lucjusza Witeliusza, Triari, obwiniali, jakoby wojennym mieczem przepasana wrd aoby i nieszcz zdobytej Tarracyny zuchwale i okrutnie si zachowywaa. On sam wysa z powodu pomylnie dokonanego przedsiwzicia uwieczone wawrzynem sprawozdanie do swego brata, zapytujc go, czy ma zaraz powrci, czy poskramia-

nie Kampanii dalej prowadzi. Byo to szczcie nie tylko dla partii Wespazjana, lecz take dla pastwa. Gdyby bowiem onierz zaraz po zwycistwie i prcz wrodzonej mu zacitoci jeszcze powodzeniem butny na Rzym by pomaszerowa, byoby si wtedy z niemaym wysikiem i nie bez zagady stolicy walczyo. Wszak Lucjusz Antoniusz, aczkolwiek by osawiony, energi posiada i nie w cnotach, jak zacni ludzie, lecz, jak kady zoczyca, w wystpkach by dzielny. Podczas gdy to si po stronie Witeliusza dziao, wyruszya armia Wespazjana z Narnii i obchodzia z caym spokojem wito Saturna w Okrykulum. Przyczyn tak nagannej zwoki by zamiar oczekiwania Mucjanusa. Nie brako i takich, ktrzy Antoniusza podejrzewali i obwiniali, jakoby podstpnie czas mitry po otrzymaniu tajnego listu Witeliusza, w ktrym mu tene konsulat i doros crk za on wraz z obfitym posagiem za cen zdrady ofiarowa. Inni mwili, e s to tylko wymysy w celu przypodobania si Mucjanusowi stworzone; niektrzy utrzymywali, e taki by plan wszystkich wodzw, aby miastu raczej zagrozi wojn ni tam j wnosi, skoro przecie najtsze kohorty Witeliusza odstpiy (istotnie zdawao si, e Witeliusz po odciciu mu wszelkiej pomocy panowania si zrzeknie), lecz wszystko to zepsu swym popiechem, a nastpnie tchrzostwem Sabinus, ktry nierozwanie za or chwyci i tak warownej oraz dla wielkich nawet wojsk niezdobytej twierdzy kapitoliskiej przeciw trzem kohortom utrzyma nie zdoa. Atoli trudno jest jednemu przypisywa wspln wszystkim win. Wszak z jednej strony Mucjanus dwuznacznymi listami zwycizcw zatrzymywa, a z drugiej Antoniusz przez sw niewczesn ulego albo przez to, e ca odpowiedzialno na tamtego chcia zrzuci, suszny zarzut na siebie cign; a inni wodzowie, poniewa wojn za dokonan ju uwaali, koniec jej smutn okryli saw. Nawet Petyliusz Cerialis, wysany przodem z tysicem jazdy, aby w poprzek przez kraj sabiski drog Salaryjsk do miasta wkroczy, nie do swj marsz przypieszy; dopiero wie o obleniu Kapitolu wszystkich naraz poruszya. Antoniusz drog Flamisk do Ska Czerwonych w gbok

ju noc nadcign niosc spnion pomoc. Tam dowiedzia si o zamordowaniu Sabinusa, spaleniu Kapitolu, przeraeniu miasta samych smutnych wydarzeniach; donoszono, e take posplstwo i niewolnicy zbrojnie po stronie Witeliusza stanli. Rwnie Petyliusz Cerialis wraz ze sw jazd stoczy by niepomyln bitw; kiedy bowiem nieostronie i jakby na pokonanych ju pdzi, przyjli go witelianie, piechota z jazd zmieszana. Walczono niedaleko miasta midzy budynkami, ogrodami i zakrtami ulic, znanymi witelianom, lecz nie znanymi ich przeciwnikom; to ich strachu nabawio. Nadto nie wszyscy jedcy zgodn myl byli przejci, gdy przyczono do nich pewnych onierzy, ktrzy niedawno pod Narni kapitulowali, a teraz los stronnictw ledzili. Wzito do niewoli prefekta szwadronu, Juliusza Flawianusa; reszt wrd haniebnej pdzono ucieczki, lecz zwycizcy nie dalej jak do Fiden ich cigali. To powodzenie zapa ludu zwikszyo; gmin miejski za bro chwyci. Tylko niewielu miao onierskie puklerze; wikszo porywa bro, jaka komu w rce wpada, i da hasa do walki. Dzikuje im Witeliusz i dla ochrony miasta wypad urzdzi kae. Potem zwoano senat i wybrano posw, ktrzy mieli do armii flawiaskiej si uda i pod pozorem dobra publicznego zgod jej i pokj doradza. Rne byy tych posw losy. Ci, ktrzy spotkali si z Petyliuszem Cerialisem, w najwiksze popadli niebezpieczestwo, poniewa onierz propozycje pokojowe odrzuci. Zraniono pretora Arulenusa Rustykusa: prcz zniewaenia godnoci posa i pretora take osobista warto ma ohyd tego czynu zwikszaa. Pobito jego wit, umiercono najbliszego mu liktora, ktry odway si tum rozpycha; i gdyby ich dodana przez wodza stra nie bya obronia, to sza wojny domowej byby prawo posw, uwicone nawet u obcych ludw, przed samymi murami ojczystego miasta a do mordu sponiewiera. Spokojniej przyjto tych, ktrzy do Antoniusza przybyli, nie eby onierz by karniejszy, lecz poniewa wdz wiksz cieszy si powag. Do posw przyczy si by Muzoniusz Rufus, m stanu rycerskiego, ktry gorliwie zajmowa si filozofi i zasadami

stoikw; pocz on, mieszajc si midzy manipuy, o korzyciach pokoju a niebezpieczestwach wojny rozprawia i ludzi zbrojnych poucza. Dla wielu byo to pocieszne, dla wikszoci uprzykrzone; a nie brako takich, ktrzy byliby go przepdzili i stratowali, gdyby za rad najbardziej umiarkowanych i wobec pogrek innych nie by swej niewczesnej mdroci zaniecha. Wyszy te naprzeciw dziewice Westy z listem Witeliusza wystosowanym do Antoniusza: da w nim, aby rozstrzygajc walk na jeden tylko dzie odoono; jeeli ta zwoka zajdzie, atwiej co do wszystkiego zgoda nastanie. Dziewice z honorami odprawiono; Witeliuszowi odpisano, e przez zamordowanie Sabinusa i spalenie Kapitolu wszelkie midzy wojujcymi stosunki zerwane zostay. Mimo to prbowa Antoniusz uagodzi zwoane na wiec legiony radzc im obok mostu Mulwijskiego obozem stan i dopiero nazajutrz do miasta wkroczy. Przyczyn zwlekania bya obawa, e onierz, rozsierdzony w walce, ani ludu, ani senatu, ani nawet wity i przybytkw boych oszczdza nie bdzie. Atoli onierze do wszelkiej zwoki jako wrogiej zwycistwu odnosili si podejrzliwie; prcz tego poyskujce po wzgrzach sztandary, chocia tylko niewojowniczy lud za nimi postpowa, pozr nieprzyjacielskiego wojska wzbudzay. W trzech grupach cignli: cz jedna drog Flamisk, gdzie wanie miaa sw pozycj; druga wzdu brzegu Tybru; trzecia grupa drog Salaryjsk do bramy Kolliskiej si zbliaa. Gmin pod szar jazdy pierzchn, lecz onierz witeliaski, podzielony rwnie na trzy grupy, drog im zastpi. Przed miastem przyszo do wielu zmiennych potyczek, lecz czciej pomylnych dla flawianw, ktrzy rozsdkiem swych wodzw growali. Ci tylko znaleli si w opaach, ktrzy w lew stron miasta ku ogrodom Sallustiaskim przez wskie i liskie ulice zboczyli. Witelianie, stojc na murach ogrodw, a do wieczora kamieniami i pociskami podchodzcych odpierali; wreszcie osaczya ich jazda, ktra przez bram Kollisk si wdara. Take na polu Marsowym zderzyy si nieprzyjacielskie szeregi. Po stronie flawianw byo szczcie i tylekro ju pozyskane zwycistwo; witelianie jedynie z rozpaczy na-

przd gnali i jakkolwiek odpierani, znowu si w miecie gromadzili. Widzem tych walk by nard; jakby na igrzyskach zapaniczych to jednym, to drugim krzykiem i oklaskami przychylno sw okazywa. Ilekro jedna z dwch stron si zachwiaa, da, aby ukrytych po kramach albo zbiegych do jakiego domu wywlekano i zabijano, po czym wiksz cz upu zagarnia; bo gdy onierz rozlewem krwi i mordem by zajty, zdobycz przypadaa posplstwu. Okropny i wstrtny obraz przedstawiao miasto cae: tu potyczki i rany, tam anie i knajpy; razem kaue krwi i stosy martwych cia, a tu obok nierzdnice i podobni im rozpustnicy; wszelakie chucie rozwizego pokoju, wszelakie najbardziej bezwzgldnego podboju zbrodnie! Sowem, mgby przypuci, e to samo miasto ogarna i wcieko, i swawola. Ju przedtem zbrojne wojska w miecie si potykay: dwa razy po zwycistwie Lucjusza Sulli, raz po zwycistwie Cynny, a take wtedy niemniej byo okruciestw; teraz jednak panowaa nadto nieludzka beztroska i ani na chwil nawet nie przerywano uywania; jakby witu Saturna ta jeszcze rozrywka przybya, radosne wydawali okrzyki, uywali, nie troszczc si wcale o stronnictwa, a cieszc pastwa nieszczciem. Najwikszy trud przedstawiao dobywanie obozu pretoriaskiego, ktry najzacitsi witelianie jako ostatni utrzymywali nadziej. Z tym wikszym wysikiem zwycizcy, wspomagani gwnie dawnych kohort zapaem, stosowali na raz wszystkie rodki, jakie do burzenia najwarowniejszych miast wynaleziono: pomost z tarcz, kusze, way i agwie. Woali przy tym, e wszystkie w tylu bitwach przebyte trudy i niebezpieczestwa w tym przedsiwziciu swj kres znajd. Miasto senatowi i narodowi rzymskiemu, witynie bogom oddano; waciwa cze onierza jest w obozie tam jego ojczyzna, tam domowe ognisko; jeeli natychmiast go nie odzyskaj, trzeba bdzie noc pod broni spdzi. Natomiast witelianie, aczkolwiek liczb i z woli losu sabsi, utrudniajc zwycistwo, opniajc pokj, domy i otarze krwi plamic, ostatniej zwycionych pociechy kurczowo si trzymali. Wielu, ju na p

ywych, na wieach i blankach murw wyziono ducha; kiedy wyamano bramy, pozostaa gromada czoo zwycizcom stawia i wszyscy padli ranni z przodu, twarzami ku wrogowi zwrceni; tak bardzo nawet w chwili mierci o zaszczytny zgon dbali. Skoro miasto zdobyto, kaza si Witeliusz tyln Palatium stron na Awentyn do domu swej ony w lektyce zanie; chcia on, gdyby w swej kryjwce niebezpieczestw dnia unikn, zbiec do kohort w Tarracynie i do swego brata. Potem, wskutek zmiennoci charakteru i poniewa jak to jest rozpaczy waciwe jemu, ktry wszystkiego si obawia, najblisza rada najmniej dogadzaa, wraca do Palatium, ktre byo prne i opuszczone, gdy nawet najlichsza czelad rozbiega si albo jego spotkania unikaa. Przeraa go samotno i gucho miejsca; prbuje zamknite komnaty otworzy i wzdryga si przed ich pustk; wreszcie zmczony poaowania godn tuaczk, kryje si w haniebnym schowku, skd go trybun kohorty, Juliusz Placydus, wywleka. Zwizano mu w ty rce; w poszarpanej szacie prowadzono go na wstrtne widowisko, przy czym wielu miotao na obelgi, a nikt nad nim zy nie uroni: brzydki jego koniec wspczucie stumi. Zaszed im drog jeden z onierzy armii germaskiej; czy chcia on Witeliuszowi wrogi cios zada wskutek gniewu, czy po to, aby go tym rychlej od urgowiska uwolni, czy te na trybuna si zamierzy tego nie zbadano; do, e odci trybunowi ucho i natychmiast zosta zakuty. Zmuszano Witeliusza gronymi sztychami mieczw, aby ju to podnosi oblicze i nadstawia je na zniewagi, ju to patrzy na strcane swoje posgi, czsto te na mwnic albo na miejsce stracenia Galby; wreszcie popchnito go ku Gemoniom, gdzie zwoki Flawiusza Sabinusa przedtem legy. Tylko jedno jego powiedzenie nie wiadczce o niemskiej duszy usyszano wtedy, kiedy szydzcemu ze trybunowi odpowiedzia: Byem jednak twoim naczelnym wodzem"; potem pad pod zadanymi mu ciosami, a gmin z tak sam nikczemnoci pastwi si nad martwym, z jak hodowa mu za ycia. Ojcem jego...* Luceria; koczy pidziesity sidmy rok swego ycia. Konsulat, urzdy kapaskie, imi i stanowisko

midzy pierwszymi osign nie dziki osobistej zapobiegli* Luk w zachowanym tekcie Andresen proponuje uzupeni sowami: jak wspomniaem, by Lucjusz Witeliusz, cenzor i trzykrotny konsul; rodzinnym miastem bya mu...

woci, lecz wszystko przez blask swego ojca. Panowanie poruczyli mu ludzie, ktrzy go nie znali; przywizanie onierzy rzadko komu, kto chwalebnymi przymiotami je zdoby, w tym stopniu towarzyszyo, co jemu dziki jego niedostwu. Bya w nim jednak szczero i hojno, ktre to zalety na zgub wychodz, jeeli si w nich miary nie zachowa. Sdzc, e przyja na wielkoci darw, a nie na staoci charakteru polega, bardziej na ni zarabia, ni j posiada. Niewtpliwie korzystne byo dla pastwa, e Witeliusz zosta pokonany, lecz nie mog poczytywa sobie za zasug swego wiaroomstwa ci, ktrzy Witeliusza dla Wespazjana zdradzili, skoro przedtem od Galby odpadli. Dzie dobrze mia si ku schykowi; z powodu przestrachu urzdnikw i senatorw, ktrzy z miasta umknli albo po domach swoich klientw si kryli, nie mona byo zwoa senatu. Domicjan, w chwili kiedy ze strony nieprzyjaciela nie byo si ju czego obawia, wyszed ku wodzom stronnictwa; powitano go imieniem Cezara, a liczny onierz, jak by pod broni, odprowadzi go do domu ojca.

LATA 822 i 823 OD ZAOENIA MIASTA, 69 i 70 NASZEJ ERY

P o zabiciu Witeliusza raczej ustaa wojna, ni zacz si pokj. Zwycizcy z broni w rku cigali po miecie zwycionych z nieprzejednan nienawici; pene pomordowanych byy ulice, splamione krwi place publiczne i witynie, gdy rozsiekiwano wszdzie kadego, kto si przypadkiem nawin. Potem, kiedy coraz si swawola zwikszaa, wyszukiwano i wywlekano tych, ktrzy si ukryli; jeeli spostrzeono jakiego o wysmukej postaci modzieca, zarbywano go, nie czynic adnej midzy onierzem a obywatelem rnicy. Okruciestwo to, ktre w pierwszym popdzie nienawici krwi si sycio, pniej zmienio si w chciwo. Nie zostawiali w spokoju nigdzie adnego tajemnego kta, adnego zamknicia, pod pozorem, e si tam witelianie ukrywaj. To dao pocztek wamaniom do domw albo byo pobudk do mordw, jeeli na opr natrafiano; a najwiksi z gminu ndzarze i najnikczemniejsi niewolnicy nie omieszkali na wasn rk bogatych panw zdradza; na innych przyjaciele wskazywali. Wszdzie lamenty, okrzyki boleci, sowem los zdobytego miasta, do tego stopnia, e znienawidzonej przedtem swawoli onierzy Othona i Witeliusza teraz aowano. Przywdcy stronnictwa, pochopni do wzniecenia poaru wojny domowej, nie zdoali nada zwycistwu cech umiarkowania; bo wrd zamieszek i niezgod co najgorsze jednostki najwikszy maj wpyw, natomiast pokojowi i spokojowi uczciwych praktyk potrzeba. Imi i siedzib Cezara otrzyma Domicjan; nie zaprztay go jeszcze troski panowania i w bezwstydach tylko i cudzo-

stwach gra on rol cesarskiego syna. Prefektura stray pretoriaskiej bya w rku Arriusza Warusa; najwysz wadz posiada Prymus Antoniusz. Ten grabi z domu cesarza pienidze i niewolnikw, jak gdyby to byy upy kremoskie; reszta wodzw przez skromno lub brak blasku, jak na wojnie w cieniu pozostawaa, tak te od jej zyskw bya wykluczona. Zastraszeni i gotowi do niewoli obywatele dali, aby wracajcego z Tarracyny Lucjusza Witeliusza wraz z jego kohortami zawczasu sprztn i resztki wojny stumi: wysano przodem do Arycji jazd, zastp legionw z tej strony Bowillw si zatrzyma. Nie zawaha si Witeliusz siebie i swoich kohort samowoli zwycizcy powierzy, a jego onierze niemniej w gniewie jak w obawie nieszczsn bro odrzucili. W dugim szeregu ci, ktrzy si poddali, otoczeni zbrojnymi ludmi, przez miasto kroczyli, aden z pokorn min, lecz wszyscy ponurzy i butni, a wobec oklaskw i wybrykw szydzcego tumu nieporuszeni. Kilku, ktrzy omielili si kordon otaczajcych ich onierzy przedrze, zostao przez tyche zgniecionych; reszt zamknito do wizienia, przy czym aden jakiego niegodnego sowa nie wyrzek, nawet wrd przeciwnoci saw mskiego hartu ducha ocalajc. Potem Lucjusza Witeliusza stracono; w wystpkach swemu bratu rwny, podczas tego rzdw czujniejszy, nie tyle on w jego szczciu uczestniczy, ile si w jego nieszczcie da wcign. W tyche dniach wysano Lucyliusza Bassusa z lekk jazd w celu uspokojenia Kampanii, ktrej miasta byy raczej midzy sob niezgodne, ni wskutek uporu przeciw cesarzowi zbuntowane. Widok wojska sprowadzi tam spokj; mniejszym miastom kolonialnym zapewniono bezkarno, lecz w Kapui umieszczono trzeci legion na lea zimowe i dostojne domy mocno upokorzono. Z drugiej strony mieszkacw Tarracyny adnym nie wsparto zasikiem: o tyle to atwiej jest za krzywd ni za dobrodziejstwo zapaci, gdy wdziczno za ciar, zemst za zysk si uwaa. Jedyn ich byo pociech, e niewolnik Wergiliusza Kapitona, o ktrego zdradzie wobec mieszkacw Tarracyny opowiedziaem, zosta do krzya przybity majc na palcu ten sam zoty piercie, ktry jako dar Witeliusza

stale nosi. Tymczasem w Rzymie uradowany i pewny w swych nadziejach senat przyznaje Wespazjanowi wszystkie zwyczajne cesarzom godnoci; w istocie, wszczta w Galii i Hiszpanii wojna domowa, za ktr poszy rozruchy wojenne w Germanii, a potem w Ilirii, przewdrowaa Egipt, Jude, Syri, wszystkie prowincje i wojska a wreszcie zdawaa si do kresu dobiega, jak gdyby wiat cay oczyciwszy z winy. Radosny nastrj spotgowa jeszcze list Wespazjana, pisany na pierwszy rzut oka w tym duchu, jak gdyby wojna jeszcze trwaa; w rzeczywistoci za przemawia w nim jako cesarz, po obywatelsku o sobie, zaszczytnie dla pastwa. Tote hod ze strony senatu nie da na siebie czeka: uchwalono dla niego wsplnie z synem Tytusem konsulat, a dla Domicjana pretur i wadz konsularn. Take Mucjanus wysa by do senatu list, ktry plotkom tematu dostarczy: Jeeli jest czowiekiem prywatnym mwiono dlaczego w urzdowym tonie przemawia? Mona byo przecie to samo w kilka dni pniej przy gosowaniu powiedzie. Same te jego wycieczki przeciw Witeliuszowi wyday si spnione i niewolnomylne; a zuchwae wobec pastwa i obraajce dla cesarza byo ju to, e chepi si, jakoby on mia w swym rku panowanie, ktre Wespazjanowi podarowa. Zreszt niech senatu taia si, natomiast otwarte byo pochlebstwo: wrd wielu zaszczytnych sw Mucjanusowi odznaki triumfalne z powodu wojny domowej przyznano, lecz za pozr posuya jego wyprawa przeciw Sarmatom. Obok tego dano Prymusowi Antoniuszowi konsularne odznaki, Korneliuszowi Fuskusowi i Arriuszowi Warusowi pretorskie. Potem te o bogach pomylano i uchwalono odbudowa Kapitol. A za tym wszystkim Waleriusz Azjatyk, wyznaczony konsul, wotowa; reszta tylko min i ruchem rki, nieliczni, ktrzy posiadali wybitn godno albo wywiczony w pochlebstwie charakter, w ukadnych mowach zgod sw zaznaczali. Kiedy jednak przysza kolej na wyznaczonego pretora, Helwidiusza Pryskusa, wystpi on z owiadczeniem, ktre o ile dla nowego cesarza zaszczytne... * faszw w nim brako, a senat z zapaem je wynosi. Ot ten gwnie dzie by dla pocztkiem wielkiej

nieaski i wielkiej sawy. Skoro ju po raz drugi przyszo mi wspomnie o tym mu, ktrego czciej jeszcze wymienia naley, przeto rzecz sama wymaga si zdaje, aby pokrtce sign do szczegw jego ycia, de i losu, jakiego zazna. Helwidiusz Pryskus rodem z Kluwii, municypium Karacyny [okolicy w Italii], by synem byego pierwszego setnika. Za wczesnej ju modoci wietny swj talent wyszym naukom powici, nie jak wikszo ludzi w tym celu, aby byskotliw nazw gnun bezczynno osoni, lecz eby wej w ycie publiczne bdc przeciw kaprysom przypadku tym bardziej zahartowany. Szed za takimi mistrzami mdroci, ktrzy za jedyne dobro to, co cnotliwe, za zo tylko to, co sromotne, uwaaj, a wpyww, szlachectwa i tego wszystkiego, co do ycia duchowego nie naley, ani do dobrych, ani do zych rzeczy nie licz. Odby on by dopiero kwestur, kiedy go sobie Petus Trazea za zicia wybra; ot z charakteru tecia niczego w tym stopniu, co wolnomylnoci, nie przej; jako obywatel, senator, maonek, zi, przyjaciel, we wszystkich powinnociach ycia zawsze sobie rwny pogardza on bogactwem, silnie trwa w dobrym, niewzruszony by przeciw postrachom. Niektrym wydawa si zbyt rozgosu chciwy, gdy nawet mdrcy z dzy sawy na ostatku si wyzwalaj. Upadek tecia spowodowa jego wygnanie; skoro za rzdw Galby powrci, przystpi do oskarenia Marcellusa Epriusza, ktry wyda Traze. Ta zemsta, ktr nie wiadomo jak nazwa: czy bardziej szlachetn, czy bardziej sprawiedliw, senat na stron* Luk w tekcie Andresen uzupenia sowami: o tyle dla niego samego byo chlubne; albowiem...

nictwa rozdzielia; gdyby bowiem upad Marcellus, caa gromada winowajcw zostaaby powalona. Z pocztku grone byy zapasy, a wyborne obydwch mowy daj temu wiadectwo; potem, kiedy zamiary Galby byy wtpliwe, na prob wielu senatorw zaniecha Pryskus cigania, o czym rnie mwiono bo taka jest ludzka natura chwalc jego umiarkowanie albo winic go za brak staoci. Ot w owym dniu, kiedy to w senacie nad panowaniem Wespazjana gosowano,

zapada uchwaa, aby posw do cesarza wysa. Std midzy Helwidiuszem a Epriuszem zacity spr powsta: Pryskus da imiennego wyboru przez zaprzysionych urzdnikw, Marcellus losowania, co byo rwnie wyznaczonego konsula opini. Lecz gorliwo Marcellusa osobisty jego wstyd podnieca: w razie wyboru innych uchodziby za upoledzonego. Tak powoli wrd wymiany sw do nieprzerwanych mw zaczepnych doszli. Dlaczego zapytywa Helwidiusz tak bardzo Marcellus sdu urzdnikw si lka? Posiada on przecie pienidze i wymow, czym nad wielu innymi gruje, gdyby tylko wspomnienie sromot go nie przygniatao. Los i urna o moralnoci nie rozstrzyga: gosowanie i opinia senatu po to zostay wprowadzone, aby w tryb ycia i reputacj kadego gbiej wglda. Wan jest rzecz ze wzgldu na poytek pastwa, wan ze wzgldu na cze Wespazjana, aeby na jego spotkanie ci wyszli, w ktrych senat ludzi najbardziej nieskazitelnych posiada, ktrzy by uszy cesarza do uczciwych mw przyzwyczaili. czya Wespazjana przyja z Traze, Soramisem, Sentiuszem; choby nawet ich oskarycieli kara nie wypadao, to przecie nie naley ich pokazu urzdza. Ten wyrok senatu przypomina poniekd cesarzowi, jakich mw ceni, jakich si lka powinien. adnego lepszego narzdzia dobre rzdy nie posiadaj, jak dobrych przyjaci. Niech si tym Marcellus zadowoli, e Nerona do zagady tylu niewinnych popchn; niech si cieszy zyskami i bezkarnoci, a Wespazjana niech dla lepszych zostawi. Marcellus mwi, e nie jego zdanie si zwalcza, lecz konsul wyznaczony tak gosowa, wedug dawnej praktyki, ktra dla poselstw los ustanowia, aby zabiegi o wzgldy ani nieprzyjanie miejsca nie miay. Nic takiego nie zaszo, aeby dawne ustawy miafy wygasn albo eby uczczenie cesarza na czyj zniewag miao si obrci; dla hodu wszyscy s do odpowiedni. Tego raczej unika naley, aby upr pewnych ludzi nie drani niezdecydowanego jeszcze wskutek wieych rzdw nastroju cesarza, ktry nawet miny i mowy wszystkich dokoa obserwuje. On sam pamita, w jakich uro-

dzi si czasach, jaki ustrj pastwa ojcowie i dziadowie wprowadzili; podziwia przeszo, trzyma si teraniejszoci; dobrych cesarzy z serca sobie yczy, jakichkolwiek znosi. Traze nie wicej jego mowa ni wyrok senatu obali; okruciestwo Nerona w tego rodzaju komedie si bawio, a dla niego taka przyja niemniej bya drczca, jak dla innych wygnanie. Wreszcie niech Helwidiusza co do staoci i dzielnoci z takim Katonem i Brutusem na rwni stawiaj; on, Marcellus, jest tylko jednym z tego senatu, ktry razem z nim sualstwu si oddawa. Radzi on take Pryskusowi, aby si ponad cesarza nie pi, aby Wespazjanowi, uwieczonemu triumfem starcowi, ojcu dorosych ju synw, nauk nie udziela. Jak najgorszym wadcom nieograniczona tyrania, tak nawet najlepszym umiarkowanie w wolnomylnoci si podoba. Te obustronne z wielk namitnoci miotane sowa z podzielonym przyjmowano uznaniem. Zwyciya ta cz, ktra losowa posw wolaa, poniewa take bezstronni senatorowie za tym obstawali, aby zwyczaj zachowa; rwnie wszyscy najwybitniejsi ku temu si skaniali z obawy przed zawici, gdyby ich wanie wybrano. Teraz inny spr nasta. Pretorzy skarbowi bo wtedy oni piecz nad skarbem mieli na ubstwo pastwa narzekajc, ograniczenia wydatkw zadali. Z powodu wielkoci tak cikiego zadania i trudnoci rodkw zaradczych chcia wyznaczony konsul trosk t dla cesarza zachowa; Helwidiusz by zdania, eby wedug decyzji senatu postpi. Kiedy konsulowie kadego z kolei o zdanie zapytywali, Wulkacjusz Tertullinus, trybun ludu, zaoy sprzeciw dajc, aby w tak wanej sprawie podczas nieobecnoci cesarza niczego nie postanawiano. Wyrazi te by Helwidiusz zdanie, aeby Kapitol na koszt pastwa odbudowano, a Wespazjan tylko wsparcia uyczy. Wniosek ten najbardziej lojalni pominli milczeniem, potem zapomnienie go pogrzebao; lecz byli i tacy, ktrzy o nim pamitali. Nastpnie zaczepi Muzoniusz Rufus Publiusza Celera, ktrego obwinia, e Bare Soranusa faszywym wiadectwem w zgub uwika. To ledztwo zdawao si wznawia wywoa-

ne donosicielstwami nienawici. W kadym razie godny pogardy i kary winowajca obrony mie nie mg, za wit bowiem Soranusa pami uwaano; a Celer, ktry publicznie mdroci uczy, by potem wiadkiem przeciw Barei, zdrajc i gwacicielem przyjani, za ktrej mistrza si podawa. Najbliszy dzie wyznacza si dla rozprawy; poniewa za umysy na zemst ju byy nastrojone, przeto nie tyle Muzoniusza albo Publiusza, ile Pryskusa, Marcellusa i reszty z napiciem wyczekiwano. Wobec tego stanu rzeczy, kiedy wa midzy senatorami gniew u zwycionych puyy, a adnej u zwycizcw powagi, adnych praw, adnego cesarza wrd obywateli nie byo, Mucjanus wkroczywszy do stolicy wszystko na raz ku sobie przycign. Zaamay si Prymusa Antoniusza i Warusa Arriusza wpywy, gdy Mucjanus sabo tylko swj gniew ku nim maskowa, jakkolwiek go wyrazem twarzy pokrywa. Ale obywatele, bystrzy w ledzeniu uraz, szybkim zwrotem na drug przeszli stron: koo niego tylko zabiegali, jego tylko czcili. On sam te otoczony zbrojnymi, paace i parki zmieniajc, nie omieszka wystawnoci domu, wystpem, straami, wadzy cesarza sobie przywaszcza, a z tytuu tylko rezygnowa. Najwikszy popoch wywoa mord Kalpurniusza Galeriana. By on synem Gajusza Pizona i adnego nie prbowa zamachu, lecz synne jego imi i pikn posta modziecz gos publiczny wielbi, a wrd dotd jeszcze burzliwych i radych nowinkom obywateli znaleli si tacy, ktrzy bezpodstawne o panowaniu plotki dokoa niego szerzyli. Na rozkaz Mucjanusa otoczya go stra onierska; poniewa za obawiano si, eby jego mier w samym miecie zbytnio nie wpadaa w oczy, koo czterdziestego od miasta milowskazu, na drodze Appijskiej, przeciciem y go zgadzono. Juliusz Pryskus, prefekt pretorskich kohort pod Witeliuszem, sam sobie mier zada, raczej ze wstydu ni z koniecznoci. Alfenus Warus tchrzostwo swe i niesaw przey. Azjatyk, jako e by wyzwolecem, szkodliwe swe wpywy niewolnicz kani odpokutowa. Szerzc si w tyche dniach coraz bardziej wie o klsce

w Germanii przyja stolica do wiadomoci bez ladu przygnbienia; o rzezi wojsk, zdobyciu le zimowych legionw, odstpstwie Galii nie jak o nieszczciach rozmawiano. Z jakich przyczyn ta wojna si wszcza i wrd jak wielkiego poruszenia postronnych i sprzymierzonych ludw rozgorzaa, grunvowniej wyuszcz. Batawowie, jak dugo za Renem mieszkali, stanowili odam Chattw; wygnani wskutek rozruchw wewntrznych, zajli nie zaludnione dotd krace galickiego wybrzea, a zarazem tu obok pooon wysp, ktr od przodu Ocean, z tyu i po bokach Ren opywa. Nie majc si uszczuplonych, co w przymierzu z silniejszymi rzadko si zdarza, pastwu naszemu tylko mw i broni dostarczaj; dugo w wojnach germaskich zaprawiam, zdobyli potem jeszcze wiksz chwa w Brytanii, dokd przeprawiano ich kohorty, ktrymi wedug dawnego zwyczaju najznakomitsi spord ich ziomkw dowodzili. Mieli te w ojczynie doborow jazd, ktra dziki specjalnemu zamiowaniu do pywania umiaa zatrzymujc bro i konie w caych szwadronach przez Ren si przeprawia. Juliusz Cywilis i Klaudiusz Paulus, obaj krlewskiego pochodzenia, wszystkich innych znacznie przewyszali. Paulusa kaza zabi Fontejusz Kapiton na podstawie faszywego o bunt obwinienia. Cywilisa zakuto w kajdany; tak odesany do Nerona, a uwolniony potem przez Galb, znw pod Witeliuszem znalaz si w niebezpieczestwie, kiedy wojsko stracenia jego dao; std do gniewu pobudki i nadzieja, z naszych nieszcz czerpana. Lecz Cywilis posiada wicej wrodzonego sprytu, ni to si zwyczajnie u barbarzycw zdarza, i chcia za drugiego Sertoriusza albo Hannibala uchodzi, gdy twarz mia podobnie oszpecon. W obawie, eby przeciw niemu jako nieprzyjacielowi nie wyruszono, gdyby otwarcie od Rzymu odpad, przywdzia mask przyjani z Wespazjanem i gorliwoci wobec jego stronnictwa; a istotnie wysa by do niego Prymus Antoniusz list, w ktrym poleca mu powoane przez Witeliusza posiki z drogi zawrci i pod pozorem zamieszek germaskich legiony wstrzymywa. Tych samych wskazwek udzieli mu by ustnie Hordeoniusz Flakkus przez sw skon-

no do Wespazjana i trosk o pastwo, ktremu bliska grozia zagada, gdyby wojna wznowiona zostaa i tyle tysicy zbrojnych do Italii wtargno. Przeto Cywilis, zdecydowany na odstpstwo, tai na razie gbsze swe zamiary, aby od wyniku wypadkw dalsze swe postpowanie uzaleni, i w ten sposb do przewrotu si zabra. Na rozkaz Witeliusza md batawsk do poboru wzywano; ten zacig sam przez si ju uciliwy, sta si jeszcze dokuczliwszy przez chciwo i zbytki agentw, ktrzy starcw albo niedogw poszukiwali, aby ich potem za pienidze zwalnia; z drugiej strony niedojrzaych, ale postaci sw w oko wpadajcych a wikszo ju w wieku chopicym smuky wzrost posiada na zgwacenie wleczono. To zrodzio rozgoryczenie, a sprawcy umwionego buntu dopili, e si przed zacigiem wzbraniano. Cywilis starszyzn ludu i najbardziej zdecydowanych z gminu zwoa pod paszczykiem uczty ofiarnej do witego gaju, a kiedy widzia, e nocna wesoo ich podochocia, zaczwszy od pochwa i wysawiania ludu, wylicza bezprawia, rabunki i wszystkie inne niewoli nieszczcia: Nie istnieje ju bowiem, jak dawniej, sprzymierzonych stosunek, lecz za niewolnikw s uwaani. Kiedy wreszcie przybdzie, w uciliwym co prawda i dumnym orszaku, legat z wadz naczeln? Wydani s na up prefektom i setnikom; a skoro ci upami i krwi si nasyc, zmienia si ich i nowe wyszukuje schowki i rozmaite do grabienia tytuy. Zblia si pobr, ktry synw od rodzicw, braci od braci jakby na zawsze rozcza. Nigdy Rzymianie w gorszym nie byli pooeniu, a w ich leach zimowych nic innego nie ma prcz zdobyczy i starcw: niech tylko oczy podnios i niech nie dr przed czcz legionw nazw. Za to oni posiadaj rdze piechoty i jazdy, pobratymcw w Germanach, Gali, ktra tego samego pragnie. Nawet Rzymianom wojna ta nie jest niepodana, bo gdyby jej szczcie byo wtpliwe, na rachunek Wespazjana bd je mogli policzy; a ze zwycistwa sprawy si nie zdaje. Z wielkim uznaniem wysuchany, wedug barbarzyskiego obrzdku i wrd ojczystych zakl od wszystkich odbiera

przysig. Wysano posw do Kanninefatw, aeby ich w plan wtajemniczy. Ten szczep zamieszkuje cz wyspy, a pochodzeniem, mow i mstwem rwny jest Batawom; w liczbie im ustpuje. Potem tajnymi poselstwy zwabi brytaskie wojska posikowe, to jest te kohorty Bataww, ktre, jak wyej nadmienilimy, do Germanii zostay wysane, a wwczas w Mogontiakum obozoway. Wrd Kanninefatw y niejaki Brynno, nierozumnie zuchway czowiek, blaskiem rodu znakomity; jego ojciec, na wiele wrogich wac si krokw, fars wypraw Gajusza bezkarnie sobie lekceway. On wic przez samo ju buntowniczej rodziny imi znalaz uznanie; zwyczajem ludu posadzono go na tarczy, podtrzymujc na ramionach pohutano i wodzem obrano. Natychmiast powoa on Fryzw, lud za Renem mieszkajcy, i wtargn do dwch kohort zimowisk, opartych o cakiem bliski Ocean. Ani nie przewidzieli ataku nieprzyjaci onierze, ani gdyby go byli przewidzieli, nie starczyoby im si do obrony; zdobyto wic i zupiono obz. Nastpnie napadaj na wasajcych si i jakby za pokoju rozproszonych rzymskich markietanw i handlarzy. Rwnoczenie zagraali zburzeniem fortec, ktre prefekci kohort sami spalili, poniewa obroni si ich nie dao. Znaki, sztandary i ilu tam byo onierzy, pod dowdztwem pierwszego setnika Akwiliusza w grnej czci wyspy zgromadzono wojsko raczej wedle nazwy ni siy; wszak Witeliusz rdze kohort z sob by zabra, a z najbliszych Nerwiw i Germanw wiosek gnuny tum w bro zaopatrzy. Cywilis sdzc, e powinien chytrze do dziea przystpi, czyni nawet prefektom wyrzuty, e fortece porzucili: On ju mwi z kohort, ktr dowodzi, powstanie Kanninefatw stumi, niech tylko kady z tamtych do swoich le zimowych wraca. e za t rad ukrywa si puapka i e rozproszone kohorty atwiej zgnie mona, e dalej nie Brynno, lecz Cywilis jest tej wojny wodzem stao si jawne, gdy oznaki tego powoli si wyoniy, ktre Germanowie, rade wojnie plemi, niedugo w tajemnicy utrzymali. Skoro z zasadzk nie bardzo si powiodo, przechodzc do gwatu, Kanninef atw, Fryzw i Bataww w osobnych klinach ustawi; z naprzeciwka

nasz szyk bojowy zaj stanowisko niedaleko od rzeki Renu i tak, e okrty, ktre po spaleniu fortec tam pnzyholowano, byy przeciw wrogowi zwrcone. Niedugo jeszcze walka trwaa, kiedy kohorta Tungrw goda swe do Cywilisa przeniosa, a przeraeni nieoczekiwan zdrad onierze byli teraz przez sprzymierzecw i wrogw wycinani. To samo wiaroomstwo byo te na okrtach: z Bataww skadajca si cz wiolarzy niby to z braku dowiadczenia subie majtkw i onierzy okrtowych przeszkadza, potem na przekr dziaa i tyy okrtw na nieprzyjacielski brzeg obraca; wreszcie sternikw i setnikw, jeeli si na to nie godzili, morduj, a caa flota zoona z dwudziestu czterech okrtw na drug stron przesza albo zajta zostaa. wietne to byo zwycistwo na razie, a na przyszo poyteczne; posiedli bro i okrty, ktrych im brakowao, a po caej Germanii i Galii wrd wielkiego rozgosu jako sprawcy wolnoci byli uwielbiani. Germania zaraz posw wysaa ofiarujc posiki; o zwizek z Gali zabiega Cywilis podstpem i darami, pojmanych prefektw kohort z powrotem do ich miast odsyajc, a kohortom dajc do wyboru, czy by wolay odej albo zosta; pozostajcym zaszczytn sub, odchodzcym zupione z Rzymian zbroje ofiarowa. Rwnoczenie w tajnych rozmowach przypomina im cierpienia, jakie przez tyle ju lat znoszc, ndzn niewol bdnie pokojem nazywaj. Batawowie mwi jakkolwiek od danin wolni, przeciw wsplnym tyranom za bro chwycili; ju w pierwszej potyczce pobito i zwyciono Rzymian. C dopiero bdzie, jeeli Galia jarzmo zrzuci? Ile jeszcze w Italii pozostanie rezerw? Przecie prowincyj krwi zwycia si prowincje! Niech nie myl o Windeksa zastpach: batawscy jedcy Eduw i Arwernw stratowali; wrd Werginiusza posikw znaleli si Belgowie, a jeli si sumiennie rozway, to Galia przez swe wasne siy bojowe pada. Teraz wszyscy do tej samej nale partii, a nadto posiadaj karno wojskow, o ile ona w obozach rzymskich moc sw zachowaa. Po jego stronie stoj wysuone kohorty, ktrym niedawno legiony Othona ulegy. Sualcza niech sobie bdzie Syria i Azja i do krlw nawyky Wschd w Ga-

lii wielu dotychczas yje, ktrzy przed naoeniem danin na wiat przyszli. Nie tak dawno w kadym razie wskutek zagady Kwintyliusza Warusa niewol z Germanii wygnano, a wtedy nie taki cesarz jak Witeliusz, lecz Cezar August do wojny by wyzwany. Wolno przez natur take niemym zwierztom jest dana, mstwo wycznym jest ludzi darem; bogowie dzielniejszym dopomagaj, przeto niech oni, nie zaprztnici, dobior si do zajtych, nie osabieni do znuonych. Podczas gdy jedni z Wespazjanem, drudzy z Witeliuszem trzymaj, przeciw obydwom otwarte jest pole. Tak na Gali i Germani sw uwag zwracajc, zmierza w razie powodzenia swych planw do wadzy krlewskiej nad najmoniejszymi i najbogatszymi ludami. A Flakkus Hordeoniusz pierwsze usiowania Cywilisa ignorujc podsyca; kiedy jednak trwoni gocy donieli, e obz zdobyto, kohorty zniweczono, Rzymian z wyspy Bataww wypdzono, kae legatowi Muniuszowi Luperkusowi (ten dowodzi obozem zimowym dwch legionw) przeciw nieprzyjacielowi wyruszy. Luperkus szybko przeprawia na wysp legionistw, ktrych mia pod rk. Ubiw z najbliszego ssiedztwa i jazd Trewirw, ktra niedaleko staa; do tego doda oddzia jazdy batawskiej, ktry dawno ju uwiedziony jeszcze wierno udawa, aby na samym placu boju Rzymian zdradzi i tak swej dezercji wiksz nada warto. Cywilis, otoczony godami pojmanych kohort, aby jego onierz mia wie przed oczyma saw, a wrogw wspomnienie klski trwoyo, kae matce swej i siostrom oraz wszystkich maonkom i maym dzieciom poza frontem stan na zacht do zwycistwa albo ku zawstydzeniu pobitych. Kiedy piewem wojennym mw i zawodzeniem kobiet szyk bojowy rozbrzmia, legiony i kohorty bynajmniej nie rwnie mocnym odpowiedziay okrzykiem. Ogooci by lewe skrzydo oddzia jazdy Bataww, ktry na drug stron zbieg i zaraz przeciw nam si zwrci. Jednak onierz legionowy, chocia pooenie byo grozy pene, bro i szeregi zachowa. Wojska posikowe Ubiw i Trewirw, w haniebnej rozproszone ucieczce, po caej snuy si rwninie; na nie wsiedli Germanowie, a tym-

czasem legiony miay mono schronienia si do obozu, ktry nosi nazw Wetera. Prefekt oddziau jazdy Bataww, Klaudiusz Labeon, by w zaciankowym sporze Cywilisa rywalem; ten obawiajc si, aby zabicie jego niezadowolenia wrd ziomkw, a zatrzymanie ziarna niezgody nie zrodzio, do kraju Fryzw odwie go kaza. W tyche dniach kohorty Bataww i Kanninefatw, ktre z rozkazu Witeliusza do stolicy pomaszerowa miay, dogania wysany przez Cywilisa posaniec. Natychmiast zakipiaa w nich pycha i buta i day one za cen marszu gratyfikacji pieninej, podwjnego odu i powikszenia liczby ich konnicy, co im istotnie Wrteliusz by przyrzek nie eby to osign, lecz eby do buntu mie powd. A Flakkus wielu ustpstwami nic innego nie wskra jak to, e jeszcze natarczywiej tego si domagay, o czym wiedziay, e im odmwi. Nie liczc si nadal z Flakkusem, podyy do Dolnej Germanii, aby si z Cywilisem poczy. Wtedy Hordeoniusz wezwawszy trybunw i setnikw naradza si, czy ma odmawiajcych posuszestwa si poskromi; wkrtce jednak wskutek wrodzonego mu niedostwa i bojaliwoci jego podwadnych, ktrych dwuznaczny nastrj wojsk posikowych i uzupenione nagym zacigiem legiony niepokoiy, postanowi onierza w obozie zatrzyma; pniej tego poaowa, a poniewa nadto sami dawniejsi doradcy wyrizuty mu czynili, niby to majc zamiar pocig urzdzi napisa do Herenniusza Gallusa, legata pierwszego legionu, ktry w Bonnie sta zaog, aby przejcia Batawom zabroni: on wraz z wojskiem na karki im wsidzie. I rzeczywicie mogli by zgnieceni, gdyby std Hordeoniusz, stamtd Gallus, ruszywszy obustronnie z wojskami, w rodku ich byli zamknli. Lecz Flakkus przedsiwzicia zaniecha i w innym licie Gallusa upomnia, aby odchodzcych nie niepokoi; std powstao podejrzenie, e wola legatw wojn wznieca i e wszystkie niepowodzenia, jakie si ju zdarzyy albo jakich si jeszcze obawiano, nie z gnunoci onierzy ani z przemocy nieprzyjaci, lecz ze zdrady wodzw wypywaj. Kiedy si Batawowie do obozu pod Bonn zbliali, przodem

wysali posaca, ktry mia z polecenia kohort Herenniuszowi Gallusowi owiadczy, e nie s wcale na stopie wojennej z Rzymianami, za ktrych tylekro walczyli: dug i bezowocn sub wojenn znueni, tskni za swoj ojczyzn i spokojem. Jeeli nikt im w drodze nie stanie, to marsz ich bdzie nieszkodliwy; jeeli si jednak zbrojnie przeciw nim wystpi, orem drog sobie znajd. Wahajcego si legata skonili onierze, aby szczcia bitwy poprbowa. Trzy tysice legionistw i na poczekaniu zacignite Belgw kohorty wraz z tchrzliw, lecz przed niebezpieczestwem zuchowat gromad krajowcw i markietanw ze wszystkich bram wypadaj, aby nierwnych im liczb Bataww osaczy. Tamci, osiwiali w subie wojownicy, skupiaj si w kliny, gsto zbici ze wszystkich stron i z przodu, z tyu, z boku zabezpieczeni; w ten sposb cienki szyk naszych przeamuj. W chwili gdy Belgowie ustpuj, zostaje legion odparty i w popochu ku waowi i bramom pieszono. Tam straty byy najwiksze: napeniy si trupami rowy i nie tylko wskutek rzezi i ran, lecz take wskutek upadku i przez wasn sw bro wielu mier znalazo. Zwycizcy unikali kolonii Agryppiczykw i nie powayli si w dalszym swym marszu na aden krok wrogi, a bitw pod Bonn tym usprawiedliwiali, e prosili o pokj i dopiero po tego odmowie sami sobie poradzili. Cywilis od chwili przybycia weteraskich kohort sta si regularnej ju armii wodzem; lecz jeszcze niezdecydowany i potg Rzymu rozwaajc, odbiera od wszystkich, ktrzy przy nim byli, przysig na imi Wespazjana i wysya posw do obydwu legionw, ktre po zadanej im w poprzedniej bitwie klsce do obozu w Wetera si usuny, z daniem, aby t sam przysig zoyy. Na to odpowiedziano mu, e ani zdrajcy ani nieprzyjaci rady nie potrzebuj; ich cesarzem jest Witeliusz, dla ktrego wierno i or a do ostatniego tchu zachowuj; niech przeto zbieg batawski roli sdziego polubownego w sprawach Rzymu nie odgrywa, lecz niech zasuonej kary za sw zbrodni oczekuje. Kiedy t odpowied Cywilisowi przyniesiono, paajc gniewem, cay lud Bataww do broni porywa; przyczaj si Brukterowie i Tenkterowie

i wzywa si przez posw Germani do zdobyczy i chway. Przeciw tym grobom gromadzcych si chmur wojny legaci legionw, Muniusz Luperkus i Numizjusz Rufus, umacniali wa i mury. Obalono powstae w czasie dugiego pokoju budowle, niedaleko obozu na mod miasta municypalnego wzniesione, aby nieprzyjacioom przydatne nie byy. Lecz nie dos o to si postarano, aby stamtd zapasy ywnoci zwie do obozu: pozwolono je rozgrabi. Tak w cigu niewielu dni, nie krpujc si, tyle zuyto, ile na wypadek niedostatku na dugi czas byoby starczyo. Cywilis, z rdzeniem Bataww rodek pochodu wojsk zajmujc, zapenia oba brzegi Renu, ktrego widok tym groniejszym chcia uczyni, gromadami Germanw, podczas gdy konnica przez rwniny nadjeda; rwnoczenie okrty przeciw prdowi rzeki cigny. Tu goda wysuonych kohort, tam wydobyte z lasw i gajw podobizny dzikich zwierzt, z ktrymi kady szczep do boju zwyk rusza, wygldem zmieszanej z postronn wojny domowej wprawiy oblonych w osupienie. A nadziej oblegajcych wzmagaa rozcigo wau, ktrego cho by dla dwch zaoony legionw, ledwie pi tysicy zbrojnych Rzymian bronio; ale za to tum markietanw, ktry wskutek zmcenia pokoju tutaj si zgromadzi, take w wojnie posugi swe spenia. Jedna cz obozu agodnie po wzgrzu si pia, druga bya od rwniny dostpna. Wszak niegdy August by przekonany, e tym obozem zimowym Germani w szachu i ryzach si trzyma i e nigdy takie nie zdarzy si nieszczcie, eby ona sama dla zwalczania w nim naszych legionw przyby miaa; dlatego ani w teren, ani w okopy trudu nie woono sia ora zdawaa si wystarcza. Batawowie i Zareczycy chcc, aby oddzielne ich mstwo tym wyraniej pozna si dao, ustawiaj si kady szczep z osobna i z dala zaczepiaj. Pniej, kiedy ich pociski przewanie bezskutecznie w wieach i blankach murw wizy, a ich samych z gry gazami raniono, z krzykiem i w szturmie na wa wpadli bardzo wielu po przystawieniu drabiny, inni na pomocie z tarcz utworzonym przez ich towarzyszy; i ju niektrzy wspinali si w gr, kiedy mieczami i tarcz uderzeniem strceni, palami potem i po-

ciskami zagrzebani zostali oni, ktrzy z pocztku zbyt byli butni i w powodzeniu miary nie znali. Teraz jednak dla dzy zdobyczy take przeciwny los znosili; nawet machin; czego dla nich niezwykego, odwayli si uy. Lecz nie okazali przy tym adnej zrcznoci: zbiegowie i jecy uczyli ich z drzewa budulcowego rodzaj mostu zwodzonego wznosi, potem go na podoonych walcach naprzd popycha, tak aby jedni, w grze na nim stojc, jakby z szaca walczyli, a druga cz, wewntrz ukryta, mury podkopywaa. Ale ciskane z kusz kamienie nieforemn t budowl obaliy. A kiedy faszyny i dachy ochronne przyrzdzali, gorejce wcznie z dzia na nich miotano; tak zatem nawet sami oblegajcy ogniem byli zagroeni, a wreszcie zrezygnowawszy z przemocy, na wyczekiwanie si zdecydowali, dobrze o tym wiedzc, e na kilka tylko dni zapasw jest wewntrz, a wiele niewojowniczego tumu; rwnoczenie wskutek niedostatku spodziewano si zdrady, zmiennoci wiary niewolniczej i niespodzianek wojny. Tymczasem Flakkus, dowiedziawszy si o obleganiu obozu i rozesawszy po Galii ludzi w celu zacigania posikw, oddaje legatowi dwudziestego drugiego legionu, Dylliuszowi Wokuli, wybrany z legionw hufiec z rozkazem, aby w moliwie jak najwikszych marszach dziennych wzdu brzegu Renu tam popieszy; sam wsiada na okrt, fizycznie bezsilny, znienawidzony przez onierzy. Niedwuznacznie te oni szemrali, e wypuszczono z Mogontiakum kohorty Bataww, e przymykano oczy na przedsiwzicia Cywilisa, e wciga si teraz do spki Germanw. Ani dziki pomocy Prymusa Antoniusza, ani Mucjanusa Wespazjan wicej nie urs. Otwart nienawi i przemoc zbrojn jawnie mona odeprze zdrada i podstp s ukryte i dlatego nieuniknione. Cywilis stoi naprzeciw i swj szyk bojowy ustawia Hordeoniusz z sypialni i z ka rozkazy wydaje, ktre zawsze wrogowi na korzy wychodz. Tylu uzbrojonymi najdzielniejszych mw domi jednego starca bezsilno kieruje; niech raczej zdrajc zabij i tak swe szczcie i swoje mstwo od zej wrby uwolni. Kiedy ju wymian tych sw byli podnieceni, jeszcze bardziej rozogni w nich gniew nadeszy od Wespazjana list, ktry

Flakkus, jako e zatai go nie byo mona, wobec zgromadzonych odczyta, po czym tych, ktrzy go przynieli, zwiza i do Witeliusza odesa kaza. W ten sposb uagodziy si umysy i przybyto do Bonny, le zimowych pierwszego legionu. Tamtejszy onierz jeszcze bardziej wrogo nastrojony, win klski na Hordeoniusza zwala. Z tego to rozkazu mwili potyczk Batawom wydano pod pozorem, e w lad za nimi legiony z Mogontiakum d; przez tego zdrad poniesiono klsk, gdy adne posiki nie nadeszy. Niewiadome to jest reszcie wojsk ani te ich imperatorowi o tym si nie donosi, a przecie przez szybk pomoc tylu prowincyj wiaroomstwo w samym zarodku stumione by mogo. Hordeoniusz kopie wszystkich listw, ktrymi w Galii, Brytanii i Hiszpanii o posiki baga, odczyta wojsku i wprowadzi to tak zgubne postpowanie, eby listy orowym legionw dorczano, ktrzy je nastpnie onierzom wprzdy ni wodzom odczytywali. Potem rozkaza jednego z buntownikw zwiza, raczej aby ze swego prawa uczyni uytek, ni eby to jednego bya wina. Tak wyruszyo wojsko z Bonny do Kolonii Agryppiskiej, a napyway do posiki Galw, ktrzy z pocztku spraw rzymsk gorliwie popierali; potem, kiedy Germanw siy wzrastay, bardzo wiele okrgw przeciw nam zbrojnie powstao w nadziei oswobodzenia, a w razie strznicia jarzma niewoli, z dzy przewodzenia. Tymczasem wzmagaa si zawzito legionw, a uwizienie jednego onierza strachu im nie zadao; co wicej, ten wanie jeszcze wodza o wspwin oskara, zmylajc, e w nim jako poredniku midzy Cywilisem a Flakkusem pragnie si faszywym posdzeniem wiadka prawdy pognbi. Wtedy wszed na trybuna z godn podziwu stanowczoci Wokula, kaza onierza pochwyci i mimo jego krzyku na stracenie powie; a kiedy li dreli, wszyscy lepsi jego rozkazw suchali. Potem, poniewa zgodnie Wokul na wodza dano, zda na Flakkus naczelne dowdztwo. Lecz niesforne umysy wiele rozgoryczao motyww: brak odu i zboa, przy tym Galia odmawiajca zacigu i danin, Ren wskutek nieznanej w owym klimacie posuchy ledwie

zdolny unie okrty, szczupy dowz ywnoci, porozstawiane po caym brzegu posterunki, aby Germanw od mielizn z dala trzyma, i z tego samego powodu mniej ziemiopodw a wicej gb do wyywienia. W oczach niewyksztaconych ludzi sam niski stan wd za przepowiedni uchodzi, jakoby nawet rzeki, dawne pastwa przedmurza, nas opuszczay; co w pokoju przypadkiem czy naturalnym zjawiskiem, to wwczas przeznaczeniem i gniewem boym nazywano. Kiedy do Nowezjum wkroczyli, przycza si do nich legion szesnasty. Dodano Wokuli jako uczestnika w czynnociach subowych legata Herenniusza Gallusa; nie wac si jednak i dalej na nieprzyjaciela... * (miejscowo nazywa si Gelduba) obz zaoono. Tutaj ustawianiem szyku bojowego, wznoszeniem szacw, sypaniem wau i innymi wstpnymi do wojny wiczeniami starano si onierza zahartowa. Chcc za wojsko zdobycz do mstwa zapali poprowadzi je Wokula do najbliszych wiosek Kugernw, ktrzy si z Cywilisem zwizali; cz z Herenniuszem Gallusem pozostaa. Zdarzyo si wanie, e niedaleko od obozu zboem obadowany okrt, ktry na mielinie by utkn, Germanowie na swj brzeg chcieli wycign. Nie znis tego Gallus i wysa na pomoc kohort; powikszya si take Germanw liczba, a poniewa powoli coraz wicej posikw przybywao, regularna wywizaa si walka. Germanowie z wielkimi naszych stratami okrt porwali. Zwycieni, co wtedy ju w mod byo weszo, nie wasne tchrzostwo, lecz wiaroomstwo legata winili. Wywlkszy go z namiotu, poszarpawszy na nim szaty, poddawszy go chocie, ka mu powiedzie, za jak cen, z jakimi wsplnikami wojsko zdradzi. Znowu zwraca si przeciw Hordeoniuszowi niech; jego nazywaj sprawc zbrodniczego czynu, tamtego jego narzdziem, a pogrkami mierci przestraszony Gallus sam take Hordeoniuszowi zdrad zarzuci; zwizano go i dopiero po przybyciu Wokuli uwolniono. Ten nazajutrz sprawcw buntu mierci ukara: tak wielki w tym
* Luk w tekcie wezjum milowskazu... Wurm uzupenia sowami: koo pitego od No-

wojsku

by

kontrast

rozpasania

ulegoci.

Niewtpliwie

pro-

sty onierz by Witeliuszowi wierny, kady wybitniejszy skania si ku Wespazjanowi; std kolejno zbrodni i strace, mieszanina powolnoci i wciekoci, tak e nie mona byo tych w karnoci utrzyma, ktrych mona byo ukara. Tymczasem olbrzymim przyrostem caej Germanii wzmagaa si Cywilisa potga, a zwizek ten by najznakomitszymi zakadnikami umocniony. Rozkazuje on, jak komu byo najbliej, kraj Ubiw i Trewirw pustoszy, a innemu hufcowi przej przez rzek Moz, aby Menapiw, Morynw i granice Galii wstrzsn. Na obu punktach uprowadzono zdobycz, z wiksz zawzitoci u Ubiw, poniewa lud ten germaskiego pochodzenia, zaparszy si swej ojczyzny, imieniem rzymskim Agryppiczykw si nazwa. Wyrnito ich kohorty, ktre w wiosce Markodurum, jako od brzegu sporo oddalone, w zbyt beztroski yy sposb. Ale take Ubiowie nie pozostali na tyle spokojni, aeby sobie z Germanii zdobyczy nie zabra naprzd bezkarnie, potem ich usidlono, jako e w caej tej wojnie bardziej byli wierni ni szczliwi. Cywilis, po powaleniu Ubiw gwatowniejszy i powodzeniem butniejszy, obleganie legionw z naciskiem prowadzi, przy czym strae zaostrzy, aby jaki tajny zwiastun nadchodzcej pomocy tam si nie przedar. Machiny i cik przy dziaach prac Batawom poruczy; Zareczykom, ktrzy boju dali, kaza pj i wa rozrywa, a kiedy ich zepchnito, walk na nowo podj, gdy ludzi mia pod dostatkiem i tak strat atwo mg przebole. Nawet noc tym trudom kresu nie pooya: nagromadziwszy dokoa mas drewien zapalili je, a rwnoczenie ucztujc, w miar jak kogo wino rozgrzao, z prnego zuchwalstwa do walki si rwali. Oczywicie ich pociski wrd ciemnoci byy bezskuteczne: Rzymianie widoczny dla nich szyk bojowy barbarzycw i kadego poszczeglnego, jeli odwag albo odznakami jania, na pewny cel brali. Zauway to Cywilis, rozkaza ognie zgasi i wszystko ciemnoci i szczkiem broni napeni. Wtedy dopiero powstay zmieszane haasy, niepewne zderzenia si; ani w zadawaniu ciosw, ani w ich unikaniu nie bya moliwa przezorno; skd wanie krzyk nadchodzi, tam

si obracano i wycigano ramiona; nic nie pomagao mstwo, przypadek wszystko mci i czsto od pociskw tchrzw najwaleczniejsi padali. U Germanw nierozwany gniew growa; rzymski onierz, z niebezpieczestwami obyty, okute w elazo pale i cikie gazy nie na los szczcia ciska. Gdzie wrzawa szturmujcych albo przystawione drabiny wroga do rk mu day, tam go wypukoci tarczy spycha i dzirytem za nim rzuca; wielu, ktrzy na mury ju weszli, puginaami przeszywa. Kiedy tak noc przebyto, nowy bj dzie odsoni. Batawowie wznieli byli wie o podwjnym pitrze; gdy ta si do bramy pretorskiej zbliaa (byo to najrwniejsze miejsce), rozbiy j popchnite z przeciwka silne dyle i walone w ni belki, przy czym wielu na niej stojcych zgino. Nadto walczono z przeraonymi wrogami w nagym i pomylnym wypadzie; zarazem legionici, ktrzy si dowiadczeniem i zrcznoci wyrniali, dalsze czynili przygotowania. Specjalny przestrach szerzya wiszca i poruszajca si w gr i na d machina, ktra nagle si opuszczajc poszczeglnych albo wicej nieprzyjaci przed oczyma swoich w gr porywaa i wskutek przesunicia punktu cikoci do obozu wrzucaa. Cywilis zaniecha nadziei szturmowania i znowu spokojnie tam obozowa, prbujc przez poselstwa i obietnice wiernoci legionw zachwia. To dziao si w Germanu przed bitw pod Kremon; o jej wyniku donioso Prymusa Antoniusza pismo, do ktrego doczony by edykt Cecyny; nadto prefekt kohorty, Alpiniusz Montanus, jeden ze zwycionych, o losie swej partii ustne zoy zeznanie. Z tego powstay rne umysw nastroje: wojska posikowe z Galii, nie majc przywizania ani nienawici do jednej z dwch partyj ani zamiowania do suby wojennej, na zacht prefektw natychmiast od Witeliusza odpady; starzy onierze zwlekali. Kiedy ich jednak Hordeoniusz Flakkus zaprzysiga, a trybunowie naglili, wyrzekli formu przysigi, jakkolwiek bez prawdziwej zgody tak na obliczu, jak i w sercu; i podczas gdy inne sowa przysigi powtarzali, imi Wespazjana z jkaniem albo cichym wymawiali szeptem, a przewanie zbywali je milczeniem.

Odczytany nastpnie na zebraniu wojska list Antoniusza do Cywilisa wzbudzi podejrzenie onierzy, jakoby napisany by do towarzysza partii i w nieprzyjacielskim dla wojska germaskiego duchu. Kiedy wnet te wieci do obozu w Geldubie nadeszy, w ten sam si sposb wyraano i zachowywano, a do Cywilisa wysano Montanusa z poleceniem, aby wojny zaniecha i swej wrogoci faszywym pozorem zbrojnego przedsiwzicia nie osania; jeeli Wespazjana wspomc tylko zamierza, to dla tych poczyna do zrobiono. Na to Cywilis z pocztku chytrze odpowiedzia; potem widzc, e Montanus jest czowiekiem o nieokieznanej duszy i do przewrotu gotowym, zacz od skarg i tych wszystkich niebezpieczestw, jakie w cigu dwudziestu piciu lat w obozie rzymskim wycierpia. Wyborn zapat prawi za moje trudy otrzymaem, morderstwo mego brata, moje kajdany i tego wojska wcieke krzyki, ktrymi na stracenie wzywany, wedle prawa narodw zadouczynienia si domagam. Wy za, Trewirowie, i reszta sualczych duchw, jakiej innej nagrody za wasz tylekro przelan krew wyczekujecie prcz niewdzicznej suby wojennej, nieustannych danin, rzg, toporw i wadczych kaprysw? Oto ja, prefekt jedynej kohorty, oraz Kanninefaci i Batawowie, drobna Galii czstka, owe prne, cho rozlege obozy zburzylimy albo oblone orem i godem uciskamy. A wreszcie, jeli si odwaymy, albo wolno naszym udziaem bdzie, albo w razie przegranej sob pozostaniemy." Tak go zagrzawszy odprawia, kae mu jednak ogldniej zda spraw; tamten z tym wraca, jakoby swym poselstwem niczego nie wskra, a zataja reszt, ktra wnet wybucha. Cywilis, cz tylko wojsk zatrzymawszy, kohorty weteranw i najbardziej zdecydowanych spord Germanw przeciw Wokuli i jego wojsku wysya pod Juliusza Maksymusa i Klaudiusza Wiktora, swego siostrzeca, dowdztwem. Ci bior szturmem w przemarszu kwater zimow oddziau jazdy, zaoon w Ascyburgium; a tak niespodzianie na obz uderzyli, e Wokula ani do wojska przemwi, ani szyku bojowego rozwin nie zdoa. T jedn tylko, jak to w zgieku jest zrozumiae, da wskazwk, aby rodek wojskami liniowymi

silnie obsadzi; grupy posikowe bezadnie na skrzyda si rzuciy. Jazda wypada, ale przyjta przez uporzdkowane wrogw szeregi, ku swoim z powrotem ucieka. Teraz nastaa rze, nie bitwa. A kohorty Nerwiw z obawy czy zdrady boki naszych ogoociy; w ten sposb a do legionw si dostano i ju one, straciwszy swe znaki, w obrbie wau pokotem si kady, gdy nagle dziki nowej pomocy los walki si zmieni. Zacignite przez Galb a teraz przywoane Waskonw kohorty, zbliajc si do obozu i syszc krzyk walczcych, na cakowicie zaprztnitych wrogw uderzaj od tyu i szerz wikszy postrach, ni na to ich liczba pozwalaa, gdy jedni przypuszczali, e z Nowezjum, drudzy, e z Mogontiakum caa armia przybya. Ta pomyka dodaa otuchy naszym, ktrzy obcym siom ufajc wasne odzyskali. Najdzielniejsi z Bataww, ilu ich byo spieszonych, polegli; jazda usza wraz z godami i jecami, ktrych na pocztku bitwy pochwycia. Wiksza i mniej waleczna liczba tych, ktrzy w tym dniu padli, bya po naszej stronie z Germanw sam rdze. Obaj wodzowie, na rwni zawiniwszy, cignli na siebie niepowodzenie, a powodzenia wyzyska nie umieli. Gdyby bowiem Cywilis lini bojow w znaczniejsze siy by zaopatrzy, to tak nieliczne kohorty nie mogyby go byy osaczy, a on byby przeamany ju wa obozowy zburzy. Wokula po pierwsze nie wywiedzia si o nadciganiu nieprzyjaci i dlatego, ledwie wyszedszy, zwyciony zosta; nastpnie, za mao zwycistwu ufajc, dopiero po stracie kilku dni na nieprzyjaciela ruszy; a przecie gdyby si by popieszy, eby go zaraz odepchn i pj tylko za biegiem wypadkw, mg by za jednym zamachem oblenie legionw uchyli. Tymczasem Cywilis wystawia na prb nastroje oblonych kac im wierzy, e sprawa Rzymian jest stracona, a jego stronie udao si zwyciy: obnoszono znaki i chorgwie, jecw te na pokaz wiedziono. Z tych jeden odway si na czyn wspaniay, aby dononym gosem to, co si stao, wyjawi, i na miejscu przez Germanw zakuty zosta, przez co wiarogodno donosiciela urosa; rwnoczenie po pustoszeniu i poarze poncych zagrd poznawano, e zwyciskie wojsko si zblia.

Majc ju obz przed oczyma, kae Wokula zatkn sztandary i otoczy je rowem i waem: niech tam zo toboy i bagae, a potem swobodni w ruchach niech id do walki. Wtedy przeciw wodzowi podnis si krzyk tych, ktrzy bezzwocznie boju dali; a take do grb ju byli nawykli. Nie dawszy sobie nawet czasu na uporzdkowanie szeregw, bezadni i znueni bitw podjli, bo Cywilis si stawi, niemniej ufny w bdy nieprzyjaci, jak w mstwo swoich. Zmienne byo po stronie Rzymian szczcie, a co najwikszy warcho by tchrzem; niektrzy, pomni wieego zwycistwa, dotrzymywali placu, bili wroga, sobie i najbliej stojcym dodawali otuchy, a naprawiwszy lini bojow, rce ku obleganym wycigali proszc, aby sposobn wyzyskali chwil. Ci wszystko z murw widzc, ze wszystkich bram wypadaj. A kiedy przypadkowo Cywilis wraz z koniem si obali, znalaza wiar u obu wojsk pogoska, e jest ranny albo zabity, co wrd jego onierzy niesychan trwog, a wrd nieprzyjaci ochoczo wywoao; lecz Wokula, cigania uciekajcych zaniechawszy, podwysza wa i wiee obozu, jak gdyby znowu oblenie grozio; std, tylekro psujc owoce zwycistwa, nie bez susznoci by w podejrzeniu, e wojn woli. Nic tak bardzo jak brak zapasw wojsk naszych nie drczyo. Tren legionw wraz z niewojenn haastr posano, do Nowezjum, aby stamtd drog ldow zboe przywieli; bo rzeka bya w rku nieprzyjaci. Pierwsza wyprawa nie zaczepiana drog sw odbya, gdy Cywilis cakiem jeszcze nie ozdrowia. Kiedy si jednak dowiedzia, e znowu ludzi po zboe do Nowezjum wysano, a dodane im dla ochrony kohorty jakby w peni pokoju cign, e rzadki jest pod znakami onierz, bro na wozach, a wszyscy niesfornie si rozbiegaj w ordynku na nich uderza, wysawszy przodem oddzia w celu obsadzenia mostw i przesmykw. Walczono na dugiej linii i bez rozstrzygnicia, a noc bitw przerwaa. Kohorty pomaszeroway do Gelduby, gdzie jak przedtem istnia jeszcze obz, ktry pozostawiona tam zaoga onierska dzierya. Nie ulegao wtpliwoci, jak wielkie w drodze powrotnej niebezpieczestwo musieliby przeby dostawcy zboa objuczeni

i przeraeni. Dodaje wic Wokula do wasnego wojska tysic doborowych z pitego i pitnastego legionu, ktre przedtem byy w Wetera oblegane onierza nieposkromionego i wodzom wrogiego. Wyruszywszy w wikszej liczbie, ni im nakazano, otwarcie podczas marszu szemrali, e duej godu intryg legatw znosi nie bd; natomiast ci, ktrzy byli pozostali, skaryli si, e przez odprowadzenie czci legionw na up ich wydano. Tak podwjny bunt powsta, gdy jedni chcieli Wokul odwoa, drudzy wzbraniali si do obozu wrci. Tymczasem Cywilis obieg Wetera; Wokula usun si do Gelduby, a std do Nowezjum. Cywilis zdobywa Geldub; wkrtce potem niedaleko Nowezjum konn potyczk pomylnie stoczy. Lecz onierza rzymskiego zarwno powodzenia jak i przeciwnoci do zagady wodzw podniecay; a legiony, przybyciem pitakw i pitnastakw wzmocnione, domagaj si gratyfikacji, gdy dowiedziay si, e Witeliusz pienidze przysa. Nie ocigajc si dugo, da je Hordeoniusz w imieniu Wespazjana, i to byo gwnym buntu zarzewiem. Oddawszy si zbytkom, ucztom i nocnym schadzkom, wznawiaj dawny przeciw Hordeoniuszowi gniew, a poniewa ani jeden z legatw czy trybunw sprzeciwi si nie way (wszak wszelkie poczucie wstydu noc wypara), wywlekaj go z sypialni i morduj. Z tym samym te przeciw Wokuli noszono si zamiarem, lecz on w szatach niewolniczych, nie poznany w ciemnociach, uszed. Kiedy po uspokojeniu si burzy obawa wrcia, wysali setnikw z listami do ludw Galii, proszc o posiki i od; sami, jako e prosty onierz bez kierownika bywa nagy, bojaliwy, bezmylny, za przybyciem Cywilisa na olep chwytaj za bro, zaraz j porzucaj i zwracaj si do ucieczki. Niepowodzenia spowodoway rozam, wskutek czego przynaleni do armii grno-germaskiej spraw sw od innych oddzielili; mimo to wizerunki Witeliusza w obozie i w najbliszych miastach belgijskich przywrcono, podczas gdy Witeliusz ju nie y. Potem do skruchy nawrceni, poszli pierwszacy wraz z czwartakami i onierzami dwudziestego drugiego legionu za

Wokul, ktry ich znw Wespazjanowi zaprzysig i do Mogontiakum poprowadzi, aby je od oblenia uwolni. Tymczasem oblegajcy ju byli odstpili wojsko zmieszane z Chattw, Uzypw i Mattiakw, nasycone zdobycz, lecz nie bez krwawej zapaty, poniewa rozproszonych i nie przeczuwajcych onierz nasz dopad. A Trewirowie nawet palisad i wa wzdu swych granic byli wznieli i z Germanami wrd wielkich wzajemnych strat walczyli, a potem znakomite swe wobec narodu rzymskiego zasugi buntem splamili. Tymczasem Wespazjan po raz drugi i Tytus, jakkolwiek nieobecni, konsulat objli w chwili, gdy stolica bya smutna i wielorak zaniepokojona obaw; prcz obecnego bowiem nieszczcia w prnych jeszcze pograa si strachach, jakoby Afryka na skutek przewrotu odpada, ktry Lucjusz Pizon wywoa usiowa. By on prokonsulem prowincji, ale bynajmniej nie burzliwym charakterem; poniewa jednak srogo zimy wypyniciu okrtw przeszkadzaa, tum, ktry swe rodki ywnoci z dnia na dzie zwyk by kupowa, a ktry ze spraw publicznych jedynie zna trosk o zboe, obawia si i wierzy, e wybrzee jest zamknite, a dowz wstrzymany, przy czym witelianie, nie wyrzekszy si jeszcze gorliwoci dla swej partii, plotk t powikszali; a pogoska ta nie bya nawet zwycizcom niemia, ktrych dz, postronnymi chociaby wojnami niesytych, adne zwycistwo wewntrzne nigdy nie zaspokoio. Pierwszego stycznia w senacie, ktry pretor miejski Juliusz Frontynus by zwoa, uchwalono dla legatw, wojsk i krlw pochway i dzikczynienia; Tettiuszowi Julianowi, poniewa opuci by przechodzcy na stron Wespazjana legion, pretur odebrano, aby j na Plocjusza Grypusa przenie; Hormusowi godno rycersk nadano. Skoro wnet potem Frontynus urzd zoy, obj pretur Cezar Domicjan. Jego imi na czele listw i edyktw wypisywano, ale wadza spoczywaa w rku Mucjanusa, tylko e Domicjan z podniety swych przyjaci albo z osobistej samowoli na niejedno sobie pozwala. Gwnie si jednak Mucjanus Prymusa Antoniusza i Warusa Arriusza

obawia, ktrzy, wieym rozgosem czynw i przywizaniem onierzy wsawieni, take u ludu byli w askach, poniewa poza lini bojow wobec nikogo okruciestwa nie okazywali. Mwiono te, e Antoniusz Skrybonianusa Krassusa, znakomitymi przodkami i wizerunkiem braterskim opromienionego, do objcia steru pastwa zachca, przy czym caej gromady wtajemniczonych nie byoby zabrako, gdyby Skrybonianus nie by odmwi, on, ktry nawet sprzyjajcym okolicznociom nieatwo daby si uwie, a tym bardziej niepewnych si obawia. Przeto Mucjanus, poniewa jawnie zgnie Antoniusza nie byo mona, obsypuje go w senacie wielu pochwaami i narzuca mu si z tajnymi obietnicami, wskazujc mu blisz Hiszpani, ktra przez ustpienie Kluwiusza Rufusa bya oprniona; rwnoczenie midzy jego przyjaci trybunaty i prefektury hojnie rozdaje. Potem, skoro ju prny jego umys nadziej i dz napeni, pozbawia go si odprawiajc do obozu zimowego legion sidmy, ktry do Antoniusza najgortsze ywi uczucia; take trzeci legion, skadajcy si z zaufanych Arriusza Warusa onierzy, do Syrii odesa; cz wojska do Germanii poprowadzono. Tak po wygarniciu wszystkich burzliwych ywiow wrcia miastu waciwa jego posta, prawa i czynnoci urzdnikw. W dniu, w ktrym Domicjan wszed do senatu, wypowiedzia on kilka skromnych sw o nieobecnoci ojca i brata, a take o swojej modoci, przybierajc pen wdziku postaw; poniewa za nie znano jeszcze jego charakteru, przeto rumieniec, ktry czsto okrywa mu oblicze, za dowd skromnoci brano. Cezar referowa spraw przywrcenia zaszczytw Galbie; wtedy Kurcjusz Montanus wyrazi zdanie, eby take Pizona pami uczczono. Senatorowie jedno i drugie uchwalili; lecz odnonie do Pizona uchwaa ta pozostaa bez skutku. Potem wybrano losem mw, przez ktrych miano dokona zwrotu dbr zagrabionych w wojnie; mieli oni take rozpade ze staroci spiowe tablice praw zbada i przybi, pochlebstwem czasw znieksztacone roczniki oczyci i publicznym wydatkom miar wyznaczy. Zwrcono Tettiu-

szowi Julianowi pretur, skoro si dowiedziano, e uciek by do Wespazjana; Grypus godno sw zatrzyma. Nastpnie uchwalono podj na nowo proces midzy Muzoniuszem Rufusem a Publiuszem Celerem; Publiusz zosta skazany i tak cieniom Soranusa zadouczyniono. Na znamiennym surowoci publiczn posiedzeniu take prywatny czowiek chwa pozyska. Sprawiedliw bowiem zemst, zdawao si, speni Muzoniusz, podczas gdy Demetriusz, wyznawca sekty cynickiej, odmienn zyska opini, poniewa jawnego winowajc z wiksz prnoci ni uczciwoci broni; samemu Publiuszowi ani odwaga w opaach, ani mowa nie dopisaa. Po danym raz hale zemsty na donosicielach, prosi Cezara Juniusz senatowi przejrze akta archiwum Maurykus, aby pozwoli cesarskiego w celu zbadania, czyjego oskarenia kady donosiciel si domaga. Domicjan odpowiedzia, e w takiej sprawie naley rady cesarza zasign. Senat z inicjatywy starszyzny uoy formu przysigi, wedug ktrej na wycigi wszyscy urzdnicy, a reszta w miar jak ich o zdanie pytano, bogw na wiadkw wzywali, e nic si za ich spraw nie stao, czym by czyjekolwiek dobro doznao uszczerbkw, i e z nieszczcia obywateli ani nagrody, ani zaszczytu nie osignli przy czym ci, ktrzy jak zbrodni mieli na sumieniu, okazywali niepokj i sowa przysigi rozmaitymi sztuczkami zmieni prbowali. Senatorowie chwalili sumienno, wytykali krzywoprzysistwo, a ta jak gdyby krytyka obyczajw zaciya najdotkliwiej na Sariolenusie Wokuli, Noniuszu Attianusie i Cestiuszu Sewerze, ktrzy czstymi za Nerona donosicielstwy byli osawieni. Sariolenusa wiee te gnioto obwinienie, e za Witeliusza te same praktyki uprawia i nie przestawa senat piciami Wokuli wygraa, a ten z kurii wyszed. Potem zabrali si do Pakcjusza Afrykanusa i jego take przepdzili, poniewa ich zdaniem dwch braci Skryboniuszw, wyrniajcych si sw zgod i swym bogactwem, Neronowi na zgub by wskaza. Afrykanus ani przyzna si way, ani zaprze si nie mg; sam jednak zwrci si przeciw Wibiuszowi Kryspusowi, ktry mu pytaniami dokucza, i czc z jego osob to, czego odeprze od

ciebie nie zdoa, winy wsplnoci ohydy jej unikn. Wielk saw mioci braterskiej i wymowy pozyska w tym dniu Wipstanus Messala, ktry nie bdc jeszcze w senatorskim wieku za swym bratem Akwiliuszem Regulusem wstawi si odway. Upadek domu Krassusw i Orfitusa wynis by Regulusa na najwyszy stopie nienawici; zdawao si, e on z wasnego popdu, jeszcze jako bardzo mody czowiek, podj si by oskarenia, i to nie po to, aby od siebie niebezpieczestwo odwrci, lecz w nadziei przyszych wpyww; take Sulpicja Pretekstata, Krassusa maonka, wraz z czworgiem dzieci osobicie jako mciciele si zjawili, na wypadek gdyby senat chcia ledztwo prowadzi. Przeto Messala nie sprawy ani obwinionego broni, lecz siebie samego opaom brata przeciwstawi i tak niektrych ju by skruszy. Przeciw temu powsta w gwatownej mowie Kurcjusz Montanus i tak dalece si posun, e zarzuci Regulusowi, i po zabjstwie Galby mordercy Pizona da pienidze i zbami do gowy Pizona przywar. Do tego powiedzia z pewnoci Neron ci nie zmusi ani te godnoci ani ycia tym. okruciestwem nie okupie. Dopumy nieche! usprawiedliwienia tych ludzi, ktrzy innych woleli zgubi ni sami na niebezpieczestwo si narazi; lecz ciebie od wszelkiej troski to uwalniao, e twj ojciec by na wygnaniu, twj majtek midzy wierzycieli rozdzielony, twj wiek do urzdw jeszcze nie dojrzay, e Neron niczego od ciebie poda, niczego obawia si nie mg. Z krwioerczoci i z dzy nagrd nie znany dotd i w adnych jeszcze obronach nie wyprbowany swj talent na morderstwie szlachetnego czowieka zaprawie, kiedy to zdarszy ze zwok pastwa konsularne upy i siedmiu milionami sestercji siebie utuczye, a byszczc w godnoci kapaskiej, niewinnych chopcw, dostojnych starcw, powaane niewiasty w tym samym pogrye upadku, kiedy Nerona o gnuno obwinia, e siebie i donosicieli pojedynczymi rodzinami trudzi; e mona przecie cay senat jednym sowem obali! Zatrzymajcie, zgromadzeni ojcowie, i zachowajcie go sobie, tego w kadej chwili gotowego doradc, aby wszelaki wiek nauk wysnu i jak nasi starcy Marcellusa

i Kryspusa, tak nasza modzie Regulusa za wzr sobie braa. Niegodziwo znajduje naladowcw, nawet jeeli si jej nie szczci; c dopiero, jeeli kwitnie i w siy wzrasta? A kogo my teraz, chocia dopiero tylko kwestur odby, nie waymy si urazi, do tego po odbyciu pretury i konsulatu mamy miaoci nabra? Albo sdzicie, e Neron by ostatnim z tyranw? To samo przypuszczali ci, ktrzy Tyberiusza, ktrzy Gajusza przeyli, a tymczasem jeszcze wikszy niegodziwiec i okrutnik si wyoni. Nie obawiamy si Wespazjana to sprawia cesarza wiek, to jego umiarkowanie; lecz trwalsze s przykady kary ni charakter czowieka. Ospali stalimy si, zgromadzeni ojcowie, i ju nie jestemy owym senatem, ktry po zabiciu Nerona donosicieli i ich sualcw wedle zwyczaju przodkw kara da. Najlepszy jest po zym cesarzu dzie pierwszy." Z tak wielkim uznaniem senat Montanusa wysucha, e Helwidiusz powzi nadziej, i take Marcellusa da si obali, przeto od pochway Kluwiusza Rufusa zaczynajc, ktry, zarwno bogaty, jak i wymow synny, przecie nigdy nikomu za Nerona niebezpieczestwa nie zgotowa, rwnoczenie obwinieniem i porwnaniem naciska na Epriusza, przy czym senatorowie swemu podnieceniu wyraz dawali. Kiedy to Marcellus zauway, jakby zamierzajc kuri opuci Idziemy rzek Pryskusie, i zostawiamy tobie twj senat: panuj w obecnoci Cezara". Szed za nim Wibiusz Kryspus, obaj oburzeni, lecz min rni: Marcellus z gronym wzrokiem, Kryspus szyderczo umiechnity a ich nadbiegli przyjaciele z powrotem wcignli. Poniewa spr wzrasta, a z jednej strony uczciwa wikszo, z drugiej wpywowa mniejszo uparcie i zawzicie z sob walczyy, cay dzie na ktni przeszed. Na najbliszym posiedzeniu senatu, kiedy Cezar zacz mwi o potrzebie stumienia alu i gniewu oraz o poprzednich czasw ucisku, gos zabra Mucjanus z yczliwoci dla donosicieli; rwnoczenie tym, ktrzy zaczte a potem zaniechane ledztwo wznowi chcieli, udzieli upomnienia w mowie agodnej i jakby ich prosi. Senatorowie prb wolnomylnoci,

skoro przeciw nim wystpiono, zaniechali. Mucjanus nie chcc, aby si zdawao, e wyrok senatu si lekceway i wszystkim z czasw Nerona wykroczeniom bezkarno zapewnia, Oktawiusza Sagitt i Antystiusza Sozjanusa, obu senatorskiego stanu, ktrzy swe miejsce wygnania byli opucili, na te same wyspy z powrotem odesa. Oktawiusz uwid by Poncj Postumin, a kiedy ta wzbraniaa si go polubi, w szale miosnym j zabi; Sozjanus wskutek przewrotnoci swego charakteru dla wielu by zgubny. Obaj surow senatu uchwa zostali skazani i wygnani, a chocia innym na powrt pozwolono, wobec nich t sam kar w mocy utrzymano. Lecz to niezadowolenia z Mucjanusa nie zagodzio: wszak Sozjanus i Sagitta byli bez znaczenia, nawet gdyby powrcili, natomiast talent, bogactwa i w zych praktykach wywiczona donosicieli potga obaw wzbudzay. Na jaki czas zjednao sympati senatorw ledztwo prowadzone w senacie na dawny sposb. Senator Manliusz Patruitus ali si, e go w Kolonii Senijskiej podczas zebrania ludu i na rozkaz urzdnikw pobito; i na tym nie skoczyo si bezprawie: treny, lamenty i pozorny obraz obchodu pogrzebowego dokoa jego osoby wzniecono, wrd obelg i wyzwisk, ktre na cay miotano senat. Obwinieni zostali wezwani, a po przeprowadzeniu ledztwa i udowodnieniu im winy ukarani; ponadto uchwa senatu wydano, ktra lud w Sena do porzdku przywoywaa. W tych samych dniach Antoniusza Flamm wskutek doniesienia Cyreneczykw na odszkodowanie, a z powodu jego okruciestwa na wygnanie skazano. W tym czasie niemal bunt onierski rozgorza. Zwolnieni przez Witeliusza, a dla Wespazjana znowu cignici onierze, suby pretoriaskiej z powrotem dali; nadto wybrany z tymi widokami spord legionw onierz obiecanego domaga si odu. Nawet witelianw nie mona byo bez wielkiego krwi rozlewu przepdzi; ale zatrzymanie tak wielkiej iloci ludzi wymagao niezmiernej sumy pieninej. Mucjanus uda si do obozu, aby tym dokadniej czas suby kadego zbada, i ustawi zwycizcw wraz z ich odznakami i broni, oddzielonych od siebie umiarkowanymi odstpami. Na-

stpnie ci witelianie, ktrych, jak wspomnielimy, pod Bowillami w poddastwo przyjto, i wszyscy, jakich w miecie i jego okolicach odszukano, prawie bez zbroi wprowadzeni zostali. Tym kae Mucjanus rozstpi si, a onierzom germaskim, brytaskim i z innych wojsk osobno stan. Pierwszy zaraz widok wprawi ich w osupienie, kiedy naprzeciw siebie ujrzeli jakby szyk bojowy, grony zaczepn i odporn broni, a siebie samych zamknitych, bezbronnych i brudem oszpeconych; kiedy wreszcie zaczto ich to w jedn to w drug stron rozdziela, ogarn wszystkich niepokj, a zwaszcza germaski onierz si lka, jakby go tym odczeniem na mier przeznaczano. Cisnli si do piersi swych towarzyszy broni, obejmowali ich szyje, prosili przy ostatnim poegnalnym pocaunku, aby ich samych nie zostawia, aby wobec wsplnoci ich sprawy odmiennego losu dozna nie musieli; ju to Mucjanusa, ju to nieobecnego cesarza, na ostatek niebiosa i bogw zaklinaj, a Mucjanus wszystkich zwizanymi t sam przysig, wszystkich tego samego imperatora onierzami nazwa i w ten sposb bezpodstawnej trwodze zapobieg; bo i zwyciskie wojsko krzykiem zy ich popierao. Na tym si w tym dniu skoczyo. W kilka dni pniej przemowy Domicjana pewni ju siebie wysuchali: odrzucaj ofiarowane im pola, prosz o sub i od. Byy to proby, ale takie, ktrym nie mona si byo sprzeciwi; przeto ich do stray pretoriaskiej przyjto. Potem tych, ktrzy mieli wiek i pene lata suby, zaszczytnie odprawiono, innych z powodu przewinienia, lecz wedug wyboru i pojedynczo, a by to najpewniejszy rodek wiodcy do osabienia jednomylnoci tumu. Zreszt czy to z rzeczywistego ubstwa, czy to aby tak si zdawao, rozprawiano w senacie nad zacigniciem prywatnej poyczki szedziesiciu milionw sestercji i powierzono t trosk Pompejuszowi Sylwanusowi. Ale niedugo potem konieczno ustaa albo udawania zaniechano. Nastpnie uniewanio si na mocy ustawy, wniesionej przez Domicjana, te konsulaty, ktre Witeliusz by nada, a Flawiuszowi Sabinusowi cenzorski pogrzeb urzdzono: wielkie dowody nie-

staoci losu, ktry szczyty i niziny z sob czy. Okoo tego czasu zabito prokonsula Lucjusza Pizona. O tym morderstwie jak najsumienniej opowiem, skoro kilka wczeniejszych szczegw dodam, ktre z powstaniem i pobudkami tego rodzaju zbrodni w cisym pozostaj zwizku. Legion w Afryce i wojska posikowe przeznaczone do zabezpieczenia granic pastwa byy pod rzdami boskiego Augusta i Tyberiusza prokonsulowi podlege. Potem Gajusz Cezar, umys niespokojny, obawiajc si Marka Sylana, ktry Afryk zarzdza, prokonsulowi legion odebra i wysianemu w tym celu legatowi go odda. Przez rwny rozdzia awansw midzy dwch ludzi i przez to, e penomocnictwa obydwch si krzyoway, uzyskano ich pornienie, ktre wskutek przewrotnego sporu o pierwszestwo jeszcze si wzmogo. Wadza legatw wzrosa dziki dugiemu trwaniu ich urzdowania albo dlatego, e jako niszym rang wicej im na wspzawodnictwie zaleao, podczas gdy wanie najznakomitsi prokonsulowie raczej o swym bezpieczestwie ni o wpywach myleli. Ot wtedy legionem w Afryce dowodzi Waleriusz Festus, ktry w modoci y rozrzutnie, niemae posiada ambicje, a z powodu swego powinowactwa z Witeliuszem by zaniepokojony. Czy on w czstych rozmowach Pizona do przewrotu kusi, czy te kuszcemu si opar, jest rzecz niepewn, gdy w tajemnym ich obcowaniu nikt nie bra udziau, a po zabiciu Pizona wikszo do ask mordercy lgna. Nie ulega za wtpliwoci, e prowincja i onierz Wespazjanowi byy niechtne; a niektrzy spord zbiegych ze stolicy witelian przedstawiali Pizonowi, e Galia jest chwiejna, Germania w pogotowiu, on sam w niebezpieczestwie i e dla niego, i ktrego spokj podejrzewaj, wojna jest bezpieczniejsza. Tymczasem Klaudiusz Sagitta, prefekt petriaskiego oddziau jazdy, pomyln eglug wyprzedzi wysanego przez Mucjanusa setnika Papiriusza i zapewnia Pizona, e setnik otrzyma zlecenie, aby go zamordowa. Pad ju mwi Galerianus, jego kuzyn i zi; jedyna nadzieja ocalenia w odwadze, lecz dwojaka jest droga, aby si na co odway: albo wybra zaraz zbrojne powstanie, albo na okrcie do Galii po-

dy i wojskom witeliaskim na wodza si przedstawi. Atoli) te sowa nie wywary adnego na Pizonie wraenia. Skoro tylko wysany przez Mucjanusa setnik do portu Kartaginy zawin, pocz on dononym gosem Pizona niby cesarza wrd wszelakich bogosawiestw bez przerwy aklamowa i wzywa po drodze tych, ktrych niezwyko nagego zdarzenia w zdumienie wprawia, aby mu gono wtrowali. atwowierny tum rzuci si ku rynkowi i domaga si zjawienia Pizona; okrzykami radoci wszystko napenia, obojtny wobec prawdy i dny pochlebstw. Pizon czy to na doniesienie Sagitty, czy z wrodzonej skromnoci na ulic nie wyszed ani si objawom sympatii gminu nie powierzy; a kiedy wybada setnika i przekona si, e przeciw niemu pozoru do obwinienia i do mordu szukano, kaza go straci, nie tyle w nadziei ocalenia wasnego ycia, ile z gniewu ku bandycie, poniewa tene sam, jeden z mordercw Klodiusza Makra, krwi legata splamione rce ponownie do mordu prokonsula wycign. Potem zaja w trwonym edykcie Kartagiczykw i nie spenia nawet zwyczajnych swych obowizkw, zamknwszy si w domu z obawy, aby tylko przypadkiem nie da pobudki do wzniecenia nowego rozruchu. Lecz skoro podniecenie gminu, ka setnika, fasz i prawda, przesadzone jak zwykle przez pogosk, do wiadomoci Festusa doszy, posya on konnych, aby Pizona zabili. Ci popiesznie odjedaj i jeszcze o pmroku poczynajcego si dnia do domu prokonsula z dobytymi mieczami wpadaj, przewanie Pizona nie znajc, gdy punickich onierzy posikowych i Maurw do tego mordu by obra. Niedaleko sypialni spotkawszy przypadkiem niewolnika, zapytali go, kto tu Pizonem i gdzie on jest. Niewolnik odpowiada penym szlachetnoci kamstwem, e on jest Pizonem, i na miejscu zostaje zasiekany. Niedugo potem take Pizona morduj; zjawi si bowiem taki, ktry go rozpozna Bebiusz Massa, jeden z prokuratorw Afryki; ten ju wwczas dla kadego uczciwego by zgubny, a midzy przyczynami cierpie, ktre pniej znosilimy, czciej powraca bdzie. Festus z Adrumetum, gdzie si by na czatach zatrzyma, do legionu pody i prefekta obozu, Cetroniusza

Pizanusa, w kajdany zaku kaza wprawdzie z powodu osobistych zatargw, lecz trabantem Pizona go nazywa; take niektrych onierzy i setnikw ukara, innych wynagrodzi, ani w jednym, ani w drugim wypadku wedle zasugi, lecz tylko w tym celu, aby wzbudzi przekonanie, e on wojn stumi. Potem Eensw i Lepcytanw spory zaegna, ktre od rabunku ziemiopodw i byda midzy wieniakami nieznacznie si zaczwszy teraz ju przy pomocy broni i wojsk byy prowadzone; lud bowiem Eensw, liczebnie mniejszy, Garamantw przywoa, plemi nieposkromione i kwitnce w upieskich midzy ssiadami wyprawach. Wskutek tego krucho byo z Lepcytanami, a poniewa pola ich w dal spustoszono, przeto w obrbie swych murw dreli; ostatecznie za wdaniem si kohort i oddziaw jazdy pobito Garamantw i odzyskano z powrotem ca zdobycz z wyjtkiem tej, ktr wczc si po niedostpnych koczowiskach dalej mieszkajcym sprzedali. Tymczasem Wespazjanowi po bitwie pod Kremon i pomylnych wieciach, jakie do zewszd nadchodziy, donioso o mierci Witeliusza wielu wszelakiego stanu ludzi, ktrzy z rwn odwag jak i szczciem w zimie podjli si morskiej podry. Przybyli do posowie krla Wologezesa ofiarujc mu czterdzieci tysicy konnych Partw. Byo to wspaniae i radosne by nakanianym do przyjcia tak wielkich sprzymierzonych posikw, a ich nie potrzebowa; Wologezesowi kazano podzikowa i zaleci, aby posw do senatu wysa i zrozumia, e jest pokj. Wespazjan, majc oczy na Itali i sprawy stolicy zwrcone, otrzymuje niekorzystn o Domicjanie opini, e szranki wieku i przywileje syna przekracza; dlatego najtsz cz wojska Tytusowi oddaje, aby si z resztkami wojny judejskiej upora. Tytus, jak powiadaj, przed odjazdem w dugiej rozmowie z ojcem prosi go, aby oszczerczymi doniesieniami bezpodstawnie si nie rozdrania i wobec syna okaza si nieuprzedzony i pojednawczy. Ani legiony, ani floty nie s tak siln panowania podpor, jak liczba dzieci; bo przyja pod wpywem czasu, losu, niekiedy namitnoci albo bdw zmniejsza

si, przenosi si gdzie indziej, ustaje; niepodzielna natomiast dla kadego jest jego wasna krew, a zwaszcza dla cesarzy, z ktrych szczcia take inni korzystaj, ktrych jednak nieszczcie tylko najbliszych dotyka. Nawet midzy brami nie ostoi si zgoda, jeeli im ojciec przykadu nie da. Wespazjan, nie tyle uagodzony wobec Domicjana, ile mioci bratersk Tytusa ucieszony, kae mu by dobrej myli i wojn a orem pastwo wsawia; on sam o pokj i domowe ognisko troszczy si bdzie. Nastpnie aduje zboe na najszybsze okrty i powierza je srocemu si dotd morzu; stolica bowiem tak wielkim bya kryzysem wstrznita, e nie wicej zboa jak na dziesi dni w spichrzach si znajdowao, kiedy od Wespazjana dostawa ywnoci w pomoc przybya. Trosk odbudowy Kapitolu powierza Wespazjan Lucjuszowi Westynusowi, mowi stanu rycerskiego, ktremu jednak powaga i rozgos pierwszorzdne zapewniay stanowisko. Zgromadzeni przez niego wrbici napominali, eby zwaliska dawnego przybytku na bagna wywie, a witynie na tym samym wznie miejscu; bogowie nie ycz sobie, aby dawny jej plan zmieniono. W dniu dwudziestym pierwszym czerwca, przy pogodnym niebie, ca przestrze powicon domowi boemu wenianymi wstgami i wiecami opasano; weszli tam onierze, ktrzy mieli dobrze wrce imiona, z bogosawionymi gazkami; potem dziewice Westy w towarzystwie chopcw i dziewczt, ktrych ojcowie i matki jeszcze yy, skropiy j wod, ze rde i rzek wprost zaczerpnit. Wtedy pretor Helwidiusz Pryskus oczyci miejsce budowy ofiar ze wini, owcy i byka, zoy ich wntrznoci na otarzu z darniny, a powtarzajc sowa modlitwy za arcykapanem Plaucjuszem Elianem baga Jowisza, Junon, Minerw i bogw opiekuczych pastwa, aby przedsiwziciu bogosawili i wasny przybytek, z ludzkiej pobonoci poczty, bosk sw pomoc w gr dwignli; nastpnie dotkn wstg, ktrymi przewizany by kamie wgielny i oplecione liny; rwnoczenie reszta urzdnikw, kapani, senat, rycerze i wielka cz ludu, gorliwie i radonie wytajc swe siy, ogromny gaz cignli. Masami rzucano w fundamenty srebrne i zote

monety i kruszcowe rudy, nie przetapiane jeszcze w piecach, lecz w stanie naturalnym; zastrzegli si wprzd wieszczkowie, aeby kamieniem ani zotem, przeznaczonym ju do innej budowy, dziea nie profanowa. Przyczyniono wysokoci przybytkowi: bya to jedyna modyfikacja, na ktr, jak wierzono, zezwalaa religia, a ktrej brako do wspaniaoci dawnej wityni. Tymczasem rozgoszenie mierci Witeliusza w Galii i Germanii podwoio wojn. Cywilis bowiem udawania zaniecha i na nard rzymski si rzuci, a witeliaskie legiony wolay nawet obc niewol ni Wespazjana mie za cesarza. Galowie podnieli gow, sdzc, e nasze wojska wszdzie tego samego zaznay losu, gdy rozpowszechnia si pogoska, e Sarmaci i Dakowie mezyjskie i pannoskie zimowiska obiegli; podobne szczegy o Brytanii zmylano. Lecz nic tak bardzo jak poar Kapitolu pobudki do wiary nie dao, e koniec pastwa si zblia. Niegdy stolic zdobyli Galowie, poniewa jednak siedziba Jowisza nienaruszona zostaa, wic take pastwo dalej trwao; teraz fatalnym ogniem dany jest znak gniewu niebios, a posiadanie wiata zaalpejskim si ludom wry tak po prnym zabobonie Druidowie wieszczyli. Pojawia si take wie, e naczelnicy Galii, wysani przez Othona przeciw Witeliuszowi, przed odjazdem lubowali sobie, i sprawy wolnoci nie zaniedbaj, jeeli nieprzerwany szereg wojen domowych i wewntrzne nieszczcia nard rzymski zami. Przed zamordowaniem Flakkusa Hordeoniusza nic takiego nie wybucho, po czym mona by byo spisek rozpozna; po Hordeoniusza mierci midzy Cywilisem a Klassykiem, prefektem oddziau jazdy Trewirw, tam i z powrotem gocy chadzali. Klassyk szlachectwem i majtkiem innych przewysza: pochodzi on z krlewskiej krwi, a rd jego w pokoju i wojnie by synny; on sam tym si chepi, e wrd jego przodkw raczej byli wrogowie narodu rzymskiego ni. tego sprzymierzecy. Poczyli si z nim Juliusz Tutor i Juliusz Sabimus, jeden Trewirczyk, drugi Lingoczyk; Tutorowi Witeliusz wadc nad brzegiem Renu by powierzy; Sabinusa,

prcz wrodzonej prnoci, jeszcze sawa domniemanego pochodzenia podniecaa: jego prababka boskiemu Juliuszowi, kiedy w Galii wojn prowadzi, miaa sw osob i oddaniem do serca przypa. Ci w tajnych rozmowach nastroje innych badaj; a skoro tych, ktrych uwaali za odpowiednich, wspwin zwizali, schodz si w Kolonii Agryppiskiej do prywatnego domu; na og bowiem obywatele takim poczynaniom byli niechtni; a jednak niektrzy z Ubiw i Tungrw przy tym byli. Lecz przewag posiadali Trewirowie i Lingonowie i nie znieli oni zwoki zwizanej z obradami: na wycigi wykrzykuj, e wrd narodu rzymskiego szaleje niezgoda, e wycite s legiony, spustoszona Italia, wanie teraz zdobywa si stolic, kade wojsko wasn zajte jest wojn; jeeli si Alpy silnie obsadzi, to Galia, umocniwszy sw wolno, sama rozstrzygnie, jakie granice swej potdze zakreli zamierza. To mwiono i rwnoczenie uznano; co do resztek witeliaskiego wojska byy wtpliwoci. Bardzo wielu sdzio, e tych buntownikw, wiaroomcw, ktrzy si krwi wodzw splamili, wymordowa naley; przewaya myl ich oszczdzenia, aby nadziej przebaczenia odjwszy oporu w nich nie wznieci. Raczej trzeba ich mwiono do spki wcign; jeeli si tylko legatw legionowych zabije, pozostay tum, w poczuciu swych zbrodni i w nadziei bezkarnoci, atwo do nich przystpi. Tak wygldao pierwsze zgromadzenie, po czym rozesano po Galii podegaczy do wojny; sami udawali posuszestwo, aby tym mniej ostronego zgnie Wokul. Nie brako jednak ludzi, ktrzy o tym Wokuli donieli, tylko e si na poskromienie brako, gdy nie w penej liczbie i niewierne byy legiony. Wrd niepewnych onierzy i skrytych wrogw uwaa on za rzecz wedle okolicznoci najlepsz, aby z rwn obud i przy pomocy tych samych rodkw, jakimi w niego godzono, postpowa i do Kolonii Agryppiskiej zeszed. Tam te uciek, przekupiwszy swych stranikw, Klaudiusz Labeon, ktry, jak to opowiedziaem, zosta pojmany i do Fryzw zesany; ten obieca, o ile eskort otrzyma, do Bataww si uda i bardziej wpywowy odam ludu do zwiz-

ku z Rzymem nawrci; otrzymawszy jednak mierny oddzia piechoty i jazdy, na nic si u Bataww nie odway, tylko niektrych z Nerwiw i Betazjw do ora pocign d ukradkiem raczej ni w otwartej wojnie kraj Kanninefatw i Marsakw najeda. Wokula, chytroci Galw zwabiony, przeciw nieprzyjacielowi pody i ju niedaleko by od Wetera, kiedy Klassyk i Tutor, ktrzy pod pozorem wywiadu pochd wyprzedzili, z wodzami Germanw ukad zawarli. Wtedy dopiero oddzielili si od legionw i osobnym waem obz swj otoczyli, jakkolwiek Wokula zaklina si, e potga Rzymu nie jest jeszcze wojnami domowymi do tego stopnia rozprzona, aby nawet dla Trewirw i Lingonw bya przedmiotem wzgardy. Ma ona jeszcze wierne prowincje, zwyciskie wojska, szczcie pastwa i bogw-mcicieli. Tak niegdy Sakrowir i Eduowie, niedawno Windeks i Galia w jednej za kadym razem bitwie padli. Tego samego zrzdzenia boskiego, tego samego losu niech ponownie gwaciciele przymierzy oczekuj. Lepiej boski Juliusz i boski August usposobienia ich znali Galba i obnione daniny wrogim ich duchem natchny. Teraz s wrogami, poniewa jarzmo jest agodne; a kiedy ich si zupi i odrze, wtedy przyjacimi si stan. Tak w butnym przemwi tonie; a gdy widzia, e Klassyk i Tutor w wiaroomstwie trwaj, zawraca z drogi i do Nowezjum si udaje: Galowie rozsiedli si na odlegej stamtd o dwa tysice krokw rwninie. Tam czsto chodzcych setnikw i onierzy dusze kupowano, aeby oni, rzymskie wojsko haba to niesychana! obc zoyli przysig, a zadatek tak wielkiej zbrodni w rzezi albo uwizieniu legatw uicili. Chocia bardzo wielu ucieczk doradzao, sdzi Wokula, e powinien si na co odway, i zwoawszy zebranie wojska w ten wypowiedzia si sposb: Nigdy bardziej o was zaniepokojony ani o siebie spokojniejszy gosu wobec was nie zabieraem. e bowiem dla mnie gotuje si zguba, chtnie o tym sysz i mierci wrd tylu nieszcz [wrogw] jako koca mych cierpie oczekuj. Wstyd i lito za was mnie zbiera, przeciw ktrym nie bitwa

i wojsko si szykuje; bo to jest przecie zwyczaj orny i prawo nieprzyjaci; lecz wojn z narodem rzymskim przy pomocy waszych ramion spodziewa si Klassyk prowadzi i na panowanie Galii oraz na zoenie jej przysigi widoki wam czyni. Czy tak bardzo nam skoro obecnie szczcie i mstwo nas opuciy take dawnych brak wzorw, ile to razy rzymskie legiony zgin wolay, aby tylko z miejsca nie ustpi? Nieraz nasi sprzymierzecy to znieli, e ich miasta burzono, e ich wraz z onami i dziemi palono, a nie mieli oni adnej innej za swj zgon zapaty, jak tylko wierno i saw. Teraz wanie legiony w Wetera cierpi niedostatek i oblenie, a ani strach, ani obietnice z miejsca ich nie ruszaj; my prcz broni, mw i wybornych obozowych szacw mamy jeszcze zboa i zapasw nawet na dug wojn pod dostatkiem. Pienidzy niedawno nawet na gratyfikacj starczyo, ktr, czy to wolicie j za dan przez Wespazjana, czy przez Witeliusza uwaa, w kadym razie od imperatora rzymskiego otrzymalicie. Jeli wy, w tylu wojnach zwycizcy, ktrzycie pod Geldub, pod Wetera, tyle razy wroga pobili, teraz si boju lkacie, to jest to wprawdzie niegodne, ale macie przecie wa, mury i sposoby, by na czasie zyska, a z najbliszych prowincji posiki i wojska si zbiegn. Niechbym ja si wam nie podoba: wszake s inni, legaci, trybuni, setnik wreszcie albo onierz. Oby tylko to potworne zdarzenie po caym nie rozgosio si wiecie, e was Cywilis i Klassyk do swej wity przyjli, aby do Italii wtargn. Albo chcecie, skoro was a pod mury Rzymu Germanowie i Galowie powiod, do ojczystego miasta wnie or? Wzdryga si moja dusza na sam myl o tak wielkiej ohydzie. Czy dla Tutora, Trewirczyka, bdziecie czaty odbywali? Czy haso do wojny bdzie wam Batawczyk dawa? Czy chcecie gromady Germanw uzupenia? Jaki potem bdzie zbrodni wynik, skoro rzymskie legiony naprzeciw wam stan? Chcecie jako podwjni odstpcy, jako podwjni zdrajcy, midzy nowym a dawnym sztandarem, znienawidzeni bogom si tua? Ciebie, Jowiszu, najlepszy, najwikszy, ktrego przez osiemset dwadziecia lat w tylu triumfach czcilimy, ciebie, Kwirynie, ro-

dzicu rzymskiej stolicy, prosz i bagam, jeeli wam na tym nie zaleao, aby pod moj wodz obz ten nie uwiedzionym i nie sponiewieranym zachowa, ebycie go przynajmniej przez Tutora i Klassyka splugawi i zhabi nie pozwolili, a onierzom rzymskim albo uyczyli nieskazitelnoci, albo rychej przed przewinieniem skruchy." Rnie t mow przyjto, wahajc si midzy nadziej, obaw i wstydem. Kiedy si Wokula oddali i z myl o mierci nosi, wyzwolecy jego i niewolnicy przeszkodzili mu najohydniejsz mier samemu uprzedzi. Wtedy Klassyk, wysawszy Emiliusza Longinusa, zbiega z pierwszego legionu, mord jego przypieszy; legatw Herenniusza i Numizjusza uznano, e wystarczy zwiza. Potem przybra odznaki rzymskiego naczelnego dowdztwa i przyby do obozu. A chocia na wszelak zbrodni by zahartowany, to przecie na wicej sw sta go nie byo, jak eby tylko formu przysigi odczyta: ci, ktrzy byli obecni, na panowanie Galii przysigli. Morderc Wokuli wysok rang, reszt wedle tego, jak si kto habie przysuy, nagrodami odznaczy. Teraz zajciami gwnodowodzcych podzielili si Tutor i Klassyk. Tutor silnym hufcem osaczonych Agryppiczykw i ilu onierzy nad brzegiem grnego Renu stao, do tej samej zmusza przysigi, zabiwszy w Mogontiakum trybunw i wypdziwszy prefekta obozu, ktrzy si przed tym wzbraniali. Klassyk najbardziej zepsutym z tych, ktrzy si poddali, kae do oblonych si uda i ask im przyobieca, jeli si z obecnym stanem rzeczy pogodz; inaczej adnej nie ma nadziei, bd musieli gd, or i ostateczno znosi. Przy tym wysacy na swj wasny przykad wskazali. Z jednej strony pod wpywem wiernoci, z drugiej wskutek niedostatku szamotali si obleni midzy czci a hab. A kiedy si wahali, zwykych i niezwykych pokarmw im brako, gdy spoyto ju bydo juczne, konie i inne zwierzta, nieczyste i wstrtne, ktrych uytku konieczno ich nauczya. W kocu skubali chrucin, badyle i midzy skaami wyrastajce zioa i dawali w ten sposb wymowny dowd ndzy

i cierpliwoci, a wspania chwa w haniebny wreszcie sposb splamili wysawszy do Cywilisa posw z prob o darowanie im ycia. I nie wprzd ich proby przyjto, a na Gali przysig zoyli; wtedy wymwi sobie zdobycz obozu i da im stranikw, ktrzy pienidze, ciurw i baga zatrzyma, a ich samych, ktrzy z prnymi odchodzili rkoma, odprowadzi mieli. Koo pitego mniej wicej milowskazu wyonili si Germanowie i na nieopatrzny pochd natarli: najbitniejsi padli na miejscu, wielu podczas wczgi; reszta z powrotem do obozu ucieka, przy czym, co prawda, Cywilis narzeka i Germanw aja, jakoby w zbrodniczy sposb sowo zamali. Czy to byo udane, czy te powstrzyma rozsroonych nie zdoa, stwierdzi si nie da. Po ograbieniu obozu wrzucaj tam gownie i tak wszystkich, ktrzy z bitwy ocaleli, poar pochon. Cywilis, ktry wedle zwyczajnego barbarzycom lubu po wszczciu z Rzymianami wojny dugie swe wosy na d zaczesywa i na rudo barwi, ci je dopiero po dokonaniu rzezi legionw; mwiono te, e maemu swemu synkowi kilku jecw ofiarowa, aby ich chopicymi strzaami i takimi dzirytami ustrzeli. Zreszt ani siebie, ani nikogo z Bataww przysig na Gali nie zwiza, gdy ufa potdze Germanw, i na wypadek, gdyby przeciw Galom o posiadanie wadzy walczy przyszo, on gon mia saw i przewag. Legata legionu, Muniusza Luperkusa, midzy innymi darami Weledzie posano. Ta dziewica, z plemienia Brukterw pochodzca, rozlege posiadaa wpywy, dawnym u Germanw zwyczajem, na mocy ktrego bardzo wiele kobiet za wieszczki, a w miar wzrostu zabobonu za boginie uwaaj. A teraz wanie powaga Weledy wzrosa; ona bowiem niegdy Germanom powodzenie i zagad legionw przepowiedziaa. Lecz Luperkusa po drodze zabito. Niewielu tylko setnikw i trybunw, urodzonych w Galii, jako zakad przymierza zachowano. Kohort, oddziaw jazdy, legionw zimowiska obalono i spalono, a tylko te pozostay, ktre w Mogontiakum i Windonissie s zaoone. Legion szesnasty z wojskiem posikowym, ktre rwno-

czenie si poddao, otrzyma rozkaz przejcia z Nowezjum do Kolonii Trewirw i ustalono ostateczn dat, do ktrej mia z obozu wyruszy. Cay czas poredni wrd rnych trosk spdzili, najwiksi tchrze zatrwoeni przykadem tych, ktrych pod Wetera wycito, lepsza cz we wstydzie i poczuciu haby. Co to za marsz? mwili Kto bdzie przewodnikiem w drodze? Wszystko od tych samowoli zaley, ktrych panami ycia i mierci uczynili. Inni, bez wzgldu na hab, obadowali tylko samych siebie pienidzmi albo tym, co dla nich byo najbardziej wartociowe; niektrzy szykowali bro i przepasywali si mieczami, jakby si na bj zanosio. Wrd tych przygotowa nadchodzi wymarszu godzina, smutniejsza ni si spodziewano. Wszak w obrbie wau szpetno nie tak bardzo w oczy wpadaa: wolne pole i jasno dnia ca sromot odkryy. Zdarte byy wizerunki cesarzy, bez zaszczytnych odznak sztandary, podczas gdy z jednej i drugiej strony chorgwie Galw byszczay; milczcy by pochd i jak gdyby duga procesja pogrzebowa; wodzem by Klaudiusz Sanktus, okropny z wejrzenia, bo jedno oko mia wykute, a bardziej jeszcze na umyle upoledzony. Podwjn staa si sromota, skoro si inny przyczy legion, ktry obz w Bonnie opuci. A kiedy si wie o pojmaniu legionw rozesza, nadbiegli z pl i domostw ci wszyscy, ktrzy krtko przedtem jeszcze przed imieniem Rzymian dreli, i z wszystkich stron napywajc niezwykym widowiskiem nadmiernie si cieszyli. Nie znis picentyski oddzia jazdy radoci szydzcego gminu: zlekceway on obietnice albo groby Sanktusa i odszed do Mogontiakum; a gdy przypadkiem nawin si im morderca Wokuli, Longinus, obrzucili go pociskami i dali w ten sposb pocztek przyszemu odkupieniu swej winy; a legiony, wcale swego marszu nie zmieniwszy, przed murami Trewirw obz rozbiy. Cywilis i Klassyk, dumni z powodu powodzenia, namylali si, czy maj Koloni Agryppisk wojskom swym na zupienie odda. Srogo charakteru i dza zdobyczy ku zagadzie miasta ich pocigay; sprzeciwiay si wzgldy wojenne i ta myl, e dla rozpoczynajcych nowe rzdy poyteczna jest

sawa agodnoci; Cywilisa te wspomnienie dobrodziejstwa skruszyo, poniewa Agryppiczycy jego syna, ktrego zaraz na pocztku rozruchw w kolonii ich schwytano, pod zaszczytn stra trzymali. Lecz zareskim ludom byo to miasto z powodu swego bogactwa i wzrostu znienawidzone; i nie wyobraay sobie one innego koca wojny, jak eby ono bez rnicy dla wszystkich Germanw byo siedzib albo eby jego zburzenie take Ubiw rozproszyo. Przeto Tenkterowie, Renem od nich oddzielone plemi, wysali posw z rozkazem, aby na zgromadzeniu Agryppiczykw zlecenia ich oznajmili, ktre najbutniejszy z posw w ten sposb wyuszczy: ecie do oglnego zwizku z imienia Germanii wrcili, za to skadamy dziki wsplnym bogom i gwnemu z nich, Marsowi, i yczymy wam szczcia, poniewa wolni wreszcie midzy wolnymi bdziecie; wszak a do dzisiejszego dnia rzeki, kraje i poniekd nawet niebo zamknli byli Rzymianie, aby wam rozmw i obcowania z nami zabroni albo co dla mw do ora stworzonych jeszcze jest obelywsze abymy bezbronni i prawie nadzy tylko pod stra i za okupem schodzi si mogli. Pragnc jednak, by nasza przyja i nasz sojusz po wieczne czasy byy porczone, damy od was, ebycie mury kolonii, twierdz niewoli, zerwali- (nawet dzikie zwierzta o swej odwadze zapominaj, jeeli si je w zamkniciu trzyma), ebycie wszystkich Rzymian na waszym obszarze wyrnli (nieatwo si wolno i wadcy jednocz); majtek zabitych niech si stanie wasnoci publiczn, aby nikt nie mg niczego zatai ani swojej sprawy od oglnej oddzieli. Niech nam i wam wolno bdzie oba brzegi zamieszkiwa, jak niegdy przodkom naszym: podobnie jak wiato dzienne natura wszystkim daa ludziom, tak wszystkie kraje dzielnym otworzya mom. Przyjmijcie z powrotem ustawy i tryb ycia waszych ojcw, zrywajc z rozkoszami, przy ktrych pomocy Rzymianie wobec podbitych wicej ni orem wskraj. Jako czysty, niezepsuty i niepomny ju niewoli nard albo na rwnej z innymi y stopie, albo innym rozkazywa bdziecie." Agryppiczycy wymwili sobie czas do namysu, a ponie-

wa ani obawa przed przyszoci na to nie pozwalaa, aby na warunki si zgodzi, ani obecne pooenie, aby je otwarcie odrzuci, tak dali odpowied: Pierwsz do wolnoci sposobno, jaka si nam nastrczya, z wiksz pochwycilimy dz ni ostronoci, aby si z wami i innymi Germanami, naszymi pobratymcami, poczy. Mury miasta, w chwili kiedy wanie rzymskie wojska si gromadz, bezpieczniej jest dla nas wzmocni ni zburzy. Jeeli jacy z Italii albo prowincyj cudzoziemcy byli na naszym obszarze, to wojna ich wytracia albo kady z nich z powrotem do swej siedziby uciek; niegdy tu sprowadzeni i zwizkiem maeskim zjednoczeni z nami kolonici jako te ich pniejsze potomstwo maj tu swoj ojczyzn; a nie uwaamy was za tak niesprawiedliwych, ebycie od nas zabicia naszych rodzicw, braci i dzieci dali. Co i obcienia w stosunkach handlowych znosimy: przejcia niech bd nie strzeone, lecz tylko za dnia i bez broni, a nowe i wiee prawa z czasem w zwyczaj przejd. Sdziami polubownymi niech nam bd Cywilis i Weleda, wobec ktrych ukad ma by zatwierdzony." Tak uagodziwszy Tenkterw, wysali z darami do Cywilisa i Weledy posw, ktrzy wszystko wedle yczenia Agryppiczykw przeprowadzili; lecz zabroniono im osobicie do Weledy si zbliy i do niej przemwi: trzymano ich z dala od jej widoku, aby tym wiksz cze dla niej czuli. Przebywaa ona w wysokiej wiey; wybrany spord jej krewnych pytania i odpowiedzi jako porednik bstwa nosi. Cywilis, sojuszem z Agryppiczykami wzmocniony, postanowi najblisze ludy na sw stron przycign albo opierajcym si wojn wyda. Ju by kraj Sunukw zaj i ich md w kohorty uformowa, kiedy dalszym jego postpom Klaudiusz Labeon z zebranym na poczekaniu oddziaem Betazjw, Tungrw i Nerwiw si opar, ufajc swej pozycji, poniewa go w obsadzeniu mostu na Mozie wyprzedzi. I tak w cieninach bez rozstrzygnicia walczono, a Germanowie na drug stron przepynli i od tyu na Labeona napadli; rwnoczenie Cywilis, czy na to si wac, czy wedle umowy, rzuci si ku szykom Tungrw i dononym gosem

Nie po to powiedzia wojn przedsiwzilimy, aby Batawowie i Trewirowie ludom rozkazywali: dalekie od nas jest to uroszczenie. Przyjmijcie nasz sojusz: przechodz do was, czy mnie za wodza, czy za onierza wolicie." To na gminie wywaro wraenie i ju miecze chowano, kiedy Kampanus i Juwenalis, dwaj naczelnicy Tungrw, cay mu lud do dyspozycji oddali; Labeon zbieg, zanim go osaczy zdoano. Cywilis take Betazjw i Nerwiw w poddastwo przyj i do wojsk swoich przyczy, wadz potny, gdy przeraenie ogarno ludy albo dobrowolnie si one ku niemu skamay. Tymczasem Juliusz Sabinus, obaliwszy pomniki przymierza z Rzymianami, kae siebie jako Cezara pozdrowi i rusza szybko z wielk i nieuporzdkowan swych ziomkw gromad na Sekwanw, lud graniczny i wiernie nam oddany; take Sekwanowie przed walk si nie wzbraniali. Los lepszym dopomg: pobito Lingonw. Sabinus nierozwanie przypieszon bitw z tak trwog porzuci; chcc za pogosk o swym zgonie spowodowa, spali will, do ktrej si by schroni, i przypuszczano, e dobrowoln zgin tam mierci. Ale jakimi fortelami i w jakich kryjwkach on przez dziewi lat jeszcze ycie swe przedua, a rwnie o staoci jego przyjaci i niezwykym przykadzie jego maonki Epponiny w swoim miejscu opowiem. Dziki pomylnej walce Sekwanw gwatowno wojny ustaa: powoli ludy znw nabray rozumu i liczyy si z prawem i przymierzem, pierwsi Remowie, ktrzy po Galii wydali odezw, aby posw wysa i wsplnie si naradzi, czy si chce wolnoci, czy pokoju. Tymczasem w Rzymie wszystkie te nowiny, w jeszcze gorszym przedstawiane wietle, wywoay w Mucjanusie niepokj, czy nawet znakomici wodzowie ju bowiem wybra by Gallusa Anniusza i Petyliusza Cerialisa caemu kierownictwu wojny odpowiednio sprostaj. Take stolicy nie mona byo bez kierownika zostawi; obawiano si rwnie nieposkromionych dz Domicjana, podczas gdy Prymus Antoniusz i Warus Arriusz byli, jak powiedzielimy, podejrzani. Warus, ktry sta na czele pretorianw, si i bro mia jesz-

cze w swym rku; Mucjanus z tego stanowiska go wypar, aby go za bez odszkodowania nie zostawia, nadzr nad dostaw zboa mu odda; a chcc take Domicjana uagodzi, ktry Warusowi wcale nie by niechtny, Arrecynusa Klemensa, zwizanego powinowactwem z domem Wespazjana i bardzo Domicjanowi miego, nad pretorianami przeoy, podnoszc czsto ten fakt, e ojciec jego ten urzd pod Gajuszem Cezarem znakomicie sprawowa, e onierze radzi s tosamoci imienia i e on sam, cho ju do stanu senatorskiego naley, obydwu funkcjom wydoa. Z obywateli przybrano na wypraw najbardziej powaanych ludzi, a innych dziki ich zabiegom. Domicjan i Mucjanus rwnoczenie si zbroili, ale z nierwnym usposobieniem: tamten z nadziej i modzieczym popiechem, ten szukajc zwoki, aby zapaleca powstrzyma, ktry pod wpywem junactwa wieku i przewrotnych podegaczy, w razie owadnicia wojskiem, o pokoju i wojnie le byby radzi. Zwyciskie legiony, sidmy klaudiaski, jedenasty i smy, z witeliaskich dwudziesty pierwszy, z wieo zacignitych drugi przeprowadzono przez Peniskie i Kotyjskie Alpy, a cz przez Wzgrza Grajskie; czternasty legion z Brytanii, szsty i pierwszy z Hiszpanii zawezwano. Przeto na wie o nadchodzcym wojsku oraz z wasnego popdu do wikszego skaniajc si umiarkowania, ludy galickie u Remw wsplne odbyy zebranie. Czekao tam ju poselstwo Trewirw, wrd ktrego Juliusz Walentynus najzacitszym by do wojny podegaczem. Ten w obmylanej mowie wszystko, co wielkim pastwom zarzuca si zwyko, i obelgi, i szkalowania na nard rzymski wyla mciciel do wzniecania buntw stworzony i przez sw niedorzeczn wymow tumom miy. Ale jeden z naczelnikw Remw, Juliusz Auspeks, rozprawia o potdze Rzymian i o zaletach pokoju, dalej o tym, e take tchrze wojny si podejmuj, lecz prowadzenie jej wanie najdzielniejszych na niebezpieczestwo naraa, i e ju legiony na karku maj; w ten sposb najmdrzejszych szacunkiem i poczuciem obowizku, modszych niebezpieczestwem i strachem w karbach utrzyma; i odwag Walentynu-

sa chwalc, poszli przecie za Auspeksa rad. Jest rzecz pewn, e Trewirom i Lingonom w oczach Galw to zaszkodzio, i podczas powstania Windeksa po stronie Werginiusza stali. Bardzo wielu odstraszaa te rywalizacja prowincyj: Kto ma by wojny gow? Od kogo prawidowych auspicjw zasign? Jak siedzib panowania obra, jeeli si wszystko powiedzie? Jeszcze nie byo zwycistwa, a ju bya niezgoda, przy czym jedni swoimi przymierzami, drudzy swoimi bogactwy, siami zbrojnymi albo dawnoci swego pochodzenia wrd swarw si chepili: ze wstrtu do przyszoci na teraniejszo si zgadzali. Do Trewirw napisano w imieniu Galii list, aby si od ornej walki wstrzymali, gdy przebaczenie atwo mona uzyska i pod rk s ordownicy, gdyby skruch okaza chcieli; znw opar si Walentynus i zatka swoim ziomkom uszy, nie tyle na przygotowanie do wojny baczc, jak czsto na wiecach gos zabierajc. Tak wic ani Trewirowie, ani Lingonowie i reszta zbuntowanych ludw odpowiednio do wielkoci niebezpiecznego przedsiwzicia nie dziaaa; nawet wodzowie nie postpowali wedug jednolitego planu, bo Cywilis po bezdroach Belgii kry, usiujc uj albo wypdzi Klaudiusza Labeona; Klassyk, przewanie gnunej oddany bezczynnoci, jakby zdobytego ju panowania uywa; nawet Tutor nie zdy grnogermaskiego kraju nadbrzenego i wzgrz Alp wojskami zamkn. A tymczasem dwudziesty pierwszy legion od strony Windonissy, Sekstyliusz Feliks z pomocniczymi kohortami przez Recj si przedarli; do tego przyby oddzia jazdy wyborowej, ktry niegdy Witeliusz by powoa, a ktry potem na stron Wespazjana przeszed. Na jego czele sta Juliusz Brygantyk, Cywilisa siostrzeniec, wujowi znienawidzony i wrogi, jak to zwykle najzacitsza bywa najbliszych krewnych nienawi. Tutor wojska Trewirw, powikszone wieym zacigiem Wangionw, Cerakatw i Trybokw, wysuon piechot i jazd wzmocni, uwidszy onierzy legionowych nadziej albo zmusiwszy postrachem; ci najpierw wysan przodem przez Sekstyliusza Feliksa kohort wycili, potem, gdy si wodzowie wraz z wojskiem rzymskim zbliali,

uczciw ucieczk do swoich wrcili, a za nimi poszli Trybokowie, Wangionowie i Cerakaci. Tutor wraz z Trewirami, unikajc Mogontiakum, do Bingium ustpi, ufny w pooenie tej miejscowoci, poniewa most na rzece Nawie by przerwa; kiedy jednak kohorty prowadzone przez Sekstyliusza atak przypuciy i kiedy mielizn wykryto, zosta zdradzony i pobity. Klska ta przerazia Trewirw, a prosty onierz bro odrzuci i po polach si rozproszy; niektrzy z naczelnikw chcc, aby si zdawao, e pierwsi zaniechali wojny, schronili si do ludw, ktre si sojuszu rzymskiego nie wyrzeky. Te legiony, ktre, jak wyej wspomnielimy, z Nowezjum i Bonny do Trewirw przeniesiono, same siebie Wespazjanowi zaprzysigy. Stao si to podczas Walentynusa nieobecnoci; kiedy on nadchodzi, wcieky i zamierzajcy wszystko znowu w zamt i zgub pogry, ustpiy legiony do sprzymierzonego ludu Mediomatrykw; Walentynus i Tutor znw pod bro Trewirw zacignli, zabiwszy legatw Herenniusza i Numizjusza, aby przez zmniejszenie nadziei pardonu wze zbrodni tym silniejszy si stawa. Taki by stan wojny, kiedy Petyliusz Cerialis do Mogontiakum przyby. Z jego przybyciem dwigny si nadzieje; on sam, chciwy walki i do wzgardy dla nieprzyjaci ni do strzeenia si ich zdatniejszy, porywczoci sw zapala onierzy, nie zamierzajc bitwy odwleka, skoro tylko starcie bdzie dozwolone. Zacignitych w Galii onierzy z powrotem do ich krajw odsya i obwieci tam kae, e pastwu wystarczaj legiony; niech sprzymierzecy do zaj pokoju wracaj, spokojni, jak gdyby ukoczona ju bya wojna, ktr ramiona rzymskie na siebie przyjy. Ta okoliczno posuszestwo Galw zwikszya; skoro bowiem md z powrotem odzyskali, atwiej znosili daniny, skonniejsi do powinnoci, poniewa je odrzucano. Kiedy natomiast Cywilis i Klassyk usyszeli, e Tutora pobito, Trewirw wycito, e wszystko nieprzyjacioom pomylnie idzie, peni niepokoju i popiechu cigaj rozproszone swoich wojska i ostrzegaj tymczasem przez czstych gocw Walentynusa, aby decydujcej akcji nie ryzykowa. Tym spieszniej Cerialis, wysawszy do Medio-

matrykw ludzi, ktrzy mieli krtsz drog oba legiony przeciw wrogowi skierowa, i cignwszy wszystkich w Mogontiakum onierzy oraz ilu ich by z sob przeprawi, w trzech marszach dziennych do Rygodulum przybywa. To miejsce grami, a z innej strony rzek Mozel opasane Walentynus obsadzi siln zaog Trewirw, a nadto poprowadzi tam rowy i barykady kamienne. Ale te okopy nie odstraszyy rzymskiego wodza, ktry kaza piechocie przez nie si przedrze, a konnicy szyk bojowy na wzgrzu wycign; wszak lekceway on sobie nieprzyjaciela, ktry bez planu zebrany nie mg mie tak znacznej w pooeniu miejsca podpory, eby jeszcze wikszej jego onierze w swym mstwie nie posiadali. Nieco zwoki spowodowao wspinanie si w chwili, gdy lini pociskw nieprzyjacielskich przejedali; a skoro do walki wrcz przyszo, strcani, niby gruz jaki na d spadaj. Ale cz jedcw, agodniejsze wzgrza dokoa objechawszy, najznakomitszych z Belgw, a wrd nich wodza Walentynusa, do niewoli wzia. Cerialis nazajutrz do Kolonii Trewirw wkroczy, a onierz zburzenia miasta poda, mwic, e jest to Klassyka i Tutora miasto ojczyste; e przez ich zbrodni legiony zamknito i wycito. C tak dalece zawinia Kremona, ktr z serca Italii wyrwano, poniewa o zwok jednej tylko nocy zwycizcw przyprawia? A oto stoi na pograniczu Germanii nietknita miejscowo, ktra zupion z wojsk zbroj i rzezi wodzw si cieszya. Niech zdobycz wpynie do kasy cesarskiej; im samym wystarczy spalenie i upadek buntowniczej kolonii, ktra w ten sposb za zburzenie tylu obozw zapaci. Cerialis stumi ich gniew z obawy przed z reputacj, gdyby go posdzono, e do swawoli i okruciestwa onierzy przyzwyczaja; i rzeczywicie go usuchali, umiarkowasi wobec zagranicy, skoro ju domowa wojna ustaa. Nastpnie poaowania godny wygld legionw wezwanych z kraju Mediomatrykw ogln na siebie zwrci uwag. Stay one przygnbione w poczuciu swego sromotnego czynu, utkwiwszy w ziemi oczy; nie byo adnego midzy spotykajcymi si wojskami powitania, a take na sowa pociechy i zachty tamte nie odpowiaday, ukryte

w namiotach i nawet wiata dziennego unikajc. I nie tyle niebezpieczestwo albo obawa, ile wstyd i haba tak je oguszyy, przy czym zaambarasowani byli take zwycizcy, ktrzy 1 nie miejc w gonych wstawia si probach cichymi zami przebaczenia dla nich dali, a Cerialis umysy uspokoi, owiadczajc, e z woli przeznaczenia to si dziao, co przez niezgod onierzy i wodzw albo przez zdrad nieprzyjaci wyniko; niech ten dzie za pierwszy swej suby i swej przysigi uwaaj o poprzednich postpkach ani cesarz, ani on sam nie pamita. Potem przyjto ich do tego samego obozu, a midzy manipuami obwieszczono, eby nikt w sporze czy ktni buntu ani klski swemu towarzyszowi broni nie wyrzuca. Pniej zwouje Trewirw i Lingonw na zgromadzenie i tak do nich przemawia: O ile nigdy wymowy nie uprawiaem, o tyle narodu rzymskiego mstwo orem stwierdziem; lecz poniewa w waszych oczach sowa najwicej znacz, a dobro i zo nie wedle swej istoty, lecz wedle gosw buntownikw ocenia zwyklicie, przeto postanowiem kilka wam sw powiedzie, ktre teraz, kiedy wojna prawie jest ukoczona, korzystniej moe bdzie wam wysucha ni nam wyrzec. Do kraju waszego i reszty Galw wkroczyli rzymscy wodzowie i imperatorowie nie z podliwoci, lecz poniewa przywoali ich wasi przodkowie, ktrych niezgoda a do zagady nkaa, i poniewa wezwani na pomoc Germanowie zarwno swym sprzymierzecom, jak i swym wrogom niewol byli narzucili. W jak wielu bitwach przeciw Cymbrom i Teutonom walczylimy, z jak wielkimi naszych wojsk trudami i z jakim wynikiem germaskie wojny prowadzilimy, do gon jest rzecz. I nie po to Ren obsadzilimy, aby Itali ochroni, lecz aby drugi jaki Ariowist tronem Galii nie zawadn. Albo sdzicie, e Cywilisowi, Batawom i zareskim ludom drosi jestecie, ni przodkom ich wasi ojcowie i dziadowie byli? Germanowie zawsze t sam mieli przyczyn przechodzenia do Galii: podliwo, chciwo i ch zmiany siedziby, aby swe bagna i pustynie porzuci, a t tak urodzajn ziemi i was samych wzi w posiadanie; ale oczy-

wicie wolnoci i innymi byskotliwymi nazwami si zasaniaj; a nikt jeszcze ujarzmienia innych i wasnego panowania nie poda, coby si tymi wanie wyrazami nie posugiwa. Krlestwo i wojna zawsze w Galii istniay, a pod nasze prawo przeszlicie. My, cho tyle razy zaczepiani, prawem zwycizcw to tylko na was naoylimy, czym moglibymy pokj utrzyma; ani bowiem spokj ludw bez siy ornej, ani sia orna bez odu, ani od bez podatkw by nie mog. Reszt macie z nami wspln: sami nierzadko na czele naszych legionw stoicie, sami tymi i innymi prowincjami rzdzicie; adnego nie ma rozdziau ani wykluczenia. Nadto ze strony sawionych cesarzy, jakkolwiek z dala od nich, rwn macie korzy; a okrutni tylko najbliszym zagraaj. Podobnie jak posuch albo nadmierne deszcze i inne naturalne nieszczcia znosicie, tak zbytki lub chciwo panujcych znocie. Wystpki bd istniay, jak dugo istniej ludzie; lecz nie trwaj one bez przerwy, a pojawienie si lepszych wadwadz Tutora cw je rwnoway; chyba e pod krlewsk i Klassyka bardziej umiarkowanych spodziewacie si rzdw albo e mniejszymi ni teraz daninami stworzy si wojska, ktre Germanw i Brytaczykw odepr. Gdyby bowiem Rzymianie do czego niech bogowie nie dopuszcz wypdzeni zostali, c innego std wyniknie, jak nie wojny wszystkich midzy sob ludw? Osiemset lat szczcia i mdrej polityki scementowao t budowl, ktrej nie da si obali bez zguby tych, ktrzy j obali prbuj; wam jednak grozi wtedy najwiksze niebezpieczestwo, bo u was jest zoto i skarby, gwne do wojen pobudki. Przeto miujcie i pielgnujcie pokj i stolic, do ktrej my, zwycieni i zwycizcy, te same posiadamy prawa; niech wam dowiadczenia szczsne i nieszczsne przestrog bd, abycie krnbrnoci wraz ze zgub ponad posuszestwo wraz z bezpieczestwem nie przenosili." Tak mow ich, ktrzy twardszego obawiali si losu, uspokoi i na duchu podnis. Jeszcze zwyciskie wojsko obszar Trewirw zajmowao, kiedy Cywilis i Klassyk wysali do Cerialisa list, ktrego tre

bya nastpujca: Wespazjan, jakkolwiek wiadomo t trzyma si w tajemnicy, poegna si z yciem, stolica i Italia jest wewntrzn wojn wyczerpana, Mucjanusa i Domicjana imiona s bez znaczenia i mocy; jeli Cerialis chce nad Gali panowa, to oni granicami swych pastw si zadowol; jeli bitw woli, to i przed ni si nie wzbraniaj. Na to Cerialis Cywilisowi i Klassykowi nic nie odpisa; dorczyciela listu i sam list do Domicjana odesa. Wrogowie w oddzielnych hufcach ze wszystkich stron nadeszli; bardzo wielu winio Cerialisa, e na poczenie si ich pozwoli, podczas gdy mg by rozdzielonych zniweczy. Rzymskie wojsko rowem i waem otoczyo obz, w ktrym przedtem nierozwanie bez oszacowania stao. U Germanw przeciwne cieray si zdania. Cywilis sdzi, e naley czeka na ludy zareskie, pod ktrych groz zamana ju narodu rzymskiego potga zmiadona zostanie; Galowie czyme oni s innym, jak nie upem dla zwycizcw? A jeszcze to, co ich rdze stanowi, Belgowie, otwarcie albo sercem po jego stoj strome. Tutor jednak utrzymywa, e przez zwlekanie potga Rzymu ronie, gdy zewszd schodz si wojska: przeprawiono z Brytanii legion, inne powoano z Hiszpanii, inne nadchodz z Italii, a nie jest to naprdce zebrany, lecz stary i dowiadczony w wojnie onierz. Wszak Germanowie, ktrych si spodziewaj, nie daj sobie rozkazywa ani sob kierowa, lecz we wszystkim wedug swego upodobania postpuj; a pienidzy i darw, ktrymi jedynie przekupi ich mona, wicej maj Rzymianie, nikt za nie jest tak dalece do wojny pochopny, eby za rwn cen zamiast niebezpieczestwa spokoju nie wola. Jeeli zaraz do starcia przyjdzie, to Cerialis adnych innych nie ma legionw prcz tych, ktre si z resztek germaskiego wojska skadaj, a ktre sojuszami z Gali s zwizane. A to wanie, e niedawne Walentyna nieregularn gromad wbrew wasnej nadziei rozbiy, podsyca tylko ich i ich wodza zuchwalstwo; znw si odwa i wpadn w rce nie modego i niedowiadczonego czowieka, ktry wicej w sowach i wiecowych mowach ni w oru i w wojnie si wprawia, lecz w rce Cywilisa i Klassy-

ka: skoro tych ujrz, znw wrci im wspomnienie trwogi, ucieczki, godu, i jak oni, tylekro pojmani, z aski tylko swe ycie zachowali. Take Trewirw czy Lingonw nie yczliwo zatrzymuje: ponownie oni za bro chwyc, skoro obawa ich ustpi. Klassyk sprzeczno rad zaegna uznawszy opini Tutora, ktr natychmiast wykonuj. rodek szyku bojowego wyznaczono Ubiom i Lingonom; na prawym skrzydle byy kohorty Bataww, na lewym Brukterowie i Tenkterowie. Jedni od strony gr, drudzy midzy gocicem a rzek Mozel tak niespodzianie przyskoczyli, e Cerialis w sypialni i w ku (bo nocy w obozie nie spdzi) rwnoczenie o walce i pogromie swoich usysza, aja przeraenie meldujcych, a klska w caej swej rozcigoci przed oczyma mu stana: przeamany legionw obz, rozproszona konnica, rodkowy most na Mozeli, ktry lecy po drugiej stronie obszar z koloni czy, ju przez nieprzyjaci obsadzony. Cerialis, w tak krytycznym pooeniu nieustraszony, uciekajcych ruchem rki zawraca, a rzuciwszy si bez zbroi odwanie w rodek pociskw, dziki szczliwemu zuchwalstwu i nadbieeniu najdzielniejszych most z powrotem odzyska i doborow zaog silnie go obsadzi. Wnet do obozu wrciwszy, widzi manipuy pojmanych w Nowezjum i Bonnie legionw chodzce luzem, nielicznych tylko pod znakami onierzy i ory prawie osaczone. Sponwszy gniewem Nie Flakkusa rzecze ani Wokul porzucacie: nie ma tu wcale zdrady; i nic innego nie mam sobie do wyrzucenia, jak to, e nierozwanie uwierzyem, i o przymierzu z Gali zapomniawszy, znowu wspomnielicie sobie rzymsk przysig. Bd midzy Numizjuszw i Herenniuszw policzony, aby wszyscy wasi wroga ginli. Idcie, legaci z rki wasnych onierzy albo doniecie Wespazjanowi albo, co jest blisze, Cywilisowi i Klassykowi, ecie waszego wodza w boju opucili; przybd legiony, ktre ani nie cierpi, abym ja by nie pomszczony, ani abycie wy kary nie ponieli." Byo to prawd, a take trybunowie i prefekci tymi samymi zasypywali ich wyrzutami. Ustawiaj si w kohortach i manipuach; bo lini bojow rozwin byo niemoliwe wo-

bec napywu nieprzyjaci, a namioty i toboy przeszkadzay im w chwili, gdy w obrbie wau walczono. Tutor, Klassyk i Cywilis, kady na swoim miejscu, do walki zagrzewali, Galw za ich wolno, Bataww za ich chwa, Germanw do zdobyczy podegajc. I wszystko dla wrogw byo pomylne, a legion dwudziesty pierwszy, na przestronniejszym ni reszta miejscu zgrupowany, szturmujcych zatrzyma, a potem odpar. Nie bez pomocy boskiej zwycizcy, nagle zmieniwszy ducha, do ucieczki si zwrcili. Oni sami utrzymywali, e przerazi ich widok kohort, ktre za pierwszym atakiem rozrzucone, na najwyszych grzbietach gr znowu si zbieray i na nowe wyglday posiki; lecz w rzeczywistoci przeszkod dla zwyciajcych byy naganne midzy nimi wycigi, wrd ktrych, nie baczc ju na wroga, za upami tylko gonili. Jak Cerialis przez niedbalstwo spraw niemal popsu, tak przez wytrwao znowu j podwign; a idc w lad za szczciem, obz nieprzyjaci w tym samym dniu zaj i zburzy. Niedugo jednak dano onierzowi spocz. Bagali o pomoc Agryppiczycy i ofiarowywali maonk i siostr Cywilisa oraz crk Klassyka, ktre jako zakad sojuszu u nich zostawiono. A tymczasem rozproszonych po domach Germanw wymordowali; std obawa i uzasadnione proby wzywajcych, zanim nieprzyjaciele znw si nabior i do nadziei albo do zemsty si przysposobi. Wszak i Cywilis tam by uwag sw zwrci, do bdc silny, jak dugo najarliwsza z jego kohort, zoona z Chaukw i Fryzw, a w Tolbiakum na obszarze Agryppiczykw stojca, bya jeszcze nienaruszona; lecz od tego zamiaru odwioda go smutna wiadomo, e kohort podstpnie zniszczyli Agryppiczycy, ktrzy Germanw obfit uczt i winem upili, potem drzwi zatarasowali, podoyli ogie i tak ich spalili; rwnoczenie Cerialis w popiesznym pochodzie na pomoc im przyby. Jeszcze inna obawa Cywilisem owadna, aby czternasty legion w poczeniu z brytask flot nie uciska z tej strony Bataww, gdzie ich Ocean oblewa. Ale legion ten legat Fabiusz Pryskus ldow drog na Nerwiw i Tungrw poprowadzi i ludy te w poddastwo przyj; flot Kanninefaci z wasnego popdu

zaczepili i wiksz cz okrtw zatopili albo pojmali. Rwnie spor gromad Nerwiw, ktra dobrowolnie powstaa, aby za Rzymian wojn prowadzi, ci wanie Kanninefaci pobili. Take Klassyk z wysan przodem przez Cerialisa do Nowezjum jazd pomylny bj stoczy. Te mierne, lecz czste straty sawie niedawno osignitego zwycistwa ujm przynosiy. W tych samych dniach kaza Mucjanus syna Witeliusza zabi, pod pozorem, e niezgoda trwa bdzie, jeli zarodkw wojny nie wytpi. Do tego take nie dopuci, eby Domicjan Antoniusza Prymusa do swego orszaku przyj, zaniepokojony przychylnoci onierzy i dum tego czowieka, ktry nawet rwnych sobie nie znosi, a c dopiero wyszych. Antoniusz odjechawszy do Wespazjana, zosta wprawdzie nie tak, jak si tego spodziewa, ale rwnie nie z niechci przez imperatora przyjty. Tym sprzeczne targay wzgldy, z jednej strony na zasugi Antoniusza, pod ktrego przewodem niewtpliwie wojn ukoczono, z drugiej na Mucjanusa listy; zarazem szkalowali go inni jako wrogo usposobionego i nadtego czowieka, doczajc te z poprzedniego jego ycia zarzuty. On sam rwnie nie omieszka zarozumiaoci uraz wywoywa, nie znajc miary w przypominaniu swych zasug; innych ly jako tchrzw, Cecyn jako jeca na ask i nieask zdanego. Wskutek tego stopniowo za coraz bardziej maoznacznego i maowartociowego uchodzi, jakkolwiek przyja Wespazjana na pozr jeszcze trwaa. Podczas tych miesicy, w ktrych Wespazjan w Aleksandrii staej pory powiewu letnich wiatrw i bezpiecznej podry morskiej oczekiwa, liczne zdarzyy si cuda, ktre na ask niebios i jakow przychylno bstw dla Wespazjana wskazyway. Pewien Aleksandryjczyk z gminu, znany z zaniku wzroku, przypad mu do kolan, proszc wrd jkw o uleczenie swej lepoty za wskazwk boga Serapisa, ktrego lud ten zabobonom oddany ponad innych czci bogw, i baga cesarza, aby raczy jego lica i powieki wydzielin ust pomaza. Inny z bezwadn rk, za rad tego samego boga, prosi Cezara, aby stop na niego nastpi. Wespazjan z pocztku ich wymia i odepchn; lecz kiedy na nalegali, obawiajc

si z jednej strony plotek w razie niepowodzenia, z drugiej nabierajc otuchy wskutek zakl tych ludzi i sw pochlebcw kaza ostatecznie lekarzom zbada, czy taka lepota i uomno dadz si przy pomocy rodkw ludzkich pokona. Lekarze rozmaicie wykadali: e u tego sia wzroku jeszcze nie wygasa i wrci, jeeli si usunie przeszkody; tamten ma zwichnite czonki, ktre o ile si zbawiennych zabiegw uyje, mog do pierwotnego powrci stanu. Moe na tym bogom zaley, a cesarz za narzdzie niebios obrany zosta; wreszcie sawa dokonanego uzdrowienia Cezarowi, mieszno nieudaego tym nieszczliwcom przypadnie. Wic Wespazjan, w tym przekonaniu, e dla jego szczcia wszystko stoi otworem, a nic odtd nieprawdopodobne nie jest, weso przybiera min i wrd otaczajcego go z napiciem tumu dania wykonuje. I natychmiast rce wrcia wadza, a lepemu znowu dzie zajania. O obydwu tych cudach naoczni wiadkowie jeszcze dzi opowiadaj, kiedy kamstwo adnego im zysku przynie nie moe. Std gbsza Wespazjana ogarna dza zwiedzenia witego przybytku, aby odnonie do swych rzdw rady zasign; wszystkich z dala od wityni trzyma kae. Wchodzi tam i zatopiony cakowicie w adoracji bstwa spostrzega, ogldajc si, w tyle za sob jednego ze znakomitszych Egipcjan, ktremu na imi byo Bazylides, a o ktrym dobrze wiedzia, e zatrzymany chorob w odlegoci wielu dni marszu od Aleksandrii przebywa. Zapytuje kapanw, czy w tym dniu Bazylides do wityni wchodzi, bada take napotkanych ludzi, czy go w miecie widzieli; wreszcie przez wysanych jedcw wywiaduje si, e w owej chwili by on o osiemdziesit mil oddalony; wtedy zjawisko to jako nadnaturalne, a znaczenie wyroczni wedug imienia Bazylidesa wyjania. O pochodzeniu boga dotd jeszcze gucho u naszych pisarzy. Kapani egipscy podaj co nastpuje: Krl Ptolemeusz, ktry pierwszy z Macedoczykw potg Egiptu ugruntowa, wieo zaoonej Aleksandrii przydawa mury, witynie i kulty, kiedy ukaza mu si we nie modzieniec wyjtkowej piknoci i nadludzkiej postaci, ktry go wezwa, aby najwier-

niejszych swoich przyjaci do Pontu wysa i jego wizerunek sprowadzi kaza; to jego krlestwu szczcie przyniesie, a wielkie i sawne bdzie miasto, ktre go przyjmie; zarazem widzia, jak ten sam modzieniec w niezmiernej wiatoci ku niebiosom si wznosi. Ptolemeusz, wrb i cudem wzburzony, objawi swe widzenie nocne kapanom egipskim, ktrzy tego rodzaju zjawiska wykada zwykli. Poniewa jednak oni o Poncie i obczynie mao wiedzieli, zapyta Tymoteusza, Ateczyka z rodu Eumolpidw, ktrego na arcykapana witych obrzdkw z Eleusis by sprowadzi, co by to by za kult, co za bstwo. Tymoteusz wyszuka ludzi, ktrzy ju podr do Pontu odbyli, i od nich si dowiedzia, e jest tam miasto Synope, a w jego pobliu gona od dawna wrd okowitynia Jowisza Disa; mianowicie licznych mieszkacw obok obrazu boga stoi w niej take wizerunek niewiasty, ktr oglnie Prozerpin nazywaj. Lecz Ptolemeusz takie bywaj krlw charaktery jak by do obaw skonny, tak skoro mu poczucie bezpieczestwa wrcio, raczej rozkoszy ni religijnych praktyk poda, spraw stopniowo zaniedba i na inne troski uwag sw zwrci, a to samo zjawisko, lecz groniejsze ju i natarczywsze, zagad jemu samemu i krlestwu obwiecio, gdyby rozkazw nie speni. Wtedy kae szykowa poselstwo i dary dla krla Scydrotemisa, ktry wwczas nad Synopeczykami panowa, i poleci tym, ktrzy mieli wsi na okrty, aby Pytyjskiego Apollina odwiedzili. egluga morska bya dla nich pomylna, odpowied wyroczni niedwuznaczna: niech id i obraz jego ojca z powrotem przywioz, a obraz siostry niech zostawi. Skoro wic do Synope przybyli, przedkadaj Scydrotemisowi podarki, proby i zlecenia swego krla. Ten, w duchu niezdecydowany, z jednej strony obawia si bstwa, z drugiej lka si grb sprzeciwiajcego si ludu; czsto znw darami i obietnicami posw nakama si dawa. Tymczasem upyny trzy lata, a Ptolemeusz ani w gorliwoci, ani w probach nie ustawa, lecz rangi swych posw, liczb okrtw i wag zota podwysza. Wtedy zjawia si Scydrotemisowi grona

posta i upomina go, aby decyzji boga duej nie odwleka; kiedy jeszcze si waha, poczy go drczy rne plagi, choroby i wyrany, a z kadym dniem coraz ciszy gniew niebian. Zwoa zatem wiec, na ktrym wyuszczy rozkaz bstwa, widzenia wasne i Ptolemeusza oraz nieszczcia, jakie na nich spadaj; lud krla sucha nie chce, Egiptowi zazdroci, o siebie si lka i wityni dokoa obsiada. Odtd o czym dziwniejszym podanie donosi, mianowicie, e sam bg na przyholowany do brzegu okrt dobrowolnie wstpi; potem zdumiewajcy to fakt w trzy dni do Aleksandrii przypywaj, przebywszy tak dalek drog morsk. Wzniesiono wityni, odpowiedni do wielkoci miasta, w tej dzielnicy, ktra si Rakotis nazywa; a bya tam ju kaplica od dawien dawna Serapisowi i Izydzie powicona. Takie jest najbardziej rozpowszechnione o pochodzeniu i przywiezieniu tego boga podanie. Jednak wiem o tym dobrze, e niektrzy utrzymuj, jakoby sprowadzono go z syryjskiego miasta Seleucji za rzdw tego Ptolemeusza, ktrego trzecie pokolenie wydao; inni jako sprawc tego samego Ptolemeusza, jako pierwotn siedzib, skd boga przeniesiono, Memfis podaj, miasto niegdy synne i dawnego Egiptu per. Samego boga wielu uwaa za Eskulapa, poniewa leczy choroby, niektrzy za Ozyrysa, najstarsze owych ludw bstwo, niejeden za Jowisza, jako wadc wszechwiata, a najwicej jest takich, ktrzy przypuszczaj, e jest to ojciec Dis z powodu wyranych jego atrybutw albo przez nacigane tumaczenie. Tymczasem Domicjan i Mucjanus, zanim do Alp si zbliyli, otrzymali pomylne wiadomoci o wydarzeniach w kraju Trewirw. Gwn rkojmi zwycistwa by nieprzyjacielski wdz Walentynus, ktry bynajmniej nie upadszy na duchu min sw ujawnia, jak dumne niegdy ywi zamiary. Przesuchano go po to tylko, aby pozna jego sposb mylenia, i na mier skazano. Kiedy mu kto w samej chwili wykonywania egzekucji w twarz cisn, e ojczyzna jego zdobyta, odpowiedzia, e mier jako pociech przyjmuje. Lecz Mucjanus od dawna skrywan myl teraz niby now z siebie wy-

doby, owiadczajc, e poniewa dobro bogw siy wroga zamaa, nie wypada Domicjanowi, w chwili gdy wojna prawie si skoczya, cudzej zawadza sawie. Gdyby byt pastwa albo dobro Galii byy niebezpieczestwem zagroone, natenczas naleaoby Cezarowi na polu walki stan; Kanninefatw i Bataww trzeba mniejszym zostawi wodzom. Niech on sam w Lugdunum pryncypatu potg i dostojno z bezporedniej okazuje bliskoci, nie mieszajc si w mae niebezpieczestwa, a gotw wzi udzia w wikszych. Rozumiano te sztuczki, lecz wzgldy ulegoci wymagay, aby nie da tego po sobie pozna. Tak do Lugdunum przybyto. Std, jak przypuszczaj, Domicjan przez tajne poselstwo wierno Cerialisa na prb wystawia, zapytujc, czyby mu zechcia wojsko i naczelne dowdztwo odda, gdyby si u niego osobicie zjawi. Czy przy tym planie o wojnie przeciw ojcu zamyla, czy o potdze i siach przeciw bratu, pozostao rzecz niepewn; albowiem Cerialis zbawiennym taktem prne jego i dziecinne zachcianki odparowa. Domicjan widzc, e starsi ludzie lekcewa sobie jego modo, nawet drobnych i ju przedtem zaatwianych zaj pastwowych zaniecha; pod mask prostoty i skromnoci zamkn si w sobie do gbi, udajc gorliwo w naukach i zamiowanie do poezji, aby w ten sposb zamiary swe osoni i usun si od rywalizacji z bratem, ktrego odmienny i agodniejszy od swego charakter faszywie ocenia.

DALSZY CIG DZIEJW POPRZEDNIEGO ROKU

Na pocztku tego samego roku Cezar Tytus, obrany przez ojca dla podboju Judei i wsawiony jako wojownik ju wtedy, kiedy jeszcze obaj byli ludmi stanu prywatnego, zaywa obecnie wikszego wpywu i rozgosu, poniewa prowincje i wojska na wycigi sw gorliwo mu okazyway. On sam te, chcc za takiego uchodzi, ktry ponad swe stanowisko wyrasta, wystpowa na wojnie okazale i dzielnie; uprzejm przemow wzbudza gotowo do usug; w pracach i marszach miesza si nieraz midzy prostych onierzy, nie naraajc przy tym na szwank swej godnoci wodza. Przyjy go w Judei trzy legiony: pity, dziesity i pitnasty, dawni onierze Wespazjana. Ten przyda by do nich legion dwunasty z Syrii i sprowadzonych z Aleksandrii onierzy dwudziestego drugiego i trzeciego legionu; Tytusowi towarzyszyo dwadziecia sprzymierzonych kohort, osiem oddziaw jazdy, a zarazem krlowie Agryppa i Sohemus, wojska posikowe krla Antiocha, silny oddzia Arabw, ktry zwyka midzy ssiadami nienawi wrogo ku Judejczykom usposabiaa, wreszcie wielu ludzi ze stolicy i Italii, ktrych osobista nadzieja pozyskania sobie nieuprzedzonego jeszcze wadcy zwabia. Z tymi wojskami wkroczy w regularnym pochodzie w kraj nieprzyjacielski, wywiadujc si o wszystko i gotowy do rozstrzygajcej walki; potem niedaleko Jerozolimy obz rozbi. Poniewa jednak mam zamiar zda spraw z ostatnich chwil tego gonego miasta, wydaje mi si rzecz odpowied-

ni pocztki jego odsoni. Powiadaj, e Judejczycy, zbiegszy z wyspy Krety, osiedli na kracach Libii w owej epoce, kiedy to Saturn, przemoc Jowisza wygnany, ze swego krlestwa ustpi. Dowd na to czerpie si z ich imienia: synna jest na Krecie gra Ida, ktrej okoliczni mieszkacy, Idejczycy, rozszerzon po barbarzysku nazw Judejczykw otrzymali. Niektrzy sdz, e za krlowania Izydy nadmiar ludnoci w Egipcie pod wodz Hierosolimusa i Judy do najbliszych wynis si krajw; bardzo wielu uwaa ich za potomkw Etiopw, ktrych obawa i nienawi za rzdw krla Cefeusza do zmiany siedzib zmusiy. Niejedni podaj, e s to przybysze asyryjscy, lud, ktry dla braku roli czci Egiptu zawadn, potem jednak we wasnych miastach, zaoonych na ziemiach hebrajskich, i w pobliskich Syrii okolicach zamieszka. Inni, wietne Judejczykom przypisujc pochodzenie, twierdz, e Solimowie, plemi w pieniach Homera sawione, zaoyli miasto, ktre od wasnego imienia Hierosolim nazwali. Przewana cz pisarzy zgodnie utrzymuje, e w Egipcie wybucha zaraza, ktra ciaa szpecia; wtedy krl Bokchoris zwrci si do wyroczni Hammona i prosi go o rodek zaradczy; otrzyma od niego rozkaz, aby swoje krlestwo oczyci i t ras ludzi, jako przez bogw znienawidzon, do innych krajw wysiedli. Poczto ich zatem wyszukiwa i zebran rzesz na pustyni porzucono. Podczas gdy inni w swych zach zakrzepli, jeden z wygnacw, Mojesz, upomnia ich, aby ze strony bogw ani ludzi adnej pomocy nie oczekiwali, gdy jedni i drudzy ich opucili, lecz sobie samym zaufali pod wodzem niebiaskim, ktry pierwszy obecn z dol przezwyciy im dopomoe. Przyklasnli mu i nie znajc zupenie kraju marsz na olep rozpoczli. Lecz nic ich tak nie drczyo jak brak wody: ju bliscy zagady na caej legli rwninie, kiedy stado dzikich osw, z pastwiska wracajc, w stron skay ocienionej gajem pobiego. Mojesz poszed za nimi i tak jak po zarosym traw gruncie wnioskowa, obfite yy wodne odkry. To byo dla nich ulg; po szeciu dniach nieprzerwanego marszu w sidmym wzili w posiadanie ziemi, ktrej

mieszkacw wypdzili, i tame miasto zaoyli oraz dom boy powicili. Mojesz, chcc si na przyszo co do tego ludu upewni, nowe mu nada obrzdki, sprzeczne z obrzdkami innych ludzi. Bezbone tam wszystko, co u nas jest wite, a na odwrt dozwolone jest u nich to, co u nas za zaka uchodzi. Obraz zwierzcia, za ktrego wskazwk wyzbyli si tuaczki i pragnienia, w przybytku boym powicili, zabili natomiast na ofiar barana, niby na wzgard Hammonowi; tak samo wou ofiaruj, poniewa Egipcjanie Apisowi cze oddaj. Od misa wieprzowego stroni, pomnc na plag wierzbu, ktry niegdy ciaa ich oszpeca, a ktremu to zwierz podlega. Czste dotychczas posty s wiadectwem dugiego ongi ich godu, a na znak popiesznego wwczas ziarn zbioru utrzymuje si chleb judejski, bez kwasu przyrzdzany. Sidmy dzie, jak sycha, dniem odpoczynku ustanowili, poniewa on ich udrkom kres pooy; potem, jako e bezczynno im dogadzaa, take kady sidmy rok na prnowanie obracali. Inni mniemaj, e czyni to na cze Saturna, czy to dlatego, e pocztki tego kultu przekazali im Idejczycy, ktrzy, jak syszelimy, wraz z Saturnem wygnani, protoplastami tego ludu si stali, czy te poniewa z siedmiu planet, ktre ludzkimi losami rzdz, gwiazda Saturna najwysze koo na niebie zakrela i przewaajcy wpyw wywiera; nadto wikszo cia niebieskich drog sw i obieg w sidemce odbywa. Tych obrzdkw, w jakikolwiek wprowadzono je sposb, broni ich staroytno; inne urzdzenia opaczne, wstrtne, wskutek swej przewrotnoci mocy nabray. Albowiem kady nikczemnik, ktry religi swych ojcw wzgardzi, znosi tam daniny i skadki, przez co wzmoga si potga Judejczykw, zwaszcza e u nich samych panuje niewzruszona wierno, pena gotowoci lito, lecz przeciw wszystkim obcym wroga nienawi. Oddzieleni stoem, odseparowani oem ci ludzie, aczkolwiek najbardziej w swych chuciach wyuzdani, wstrzymuj si od stosunku z cudzoziemkami; midzy sob nic nie jest wzbronione. Ustanowili zwyczaj obrzezania, aby si po tej odrbnoci poznawa. Ci, ktrzy na ich wiar przejd, to

samo praktykuj, a te przede wszystkim zasady w nich si wpaja, aby gardzili bogami, wyparli si ojczyzny, za nic mieli rodzicw, dzieci i braci. Jednakowo o przyrost ludnoci dbaj; wszak za niegodziwo uwaaj zabija jakiekolwiek dziecko nadliczbowe i wierz w niemiertelno dusz tych ludzi, ktrzy na polu walki polegli lub straceni zostali: std pynie dza prokreacji i pogarda mierci. Zwoki grzebi, zamiast je pali, obyczajem egipskim i z t sam troskliwoci; take o piekle maj te same, co Egipcjanie, wyobraenia, o niebie przeciwne. Egipcjanie czcz bardzo wiele zwierzt i przez siebie wymylone postacie. Judejczycy wyobraaj sobie bstwo tylko w myli, i to jedyne; uwaaj oni za bezbonych tych ludzi, ktrzy obrazy bogw z materiaw znikomych i na podobiestwo czowieka tworz; najwysza owa i wieczna istota nie da si ich zdaniem wyobrazi ani nie ulega zniszczeniu. Przeto adnych posgw w swoich miastach, a tym bardziej w wityniach, nie stawiaj; ani ich krlw ten hod, ani cesarzy ten zaszczyt nie spotyka. Poniewa jednak ich kapani przy flecie i cymbaach piewali, poniewa bluszczem si wieczyli, a w wityni zot winn latorol znaleziono, myleli niektrzy, e oni ojcu Liberowi, Wschodu pogromcy, cze oddaj; lecz to si zupenie z ich zwyczajami nie zgadza: wszak Liber uroczyste i radosne obrzdy ustanowi, a praktyki Judejczykw s niedorzeczne i ndzne. Ich kraj graniczy od wschodu z Arabi; od poudnia przylega do Egipt; od zachodu ma Fenicj i morze; od strony Syrii na dalek zwraca si pnoc. Ciaa ludu zdrowe i na trudy wytrzymae. Deszcze s rzadkie, gleba yzna, produkty te same co u nas, lecz ponadto balsam i palmy. Drzewa palmowe s wysmuke i okazae, balsamu mae drzewo dostarcza: jeli jego nabrzmia ju sokiem ga natniesz gwatownie elazem, zatamowuj si soje; otwiera si je odamkiem kamienia albo skorup; sok suy do uytku lekarzy. Gwn gr wznoszc si nad Judea jest Liban, ktry rzecz dziwna przy tak gorcym klimacie cieniste drzewa i wieczne niegi zachowuje. On te ywi i wylewa z siebie rzek Jor-

dan, ktra jednak do morza nie uchodzi, lecz nieuszczuplona jedno i drugie jezioro przepywa i w trzecim si zatrzymuje. Jezioro to o niezmiernym obwodzie, jakby morze, a smakiem jeszcze przykrzejsze, jest wskutek swego szkodliwego odoru zgubne dla tych, ktrzy w pobliu mieszkaj; wiatr nigdy go nie poruszy; nie znosi ono ani ryb, ani wodnego ptactwa. Leniwe fale unosz rzucone na nie, jak na stay grunt, przedmioty; czy kto umie pywa czy te nie, rwnie si dobrze na jego powierzchni utrzyma. W pewnej porze roku wyrzuca z siebie smo; jej praktycznego zbioru, podobnie jak innych gazi przemysu, dowiadczenie nauczyo. Jest to ciecz z przyrodzenia czarna, a kiedy si j octem pokropi, wtedy teje i po wierzchu pywa; ci, ktrzy si tym trudni, chwytaj j rkami i wcigaj na grny okrtu pomost; potem ju bez niczyjej pomocy napywa i pomost obcia, a si j oddzieli. Lecz nie mona jej spiem ani elazem odci: cofa si tylko przed krwi i szat, ktra menstruacj niewieci nasika. Tak dawni podaj pisarze; lecz ludzie obeznani z okolic twierdz, e pywajce bryy asfaltu popycha si i rkami na brzeg wciga; potem, skoro parowanie ziemi i ar soca je wysuszy, rozbijane s toporami i klinami jak belki albo gazy. Niedaleko od tego jeziora le rwniny, niegdy, jak wie niesie, yzne i wielkimi miastami zaludnione, ktre jednak od piorunw spony; miay tylko ich lady pozosta, a nawet ziemia, jakby wysuszona, moc rodzenia straci miaa. Albowiem cokolwiek na niej bd samo przez si, bd z zasiewu wzejdzie, rozwinwszy si, czy tylko do ziela lub kwiatu, czy w popi si ulatnia. Co do mnie, to chobym przypuci, e owe synne niegdy miasta od ognia niebieskiego zgorzay, sdz jednak, e wydobywajce si z jeziora wyziewy ziemi zaraaj, grn jej atmosfer zakaaj i wskutek tego pody zasieww i jesieni gnij, bo i teren i powietrze rwnie s niezdrowe. Inna rzeka, Belius, wpada do Morza Judejskiego; dokoa jej ujcia zbiera si piasek, ktry z saletr zmieszany na szko si wytapia. Pobrzee to nie jest due, lecz dla tych niewyczerpane, ktrzy stamtd piasek wydobywaj.

Wielka cz Judei jest wioskami zasiana, lecz posiada te miasta; Jerozolima jest ludu stolic. Znajduje si tam witynia o nieprzebranych bogactwach, a pierwszymi fortyfikacjami otoczone jest miasto, nastpnie paac krlewski, ostatnimi od wewntrz witynia. Tylko do jej bram Judejczyk mia dostp; wntrze za progiem byo dla wszystkich, z wyjtkiem kapanw, zamknite. Jak dugo Wschd w Asyryjczykw, Medw i Persw by mocy, stanowili Judejczycy najbardziej pogardzan cz ich poddanych; skoro Macedoczycy przewag uzyskali, usiowa krl Antioch zabobony ich usun i greckie im nada obyczaje; jednak wojna z Partami przeszkodzia mu wstrtne to plemi ulepszy, bo w tym czasie Arsaces by bunt podnis. Wtedy Judejczycy, korzystajc z tego, e Macedoczycy byli bezsilni, Partowie jeszcze si nie wzmogli, a Rzymianie byli daleko sami sobie krlw nadali; ci, wskutek niestaoci gminu wypdzani, potem panowanie orem znw odzyskawszy, pozwalali sobie na banicj obywateli, burzenie miast, zabjstwa braci, on, rodzicw i wszystko inne, do czego krlowie nawykli; rwnie zabobon popierali, poniewa godno kapask jako osobistej potgi podpor sobie przybrali. Pierwszy z Rzymian Gneusz Pompejusz Judejczykw poskromi i prawem zwycizcy do wityni wkroczy; odtd byo wiadome, e nie ma tam adnego bstw wyobraenia, e sanktuarium jest puste i adnych tajemnic nie kryje. Mury Jerozolimy zburzono, witynia si ostaa. Potem, kiedy podczas naszej wojny domowej prowincje te dostay si pod wadz Marka Antoniusza, zagarn Jude krl Partw, Pakorus; zosta on jednak przez Publiusza Wentydiusza zabity, a Partw poza Eufrat wyparto; Judejczykw Gajusz Sozjusz ujarzmi. Krlestwo, podarowane przez Antoniusza Herodowi, zwyciski August powikszy. Po mierci Heroda niejaki Szymon, nie czekajc na rozkazy Cezara, tytu krla sobie przywaszczy. Ukara go zarzdca Syrii, Kwintyliusz Warus, a poskromionym narodem synowie Heroda w trzech czciach rzdzili. Pod Tyberiuszem by spokj. Kiedy nastpnie Gajusz Cezar posg swj w wityni umieci im rozkaza, raczej za

or chwycili; mier Cezara pooya kres temu powstaniu. Po wymarciu krlw lub ograniczeniu ich do maych posiadoci poruczy Klaudiusz Jude, zamienion na prowincj, rycerzom rzymskim albo wyzwolecom; do tych ostatnich nalea Antoniusz Feliks, ktry wrd wszelakiego okruciestwa i rozpusty wadz krlewsk z dusz niewolnika wykonywa. Mia on za on Druzyll, wnuczk Kleopatry i Antoniusza, tak i tego Antoniusza by Feliks ziciem po wnuczce, Klaudiusz wnukiem. Mimo to trwaa cierpliwo Judejczykw a do czasu prokuratury Gessjusza Florusa; pod nim wojna wybucha. Kiedy legat Syrii, Cestiusz Gallus, stumi j zamierza, szy po sobie zmienne, a czciej niepomylne walki. Po jego mierci czy to naturalnej, czy wskutek zniechcenia do ycia wysany przez Nerona Wespazjan dziki swemu szczciu, rozgosowi i wybornym oficerom w cigu dwch lat zaj ze swym zwyciskim wojskiem ca rwnin i wszystkie prcz Jerozolimy miasta. Najbliszy rok wrd naprenia umysw wojn domow odnonie do Judejczykw przeszed spokojnie. Skoro w Italii pokj osignito, wrcia te troska o sprawy zewntrzne; gniew podsycaa ta okoliczno, e nieustpliwi byli jedynie Judejczycy; zarazem wydawao si rzecz poyteczn dla wszelakich nowego panowania sukcesw czy przygd, aeby Tytus przy wojskach pozosta. Przeto Tytus, jak powiedziaem, rozoy si obozem przed murami Jerozolimy i ukaza miastu legiony do walki gotowe. Judejczycy pod samymi murami w szyku bojowym stanli, zamierzajc w razie powodzenia dalej miao si posuwa, a na wypadek odparcia w pogotowiu mie schronienie. Jazda, ktr wraz z lekkozbrojnymi kohortami przeciw nim wysano, walczya bez rozstrzygnicia; potem nieprzyjaciel ustpi i w nastpnych dniach seri czstych potyczek przed bramami wyda, a wskutek cigych strat poza mury zosta odparty. Rzymianie przystpili do szturmu, gdy wydawao si niegodn rzecz na wygodzenie nieprzyjaci czeka; pragnli te niebezpieczestw, niektrzy wskutek mstwa, wielu z dzikoci i dzy zyskw. Sam Tytus mia ju przed oczyma

Rzym i potg, i rozkosze, a to zdawao si i w odwok, gdyby Jerozolima zaraz nie upada. Lecz wysoko pooone miasto umacniay nadto forty i potne konstrukcje, ktre by dostatecznie mogy je nawet wtedy obroni, gdyby na rwninie leao. Wszak dwa jego niezmiernie wyniose wzgrza zamknite byy murami, ktre sztuka skonymi albo wklsymi do wewntrz uczynia, aby oblegajcy mieli boki na pociski odsonite; krawdzie skay byy strome, wiee za, tam gdzie gra przychodzia z pomoc, wznosiy si do wysokoci szedziesiciu stp, a do stu dwudziestu stp w zagbieniach z wygldu podziwu godne i dla patrzcych na nie z dala rwnie wysokie. Innymi wewntrz murami by paac krlewski obwiedziony, a w oczy rzucaa si swym szczytem wiea Antonijska, ktr Herod na cze Marka Antoniusza tak by nazwa. witynia bya rodzajem zamku i miaa wasne mury, wzniesione z wikszym ni inne nakadem pracy i sztuki; nawet otaczajce wityni portyki stanowiy znakomite przedmurze. Byo w miecie rdo z nigdy nie wysychajc wod, podziemne w grach katakumby, stawy i cysterny do przechowywania wody deszczowej. Zaoyciele przewidywali czste wojny wskutek odmiennych swego narodu obyczajw, std wszystko na wypadek dugiego nawet oblenia byo urzdzone; a po zdobyciu miasta przez Pompejusza obawa i dowiadczenie niejednego ich nauczyy. Nadto korzystajc z chciwoci, jaka za czasw Klaudiusza panowaa, kupili sobie prawo fortyfikacji i wznieli mury w czasie pokoju jakby na wojn. Liczba ich wzrosa wskutek wielkiego ludzi napywu i innych miast pogromu, gdy najuporczywsi znajdowali tam przytuek i w tym bardziej buntowniczy wystpowali sposb. Trzech byo wodzw i tyle wojsk: skrajny i najobszerniejszy mur obsadzi Szymon, rodek miasta Jan [ktrego te Bargiorasem nazywano], wityni Eleazar. Si Jana i Szymona stanowia mnogo ludu i bro, Eleazara pozycja; lecz midzy nimi samymi powstaway walki, zdrady, podpalenia, i wielka ilo zboa z dymem posza. Potem Jan, nasawszy pod pozorem zoenia ofiary na Eleazara i jego oddzia

mordercw, wityni zawadn. Tak miasto na dwa rozdzielio si stronnictwa, a za zblianiem si Rzymian zewntrza wojna zgod sprowadzia. Zdarzyy si cudowne znaki, ktrych jednak ani ofiarami, ani lubami zaegnywa nie uwaa za rzecz godziw ten lud, zabobonowi wprawdzie oddany, lecz praktykom religijnym przeciwny. Widziano na niebie cierajce si wojska, czerwono lnice zbroje, a nage ognie z obokw wityni owietliy. Gwatownie otwary si bramy przybytku i usyszano nadludzki gos: Bogowie wychodz!" a rwnoczenie ogromny ruch wychodzcych. Niewielu te znaki w sensie trwogi tumaczyo: wikszo przekonana bya, e w dawnych pismach kapanw zawarta jest myl, i w tym wanie czasie spotnieje Wschd, a ludzie, ktrzy wyrusz z Judei, wiatem zawadn. Te zagadkowe sowa przepowiaday Wespazjana i Tytusa; lecz gmin zwyczajem ludzkich namitnoci to tak wielkie przeznaczenie na swoj korzy wyjania, a nawet nieszczcia ku prawdzie go nie nawrciy. Liczba oblonych wszelkiego wieku, pci mskiej i eskiej, wynosia, jak syszymy, szeset tysicy; bro mieli wszyscy, ktrzy j udwign zdoali, a wayo si na to, w stosunku do oglnej liczby, za wielu. Zacieko mw i niewiast rwna bya; a gdyby ich do wywdrowania z siedzib zmuszano, wiksz mieliby przed yciem ni przed mierci obaw. Przeciw temu to miastu i ludowi postanowi Cezar Tytus przy pomocy szacw i wie oblniczych walczy, poniewa szturmw i nagych wydarze w tej wojnie pooenie miejsca nie dopuszczao; rozdzielono prace midzy legiony i zaniechano walk a do chwili, kiedyby to wszystko zarzdzono, co starzy dla zdobywania miast albo nowe pomysy wynalazy. A Cywilis, uzupeniwszy w Germanii swe wojsko po nieszczliwej w kraju Trewirw bitwie, rozoy si obozem w Wetera, miejscowoci bezpiecznej, gdzie take wspomnienie osignitych sukcesw ducha barbarzycw podnie mogo. Tame poszed za nim Cerialis z armi podwojon przybyciem drugiego, szstego i czternastego legionu; take kohorty i oddziay jazdy, od dawna ju wzywane, po zwyci-

stwie spiesznie byy nadeszy. aden z obu wodzw nie mia ochoty zwleka, dzielia ich jednak rozlego wilgotnych ju z natury rwnin; nadto Cywilis w poprzek Renu tam by poprowadzi, ktrej oporem wstrzymana rzeka na przylege rozlaa si okolice. Takie byo uksztatowanie terenu, niepewnymi mieliznami zdradliwe i dla nas niepomylne: mianowicie onierz rzymski jest cikozbrojny i w pywaniu bojaliwy, a Germanw, nawykych do rzek, lekko broni i wysoki wzrost ponad wod utrzymuj. Zaczepiani wic przez Bataww, najmniejsi z naszych walk wprawdzie rozpoczli, lecz potem powsta popoch, gdy w bardzo gbokich moczarach bro i konie zapady. Germanowie przeskakiwali przez znane sobie mielizny, przewanie front omijajc i boki oraz tyy wroga osaczajc. I nie jak w ldowej potyczce m przeciw mowi walczy, lecz jak w bitwie morskiej wrd fal si bkali albo o ile si stay grunt trafi, z caych tam si szukali oparcia, przy czym ranni z nietknitymi, biegli pywacy z nieumiejtnymi nawzajem wikali si w zgub. Mniejsza jednak w stosunku do zamieszania rze bya, gdy Germanowie nie odwayli si bagna przekroczy i do obozu swego wrcili. Wynik tej bitwy obydwu wodzw z odmiennych pobudek wewntrznych do przypieszenia rozstrzygajcej walki podnieci: Cywilis chcia i szczcia ladem, Cerialis zmy hab; Germanowie byli dumni z powodzenia, Rzymianom wstyd bodca dodawa. Noc przesza barbarzycom na piewie, albo krzyku, naszym wrd gniewu i pogrek. Nazajutrz Cerialis jazd i kohortami posikowymi front uzupenia; w drugiej linii bojowej legiony umieszczono; dla siebie wdz doborowych na niespodziewane wypadki zatrzyma. Cywilis nie w wyduonej linii, lecz w gbokich ustawi si kolumnach: Batawowie i Kugernowie prawe skrzydo, lewe i blisze rzeki Zareczycy zajli. Zachta ze strony wodzw odbya si nie na zwyk przemowy do wszystkich mod, lecz w miar jak do ktrej grupy swych onierzy podjedali. Cerialis mwi o dawnej rzymskiego imienia chwale, o dawnych i wieych zwycistwach; eby wiaroomnego, tchrzli-

wego, zwycionego wroga raz na zawsze wypleni, na to zemsty raczej ni bitwy potrzeba. Mniejsi liczb niedawno z przewaajcymi siami walczyli, a mimo to Germanw, i to rdzenne ich wojska, pobito; pozostali tylko tacy, ktrzy ucieczk w sercu, rany na plecach nosz. Kademu nastpnie legionowi odpowiednich dodawa bodcw, poskromicielami Brytanii zwc czternastakw; mwi, e Galba na mocy miarodajnej szstego legionu opinii cesarzem zosta; e w tej bitwie po raz pierwszy onierze drugiego legionu nowe swe goda i nowego swego ora powic. Przejedajc dalej, wyciga do germaskiego wojska ramiona i woa, aby swj kraj nadbrzeny, swj obz krwi wrogw z powrotem zdobyli. Peen ochoczoci okrzyk wtrowa mu ze strony wszystkich, ktrzy ju to po dugim pokoju bitwy podali, ju te wojn znueni za pokojem tsknili; i spodziewano si zyskw oraz spoczynku na przyszo. Take Cywilis nie ustawia swych szykw bojowych w milczeniu, miejsce walki na wiadka ich mstwa wzywajc: Germanowie i Batawowie woa na polu swej chway stoj, depcc po popioach i kociach legionw. W ktrkolwiek stron Rzymianin swe oczy zwrci, snuje si przed nim niewola, klska i sama zgroza. Mech ich zmienny wynik trewirskiej bitwy nie przeraa; wasne tam zwycistwo Germanom stano w drodze, gdy broni poniechawszy zdobycz rce sobie zwizali; lecz wszystko potem dla nich pomylnie, dla wroga na niekorzy wyszo. Co roztropno wodza przewidzie bya powinna, przewidziaa: rwniny mokre i im samym znane, bagna dla wrogw szkodliwe. Ren i Germanii bogowie s przed ich oczyma; pod ich bosk opiek niech walk rozpoczn, maonek, rodzicw, ojczyzny pomnc; w dzie albo najchlubniejszy wrd dni ojcw, albo napitnowany hab u potomnych bdzie. Skoro wrd szczku broni i tupania ng (taki ich zwyczaj) sowa te z uznaniem przyjto, zaczyna si bitwa od rzucania kamieni, kul i innych pociskw, przy czyni nasi onierze do bagna nie wchodzili, mimo e ich Germanowie gwoli zwabienia dranili. Po zuyciu pociskw i zaognieniu si walki, nieprzyjaciel

coraz zacieklej par naprzd; dziki olbrzymim swym ciaom i nader dugim lancom miotajcego si wrd fal i potykajcego onierza z dala przeszywali; rwnoczenie z tamy, ktra, jak wspomnielimy, przez Ren bya przeprowadzona, klin Brukterw na drug stron przepyn. Wtedy oglne powstao zamieszanie i ju linia bojowa sprzymierzonych kohort bya zamana, kiedy legiony walk podjy i dziko nieprzyjaci stumiy, po czym bitwie wrcia rwnowaga. Wrd tego zbieg batawski przyby do Cerialisa i obieca mu wroga obejcie, jeli na sam kraniec bagna jazd si wyle; jest tam grunt stay, a Kugernowie, ktrym stra tu przypada, mao s baczni. Dwa oddziay jazdy, ze zbiegiem wysane, osaczaj nieostronego nieprzyjaciela. Skoro to po krzyku poznano, poczy legiony od frontu napiera i pobito Germanw, ktrzy w ucieczce ku Renowi zdali. Wojna byaby w tym dniu zakoczona, gdyby rzymska flota pocig przypieszya; lecz nawet jazda nie pucia si w pogo, bo nagle ulewny deszcz upad i noc si zbliaa. Nastpnego dnia czternasty legion do grno-germaskiej prowincji Gallusowi Anniuszowi posano; Cerialisa wojsko dziesity z Hiszpanii legion uzupeni; do Cywilisa wojska posikowe Chaukw przybyy. Nie odway si on jednak miasta Bataww orem broni, tylko porwa z sob, co unie si dao, pod reszt ogie podoy i na wysp si wycofa, wiedzc o tym, e do rozpicia mostu odzi braknie, a inaczej si wojsko rzymskie nie przeprawi. A nawet zburzy tam wzniesion niegdy przez Druzusa Germanika i sprawi, e Ren, ktry w pochyym oysku w stron Galii opada, po usuniciu zapory tame wyla. Poniewa w ten sposb jakby inny kierunek rzece nadano, pytkie jej oysko midzy wysp a Germani wygld staego ldu przedstawiao. Przeszli przez Ren take Tutor i Klassyk wraz ze stu trzynastu trewirskimi senatorami; wrd nich by Alpiniusz Montanus, o ktrym poprzednio nadmienilimy, e by przez Prymusa Antoniusza do Galii wysany. Towarzyszy mu jego brat Decymus Alpiniusz; rwnoczenie reszta starszyzny, dziaajc na wspczucie i lc podarki, midzy dnymi niebezpieczestw

plemionami posiki cigaa. I tak daleko jeszcze do koca wojny byo, e kwatery kohort, jazdy i legionw w jednym dniu Cywilis w czterech oddziaach zaatakowa: dziesity legion w Arenakum, drugi w Batawodurum, potem Grynnes i Wad, miejsca obozowania kohort i jazdy. Podzieli on wojsko w ten sposb, e on sam i jego siostrzeniec Weraks jako te Klassyk i Tutor kady sw wasn grup prowadzi; a chocia nie mieli oni tej pewnoci siebie, e wszystkiego dokonaj, to przecie wierzyli, e jeeli na wiele si odwa, w pewnej przynajmniej mierze szczcie im dopomoe; e rwnie Cerialis, ktry nie do jest ostrony, a na rozliczne wieci ju tu, ju tam pieszy bdzie, po drodze da si usidli. Ci, na ktrych obz dziesitego legionu przypad, uwaajc obleganie legionu za zbyt trudne, niepokoili tylko onierzy, ktrzy z obozu wyszli i rbaniem drzew byli zajci; pad wtedy prefekt obozu, piciu starszych setnikw i niewielu onierzy; reszta za szacami si obronia. Tymczasem oddziay Germanw w Batawodurum rozpoczty most zerwa usioway: nie rozstrzygnit bitw noc przerwaa. Wiksze niebezpieczestwo pod Grynnes i Wad grozio. Wad zdobywa Cywilis, Grynnes Klassyk; i nie mona im byo placu dotrzyma, gdy wszystkich najdzielniejszych wybito; wrd nich pad take prefekt oddziau jazdy, Brygantyk, o ktrego dla Rzymian wiernoci, a wrogim ku wujowi Cywilisowi usposobieniu, mwilimy. Kiedy jednak Cerialis z doborowym hufcem jazdy na pomoc przyby, szczcie si odmienio: Germanw na eb na szyj ku rzece zapdzono. Cywilis, w chwili gdy uciekajcych zatrzyma prbowa, rozpoznany i pociskami cigany, konia porzuci i rzek wpaw przeby; tak samo Weraks umkn; Tutora i Klassyka przewiozy odzie, ktre do brzegu przybiy. Nawet tym razem rzymska flota w walce udziau nie braa; otrzymaa wprawdzie rozkaz, lecz bojaliwo jej przeszkodzia i ta take okoliczno, e wiolarze do innych obowizkw suby si rozproszyli. Cerialis, co prawda, za mao dawa czasu do wykonywania swoich rozkazw, nagy w postanowieniach, ale wietny w ich wyniku; szczcie mu dopisywao, nawet jeli taktycznej zabrako mu

zrcznoci; std on sam i jego wojsko mniej si o karno troszczyli. Jako w kilka dni pniej, jakkolwiek niebezpieczestwa niewoli uszed, to przecie zej sawy nie unikn. Uda si by do Nowezjum i Bonny w celu zwiedzenia obozu, ktry dla przezimowania legionw wznoszono, i wraca stamtd okrtem, przy czym pochd wojsk na ldzie by rozluniony, a czaty niebaczne. Zauwayli to Germanowie i zasadzk uknuli; obrali noc chmurami mroczn i prdem rzeki unoszeni bez adnych przeszkd w szaniec wtargnli. Przy pierwszej rbaninie podstp im dopomg: poprzecinali liny namiotw i mordowali zagrzebanych pod wasnymi jatami. Inna grupa wrd floty wywoaa zamieszanie zarzucaa ptle na tyy okrtw i ku sobie je cigna; a jak pocztkowo, dla niepoznania, milczenie zachowywali, tak po rozpoczciu rzezi, aby tym wicej doda strachu, wszystko napeniali krzykiem. Rzymianie, ranami dopiero obudzeni, szukaj broni, goni po ulicach obozu, niewielu tylko w rynsztunku wojennym, przewanie w dokoa ramion owinitej szacie i z dobytymi mieczami. Wdz, na p senny i prawie nie okryty, tylko przez pomyk wrogw ocala; mianowicie porwali oni z sob wyrniony flag okrt naczelnego wodza, sdzc, e tam wdz si znajduje. Cerialis zreszt gdzie indziej noc by przepdzi jak przewanie sdzono, z powodu miosnego stosunku z kobiet ubijsk, Klaudi Sakrat. Stranicy hab swoj sromot wodza usprawiedliwiali, ktry im rzekomo milcze kaza, aby mu spoczynku nie zakcali; tak zaniechawszy sygnau i nawoywa, sami take w sen zapadli. Przy jasnym ju wietle dnia wrogowie na pojmanych odjechali okrtach, a trjwiosowiec naczelnego wodza jako dar dla Weledy rzek Lupi pod prd powlekli. Cywilisa zdja ochota, aby urzdzi pokaz szyku bojowego okrtw; napenia zaog ile tylko byo dwuwiosowcw i okrtw o jednym wiose szeregu; do tego dodano ogromn ilo odzi; kada z nich wioza po trzydziestu do czterdziestu ludzi, a rynsztunek miay taki, jaki liburnijskim odziom jest zwyczajny; zarazem pojmane odzie zamiast agli pstrymi paszczami wojennymi w okazay sposb przyozdobiono. Obrano

przypominajc morze powierzchni wd, tam gdzie ujcie Mozy rzek Ren do Oceanu wlewa. Powd ustawienia floty, prcz wrodzonej ludowi prnoci, by taki, aby t grob nadjedajce z Galii zapasy ywnoci odci. Cerialis raczej z ciekawoci ni z obawy flot sw tam popchn, ktra cho liczb tamtej nierwna, wpraw jednak wiolarzy, zrcznoci sternikw, wielkoci okrtw nad ni growaa. Rzymianie z prdem pynli, nieprzyjacimi wiatr miota; tak obok siebie przepynli i po prbie rzucania lekkich tylko pociskw rozdzielili si. Cywilis, na nic si wicej nie wac, poza Ren ustpi; Cerialis wysp Bataww jak nieprzyjaciel spustoszy, lecz woci i wille Cywilisa znanym wodzw podstpem nietknite zostawi. A tymczasem, wobec schyku jesieni i czstych przy zrwnaniu dnia z noc deszczw, wezbrana rzeka bagnist i nisko pooon wysp na mod jeziora zalaa. Nie byo jednak floty ani zapasw ywnoci, a pooony na rwninie obz gwatowno rzeki roznosia. Cywilis to sobie za zasug policzy, e wonczas legiony zgniecione by mogy i e Germanowie tego chcieli, jego jednak podstpem od tej myli odwie si dali; i nie jest to nieprawdopodobne, skoro w kilka dni potem poddanie nastpio. Mianowicie Cerialis przez tajnych gocw czyni widoki na pokj Batawom, na przebaczenie Cywilisowi, a Weled i jej krewnych upomina, aby los wojny, tylu klskami im wrogi, wywiadczon w por narodowi rzymskiemu przysug zmieni prbowali; wycito Trewirw, znw w poddastwo przyjto Ubiw, wydarto Batawom ojczyzn; i nic innego na przyjani z Cywilisem nie zyskali, jak tylko rany, banicj i aob. Jako wygnaniec i bezdomny jest on dla tych ciarem, ktrzy go przyjmuj; a do ju zawinili, tylokrotnie Ren przekraczajc. Jeeli dalej jeszcze co knowa bd, po ich stronie bdzie bezprawie i wina, po rzymskiej zemsta i bogowie. Z pogrkami mieszano obietnice; a kiedy tak wierno Zareczykw wstrzsu doznaa, podniosy si take midzy Batawami gosy, e nie naley dalej jeszcze zagady rozszerza i e jedno plemi nie zdoa sualstwa caego wiata od siebie

odegna. C si rzezi legionw i poog ich obozu zyskao? Chyba to tylko, e jeszcze liczniejsze i silniejsze przywoano. Jeeli Wespazjanowi wojn dopomogli Wespazjan teraz u szczytu jest wadzy; jeeli za nard rzymski do walki wyzywaj, to jake drobn cz rodzaju ludzkiego Batawowie stanowi? Niech spojrz na Retw i Norykw, i na innych sprzymierzecw ciary; od nich nie da si podatkw, lecz mstwa i mw. Takie stanowisko najbliej z wolnoci graniczy; a jeliby si ju panw wybiera miao, to przecie zaszczytniej jest cesarzy rzymskich ni germaskie niewiasty znosi. Tak wyraa si gmin, a starszyzna jeszcze gwatowniej, e szalestwo Cywilisa do ora ich popchno; on przeciw osobistym swym nieszczciom zagad ludu wysun. Bogowie na Bataww wonczas byli gniewni, kiedy oblegano legiony, mordowano legatw, przedsibrano wojn jednemu konieczn, a dla nich samych zgubn. Doszo si ju do ostatecznoci, o ile rozumu nie nabior i straceniem winowajcy skruchy nie oka. Nie usza uwagi Cywilisa ta zmiana nastrojw i uprzedzi je postanowi; prcz przesytu nieszcz powodowaa nim take nadzieja ocalenia ycia, ktra zazwyczaj wielkie serca amie. Prosi o rozmow i most na rzece Nabalii zerwano; na jego gruzy weszli wodzowie, a Cywilis tak zacz: Gdybym przed legatem Witeliusza mia si broni, ani mj czyn nie zasugiwaby na przebaczenie, ani moje sowa na wiar: wszystko midzy nami byo nieprzyjazne; wrogo od tamtego si pocza, przeze mnie si wzmoga. Wobec Wespazjana mam od dawna szacunek, a kiedy by on jeszcze czowiekiem prywatnym, przyjacimi nas zwano. Wiadome to jest Prymusowi Antoniuszowi, ktrego listy do wojny mnie powiody, aby legiony germaskie i md galicka Alp nie przekraczay. Do czego Antoniusz w listach, do tego mnie ustnie Hordeoniusz Flakkus zachca: or w Germanii podniosem, jak Mucjanus w Syrii, Aponiusz w Mezji, Flawianus w Pannonii..." *
* W zachowanym tekcie brak dalszego cigu