KONCEPCJA BEHAWIORYSTYCZNA (TEORIA UCZENIA SI) Twrcami i najwaniejszymi przedstawicielami byli rosyjski fizjolog Iwan Pawow (18491936), odkrywca

zjawiska warunkowania klasycznego, John B. Watson (1878- 1958), ktry w USA zastosowa teorie Pawowa dla opracowania teorii uczenia si, E. L Thorndike (1874- 1949), twrca teorii uczenia si zwanej koneksjonizmem; oraz B. F. Skinner (19041990). Uczeni ci wywarli wielki wpyw na praktyk edukacyjn poprzez stworzenie spjnej, cile naukowej teorii zachowa czowieka oraz technik ich ksztatowania Behawioryzm mia zasadniczy wpyw na rozwj psychologii w pierwszej poowie XX wieku. Koncepcja ta nigdy nie spotkaa si z powszechnym uznaniem, zawsze wywoywaa kontrowersje. Czowiek jest ukadem reaktywnym, (za ukadem aktywnym rodowisko). Podstawowym postulatem jest przekonanie, e zachowaniem czowieka cakowicie steruje rodowisko zewntrzne (czowiek jako istota zewntrzsterowna). rodowisko jest konfiguracj bodcw (S), ktre powoduj okrelon reakcj - zachowanie czowieka (R). Std mwi si o synnej koncepcji S R (ang. stimulus reaction).

Behawioryci szukaj przyczyn zachowania nie we wntrzu czowieka, jego osobowoci, ale w rodowisku zewntrznym (interesuje ich to, co bezporednio obserwowalne). Stany wewntrzne czowieka (procesy psychiczne) jego wiadomo, mylenie, charakter, wartoci, postawy nie wpywaj na jego zachowanie. Behawioryci nie neguj istnienia ycia wewntrznego, zwracaj jedynie uwag na to, e nie reguluje ono zachowaniem czowieka. (Np. ucze jest agresywny wielu specjalistw bdzie to wizao z czynnikami wewntrznymi np. osobowo agresywna, impulsywno, a behawioryci ze rodowiskiem rodzice karali jego agresywne zachowania w domu i tam by opanowany, a nadrabia w szkole. Czowiek si alkoholizuje, narkotyzuje lub popenia przestpstwa ... nie dlatego, e odczuwa uczucie beznadziejnoci i pustki, ale yje w podych warunkach spoecznych i fizycznych... Zachowanie czowieka kierowane jest przez system kar i nagrd (wzmocnie negatywnych i pozytywnych), ktre decyduj o tym, do czego czowiek dy, a czego unika. Aby zmieni zachowanie czowieka naley odpowiednio dostosowa kary i nagrody. Manipulujc nimi mona dowolnie modyfikowa ludzkie zachowanie. Pojcia takie jak wolna wola czy wiadomy wybr s fikcj. Wzmocnienia pozytywne (nagrody) doprowadzaj do podanego i korzystnego zachowania. Mog nimi by: pokarm, wynagrodzenie, uznanie spoeczne, awans, podziw, mio demonstrowana przez partnera. Wzmocnienia negatywne (kary) to bodce awersyjne, takie jak: zagroenie, przymus, dezaprobata grupy, degradacja zawodowa, ze stopnie, pozbawienie pokarmu, kary pienine itp. Procedura stosowania nagrd, czyli system regu, ktre decyduj o tym, jak czsto, kiedy i za jakie zachowania badacz wzmacnia reakcje czowieka. Behawioryci wypracowali nastpujce procedury: procedura staych odstpw czasowych zgodnie z ni, zachowanie czowieka jest regularnie nagradzane po upywie okrelonego czasu (np. pracownik co miesic otrzymuje wypat bez wzgldu na efekty swojej pracy); procedura staych proporcji czowiek otrzymuje nagrod po wykonaniu okrelonej pracy bez wzgldu na czas jej wykonania (np. pracownik otrzymuje nagrod po wykonaniu okrelonej liczby elementw); procedura zmiennych odstpw czasowych wzmocnienia nie s regularne. Czas, jaki upywa midzy reakcj a nagrod zmienia si losowo i nie mona przewidzie nagrody. Pojawia si wic niepewno (np. pisarz nie moe przewidzie czasu otrzymania honorarium, wyznaje si mio w zmiennych odstpach); procedura zmiennych proporcji tu zmienia si liczba reakcji po ktrej nastpuje wzmocnienie (np. w loterii co 10ty los wygrywa, ale mona ju wygra przy 2 lub 100). Behawioryci wykryli, e ta procedura jest najbardziej efektywna, ludzie pracuj rytmicznie i na wysokich obrotach.

W modelu behawiorystycznym nie ma miejsca na twrcz ekspresj ani wiadome sterowanie wasnym zachowaniem. Behawioryci wczyli do swojego portretu czowieka rwnie takie pojcia filozoficzne jak godno i wolno. Wolno i godno nie s jednak stanami wewntrznymi, lecz cechami zewntrznego zachowania. Mona je definiowa w terminach wzmocnie pozytywnych i negatywnych. Zachowanie czowieka jest tym bardziej wolne, im mniej znajduje si w jego rodowisku bodcw niepodanych. Wolno zatem, to brak w otoczeniu wzmocnie negatywnych. Godno zwizana jest z istnieniem w rodowisku moralnych wzmocnie pozytywnych, takich jak szacunek uznanie. Tak wic wolno to uwolnienie zachowa czowieka od czego (od wzmocnie negatywnych), natomiast godno jest prawem do czego (wzmocnie pozytywnych). Kontrola ludzkich zachowa za pomoc bodcw moralnych nie tylko nie przeczy godnoci, ale wanie dziki niej, ycie czowieka nabiera wartoci. Behawioryci stworzyli sposb modyfikowania ludzkiego zachowania zwany TECHNOLOGI ZACHOWANIA lub INZYNIERI BEHAWIORYSTYCZN. Oto przykady takich technik: desensibilizacja - (metoda odczulania, uniewraliwienie), wykorzystywana do leczenia stanw lkowych, czy agresji wywoywanej przez sytuacje neutralne lub nawet porzdane (kontakty interpersonalne, kontakt z psami czy kotami, kpiel w jeziorze itp.) Metoda zakada, e niepodane reakcje powstay w wyniku uczenia si i mona si ich oduczy. Metoda skada si z 3 etapw: 1) psycholog lub pedagog stara si pozna bodce i reakcje powodujce lk, agresje lub wrogo. Naley tez okreli zaleno miedzy rodzajem bodca a si reakcji lkowej i uoy hierarchiczn list bodcw od najsabszych do najsilniejszych (np. gdy czowiek boi si wzy bdzie to: rozmowa o wach, obrazki z wami, ogldanie wa na ekranie telewizora, obserwacja wa w ZOO, zabawa z wem). 2) badacz poszukuje okrelonych sytuacji o wartoci nagradzajcej, ktre mog zneutralizowa reakcj lkow tzw. sytuacje neutralizujce. Typowym przykadem jest relaksacja, ktra polega na rozlunianiu i wiczeniu misni. Moe to by tez ciekawa zabawa, wyszukane poywienie, rodki farmakologiczne. 3)ostatni etap to waciwa desensibilizacja, coraz silniejsze bodce lkotwrcze zostaj zestawione z sytuacjami neutralizujcymi. W ten sposb mona wyleczy 60-90% przypadkw. S to wyniki lepsze ni np. krtkotrwaa psychoterapia.

terapia awersyjna - czsto wykorzystywana przy oduczaniu niepodanych nawykw takich jak picie alkoholu. Polega na jednoczesnym podawaniu wzmocnienia pozytywnego (alkohol) i negatywnego (rodki farmakologiczne np. powodujca wymioty apomorfina). Po 10-15 prbach wytwarza si nowy odruch warunkowy. Czowiek wymiotuje po spoyciu alkoholu lub na sam jego widok. Jej skuteczno jest mniejsza (2080%). Fundamentalne osignicia behawiorystw. Najwiksz ich zasug jest poznanie jak rodowisko fizyczne i spoeczne oddziauje na czowieka. Behawioryci w przekonujcy sposb udowodnili, e ludzkie zachowanie jest sterowane przez wzmocnienia pozytywne i negatywne, ktre s podanymi lub awersyjnymi bodcami znajdujcymi si w otoczeniu. Wedug behawiorystw jedn z najwaniejszych waciwoci czowieka jest jego poziom aspiracji, mona to okreli jako punkt na skali osigni, ktry jednostka zamierza zdoby i ktry daje jej satysfakcj. Marzenia o wyszych studiach, rozwizanie problemu naukowego, awans w pracy to przykady ludzkich aspiracji. Aby zaspokoi swoje aspiracje, aby osign planowane cele, czowiek musi pozna otaczajcy wiat i musi zdoby o nim informacje. Spostrzeganie wiata zaley w duym stopniu od systemu oczekiwa. Ludzkie zachowanie zaley nie tylko od poziomu aspiracji, systemu oczekiwa, postawy czy stylu mylenia, lecz rwnie od pewnych poczu, ktre wystpuj w okrelonych okolicznociach. Jednym z nich jest poczucie kontroli. Podsumowujc behawiorystyczni uczeni posuguj si obiektywnym i oryginalnym repertuarem metod, stworzyli koncepcj czowieka zewntrzsterowanego, reagujcego na

bodce znajdujce si w rodowisku naturalnym i spoecznym. Prawa odkryte przez tych badaczy pozwalaj opisa, przewidzie i czasem wyjani proste reakcje jednostki tj. nawyki jazdy samochodem, dziaania konsumpcyjne. Jednoczenie przy pomocy tych praw mona czsto zrozumie, dlaczego czowiek unika pewnych zachowa aspoecznych. Dlaczego ucieka przed zagroeniami ekologicznymi tj. zatrutym powietrzem czy skaeniem radioaktywnym.

KONCEPCJA PSYCHOANALITYCZNA PSYCHOANALIZA to jedna z bardziej znanych wersji portretu psychodynamicznego. Stworzona przez Freuda(1856- 1939 austriacki neurolog i psychiatra) na pocztku XX wieku. Od tamtej pory bardzo zmodyfikowana (jego nastpcy jak Horney, Sullivan czy Fromm sformowali zasady psychoanalizy spoecznej lub kulturowej, zwanej te neopsychoanaliz). Z ortodoksyjnej psychoanalizy Freuda zostao tylko odkrycie niewiadomej motywacja, idea mechanizmw obronnych, udowodnienie, e pierwsze lata ycia maj decydujcy wpyw na ksztatowanie si osobowoci. Ludzie s niedoskonaymi tworami natury. Zachowanie ludzi zaley od wewntrznych si zwanych popdami, (potrzebami, deniami) midzy ktrymi wystpuj czsto konflikty. Popdy te s z reguy niewiadome czowiek nie wie, dlaczego dziaa tak jak dziaa (pojcie niewiadomej motywacji). Freud wyrni dwa rodzaje popdw: Eros popd seksualny albo instynkt ycia (dawa czowiekowi napd do wszelkiej dziaalnoci, oznacza denie do przyjemnoci) Thanatos instynkt mierci (mia tumaczy zachowania agresywne, niszczycielskie; obejmowa wszelkie denie do samozagady i burzenia porzdku). Osobowo skada si z trzech elementw: id pierwotna, niewiadoma cz osobowoci. Tu znajduj si podstawowe popdy. Id dziaa w sposb irracjonalny. Impulsy domagaj si zadowolenia i zaspokojenia wszystko jedno jak bez wzgldu na to, czy jest to moliwe, dopuszczalne, moralnie akceptowane. superego to skad wartoci danej osoby, jej sumienie. Zawiera ja idealne, czyli obraz tego jaki czowiek powinien by. Superego jest czsto w konflikcie z id, poniewa id chce robi to na co ma ochot i co jest wygodne, a superego to co naley. Ego odgrywa rol rozjemcy pomidzy id a superego. Reguluje zachowanie czowieka wg zasad realizmu. Celem jego dziaania jest nie osignicie przyjemnoci, ale tego, co jest moliwe i realne. W ego znajduj si mechanizmy obronne (projekcja, racjonalizacja, sublimacja, regresja, wyparcie, fantazjowanie i inne). Psychik czowieka porwnywa Freud do gry lodowej, ktrej tylko czubek wystaje nad ziemi (i to jest wiadomo), a reszta to niewiadomo (popdy, namitnoci, wyparte myli i uczucia). Celem psychologa nie jest badanie zewntrznych zachowa, lecz poznanie osobowoci (zewntrzne zachowania stanowi jedynie wyraz wewntrznych procesw). - Gwne cele tej psychologii to poznanie motywacji ludzi, struktury ich charakteru, ktra pozwala przewidzie niespodziewane zmiany w myleniu i dziaaniu.

MECHANIZMY OBRONNE Sposobem radzenia sobie z sytuacjami trudnymi s mechanizmy obronne. S to okrelone siy dziaajce w naszej osobowoci, ktre pobudzaj nas do dziaa chronicych przed wstydem, lkiem, poczuciem winy, obnieniem dobrego mniemania o sobie we wasnych oczach lub oczach innych. Mechanizmy obronne: dziaaj w sytuacji, gdy pojawiaj si jednoczenie dwie sprzeczne tendencje reagowania np. tendencje do zachowa agresywnych, ekshibicjonistycznych, seksualnych, a jednoczenie lk, poczucie winy, wstyd. dziaaj w sposb niewiadomy (nie zdajemy sobie z nich sprawy); redukuj przykre napicie emocjonalne bez zmiany obiektywnej sytuacji.

Rodzaje mechanizmw obronnych (wybrane): Wyparcie usuwanie ze wiadomoci w sposb bezwiedny myli, ktre wywouj w nas lk, niepokj, poczucie winy. Mog przejawia si na poziomie percepcji, tzn., e niektre wydarzenia nie s przez nas spostrzegane lub spostrzegane niewaciwie. Na skutek dziaania tego mechanizmu czowiek zapomina o przykrych obowizkach, nazwisku osoby, ktrej nie lubi itp.

Projekcja (rzutowanie) przypisywanie innym wasnych niekorzystnych cech. Osoba przypisuje innym te cechy i waciwoci, ktrych sama nie aprobuje u siebie On mnie nienawidzi oznacza w rzeczywistoci Ja go nienawidz. (Jeeli co mi si nie udao, to nie dlatego, e nie potrafi, ale kto mi zrobi na zo). Racjonalizacja dobieranie racjonalnego tj. rozsdnego (pozornie tylko susznego) wytumaczenia dla wasnego postpowania. Przyjte wytumaczenie odpowiada zwykle akceptowanym spoecznie sposobom zachowania i jest zgodne z korzystnym obrazem wasnej osoby Regresja stosowanie sposobw opanowywania sytuacji, zaspokajania potrzeb, zachowania w sposb, w jaki robio si to w dziecistwie. Zaprzeczanie udawanie, e sytuacja naprawd zagraajca lub wzbudzajca lk nie ma miejsca (np. przekonanie, e pomimo palenia papierosw nie zachoruje si na raka. Przemieszczenie przeniesienie uczu, zainteresowa itp. uznanych za nieodpowiednie z jednej osoby (rzeczy) na inn (drug) mniej zagraajc, bardziej dozwolon (np. m kci si z on, bo wkurzy go szef; kobieta przeywajca agresywne uczucia wobec matki, stale darzy nienawici jak znaczc kobiet w swoim otoczeniu). Kompensacja polega na deniu do uzyskania powodzenia w jakiej dziedzinie i wyrwnaniu (skompensowaniu) w ten sposb niepowodze doznawanych na innym polu (np. jestem saby w matematyce, ale za to dobry w sporcie). Nadkompensacja wyraa si w osiganiu sukcesu w tej dziedzinie, ktra dotd bya rdem niepowodze i przykrych dozna lkowych. Identyfikacja gdy pomidzy poziomem aspiracji a osigni zachodzi znaczna rnica, a czowiek traci widoki na osignicie wanych celw yciowych. Moe wwczas znale czciowe ich zaspokojenie w sposb poredni wanie za pomoc identyfikacji (np. sam nie skoczy studiw, zachca do tego dzieci ich osignicia staj si wtedy jego wasnymi). Sublimacja (uwzniolenie) umoliwia czciowe i zastpcze zaspokojenie denia, ktrego motywy nie s spoecznie aprobowane. Sublimacji moe ulec popd seksualny, agresywny (np. agresywne dziecko w przyszoci moe zosta rzenikiem). Fantazjowanie przejawia si w zaspokojeniu w wyobrani niespenionych pragnie, przeywania sukcesw itp., ktre nie s moliwe do osignicia w realnym yciu. Idealizacja czowiek przecenia i emocjonalnie wyolbrzymia znaczenie jakiego obiektu czy osoby.

Mechanizmy obronne uatwi wstpne lub przejciowe przystosowanie si do niektrych sytuacji, redukuj lk. Speniaj wic na og rol pozytywn. Jednak czste uciekanie si do nich, a zwaszcza ich dominacja pord innych technik radzenia sobie jest zjawiskiem niekorzystnym i wiadczy o zaburzeniach w przystosowaniu.

PSYCHOTERAPIA (PSYCHO)ANALITYCZNA rodzaj terapii dynamicznej, stworzona przez Freuda, od tamtej pory bardzo zmodyfikowana. Obecnie jest bardziej elastyczna. Jej cele to leczenie ludzi oraz humanizacja wiata poprzez przystosowanie rodziny, szkoy i innych instytucji do ludzkich potrzeb. Gwnym celem psychoterapii jest uwolnienie czowieka od tyranii niewiadomoci, pozwala czowiekowi lepiej pozna wiat i siebie samego. Metody stosowane w psychoterapii analitycznej metoda swobodnych skojarze pacjent ley na synnej kozetce, psychoterapeuta siedzi za nim w fotelu. Stwarza to atmosfer anonimowoci i uatwia rozmow o traumatycznych przeyciach. Terapeuta prosi pacjenta, by swobodnie i bez adnych zahamowa mwi o tym, co mu przyjdzie na myl. Wypowied ma by wyczerpujca, bez tumienia emocji. Pacjent czsto ma opory, nie mwi o wszystkim, redaguje swoj wypowied. Sposb, w jaki to robi te ma znaczenie dla terapeuty. Na pocztku terapeuta jest bierny, pniej przyjmuje coraz bardziej aktywn postaw, poszukuje zwizkw midzy jego obecnymi problemami, a przebiegiem socjalizacji w dziecistwie. W kocowych fazach interpretuje przedstawione przez pacjenta fakty, uwiadamia mu jego konflikty. Pacjent musi zaakceptowa jego interpretacje. Jeeli tego nie zrobi, terapeuta szuka innych przyczyn. Czsto w takich rozmowach dochodzi do zjawiska przeniesienia. Pacjent swoje emocje przenosi na terapeut. Moe to mie charakter pozytywny lub negatywny. Jeeli np. pewna kobieta opowiada o swoim ojcu do ktrego bya przywizana, jej sympatia moe przenie si na terapeut, co uatwia terapi. Jeeli mamy do czynienia z kim, kto by w dziecistwie surowo karany przez ojca, jego agresja i wrogo moe przenie si na terapeut, co utrudnia jego zadanie. Psychoterapeuta odnosi sukces, gdy pacjent zaczyna rozumie swoje problemy i stara si je rozwiza. interpretacja snw zdaniem psychoterapeutw - sny to potne rdo informacji o niewiadomych konfliktach i represjonowanych deniach. Interpretacja snw nie jest atwa. S one zakodowane w do skomplikowanym jzyku. (np: mody lekarz internista przyszed do psychoanalityka, poniewa mia problemy z karier zawodow. Zosta wybrany na ordynatora. Zamiast zadowolenia, e wygra wybory, do ktrych sam zoy podanie, poczu wielki lk. Kolejnej nocy mia sen. nio mu si, e jedzie rowerem do domu z dziecistwa. Gdy otworzy drzwi domu czu si wolny i silny. Przerazio go to, poczu si samotny. W pustych pokojach domu widniay napisy typu wytrzyj nogi, umyj rce. Sen ten rzuci wiato na jego niewiadome denia. Psychoanalitycy stwierdzili, e zachodzi u niego konflikt pomidzy deniem do zrobienia kariery, a lkiem przed utrat zalenoci od matki, ktra bya dla niego autokratyczna. Pogo za niezalenoci odebraa mu poczucie bezpieczestwa, ba si nieakceptacji ze strony rodzicw. Napisy wskazyway na to, e jego dom z miejsca penego ciepa i mioci zmieni si w koszary wojskowe, gdzie panuje surowa dyscyplina i ozibe stosunki midzyludzkie. Autor zauwaa jednak, e nie musi to by jedyna prawidowa interpretacja. Sny mona rozumie na rone sposoby. W czasach Freuda psychoterapia polegaa na usuniciu zaburze emocjonalnych, bya wic metod leczenia i zawaa si do grupy ludzi chorych. Wspczenie jest to droga do samowiadomoci czowieka. Staa si metod edukacji, wychowania. Jest rodkiem ksztatowania wiadomoci take ludzi normalnych. Jest teraz bardziej uniwersalna. Take bardziej aktywna. Bardziej interesuj j wspczesne przeycia ni wizje z mitw czy fantazji czowieka. Psychoterapeuta take powinien by aktywny, umie stworzy lun atmosfer przyjacielskiej pogawdki. Taki swobodny dyskurs pozwala pacjentowi si otworzy. Obalono pewne dogmaty, takie jak przekonanie, e pacjent powinien zawsze lee na kozetce. Niektrym to nie odpowiada. Sdz, e terapeuta proszcy ich by si pooyli przyjmuje postaw autokratyczn.

PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA Wyrosa w latach 60-tych na gruncie protestu przeciwko psychoanalizie i behawioryzmowi. Jeden z jej twrcw A. Maslow powiedzia, e nie chce jak Freud zajmowa si sabociami czowieka, lecz interesuj go jego mocne strony, a konkretniej osobowoci wybitne i niezwyke. Nie interesuje go, co robi, eby uzdrowi tych, co choruj, lecz zmieni tych, ktrzy nie s chorzy w ludzi zdolnych do samoaktualizacji, mioci i altruizmu, do twrczego rozwoju wasnego ja. Podejcie to rozwijao si na bazie: fenomenologii, egzystencjalizmu i personalizmu. Fenomenologia kierunek filozoficzno-psychologiczny, stosujcy metod opart na wczuwaniu si i prbach intuicyjjnego rozumienia procesw psychicznych. Przyjmujc tak perspektyw, badacz jest bardziej zainteresowany subiektywnymi aspektami ludzkiego zachowania ni obiektywnymi faktami (czyli fakty s interesujce nie ze wzgldu na ich obiektywne wymiary, ale na to, jakie znaczenie maja dla czowieka). Egzystencjalizm gosi, ze czowiek jest sam odpowiedzialny za to, co robi; rozwj wewntrzny zaley od niego samego. Personalizm gosi, e czowiek jest najwysz wartoci wiata stworzonego przez Boga; jest rozumiany jako byt natury duchowej, obdarzony samowiadomoci i wol. Kluczowym pytaniem psychologii humanistycznej jest: Jak pomc czowiekowi w rozwoju? Jak uatwi harmonijny rozwj jednostki, aby umiaa ona aktualizowa swoje potencjalne moliwoci? Obecnie psychologia ta zajmuje si tymi aspektami ludzkiego dowiadczenia, ktre s wane w codziennym yciu. Chce lepiej zrozumie mio, bl, strach, nadzieje, potrzeby czowieka itp. Chce by psychologi czowieka zdrowego. Przedstawiciele tej koncepcji uwaaj, e podstawow waciwoci czowieka jest dno do rozwoju, do stawania si, a potencja rozwojowy tkwi w samym czowieku. Napdow si ludzkiego dziaania jest denie do samorealizacji do aktualizacji wasnych potencjalnych moliwoci i zdolnoci. Przejawem tej samorealizacji (bardzo indywidualnie przebiegajcej u kadego czowieka) moe by twrczo, mio, altruizm, rozwj wasnego ja. Rozwj wymaga przede wszystkim wysiku i odwagi. Tworzenie nowych, dojrzaych i autentycznych sposobw zachowania a jednoczenie odrzucenie starych wzorcw wymaga odwagi, odpowiedzialnoci i wytrwaoci. Chocia jest to trudne, proces ten daje czowiekowi duo przyjemnoci i satysfakcji. Najbardziej znanym podejciem psychoterapeutycznym psychologii humanistycznej jest tzw. terapia skoncentrowana na pacjencie, ktr stworzy A. Maslow. Jest to podejcie zupenie niedyrektywne, nie narzucajce niczego, akceptujce. Terapeuta musi przy tym pozosta w zgodzie z wasnymi uczuciami i przekonaniami nie moe nakada maski. wana jest empatia, atmosfera yczliwoci i emocjonalnego ciepa. Ten rodzaj podejcia badawczego opiera si na zaoeniu, e moliwoci samoleczenia kadego czowieka s ogromne. Jeli zapewni mu si odpowiednie warunki i pomoe odkry czynniki, ktre blokuj jego rozwj, potrafi on sam rozwizywa wasne konflikty. Teoria psychoterapii oparta jest na idei spotkania dwch osb (pacjent terapeuta), czy te spotkania grupy osb pragncych uczestniczy i pomaga sobie nawzajem w procesie rozwoju. Powinno si to odbywa w klimacie bezpieczestwa i wzajemnego zaufania, tak aby sprzyjao ono procesom rozwojowym. Gwne tezy psychologii humanistycznej -

czowiek widziany jest jako cao (jedno bio-psycho-spoeczna); czowiek traktowany jest jako byt unikalny, niepowtarzalny w sposb podmiotowy; czowiek jest wolny, ma moliwo wyboru, nie jest niczym zdeterminowany;

czowiek dy do samorealizacji, wykorzystuje swoje potencjalne moliwoci, stara si pomimo swoich ogranicze osign maksimum osobistego rozwoju )psychologia H. chce pomc czowiekowi w wykorzystaniu tego potencjau); czowiek jest intencjonalny, co przejawia si w posiadaniu celw; psychologia humanistyczna odrzuca wszelk obiektywno naukow, ostatecznym kryterium prawdziwoci jest ludzkie dowiadczenie; aby zrozumie zachowanie czowieka trzeba pozna wiat percepcyjny jednostki, zrozumie jak wygldaj rzeczy z jej punktu widzenia, okreli co sama osoba myli i odczuwa; wszelka wiedza jest wzgldna i zmienna.

KONCEPCJA POZNAWCZA Przedstawiciele: J. Bruner, H. Simon, J. Piaget, T. Tomaszewski, J. Kozielecki

1. Czowiek jest ukadem przetwarzajcym informacje (w przeciwiestwie do podobnie

dziaajcego komputera jest to jednak ukad samodzielny i twrczy). 2. Jego zachowanie zaley nie tylko od biecych informacji pyncych ze wiata zewntrznego, ale take od struktur (schematw) poznawczych, czyli zdobytej w toku ycia wzgldnie trwaej i uporzdkowanej wiedzy na temat otaczajcej rzeczywistoci i samego siebie. 3. Informacje pochodz z dwch rde: o z zewntrz (sterowanie zewntrzne) aktualnie dziaajce na czowieka informacje, pochodzce ze rodowiska. Nale tu przepisy prawne, komunikaty prasowe, filmy, opinie, rodzice, szkoa ... o z wntrza (sterowanie wewntrzne) informacje, wiedza, dowiadczenie z przeszoci. Podstaw regulacji wewntrznej s struktury poznawcze (patrz wyej). W strukturach poznawczych znajduj si nastpujce informacje: sdy o rodowisku naturalnym znajomo elementarnych praw fizyki, zasad ewolucji organizmw ywych; wiedza o kulturze, mniej lub bardziej uporzdkowane dane o sztuce, obyczajach, mitach, sprawach metafizycznych; dane o wiecie spoecznym czyli o zachowaniu si osb i spoeczestwa, stosunkach midzyludzkich; samowiedza, lub struktura ja wiedza o sobie, sdy o swoim charakterze, intelekcie, moliwociach fizycznych, dane sokratejskie. Struktury poznawcze cechuj si pewn zoonoci. Mog by oceniane z punktu widzenia: zoonoci (struktur mona umieci na okrelonym miejscu w skali prosteskomplikowane. Jednym z kryteriw zoonoci jest liczba aspektw (wymiarw) jakie czowiek bierze pod uwag przy ocenie zjawiska (np. nauczyciel o nikej wiedzy pedagogicznej posuguje si tylko skal zdolny-niezdolny, pedagog o szerszej wiedzy moe oceni go wszechstronnie, na kilku skalach takich jak zdolny-niezdolny, umotywowany-nieumotywowany, dojrzay-niedojrzay emocjonalnie, introwertykekstrawertyk itp.). Im wicej czowiek posiada wiedzy o wiecie tym bardziej zoone s jego struktury poznawcze) otwartoci (gdy czowiek jest skonny zmieni swj pogld pod wpywem nowych informacji i dowiadcze gdy ich nie modyfikuje, wtedy jego struktury s zamknite; bywa tak, e pewne struktury s otwarte, a inne zamknite (np. religia). abstrakcyjnoci/ konkretnoci (czowiek o wysokim stopniu konkretnoci ujmuje rzeczywisto jako cig przedmiotw i zdarze konkretnych; nie potrafi tworzy poj abstrakcyjnych, uoglnia. Czowiek abstrakcyjny potrafi porzdkowa swoj wiedze w systemy hierarchiczne; potrafi oderwa si od konkretu i posugiwa si pojciami abstrakcyjnymi (wolno, zaufanie, sprawiedliwo itp.) aktywnoci/ biernoci czowiek wykorzystuje swoj wiedz we waciwym czasie, miejscu i kontekcie (bd mechanicznie reprodukuje i nie wykorzystuje bierno). Tak wic, im system struktur poznawczych jest bardziej zoony, otwarty, abstrakcyjny i aktywny tym czowiek ma bogatsz osobowo. Istniej dwa rodzaje wiedzy jednostki: deklaratywna (narracyjna) wiem, e..., dane o faktach (np. ziemia jest planet), czasem zawiera informacje znieksztacone, mityczne, sfabrykowane (np. kara to dobra metoda wychowawcza). Wiedz t mona przekazywa sownie. proceduralna (operacyjna) wiem, jak..., sie danych o metodach, strategiach, programach dziaania, zwana te umiejtnociami poznawczymi, ktre pozwalaj osign cele (np. jak jedzi na rowerze). Przekazanie tej wiedzy zwykle wymaga zademonstrowania jej. 6. Czowiek nie jest jednak cakowicie manipulowany przez informacje. Wychodzi poza nie, sam je organizuje, dziaa i zdobywa.

7. Gwnym skadnikiem osobowoci czowieka jest system struktur poznawczych (ktre stanowi wzgldnie trwae jego cechy). 8. Osobowo wic to pewna organizacja informacji zakodowanych w pamici czowieka, to caoksztat jego wiedzy i dowiadczenia. Dziki strukturom poznawczym jednostka ma poczucie wasnej tosamoci, orientuje si w wiecie, wie, kim s jej przodkowie. Pozwalaj one czowiekowi na formuowanie oczekiwa, ocen sytuacji, uatwiaj dziaanie (od nich zale procesy intelektualne jak i dziaa).

PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA Wyrosa w latach 60-tych na gruncie protestu przeciwko psychoanalizie i behawioryzmowi. Jeden z jej twrcw A. Maslow powiedzia, e nie chce jak Freud zajmowa si sabociami czowieka, lecz interesuj go jego mocne strony, a konkretniej osobowoci wybitne i niezwyke. Nie interesuje go co robi, eby uzdrowi tych, co choruj, lecz zmieni tych, ktrzy nie s chorzy w ludzi zdolnych do samoaktualizacji, mioci i altruizmu, do twrczego rozwoju wasnego ja. Kluczowym pytaniem psychologii humanistycznej jest: Jak pomc czowiekowi w rozwoju? Jak uatwi harmonijny rozwj jednostki, aby umiaa ona aktualizowa swoje potencjalne moliwoci? Obecnie psychologia ta zajmuje si tymi aspektami ludzkiego dowiadczenia, ktre s wane w codziennym yciu. Chce lepiej zrozumie mio, bl, strach, nadzieje, potrzeby czowieka itp. Chce by psychologi czowieka zdrowego. Przedstawiciele tej koncepcji uwaaj, e podstawow waciwoci czowieka jest dno do rozwoju, do stawania si, a potencja rozwojowy tkwi w samym czowieku. Napdow si ludzkiego dziaania jest denie do samorealizacji do aktualizacji wasnych potencjalnych moliwoci i zdolnoci. Przejawem tej samorealizacji (bardzo indywidualnie przebiegajcej u kadego czowieka) moe by twrczo, mio, altruizm, rozwj wasnego ja. Rozwj wymaga przede wszystkim wysiku i odwagi. Tworzenie nowych, dojrzaych i autentycznych sposobw zachowania a jednoczenie odrzucenie starych wzorcw wymaga odwagi, odpowiedzialnoci i wytrwaoci. Chocia jest to trudne, proces ten daje czowiekowi duo przyjemnoci i satysfakcji. Najbardziej znanym podejciem psychoterapeutycznym psychologii humanistycznej jest tzw. terapia skoncentrowana na pacjencie, ktr stworzy A. Maslow. Jest to podejcie zupenie niedyrektywne, nie narzucajce niczego, akceptujce. Terapeuta musi przy tym pozosta w zgodzie z wasnymi uczuciami i przekonaniami nie moe nakada maski. wana jest empatia, atmosfera yczliwoci i emocjonalnego ciepa. Ten rodzaj podejcia badawczego opiera si na zaoeniu, e moliwoci samoleczenia kadego czowieka s ogromne. Jeli zapewni mu si odpowiednie warunki i pomoe odkry czynniki, ktre blokuj jego rozwj, potrafi on sam rozwizywa wasne konflikty. Teoria psychoterapii oparta jest na idei spotkania dwch osb (pacjent terapeuta), czy te spotkania grupy osb pragncych uczestniczy i pomaga sobie nawzajem w procesie rozwoju. Powinno si to odbywa w klimacie bezpieczestwa i wzajemnego zaufania, tak aby sprzyjao ono procesom rozwojowym. KONCEPCJA BEHAWIORYSTYCZNA (TEORIA UCZENIA SI)

Behawioryzm miaa zasadniczy wpyw na rozwj psychologii w pierwszej poowie XX wieku. Najwaniejszym jej przedstawicielem by J. Watson oraz B.F. Skinner.

Koncepcja ta nigdy nie spotkaa si z powszechnym uznaniem, zawsze wywoywaa kontrowersje. Czowiek jest ukadem reaktywnym. Jego zachowaniem si cakowicie steruje rodowisko zewntrzne. rodowisko jest konfiguracj bodcw (S), ktre powoduj okrelon reakcj - zachowanie czowieka (R). Std mwi si o synnej koncepcji S R (ang. stimulus reaction). Behawioryci szukaj przyczyn zachowania nie we wntrzu czowieka, jego osobowoci, ale w rodowisku zewntrznym (interesuje ich to , co bezporednio obserwowalne). Stany wewntrzne czowieka (procesy psychiczne) jego wiadomo, mylenie, charakter, wartoci, postawy nie wpywaj na jego zachowanie. Behawioryci nie neguj istnienia ycia wewntrznego, zwracaj jedynie uwag na to, e nie reguluje ono zachowaniem czowieka. Np. ucze jest agresywny wielu specjalistw bdzie to wizao z czynnikami wewntrznymi np. osobowo agresywna, impulsywno, a behawioryci ze rodowiskiem rodzice karali jego agresywne zachowania w domu i tam by opanowany, a nadrabia w szkole. Czowiek si alkoholizuje, narkotyzuje lub popenia przestpstwa...nie dlatego, e odczuwa uczucie beznadziejnoci i pustki, ale yje w podych warunkach spoecznych i fizycznych... (Kci si to z naszym osobistym dowiadczeniem.....) Zachowanie czowieka kierowane jest przez system kar i nagrd (wzmocnie negatywnych i pozytywnych), ktre decyduj o tym do czego czowiek dy a czego unika. aby zmieni zachowanie czowieka naley odpowiednio dostosowa kary i nagrody. Manipulujc nimi mona dowolnie modyfikowa ludzkie zachowanie. Pojcia takie jak wolna wola czy wiadomy wybr s fikcj.

WYKAD Obserwujc ludzi w rnych sytuacjach zauwaamy, e te same sytuacje wywouj u rnych ludzi odmienne zachowania i reakcje oraz, e ta sama osoba w rnych sytuacjach (pomimo, e dziaaj na ni odmienne bodce) zachowuje si w sposb podobny. Rozpowszechniony jest pogld zgodnie z ktrym ludzie normalni funkcjonuj bardzo podobnie. Zachowywa si normalnie, tzn. zachowywa si jak wikszo. Co wicej, aby by normalnym czowiek powinien funkcjonowa tak jak wikszo (w jego wieku, pci, wyksztaceniu). nasza tolerancja wobec innoci, indywidualnoci bywa rna nie lubimy ludzi, ktrzy s zbyt oryginalni i zbytnio si wychylaj. Rodzicom zmartwionym tym, e ich dziecko nie zaczo jeszcze samodzielnie chodzi podaje si wiek, w ktrym normalne dzieci przejawiaj takie umiejtnoci (por. norma statystyczna). Zachowanie czowieka cechuje stao i zindywidualizowanie

Co waciwie charakteryzuje jednostk? Potrafimy rozpozna kogo, nawet wwczas, gdy go nie widzimy. Jeli znamy kogo dostatecznie dobrze, potrafimy rozpozna jego zachowanie, nawet, gdy kto inny je opisuje. Przykad z Kpiskiego kady pozostawia swoj piecztk, rozpoznamy go po ustawieniu sprztw, zapachu, sposobie chodzenia, wiemy jak w danej sytuacji zareaguje (czy spanikuje, czy podejmie wyzwanie ...). Kluczem zdaje si tu by stao. Nawet jeli czyje zachowanie jest nieprzewidywalne to jest to co, co moemy o nim powiedzie, co stanowi jego charakterystyczn cech. Zindywidualizowanie

We wszystkich rozwaaniach nad osobowoci istotne znaczenie maj dwa zwizane ze sob zagadnienia: - Co sprawia, e ludzie zachowuj si podobnie? - Co sprawia, e ludzie zachowuj si rnie? W psychologii ostatniego pwiecza przyj si nowy model opisywania zachowania jednostki, ktry mona uj w schemat: R= f(S,O). Podkrela si, ze reakcja organizmu zaley nie tylko od dziaania bodcw (sytuacji), ale take od czynnikw tkwicych w organizmie (O). Owo (O) rnie rozumiane, stao si przedmiotem bada psychologw osobowoci. "Osobowo" to sowo jest zazwyczaj uywane gdy charakteryzujemy, opisujemy waciwoci jakiej osoby, podajc to, co dla niej znamienne, stae, a take to, co wyrnia j spord innych. Zdarza si take, e mwimy: "Jan to prawdziwa osobowo" albo: "Zbyszek nie ma adnej osobowoci". Uywamy wwczas sowa osobowo w sensie wartociujcym, by wyrazi czyj wyjtkowo, si psychiczn, niepowtarzalno lub przeciwnie niejednoznaczno psychiczn, niespjno, nijako. Od dawna (pewnie od momentu gdy pojawi si czowiek), przygldajc si sobie i innym pytamy o to, co to jest osobowo, skd si bierze, od czego zaley. Odpowiedzi zale od preferencji odpowiadajcego, prezentowanej koncepcji, a czasami nawet od preferowanych spoecznie trendw (patrz wersja osobowoci w systemie ostrego komunizmu). Teorie osobowoci Psychodynamiczne Teoria freudowska w procesie ksztatowania osobowoci kadzie nacisk na dowiadczenie zdobyte w dziecistwie, popdy biologiczne oraz stosunki z rodzicami; (zobacz te Osobowo (psychoanaliza)) Teorie neopsychoanalityczne podkrelaj znaczenie podstawowych popdw oraz interakcji spoecznych w ksztatowaniu osobowoci jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, Alfred Adler, Harry Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson, Teorie pola traktuj organizm jako cao, kadc nacisk na denie jednostki do zaspokojenia podstawowego popdu jakim jest popd samorealizacji. Przedstawiciele: Kurt Goldstein, Teorie czynnikowe przedstawiaj osobowo jako zbir cech lub charakterystycznych sposobw zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, Raymond Cattell, Hans Eysenck Teorie uczenia si podkrelaj czynniki sytuacyjne wywoujce okrelone zachowania oraz warunki wzmacniajce owe zachowania. Przedstawiciele: John Dollard, Neal Miller Teoria uczenia si spoecznego zwraca uwag na spoeczny aspekt ksztatowania si osobowoci tj. bodce i wzmocnienia spoeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura Teorie humanistyczne - Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls Teorie systemowe - Milton Erickson Zobacz te: osoba, zaburzenie osobowoci, MMPI-2, teorie osobowoci, charakterologia, charakter, osobowo (psychoanaliza

TEORIA PSYCHODYNAMICZNA Strelau t. 2 rozdz. 36, s.601. Psychoanaliza to obok klinicznej szkoy interpretacji zaburze, metody leczenia czy te metody badawczej przede wszystkim teoria osobowoci. Od pocztku (a powstaa w 1893 roku po opublikowaniu przez Freuda artykuu: O psychicznym mechanizmie fenomenu histerii) budzi ywe emocje i kontrowersje. Wikszo ludzi ma przynajmniej podstawowe pojcie o fundamentalnych ideach Freuda, ktrego pozycj porwnuje si z Darwinem czy Einsteinem. Nasza wiadomo wg psychoanalizy to jedynie wierzchoek gry lodowej, ktry skrywa nasze wyparte, niewiadome, a przez to trudne do okieznania popdy i potrzeby. Psychoanaliza: teoria klasyczna Teoria popdw Jedno z pierwszych zaoe Freuda, ktre do dzi pozostaje si motywujc zachowanie s popdy: libido (popd seksualny) i agresywny. Wszystkie inne motywy s wobec tych dwch pochodne. Popd seksualny rozumiany jest szeroko. To nie tylko potrzeba seksualna, ale te poszukiwanie przyjemnoci, zmysowo, mio kady skadnik pozytywnych relacji z innymi i element konstruktywnej motywacji naszych dziaa. Energia psychiczna Istot dynamiki osobowoci s przemieszczenia i przeksztacenie motyww. Popdy uporczywie d do rozadowania. Motywy mog ulega nawet najbardziej fantastycznym przeksztaceniom, przybiera posta symptomu (np. parali nogi), marzenia sennego, dowcipu, pomyki jzykowej, ale nie mog znikn. Np. pacjentka, ktra ma do przedstawienia swj trudny problem chichocze, brat, ktry nie trawi siostry okazuje jej przesadn trosk, kobieta, ktra ywi uraz do matki, stale odczuwa zo i niech do jednej ze swoich przyjaciek, nienawi do ojca zostaje zamieniona na strach przed skaleczeniem. Energia, ktra dy do rozadowania nosi miano kateksji. Przesdza o dynamicznym przeksztacaniu si uczu i czynnoci niedozwolonych lub zagraajcych w takie, ktre s moliwe do zaakceptowania, a przynajmniej moliwe do zniesienia.

Motywy niewiadome Psychiczny determinizm kluczowe zaoenie dla zrozumienia osobowoci w ujciu psychoanalizy przekonuje, e w naszym funkcjonowaniu psychicznym nic nie dzieje si przez przypadek. Cokolwiek robimy, czujemy, mylimy o czym marzymy lub nimy ma swj psychologiczny motyw. To w kim si zakochujemy, kogo polubiamy, kogo nienawidzimy, ile zarabiamy, do ilu rzeczy i w jaki sposb jestemy przywizani wszystko motywowane jest przez wewntrzne niewiadome siy. Przykadami procesw niewiadomych prcz takich symptomw jak: parali histeryczny s pomyki jzykowe, nage zaniki pamici a take symbolika marze sennych. O istnieniu niewiadomoci przekonay Freuda dwa rodzaje danych: zjawiska posthipnotyczne i niemono przypomnienia sobie przez wielu neurotykw podstawowych wydarze z przeszoci. Proporcje wiadomej, przedwiadomej i niewiadomej aktywnoci psychicznej przedstawi Freud w postaci trjkta.

wiadoma aktywno psychiczna obejmuje to, co dowiadczane jest bezporednio (stanowi najmniejsz cz ycia psychicznego) Przedwiadome s fakty, zdarzenia, spostrzeenia, ktre pozostaj co prawda w niewiadomoci, lecz atwo mog zosta z niej wydobyte, jeeli tylko skupimy na nich uwag (czyli informacje przechowywane w pamici dugotrwaej). Najwiksza cz aktywnoci psychicznej pozostaje jednak poza zasigiem wiadomoci.

Niewiadome s natomiast wszystkie treci naszego ycia psychicznego, ktrych nie akceptujemy. Mog to by zagraajce wspomnienia z dziecistwa, ale te dowiadczenia biece: myli, lki, nadzieje, impulsy i pragnienia. Zwykle nie s one w ogle dostpne wiadomoci, a jeeli tak to niezwykle rzadko.

Wielu interpretatorw psychoanalizy zalicza do niewiadomoci obok wypartych treci i impulsw rwnie dowiadczenia z wczesnego dziecistwa, ktre nigdy nie ulegy zwerbalizowaniu oraz mechanizmy obronne ego. Freud przyj, e na granicy procesw niewiadomych i przedwiadomych operuj procesy cenzurujce, ktre zapobiegaj przedostaniu si do wiadomoci tego, co silnie zagraajce. Mechanizm, ktry odpowiada za przesuwanie wszystkiego, co niewygodne do niewiadomoci to wyparcie. Nieuwiadomionych treci psychicznych jest nie tylko wicej ni uwiadamianych, ale maj te one inn jako, s podatne na znieksztacenie, brak logiki, a ich struktura jest podobna do marze sennych. Jednak to nie procesy wiadome, ale wanie niewiadome wpywaj na nasze zachowanie, determinujc je niemal cakowicie. Niewiadome pragnienia nie tylko s nieuwiadamiane, lecz mog si okaza cakowicie sprzeczne z tym, czego yczymy sobie wiadomie, np. m uskarajcy si na zbyt mae potrzeby seksualne ony, niewiadomie chce, aby jej potrzeby byy niewielkie; matka narzekajca na buntujcego si syna, niewiadomie pragnie, by syn zachowywa si w taki wanie sposb. Klasyczna psychoanaliza zakada, e cokolwiek robimy, nigdy nie wiemy, dlaczego to wanie robimy, poniewa dla wasnego dobra staramy si, by motywy te pozostay gboko niewiadome, a zakres naszej wiadomoci nie poszerzy si. Gwnym celem naszego zachowania jest bowiem uniknicie bolesnych myli i wspomnie (dymy przecie do przyjemnoci). Rozwj psychoseksualny i formowanie si charakteru W teraniejszoci kadej osoby uporczywie trwa jej przeszo. Jeli chcemy zrozumie zachowanie lub symptom, musimy przeledzi jego histori. Kade zachowanie staje si bowiem zrozumiae tylko przez zachowanie poprzednie, z ktrego si rozwino.

Niektre motywy, cele czy popdy s zamroone na poziomie niemowlcym i mog przetrwa w niezmienionej formie nawet do okresu dorosego. Zrozumienie takiej fiksacji moliwe jest tylko z punktu widzenia jej rozwoju. Dziecko przechodzi kilka stadiw majcych podstawowe znaczenie dla ksztatowania si jego osobowoci. Nazywamy je stadiami psychoseksualnymi. (Termin seksualny nie odnosi si wycznie do sfery genitalnej, ale rozciga si znaczeniowo na usta i odbyt). Freud uwaa, e strefy erogenne s wane dla rozwoju osobowoci dlatego, e stanowi pierwsze rdo podniecenia, z ktrym dziecko musi si upora. Poniewa wszystkie podejmowane przez nie zachowania zwizane z obszarami erogennymi s kontrolowane przez rodzicw, dziecko naraone jest na lk i frustracj. To w jaki sposb rodzice odnosz si do czynnoci jedzenia, wydalania i manipulowania genitaliami ma ogromny wpyw na sposb w jaki dziecko radzi sobie z problemami w przyszoci. 1. Stadium oralne (0-2 lat) gdzie rejon ust jest nie tylko zwizany z karmieniem, lecz jest zasadniczym rdem stymulacji oraz kontaktu z otoczeniem (ssanie, gryzienie, poykanie). Niemowlta i mae dzieci spdzaj znaczn cz czasu na czynnociach ssania nie majcych charakteru pokarmowego (ssanie kciuka, palca u nogi ...) Charakter, czyli stay wzorzec funkcjonowania to termin rwnowany z pojciem osobowo (ale zakadana przez P. dynamika rozwoju charakteru rni si do ksztatowania si osobowoci. 2. Stadium analne (2-3 lat) gwnym rdem gratyfikacji jest najpierw wydalanie odchodw a pniej ich zatrzymywanie. Przyjemno jak dziecko z tego czerpie jest w wikszoci kultur sprzeczna z wymaganiami spoecznymi i w kocu zostaje stumiona i poddana regulacji. 3. Stadium falliczne (4-5) satysfakcji erotycznej dostarcza przede wszystkim eksploracja i stymulacja wasnego ciaa, a zwaszcza czonka u chopcw i pochwy u dziewczt. 4. Stadium latencji gdzie seksualno na par lat schodzi do podziemia. To czas sabej dynamiki popdu seksualnego i wyciszenia pragnie zwizanych z kompleksem Edypa. 5. Stadium genitalne (13-18 lat) przechodzi si od autoerotyzmu do stymulacji przez kontakt z narzdami pciowymi innych osb. Zimbardo Wg Freuda, podwaliny osobowoci dorosego czowieka zostay pooone w jego wczesnym dziecistwie. rda lekw i nerwic ludzi dorosych mona wykry w traumatycznych zdarzeniach, jakie rozegray si we wczesnym okresie ycia. Stadia rozwoju psychoseksulanego Wg psychoanalitycznej teorii Freuda rozwj osobowoci w dziecistwie dzieli si na stadia psychoseksualne. W kadym ze stadiw dominuj instynktowne popdy hedonistyczne (poszukiwanie przyjemnoci). podczas kadego z tych okresw satysfakcji zmysowej dostarcza stymulacja innych erogennych stref ciaa: ust, odbytu oraz genitaliw. te szeroko pojte siy seksualne okrela si terminem libido (obejmuj one og satysfakcji jakich jednostka doznaje w zwizku ze stymulacj ciaa). Moliwe jest zatrzymanie si na ktrym ze stadiw fiksacja. Fiksacje wpywaj na charakter przyszych interakcji danego czowieka z otoczeniem. Przyjmuje si, e fiksacja analna prowadzi do uksztatowania si charakteru obsesyjno-kompulsywnego, z takimi cechami jak skpstwo, schludno, upr, a fiksacja oralna skonno do narkomanii, kompulsywnego jedzenia, sarkazmu i gadatliwoci. Stadium oralne gdzie rejon ust jest nie tylko zwizany z karmieniem, lecz jest zasadniczym rdem stymulacji oraz kontaktu z otoczeniem. Niemowlta i mae dzieci spdzaj znaczn cz czasu na czynnociach ssania nie majcych charakteru pokarmowego (ssanie kciuka, palca u nogi ...)

Stadium analne gwnym rdem gratyfikacji jest najpierw wydalanie odchodw a pniej ich zatrzymywanie. Przyjemno jak dziecko z tego czerpie jest w wikszoci kultur sprzeczna z wymaganiami spoecznymi i w kocu zostaje stumiona i poddana regulacji. Stadium falliczne satysfakcji erotycznej dostarcza przede wszystkim eksploracja i stymulacja wasnego ciaa, a zwaszcza czonka u chopcw i pochwy u dziewczt. Stadium latencji gdzie seksualno na par lat schodzi do podziemia Stadium genitalne przechodzi si od autoerotyzmu do stymulacji przez kontakt z narzdami pciowymi innych osb. W stadium fallicznym centralne miejsce zajmuje kompleks Edypa, uwaa przez P. za kamie milowy w rozwoju dziecka. Przyjmuje si, e rozwizanie tego kompleksu ksztatuje pniejsze relacje zarwno z osobami tej samej jak i przeciwnej pci oraz stosunek wobec autorytetu. Kompleks Edypa polega na pragnieniu zblienia si z rodzicem pci przeciwnej, ktry postrzegany jest jako atrakcyjny seksualnie. Rodzic tej samej pci odbierany jest jako rywal, ktry chce przeszkodzi tym pragnieniom, tote dziecko kieruje ku niemu wrogo i zo, za co zreszt spodziewa si odwetu i kary. Kompleks Edypa u chopcw wie si z lkiem przed kastracj a u dziewczynek z zazdroci o penisa. Chopiec kojarzy pobudzenie narzdw pciowych z mioci do matki. Spostrzegajc ojca jako rywala, obawia si, e ojciec ukarze go za to pragnienie i pozbawi przestpczych narzdw, tote przeywa tym samym lk przed kastracj. Lk ten sprawia, e chopiec wypiera potrzeb seksualnego posiadania matki i identyfikuje si z ojcem. Dziewczynk w tym wieku ksztatuje natomiast odkrycie, e nie ma zewntrznych narzdw pciowych (takich jak chopcy). Odpowiedzialnoci za ich brak obarcza matk ku ktrej kieruje swoj nienawi, ojciec natomiast staje si obiektem jej mioci, jako szczliwy posiadacz owego narzdu, ktry sama chciaaby mie. Zazdro o penis odczuwana jest nie tylko w stosunku do ojca ale take innych mczyzn. Superego, ktre rozwija si wskutek monitorowania przez dziecko kazirodczych pragnie jest jak to okreli Freud spadkobierc kompleksu Edypa. Freud analizujc dziesitki przypadkw sformuowa synn po dzi dzie teori osobowoci. Powiada on, e na osobowo skadaj si trzy gwne systemy: Id, Ego i Superego. Ego rozwija si z czci id, superego rozwija si z czci ego Id pierwotna, niewiadoma, najbardziej prymitywna cz osobowoci (aparatu psychicznego). Tu znajduj si podstawowe popdy (seksualny i agresywny). Id dziaa w sposb irracjonalny. Impulsy domagaj si zaspokojenia wszystko jedno jak bez wzgldu na to, czy jest to moliwe, dopuszczalne, moralnie akceptowane. Kieruje si zasad przyjemnoci, czyli dy do natychmiastowej gratyfikacji potrzeby. Ego odgrywa rol rozjemcy. Reguluje zachowanie czowieka wg zasad realizmu, uwzgldniajc wymagania rzeczywistoci. Celem jego dziaania nie jest osignicie przyjemnoci, ale to, co jest moliwe i realne. Jego podstawow funkcj jest radzenie sobie z rzeczywistoci. Jeeli odrzucamy pokus zjedzenia ciastka (id), eby zachowa zdrowie i dobr sylwetk, jeeli wyrwani ze snu dzwikiem budzika, odrzucamy pokus dalszego, smacznego snu i wstajemy, eby pj do pracy, cho niekoniecznie postpujemy tak z obawy przed wymwkami szefa (superego) to nasza decyzja jest przejawem realizmu ego. Do oceny dowiadczenia i wyboru realistycznej gratyfikacji, ego wykorzystuje procesy poznawcze: mylenie, pami, spostrzeganie. Kalkulujc konsekwencje danego postpowania, podejmuje decyzje, czy prbowa zyska satysfakcj od razu, czy te j odroczy. Superego skad wartoci danej osoby, sumienie.

Zawiera ja idealne- czyli obraz tego, jaki czowiek powinien by (taki powiniene si sta). Zwykle rdem idealnego ja s rodzice, ktrzy staj si rdem identyfikacji ( w okresie dorastania identyfikuje si z rwienikami).

Zarwno ja idealne jak i sumienie peni wan rol w socjalizacji dziecka. rodzice s nonikami nakazw i wartoci spoecznych oraz pierwszymi jego reprezentantami. Superego jest czsto w konflikcie z id, poniewa ono chce robi to na co ma ochot i co jest wygodne, a superego to co naley. Naley pamita, e trzy struktury osobowoci to konstrukty teoretyczne (hipotetyczne). Te trzy elementy osobowoci pozostaj w nieustannym konflikcie, poniewa maj odmienne cele i kieruj si rnymi motywami. Czowiek ma natur hedonistyczn unika blu, a dy do przyjemnoci chcc natychmiast zredukowa napicie. Denie do bezporedniego zaspokojenia konfliktu prowadzi nieuchronnie do konfliktu z otoczeniem. Normy, ktre czowiek sobie przyswoi, a odczuwane pragnienia powoduj w czowieku lk. Freud wyrni trzy rodzaje lku: - obiektywny powstaje w wyniku niebezpieczestwa lub zagroenia majcego swoje rdo w rodowisku zewntrznym. Ego uczy si radzenia sobie z lkiem przez unikanie takich sytuacji lub uczy si takie sytuacje przewidywa. - neurotyczny wynika z walki pomidzy id a ego. Id szuka obiektu kateksji, a ego stara si utrzyma efekty wyparcia. Klinicznie lk ten manifestuje si w trzech formach: o lk nieokrelony (bezprzedmiotowy) jest sta obaw osoby, e przydarzy jej si co strasznego, jest to cigy bezprzedmiotowy niepokj, ktry czsto odnoszony jest do dowolnych wydarze w otoczeniu; o fobia to intensywny irracjonalny strach, jego poziom jest nieproporcjonalnie wysoki w stosunku do grocego niebezpieczestwa (wysoko, zamknicie, pajki ...); o reakcja paniki nage pojawienie si intensywnego, paraliujcego strachu bez widocznego powodu (to reakcja rozadowania impulsw id). - moralny to rezultat konfliktu pomidzy id a superego. Chocia impuls id zostaje zablokowany konflikt utrzymuje si z niezmienion si. Jego efektem jest lk moralny przezywany jako wstyd lub wina. przykadem moe by wypowied nastoletniej pacjentki, ktra ju nigdy nie chce mie nic wsplnego z mczyznami i seksem. Psychoanaliza ujawnia miae fantazje seksualne, ktre budziy jej przeraenie i poczucie winy. Uwaga psychoanalitykw skierowana jest przede wszystkim na lk neurotyczny i moralny (bo rozgrywaj si wewntrz osobowoci). Mechanizmy obronne Sposoby radzenia sobie z lkiem to mechanizmy obronne. Klasyczna psychoanaliza w zasadzie nie zakada sytuacji, w ktrych mechanizmy obronne nie wystpuj. Ich dziaanie wydaje si nieodczn zasad rozwoju i funkcjonowania osobowoci. Jeli pojawi si impuls id, pojawia si te obrony.

Materiay z internetu Na podstawie swych obserwacji Freud doszed do wniosku, e rdem energii dla wszelkiego rodzaju zachowa s dwa podstawowe popdy, ktre wystpuj ju w momencie urodzenia. Eros popd seksualny czyli instynkt ycia (dziki tej koncepcji Freud zyska miano oblenego starucha. Pojcie tego popdu byo znacznie szersze ni tylko denie do seksualnego zjednoczenia

Tanatos popd agresji, czyli instynkt mierci. Tanatos mia tumaczy zachowania agresywne, niszczycielskie, take koszmarne sny. obejmowa wszelkie denia do samozagady, niszczenia porzdku, ksztatu i regularnoci. Freud tumaczy rnice indywidualne tym, e rni ludzie radz sobie ze swymi podstawowymi popdami (Erosem i Tanatosem) w rny sposb. Aby wyjani te rnice przedstawi obraz cigej wojny midzy dwiema czciami osobowoci id i superego, gdzie rol rozjemcy peni Ego. Metody stosowane w psychoterapii analitycznej 1. Metoda swobodnych skojarze pacjent ley na synnej kozetce, psychoterapeuta siedzi za nim w fotelu. Stwarza to atmosfer anonimowoci i uatwia rozmow o traumatycznych przeyciach. Terapeuta prosi pacjenta, by swobodnie i bez adnych zahamowa mwi o tym co mu przyjdzie na myl. Wypowiedz ma by wyczerpujca, bez tumienia emocji. Pacjent czsto ma opory, nie mwi o wszystkim, redaguje swoj wypowied. Sposb w jaki to robi te ma znaczenie dla terapeuty. Na pocztku terapeuta jest bierny, pniej przyjmuje coraz bardziej aktywn postaw, poszukuje zwizkw miedzy jego obecnymi problemami, a przebiegiem socjalizacji w dziecistwie. W kocowych fazach leczenie interpretuje przedstawione przez pacjenta fakty, uwiadamia mu jego konflikty. Pacjent musi zaakceptowa jego interpretacje. Jeeli tego nie zrobi terapeuta szuka innych przyczyn. Czsto w takich rozmowach dochodzi do zjawiska przeniesienia. Pacjent swoje emocje przenosi na terapeut. Moe to mie charakter pozytywny lub negatywny. Jeeli np. pewna kobieta opowiada o swoim ojcu do ktrego bya przywizana, jej sympatia moe przenie si na terapeut co uatwia terapie. Jeeli mamy do czynienia z kim kto by w dziecistwie surowo karany przez ojca, jego agresja i wrogo moe przenie si na terapeut co utrudnia jego zadanie. Psychoterapeuta odnosi sukces gdy pacjent zaczyna rozumie swoje problemy i stara si je rozwiza. 2. Interpretacja snw zdaniem psychoterapeutw - sny to potne rdo informacji o niewiadomych konfliktach i represjonowanych deniach. Interpretacja snw nie jest atwa. S one zakodowane w do skomplikowanym jzyku. (przykad: mody lekarz internista przyszed do psychoanalityka, poniewa mia problemy z karier zawodow. Zosta wybrany na ordynatora. Zamiast zadowolenia, e wygra wybory do ktrych sam zoy podanie, poczu on wielki lk. Kolejnej nocy mia sen. nio mu si, e jedzie rowerem do domu z dziecistwa. Gdy otworzy drzwi domu czu si wolny i silny. Przerazio go to, poczu si samotny. W pustych pokojach domu widniay napisy typu wytrzyj nogi, umyj rce. Sen ten rzuci wiato na jego niewiadome denia. Psychoanalitycy stwierdzili, e zachodzi u niego konflikt pomidzy deniem do zrobienia kariery, a lkiem przed utrat zalenoci od matki, ktra bya dla niego autokratyczna. Pogo za niezalenoci odebraa mu poczucie bezpieczestwa, ba si nieakceptacji ze strony rodzicw. Napisy wskazyway na to, e jego dom z miejsca penego ciepa i mioci zmieni si w koszary wojskowe, gdzie panuje surowa dyscyplina i ozibe stosunki midzyludzkie. Autor zauwaa jednak, e nie musi to by jedyna prawidowa interpretacja. Sny mona rozumie na rone sposoby. - W czasach Freuda psychoterapia polegaa na usuniciu zaburze emocjonalnych, bya wic metod leczenia i zawaa si do grupy ludzi chorych. Wspczenie jest to droga do samowiadomoci czowieka. Staa si metod edukacji, wychowania. Jest rodkiem ksztatowania wiadomoci take ludzi normalnych. Jest teraz bardziej uniwersalna. Take bardziej aktywna. Bardziej interesuj j wspczesne przeycia ni wizje z mitw czy fantazji czowieka. Psychoterapeuta take powinien by aktywny, umie stworzy lun atmosfer przyjacielskiej pogawdki. Taki swobodny dyskurs pozwala pacjentowi si otworzy. Obalono pewne dogmaty, takie jak przekonanie, e pacjent powinien zawsze lee na kozetce. Niektrym to nie odpowiada. Sdz, e terapeuta proszcy ich by si pooyli przyjmuje postaw autokratyczn. - Psychoterapia jest cigle metoda o niepotwierdzonej skutecznoci, mimo prb zracjonalizowania jej. Jedn z nich jest np. teoria decyzji zastosowana przez Bellmana i Smitha. Rozpatruj oni psychoterapi jako sekwencj decyzji terapeuty. Musi on stwierdzi czy warto podj leczenie, jeli tak to jakie procedury s najbardziej skuteczne, jak zakoczy terapie itp. Pozwala to rozpatrywa psychoterapie w kategoriach uytecznoci, prawdopodobiestwa sukcesu co zblia t sztuk do nauki.

- Zaspokojenie potrzeb bezpieczestwa, afiliacji, czy tosamoci wymaga ycia w wiecie zhumanizowanym, samowiadomo musi i w parze z podnoszeniem standardw moralnych w rodzinie, szkole, instytucjach publicznych, wyciszeniem licznych konfliktw zbrojnych (czy autorowi chodzi o ycie w niewiadomoci czy denie do zniknicia tych konfliktw?). Przykad o krlu-eksperymentatorze (facet zamknity w klatce, sodkie cytryny) dowodzi jak wane jest rodowisko dla czowieka. Psychoanalitycy maj kilka koncepcji humanizacji spoeczestwa, ale s one raczej utopijne. * konsumpcja jest zdehumanizowana, jej celem nie jest zaspokojenie ludzkich potrzeb, ale maksymalizacja zysku, reklamy mog ksztatowa nowe potrzebny konsumpcyjne, ktre bywaj destruktywne. Trudno z tym walczy, bo konsumpcja to forma samoobrony (czowiek kupuje samochd, ubrania itp. bo redukuj one lk, pozwalaj unikn przykroci, z klinicznego punktu widzenia unikn neurotycznego lku). Np. ludzie pal papierosy, bo zmniejszaj one ich lk i frustracj, stwierdzenie, e papierosy daj satysfakcj to tylko racjonalizacja. Mimo dowodw na to, e nikotyna szkodzi zdrowiu ludzie pal papierosy (np. w Anglii bardzo popularne s papierosy Death, na pudeku jest ironiczny napis mwicy ze 10% zyskw ze sprzeday przeznacza si na walk z rakiem). Psychoanalitycy uwaaj, e humanizacja produkcji jest moliwa. Pierwszy etap to wyrnienie potrzeb konstruktywnych i destruktywnych. Nastpnie powinno si zaspakaja jedynie te pierwsze, co wymaga zmiany stylu reklam, ktre np. wmawiaj ludziom metod brainwashing, e droga suknia jest wykadnikiem prestiu. Zamiast tego powinno si reklamowa ubrania wygodne i zaspakajajce potrzeby estetyczne. * Instytucje spoeczne tez s zdehumanizowane. S cakowicie zbiurokratyzowane, nastawione na maksymalizacj zysku. Wystpuje zjawisko patologizacji instytycji. W wielkich systemach organizacyjnych czowiekiem manipuluje si jak marionetk. Jeden z uczniw szkoy szwedzkiej stwierdzi np. e system szkolny sta si wydajn fabryk, w ktrej uczniowie s surowcem przeksztacajcym si w roboty i konformistw na sprzeda dla najwicej oferujcych przedstawicieli wiata interesu. Aby uzdrowi system edukacyjny powinno si uczyni studentw i uczniw aktywnymi uczestnikami procesu nauczania, po czci odpowiedzialnymi za losy uczelni, ktrych gos liczy si w czasie podejmowania decyzji administracyjnych itp. W systemie edukacyjnym powinno z znale si miejsce na bezporednie kontakty interpersonalne ucznia i nauczyciela. - Behawioryci twierdzili, e modyfikacja rodowiska powinna polega na usuniciu z niej wzmocnie negatywnych i maksymalizowania liczby wzmocnie pozytywnych, psychoanalitycy uwaaj ze naley przystosowa wiat do potrzeb czowieka, jednak zadni z nich nie przedstawili konkretnego programu humanizacji wiata. Autor zwraca te uwag na to, e propozycje psychoanalitykw, jako wysunite z pozycji klinicysty przeceniaj rol czynnikw psychologicznych i procesw patologicznych nie doceniajc uwarunkowa ekonomicznych, organizacyjnych, politycznych. - Psychoanalitycy nie maj co prawda tak wielkich osigni jak behawioryci, ale ich zasugi to zbadanie procesu socjalizacji i kulturyzacji, niewiadomej motywacji, mechanizmw obronnych. Generalny zarzut wobec tej koncepcji to fakt, e tworzy ona kliniczny portret czowieka. Z gry zakada, e czowiek jest saby, niedoskonay i potrzebuje opieki. Silne strony czowieka zostay pominite, skoncentrowano si na jego sabociach. Kady aspekt ycia taki jak denie do wadzy czy konsumpcja wie si, ich zdaniem, z ludzkimi sabociami. Przestpcy nie s dla nich ludmi zymi, ale chorymi (przestpstwo nie jest wynikiem zdolnoci planowania i wnioskowania, umiejtno dziaania z zimn krwi, a wic le ukierunkowanej siy, jest wynikiem ludzkich saboci, defektw patologicznych). Popularne wrd psychoanalitykw zajmowanie si psychohistori (badanie biografii znanych ludzi, wpywu ich dziecistwa i otoczenia na czyny) moe mie warto artystyczn, ale ma mizern warto poznawcz. Autor zarzuca im te, e nie doceniaj procesw poznawczych, zbyt wielka rol przypisujc motywacji (szympans zamknity w klatce chce zdoby umieszczon przed nim przynt pokarm. Motywuje go ch zaspokojenia popdu godu, jednak to, jak uda mu si to zrobi zaley od procesw poznawczych, musi potrafi myle sytuacyjne by np. poczy ze sob dwa krtkie kije i za ich pomoc przycign do siebie pokarm). Autor zwraca te uwag na saboci metodologiczne tej koncepcji. Wiele teorii opiera si na niesystematycznych obserwacjach ycia spoecznego, na danych klinicznych. Autor skoncentrowa si na opisie psychoanalizy jako najpopularniejszej z koncepcji psychodynamicznych, poza tym istniej jeszcze psychodynamiczna teoria zachowania Dollarda i Millera, czy teoria osobowoci Murraya. Psychoanaliza - podr do wntrza

Na koniec tego skrtowego szkicu wybranych nurtw psychologii zostawiem temat kontrowersyjny oraz inspirujcy. Z pocztkiem naszego wieku Zygmunt Freud, z wyksztacenia lekarz-neurolog rozpocz now er w psychologii nazwan pniej psychoanaliz. rdem zainteresowania psychoanalityka jest wewntrzny teatr czowieka skadajcy si z instynktw, pierwotnych potrzeb, dowiadcze i oczekiwa. To, jak si zachowujemy zaley nie tylko od rodowiska, ale rwnie caego bagau wspomnie, ktry ze sob nosimy. Cz z tych dowiadcze jest wiadoma, ale wikszo pozostaje w sferze niewiadomo skd jednak kieruje naszymi mylami i zachowaniem. Psychoanaliza jest wic podr do wntrza - prb dogbnego zrozumienia czowieka i w konsekwencji odkrycia kart jego podwiadomoci. Ze wzgldu na ow barier dzielc wiadome myli i odczucia od niewiadomych. bezporednie poznanie wasnej natury przez osob zainteresowan bdzie trudne, lub zgoa niemoliwe. Niezbdny jest wic wykwalifikowany psychoanalityk. Znany doskonale kademu ukad midzy pacjentem a terapeut wyznacza klasyczne umeblowanie gabinetu, w ktrym koniecznie znajduje si kozetka i fotel (gabinet w duchu freudowskim). Przeznaczona dla pacjenta kozetka ma zapewni przede wszystkim komfort psychiczny. Wpatrujc si w sufit duo atwiej jest mu snu opowieci na tematy zadane przez psychoanalityka, ni gdyby mia by poddawany obserwacji i analizie w cztery oczy z lekarzem. Oczywicie terapeuta czuwa nad przebiegiem sesji, sucha, uwanie notuje wszystkie szczegy rozmowy a take we waciwy sposb naprowadza tok mylenia pacjenta. Okrelone techniki maj na celu przeamanie pancerza, ktrym osoba badana okrywa swoje rzeczywiste problemy. Oryginalnym wkadem Freuda w psychoanaliz byo wymylenie i skuteczne zastosowanie metody swobodnych skojarze. Podstawy tej techniki s, w zasadzie banalnie proste - terapeuta pozwala, aby pacjent mwi wszystko co mu przychodzi na myl z zaleceniem, aby nie prbowa tego ukada w logiczn cao (nawiasem mwic podobny efekt spontanicznie pojawia si u osb, ktre naduyy alkoholu). Terapeuta przysuchuje si temu potokowi myli, a gdy pacjent traci inwencj, rzuca mu hasa pobudzajce go do dalszego mwienia. Najtrudniejsz czci metody jest analiza zebranego w ten sposb materiau. Freud susznie twierdzi, e wdrwka po swobodnych skojarzeniach nie jest przypadkowa - kolejne wypowiedzi cz si w pewn cao (mimo e mog bdne pod wzgldem gramatycznym, lub stylistycznym). Analizujc setki spontanicznych wypowiedzi, badacz doszed do wniosku, e pojawiajce si swobodnie skojarzenia s zwizane z dziecistwem pacjenta i w zwizku z tym mog posuy do rekonstrukcji zdarze majcych wpyw na ksztatowania si jego osobowoci. Inn z metod diagnozy Freuda bya analiza snw. Marzenia senne zawieraj treci najbardziej pierwotne i ukryte tote ich analiza dostarcza informacji niedostpnych innymi metodami. Freud korzysta z obu metod: analizy snw i metody swobodnych skojarze jednoczenie. Punktem wyjcia sesji terapeutycznej byo odtworzenie snu przez pacjenta. W dalszej kolejnoci podawa on wszystkie nasuwajce mu si z tym skojarzenia. Tak wic sny ukierunkowyway osob badan na waciwe tory, natomiast swobodne skojarzenia pozwalay jeszcze lepiej zagbi si w odkrywaniu treci podwiadomych. Niestety nie ma tutaj miejsca na bardziej szczegowe przedstawienie innych technik stosowanych przez psychoanaliz takich jak czynnoci pomykowe, przejzyczenia, bdy pamici, czy te analiza symboliki sennej (dobrze znane symbole falliczne i waginalne Freuda, lub archetypy Carla Gustava Junga). Metod o ktrej trzeba wspomnie jest hipnoza. Swoje odrodzenie przeya ona dziki niestrudzonej aktywnoci niezwykego terapeuty - Miltona Ericksona. Mimo, e cae ycie boryka si on z wasnym kalectwem to dziki wymylonym przez siebie, oryginalnym metodom by w stanie skutecznie pomc ludziom okrelanym przez innych terapeutw jako przypadki beznadziejne. Leczy zarwno zaburzenia psychiczne, jak i choroby ciaa (ktre jak si okazywao miay podoe w psychice). By mistrzem w klinicznym stosowaniu hipnozy oraz metod pokrewnych takich jak komunikacja poprzez dotyk, werbalne przekazywanie i odczytywanie ukrytych treci. Jego wsppracownicy, na przykad Ernest Rossi zajmuj si obecnie prb wytumaczenia hipnozy w kategoriach biologicznych (wspdziaania psychiki z ukadem odpornociowym i hormonalnym).

Osobowo Wrmy do klasycznej psychoanalizy. Freud analizujc dziesitki przypadkw sformuowa synn po dzi dzie teori osobowoci. Powiada on, e na osobowo skadaj si trzy gwne systemy: Id, Ego i Superego. Id to system najbardziej pierwotny - zawiera cechy dziedziczone, a wic przede wszystkim popdy i instynkty.

Ponadto Id jest zbiornikiem podstawowej energii psychicznej zasilajcej cay organizm. Kolejne komponenty osobowoci tworz si na bazie Id w trakcie rozwoju czowieka. Ego powstaje po to, aby popdy Id mogy by realizowane w realnym wiecie, godzi potrzeby z moliwociami, kieruje si wic przede wszystkim myleniem realistycznym, planowaniem i dziaaniem. Systemem, ktry rozwija si w czowieku jako ostatni jest Superego. Mwic krtko - jest to wewntrzna reprezentacja moralnych wartoci i regu ycia spoecznego - jak wida zaprzeczenie natury Id. Jak twierdzi Freud podstawowym zadaniem Superego jest hamowanie impulsw pyncych z Id. W kolejnych latach psychoanalizy pojawio si wiele rnych pomysw na to jak opisa osobowo. Z ciekawszych, cho rwnie archaicznych teorii naley wspomnie o pracach C.G. Junga. Chocia jego wiatopogld ksztatowa si w trakcie rozmw i spotka z Freudem, teoria Junga istotnie odbiega od nauk Freuda. Jung uwaa na przykad, e czowiek jest w staym kontakcie z niewiadomoci zbiorow magazynem, w ktrym ukryte s dowiadczenia caej ludzkoci. Wierzy rwnie w prawdziwo zjawisk okrelanych jako paranormalne. Pod koniec swojego ycia wprowadzi do swojej teorii zasad synchronicznoci. Dotyczy ona podobnych zdarze, ktre wspwystpuj ze sob, mimo, e adne z nich nie jest widoczn przyczyn drugiego. Do takich zdarze zaliczaj si sny prorocze, przeczucia (na przykad niespodziewane spotkania osoby o ktrej si mylao). Na temat osobowoci czowieka napisano wiele tomw. aden proponowany przez badaczy sposb opisu nie jest jednak idealny. Do praktyczny model czowieka zosta stworzony przez Hansa Eysenca, ktry przy uyciu metod matematycznych wyodrbni w czowieku trzy podstawowe wymiary osobowoci: neurotyczno, introwersj-ekstrawersj (zapoyczona od Junga) oraz psychotyzm. Pierwsza z wymienionych cech okrela zmienno emocjonaln czowieka. Osoba neurotyczna bdzie bardzo niestaa, a czsto lkliwa i zahamowana w kontaktach spoecznych. Ekstrawersji nie trzeba raczej tumaczy, jest to: wylewno, asertywno, potrzeba aktywnoci, ukierunkowanie na dziaanie w wiecie zewntrznym. Przeciwiestwem jej jest introwersja. Zgodnie z teori Eysencka moliwe jest opisanie kadego czowieka poprzez podanie kombinacji wartoci wymienionych wczeniej cech. Na zakoczenie niniejszego eseju chciabym zachci Czytelnikw do pogbiania posiadanej ju wiedzy. Psychologia jest tworzona przez ludzi i dla ludzi, z myl o jej praktycznym zastosowaniu. Nie ukrywam, e w ogromie nagromadzonego przez sto lat materiau atwo mona si pogubi. Taka jest rwnie istota ycia: skomplikowana i pena zagadek. Chocia kady cierpi z powodu niewiedzy na miar zadanego pytania, to jednak przyjemno, ktra pojawia si w efekcie zrozumienia moe by na tyle silna, by wywoa uzalenienie trwajce przez cae ycie. Jak pisa Henri Poincare Uczony nie bada Natury, dlatego, e jest to uyteczne. Bada j poniewa sprawia mu to przyjemno, a sprawia mu to przyjemno, gdy Natura jest pikna. Gdyby Natura nie bya pikna, nie warto byoby jej poznawa, a gdyby Natury nie warto byo poznawa ycie nie byoby warte, aby je przey. Kocz z nadziej, e Natura czowieka faktycznie jest pikna i warta poznawania. NEOPSYCHOANALIZA Najwicej kontrowersji budzio nie tyle przypisywanie ogromnego znaczenia seksualnoci, co niedocenianie innych czynnikw ksztatujcych osobowo. Dostrzegli to wsppracownicy Freuda, proponujc nowe kierunki. Pierwszymi byli Alfred Adler i Carl Gustaw Jung, a nastpnie Horney, Fromm i Sullivan. Psychologia analityczna Jung by twrc szkoy zwanej jako psychologia analityczna. wierzy, e w przeciwiestwie do Freuda jest w stanie stworzy uniwersaln, pozahistoryczn i pozaspoeczn teori psychiki, zdoln wyjani funkcjonowanie czowieka niezalenie od tego w jakiej yje epoce i kulturze. Zwrci uwag jako pierwszy na kategori przyszoci, ale take znacznie rozszerzy kategorie przeszoci. Obj ni nie tylko histori jednostki, lecz take historie pochodzenia czowieka jako przedstawiciela rasy ludzkiej.

Dziedziczone, wdrukowane dowiadczenia caego rodzaju ludzkiego nazwa niewiadomoci zbiorow. jej skadniki to archetypy najbardziej pierwotne idee lub formy danych rzeczy, podobne u wszystkich ludzi, zwizane z uniwersalnymi tematami dobra i za, pci, narodzin i mierci.

TEORIA DLA PRAKTYKI Lucyna Goliska OSOBOWO SOJUSZNIK CZY PRZECIWNIK Biologiczne rusztowanie osobowoci moe by przeklestwem, jeeli prbuje si je zignorowa i moe by darem jeeli prbuje si je uwzgldni i wykorzysta. "Osobowo" to sowo jest zazwyczaj uywane gdy charakteryzujemy, opisujemy waciwoci jakiej osoby, podajc to, co dla niej znamienne, stae, a take to, co wyrnia j spord innych. Zdarza si take, e mwimy: "Jan to prawdziwa osobowo" albo: "Zbyszek nie ma adnej osobowoci". Uywamy wwczas sowa osobowo w sensie warociujcym, by wyrazi czyj wyjtkowo, si psychiczn, niepowtarzalno lub przeciwnie niejednoznaczno psychiczn, niespjno, nijako. Od dawna (pewnie od momentu gdy pojawi si czowiek), przygldajc si sobie i innym pytamy o to, co to jest osobowo, skd si bierze, od czego zaley. Odpowiedzi zale od preferencji odpowiadajcego, prezentowanej koncepcji, a czasami nawet od preferowanych spoecznie trendw (patrz wersja osobowoci w systemie ostrego komunizmu). *** Od kilku lat szczeglnie cenion koncepcj, wykorzystywan do opisu osobowoci jest tzw. "Wielka Pitka". Osobowo wyznacza pi czynnikw, s to: neurotyczno, ekstrawersja, otwarto, ugodowo i sumienno. Osobowo jest czym w rodzaju herbaty zaparzanej z mieszanki piciu rnych gatunkw. Kady z nich jest obecny w suszu herbacianym i decyduje o innych waciwociach herbaty: jeden o jej kolorze, drugi o zapachu, trzeci o aromacie; w zalenoci od tego, ktry skadnik dominuje, a ktry jest szcztkowy, zmienia si jej koloryt, smak i zapach. Neurotyczno decyduje o sprawnoci w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi, o podatnoci na dowiadczanie "trudnych" emocji takich jak: lk, smutek, wrogo. Wysoka neurotyczno sprzyja trudnociom adaptacyjnym, utrudnia radzenie sobie ze stresem, zwiksza podatno na dowiadczanie lku, agresji, depresji. Niska neurotyczno sprzyja zrwnowaeniu, radzeniu ze stresem, stabilnoci samooceny. Skadnik ekstrawersji decyduje o jakoci i intensywnoci relacji interpersonalnych i nastawieniu do innych ludzi, a take o wigorze, energii yciowej, zapotrzebowaniu na dziaanie i aktywno, poszukiwanie wrae. Gdy poziom ekstrawersji jest niski oznacza to pojawienie si introwersji. Introwertyk przejawia skonno do unikania licznych, czstych relacji spoecznych, ma zapotrzebowanie na samotno (z wyboru), ogranicza stymulacj. Trzeci skadnik to otwarto poznawcza decydujca o gotowoci do przyjmowania nowych dowiadcze, idei, wartoci, koncepcji. Osoby o niskiej otwartoci wol trzyma si znanych konwencjonalnych sposobw, zasad, pomysw. Czwarty skadnik to ugodowo, wpywajca na przekonania, nastawienie i dziaania w relacjach spoecznych. Wysoka ugodowo wyraa si zaufaniem do innych, prostolinijnoci, skromnoci, czasami skonnoci do ustpowania i powicania si. Osoby takie w odbiorze innych s jednoznaczne, przewidywalne i yczliwe co sprawia, e wytwarzaj aur bezpieczestwa .W ich obecnoci znika obawa przed "wykolegowaniem" i wykorzystaniem. Osoby o niskiej ugodowoci nie traktuj innych ze specjaln atencj, chtnie wykorzystuj ludzi, bez ich wiedzy, do swoich celw, manipuluj i te zgodnie z wasnym postpowaniem nie ufaj innym. Z niezrozumieniem, a czsto te ze zdziwieniem mog ledzi atwe wzruszanie si tych pierwszych w kontakcie z kim dowiadczonym przez los opuszczonym, zrozpaczonym. Pity wymiar to sumienno, pozwalajca prognozowa aktywno zawodow i szkoln. Wysoka sumienno rokuje sukcesy szkolne i zawodowe, poniewa ujawnia si jako odpowiedzialno, wytrwao w deniu do celu, rozwaga w planowaniu i podejmowaniu nowych zada, a take uporzdkowanie czasami przechodzce w

perfekcjonizm. Niska sumienno oznacza przeciwiestwo wymienionego i generalnie skonno do wygodnictwa i lenistwa. Opisane wymiary mona odnale w kadej osobie, za o jednostkowej niepowtarzalnoci decyduje ich kompozycja. Aczkolwiek mona mie wraenie, e niektre z tych waciwoci s dobre, a inne gorsze, to tak naprawd kada kompozycja cech ma swoje niezastpowalne plusy i moliwe saboci w zalenoci od sytuacji, w ktrej czowiek si znajduje. Osoba sumienna, ale rwnoczenie z wysok neurotycznoci bdzie prawdopodobnie ceniona zawodowo za swj profesjonalizm i niezawodno, ale jej subiektywne odczucie ponoszonych kosztw (przeywanie lkw, zamartwianie si, czsto paraliujca obawa) bd tak znaczne, e satysfakcja z osigni stanie si mieszank radoci i alu, moe poczucia krzywdy. *** Zdaniem Costy i McCroe (twrcw koncepcji "Wielkiej Pitki") wszystkie wyej wymienione wymiary s transmitowane genetycznie, co oznacza, e rodzimy si z odmienn, indywidualn predyspozycj do neurotycznoci, otwartoci na nowe dowiadczenia, ekstrawertywnym zapotrzebowaniem na kontakty interpersonalne lub introwertywn potrzeb bycia w dystansie do ludzi. Take biologicznie i genetycznie jest nam przekazana atwo dostpu do odczuwania radoci ycia, zadowolenia i czerpania z zasobw energetycznych jeeli "mielimy fart" urodzenia si ekstrawertykiem lub skonnoci rywalizacyjne, obojtny stosunek do ludzi i predyspozycje do ich wykorzystywania jeeli urodzilimy si wyposaeni w nisk ugodowo. Genetyczny przekaz najsilniej dotyczy neurotycznoci, ekstrawersji (introwersji) oraz otwartoci na dowiadczenia poznawcze. Pozostae dwa czynniki zale nie tylko od zapisu genetycznego, ale take od tego, czego nas uczono i czego od nas oczekiwano w dziecistwie. Fakt, i nasza osobowo w znacznym stopniu jest rezultatem "genetycznych ukadanek", rodzi rnorakie odczucia i refleksje. Wielu rodzicw, sptanych poczuciem winy z racji pania, picia lub innych wyskokw ich dzieci, oddycha z ulg tumaczc: "taki si urodzi". Cz nieudacznikw yciowych mogaby z rezygnacj przyj wasn bezradno, a ci ktrym si szczeglnie powiodo mogliby usysze: "to nie twoja zasuga miae genetyczny fart". Oczywicie taki sposb interpretacji faktu genetycznobiologicznych uwarunkowa osobowoci jest bdnym uproszczeniem, bo to, co zakwita na polu zaley nie tylko od gleby, ale take od tego, co posiejemy. Jeeli na piaszczystym, suchym gruncie zasadzimy paprocie, to otrzymamy pole wyschnitych kikutw, ale jeeli zasadzimy tam sosny, to moemy doczeka si ciany mocnej, bujnej zieleni. Biologiczne rusztowanie osobowoci moe by przeklestwem, jeeli prbuje si je zignorowa i moe by darem jeeli prbuje si je uwzgldni i wykorzysta. *** Rodzice Jarka odnieli sukces zawodowy: ojciec jest ekonomist, matka wietnym lekarzem. yj bardzo intensywnie, wiele czasu powicajc na prac. Tego samego oczekiwali od pierworodnego. Jarek bardzo atwo popada w stan przygnbienia, wszystko budzi w nim lk i niepokj. Po szkole wraca kompletnie wyczerpany i wyssany z energii i to, czego wwczas potrzebuje, to godzina izolacji w swoim pokoju przy ulubionej muzyce. Ale zdaniem rodzicw to strata czasu, przecie mgby odpocz, idc na pywanie lub grajc w tenisa, albo jeeli ju koniecznie potrzebuje biernego odpoczynku, to przynajmniej mgby przeczyta ostatni dyskusj o reformach spoecznych. No i oczywicie mgby troch wicej si pouczy, bo czwrka z matematyki, to stanowczo za mao, skoro ma skoczy Oxford. Dla Jarka, ktrego charakteryzuje wysoki poziom neurotycznoci i niski poziom otwartoci, spenienie oczekiwa rodzicw jest prawie niemoliwe. Oczywicie moe si stara im sprosta, ale stanie si to takim kosztem emocjonalnym, z takim gwatem na sobie, e najprawdopodobniej skoczy si chorob Ostatnio bardzo wzroso zainteresowanie zawodem "pomagacza". Wiele osb ulega zudzeniu o atwoci czego, co sprawia wraenie zwykej rozmowy. Pomijajc meandry profesjonalnej pomocy, warto przez

moment zatrzyma si na osobowociowych predyspozycjach, ktre mog pomc lub przeszkodzi w pomaganiu. *** Zosia od pewnego czasu zajmuje si pomaganiem. Jest introwertyczk o wysokim poziomie neurotycznoci i niskiej otwartoci. Kontakt z ludmi jest dla niej wyzwaniem zawodowym, poniewa sama unika kontaktw z innymi, ograniczajc si do najbliszej rodziny. Wysoka neurotyczno sprawia, e dugo jeszcze po spotkaniu z klientem zamartwia si czy to, co powiedziaa byo suszne, a w trakcie rozmowy czsto trudno jej opanowa odczuwany smutek i przygnbienie. Rwnoczenie potrzeba cisego trzymania si pewnych zasad i regu sprawia, e czasami "nie wyrabia" i negatywnie ocenia swoich klientw, a potem zoci si na siebie i karci za gupot i niewyuczalno. Czasami te czuje yw niech do ludzi zagarniajcych jej czas i emocje. Gdyby Zosia pracowaa jako ksigowa, w kontakcie z cyframi i komputerem, sprawdzajc faktury wedug okrelonego wzoru, we wasnym rytmie i z poczuciem pewnoci, e trzy razy sprawdzony wynik jest dobrym wynikiem, to wwczas jej neurotyczno odzywaaby si z rzadka, potrzeba dystansu byaby respektowana, za stay rytm jednakowych obowizkw zapewniaby podany niski poziom zmian i stymulacji. Od lat prowadz treningi intrapsychiczne dla uczestnikw SPP. Wikszo z nich niele radzi sobie w yciu i nigdy by z wasnego wyboru nie zgosia si na "prac wasn". Jednake tu "w klimacie nachylenia si nad sob" docieraj do wypartych urazw, niezrealizowanych nadziei, ukrytych emocji i oczekiwa. Trudno uzna, e kilka godzin jakie moe wzi dla siebie uczestnik, to psychoterapia, jednake te kilka godzin daje czasami okazj do przyjrzenia si sobie, temu, co stanowi nasz rdze, nasz osobowo. I nierzadko zdarza si, e takie przyjrzenie si prowadzi do zmian, ktre pomagaj czerpa wicej radoci z ycia. Zadowolenie i satysfakcja z ycia pozostaj w cisym zwizku z odnalezieniem i realizacj harmonijnego wspbrzmienia midzy tym, kim jeste, a tym, jak yjesz. Lucyna Goliska Autorka jest profesorem Uniwersytetu dzkiego, psychoterapeut w Instytucie Psychologii Zdrowia.

Strelau J. (red). Psychologia. Podrcznik akademicki. Psychologia oglna, tom 2 Przedstawione zostan wybrane teorie osobowoci, dla ktrych wsplnym mianownikiem jest to, e za jednostk (kategori) opisu osobowoci przyjmuje si w nich cech. W zalenoci od przyjtej koncepcji teoretycznej take status cechy ulega zmianie. W prezentacji pogldw na osobowo opisywan za pomoc cech, zatrzymamy si na klasycznej teorii Allporta oraz na wyrosych z niej czynnikowych koncepcjach osobowoci, takich jak: szesnastoczynnikowy model Catella, teoria trzech superczynnikw Eysencka i prby opisu struktury osobowoci za pomoc tzw. piciu wielkich czynnikw. Wszystkie teorie cech wyrose na gruncie Allportowskiego rozumienia osobowoci, jakkolwiek odrbne, koncentruj si na badaniu rnic midzy jednostkami. Psychologia cech prbuje odpowiedzie na pytanie, jakie waciwoci czowieka decyduj o staoci i spjnoci (zgodnoci) jego zachowa nawet wwczas, gdy sytuacje, w ktrych czowiek si znajduj s rne. Ponadto chodzi tu o takie waciwoci pod wzgldem ktrych ludzie trwale si od siebie rni. S nimi podstawowe czynniki osobowoci, a wic cechy czciowo zdeterminowane biologicznie, ksztatujce si stosunkowo wczenie w toku rozwoju, wyznaczajce w szerokim zakresie nasze tendencje do reagowania, wreszcie majce w duym stopniu charakter uniwersalny (niezaleny od kultury). TEORIA OSOBOWOCI WG GORDONA ALLPORTA (OPARTA NA KOCEPCJI CECH) Allport stworzy podwaliny jednego z gwnych nurtw psychologii osobowoci, opartego na teorii cech. Traktowa osobowo jednostki jako niepowtarzaln struktur cech, ktrym przypisywa waciwoci motywacyjne (ukierunkowujce zachowanie). Osobowo to dynamiczna organizacja wewntrz jednostki, obejmujca te ukady psychofizyczne, ktre decyduj o specyficznych dla niej sposobach przystosowania do rodowiska (czyli osobowo to realna organizacja psychofizyczna). Cech rozumia jako predyspozycj do reagowania w okrelony sposb , wspln dla wszystkich ludzi. Wyodrbni on take dyspozycj osobist, ktr definiowa jako predyspozycj do reagowania w okrelony sposb, ale niepowtarzaln, specyficzn dla jednostki. Naley zaznaczy, e dyspozycja osobista ma take status cechy, z t rnic, e chodzi o cech typow (niepowtarzaln) dla danej jednostki. To rozrnienie na cech i dyspozycj osobist dao pocztek dwom zasadniczym podejciom w badaniach nad osobowoci uniwersalnemu i indywidualnemu, znanym te jako podejcia nomotetyczne i idiograficzne. Allport preferowa podejcie idiograficzne (specyficzne dla jednostki). Jego zdaniem psychologowie, ktrzy koncentruj si na badaniu rnic interindywidualnych, midzyosobniczych (podejcie nomotetyczne) nie uzyskuj wgldu w specyficzn organizacj i struktur osobowoci jednostki. Przykadem cechy moe by np. sumienno (osoba A jest sumienna, sumiennie wykonuje swoj prac, charakteryzuje j sumienno). Wrd dyspozycji osobistych Allport wyrni trzy ich kategorie: dominujce, centralne, osobiste. Dyspozycja dominujca charakteryzuje si tym, e w zasadzie wpywa na cae zachowanie. Wystpuje ona rzadko, a jej przykadem jest osobowo autorytarna czy makiawelistyczna. Najbardziej charakterystyczne dla danej jednostki s dyspozycje centralne, ktre atwo rozpozna, poniewa ujawniaj si w dziaaniu najczciej, np. pewno siebie, grzeczno, towarzysko (ich liczba waha si od kilku do kilkudziesiciu). Dyspozycje wtrne dotycz wskiego zakresu bodcw i reakcji i w zwizku z tym s mao istotne dla opisu osobowoci. Ten podzia na trzy kategorie rozciga si rwnie na cechy nomotetyczne. (rys. str. 527). eby dana cecha miaa szanse si ujawni musi zadziaa okrelona sytuacja (bodce zewntrzne lub wewntrzne). Warto zaznaczy, e osoba majca dan cech - sama stwarza sytuacje, w ktrych ma ona szanse si ujawni (i w tym znaczeniu ma warto motywacyjn). Osoba towarzyska poszukuje towarzystwa, natomiast kto kto ma niskie nasycenie tej cechy unika towarzystwa. Cecha zapewnia spjno zachowania w tym sensie, e okrelone sytuacje (bd kategorie sytuacji) z reguy wywouj podobne zachowania (por. stao zachowania). Poniewa jednak zachowanie czowieka zdeterminowane jest

przez wiksz liczb cech, a ponadto struktura i nasilenie cech s dla jednostki specyficzne, dlatego rzadko mamy do czynienia z pen spjnoci zachowania. Allport i Odbert w celu uzyskanie penego obrazu bogactwa cech skadajcych si na struktur osobowoci wypisali ze sownika okoo 18.000 wyrazw opisujcych jednostk. Wyrazy te poklasyfikowali, wyodrbniajc kategorie sw, ktre opisuj stae i powtarzajce si tendencje w zachowaniu (osobowo), talenty i zdolnoci, aktualne stany emocjonalne i zachowania, a ponadto dotycz ocen ludzkiego zachowania i charakterystyk fizycznych (w ten sposb autorzy zapocztkowali badania leksykalne nad osobowoci). Alloprt w swoich badaniach nad osobowoci wprowadzi take pojcie Ja, ktre zapewnia poczucie wasnej osobowoci i ktre powstaje oraz rozwija si w ontogenezie. Ponadto jest autorem pojcia autonomia funkcjonalna, ktrej przypisywa warto motywacyjn i ktra polega na tym, e kada czynno czsto powtarzana moe sta si celem samym w sobie, chocia pierwotnie podejmowan j kierujc si okrelon motywacj. Pojcia te jednak nie miay wikszego wpywu na dalszy rozwj teorii osobowoci. Jego studia nad osobowoci miay gwnie charakter teoretyczny. Nie przeprowadzi on bada, ktre zbliyyby nas do zrozumienia na czym polega istota cechy i jaka jest jej geneza. Jego gwna zasuga dla rozwoju teorii osobowoci polega na tym, e zwrci uwag na pojcie cechy, jako jednostki opisu osobowoci i ten pogld podchwycio wielu innych badaczy osobowoci. CZYNNIKOWA STRUKTURA OSOBOWOCI W UJCIU CATTELLA Jednym z pionierw bada nad osobowoci opartych na analizie czynnikowej by Raymond Cattell. Cho przej on od Allporta koncepcj cech, to jednak zrezygnowa z podejcia idiograficznego. Traktujc osobowo jako konstrukt psychologiczny, ktry pozwala przewidzie, jak dana osoba zachowa si w okrelonej sytuacji, za najwaniejszy cel bada nad osobowoci uzna ustalenie praw okrelajcych, jak ludzie o danych strukturach osobowoci zachowuj si w rnego rodzaju sytuacjach i rodowiskach. Wyraa to nastpujcy wzr: R= f(SxP). R nasilenie i tre reakcji czy zachowa; S dziaajce bodce i sytuacja; P osobowo danej jednostki. Wg Cattella cechy stanowi struktur psychiczn osobowoci. Wnioskujemy o nich na podstawie obserwacji zachowania. To, co obserwowalne na zewntrz to tzw. cechy powierzchniowe (o nich wnioskujemy bezporednio na podstawie obserwowanego zachowania). Cechy te nie musz mie wsplnej przyczyny. W odrnieniu od nich cechy rdowe reprezentuj podstawowe zmienne, z ktrych zbudowana jest osobowo. Maj one wsplna przyczyn wspdeterminujc zwizki midzy zachowaniami, co wyraa si w wsplnej zmiennoci tych zachowa. O ile cechy powierzchniowe mona zidentyfikowa na podstawie bezporedniej obserwacji bd retrospekcji, to do cech rdowych dochodzimy posugujc si analiz czynnikow. Cechy rdowe, rozumiane jako te, ktre pozwalaj wyjani ludzkie zachowanie, stay si gwnym przedmiotem bada Cattella. Ich geneza nie jest jednolita, poniewa wrd cech rdowych wyodrbni takie, ktre maj biologiczne podoe i s konstytucjonalnie zdeterminowane oraz takie, ktre ksztatuj si pod wpywem rodowiska fizycznego i spoecznego. Wrd cech powierzchniowych i rdowych Cattell wyodrbni trzy podstawowe kategorie: - cechy zdolnociowe (poznawcze) dotycz tego, jak dobrze osoba radzi sobie z rozwizywaniem zada; przykadem takiej cechy jest inteligencja. - temperamentalne (stylistyczne) charakteryzuj tempo i oglny styl, w jakim osoba wykonuje dowolne czynnoci; dotycz take rnic indywidualnych w sferze emocjonalnej. - dynamiczne obejmuj te, ktre wi si z pytaniem, dlaczego i jak jednostka jest napdzana (pobudzana) do czynienia tego co czyni. Opisuj one motywacyjny aspekt zachowa oraz rodzaje celw istotnych dla jednostki. Te trzy wymienione kategorie cech nale do najbardziej staych elementw osobowoci. Wrd cech dynamicznych opisujcych sfer motywacyjn wyrni trzy gwne kategorie: - ergi wrodzone psychofizyczne tendencje, majce skadnik percepcyjny, afektywny i deniowy (np. bezpieczestwo, seks, ciekawo, gd, gniew, dbao o siebie); Ergi maj status podstawowych si napdowych osobowoci. - sentymenty ksztatuj si pod wpywem oddziaywa rodowiskowych i wasnych dowiadcze. Powoduj one, e odznaczajce si nimi osoby zwracaj uwag na okrelone obiekty np. religi (pragn uwielbia Boga),

sport (chc opanowa reguy gry w tenisa), karier (musz nauczy si umiejtnoci niezbdnych do wykonywania zwodu), wasne Ja (pragn nie straci szacunku do samego siebie). O ergach i sentymentach jak rwnie wzajemnych relacjach pomidzy nimi dowiadujemy si z obserwowalnych przejaww zachowania wyraonych w postaci postaw.

W jaki sposb dochodzimy do cech rdowych, ktre s podstaw struktury osobowoci. Punktem wyjcia dla Cattella byy cechy powierzchniowe (od nich zaczyna si analiza danych). Za punkt wyjcia posuya lista cech opracowanych przez Allporta. List ponad 4000 nazw opisujcych osobowo zredukowa do 171,a po uwzgldnieniu istniejcych pomidzy nimi korelacji ograniczy ostatecznie do 36 ukadajcych si w okrelone wizki. One to stay si przedmiotem dalszych bada. Cattell wyodrbni trzy podstawowe rda na podstawie ktrych mona wnioskowa o osobowoci jednostki: - obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach yciowych, (dane L) oparte wycznie na rdach zewntrznych; - samoopis (z reguy oparty na pytaniach zawartych w kwestionariuszu), (dane Q) rdo wewntrzne, stanowi niejako uzupenienie danych L; - specjalnie aranowane sytuacje eksperymentalne (dane T), w oparciu o ktre mona wnioskowa o osobowoci jednostki; s one najbardziej zobiektywizowane. Cattell i wspprac. opracowali ponad 4000 testw sucych do pomiaru osobowoci. Stosujc analiz czynnikow wyodrbni 21 podstawowych zmiennych osobowociowych, opisywanych w ramach tzw. indeksu uniwersalnego. Obejmuj one wszystkie kategorie cech rdowych. Teori Cattella wielokrotnie poddawano krytyce. zarzucano mu (np. Eysenck), e liczba wyodrbnionych przez niego czynnikw jest zdecydowanie za dua (wikszo z nich bowiem koreluje ze sob, co przemawia za ich redukcj). Cattell naley do czoowych badaczy osobowoci. Dy on konsekwentnie do opisu caej osobowoci, penetrujc jej struktur oraz wzajemne powizania midzy poszczeglnymi jej wymiarami. TEORIA PEN KONCEPCJA TRZECH SUPERCZYNNIKW OSOBOWOCI W UJCIU EYSENCKA Koncepcja ta naley w swoim zasadniczym zrbie do teorii osobowoci, ktre maj status teorii temperamentu (zaliczana jest do teorii temperamentu). Wg Eysencka osobowo to temperament i inteligencja. Jeeli wic z obszaru osobowoci usuniemy inteligencj pozostanie jedynie temperament. Cho trudno zgodzi si z tak redukcjonistycznym ujciem Eysenck traktowa osobowo (z pominiciem inteligencji) i temperament jako synonimy. W zdecydowanej wikszoci swoich publikacji unika jednak sowa temperament na rzecz pojcia osobowo. Podstawowe wymiary i struktura osobowoci Eysenck w latach 40-tych przeprowadzi badania psychometryczne na grupie 700 onierzy cierpicych na nerwic. Badania te doprowadziy do wyodrbnienia dwch wymiarw osobowoci: - ekstrawersji, czsto opisywanej dwubiegunowo jako ekstrawersja introwersja - neurotycznoci, ktrej przeciwnym biegunem jest zrwnowaenie emocjonalne. Eysenck podkrela, e zalki ekstrawersji i neurotycznoci znale mona ju w typologii temperamentw Hipokratesa i Galena (co ilustruje rys. s. 537). Na podstawie kilkudziesiciu lat swoich bada Eysenck doszed do wniosku, e struktura osobowoci jest trjczynnikowa. Te trzy czynniki traktowane s jako wzajemnie niezalene: - psychotyczno (P); - ekstrawersja (E); - neurotyczno (N). Eysenck nazywa je czsto czynnikami nadrzdnymi, superczynnikami, a take typami osobowoci. Ich struktura jest hierarchiczna, a w ich skad wchodz czynniki pierwszego rzdu (czynniki pierwotne), ktre z kolei s pochodnymi caej grupy skorelowanych ze sob nawykw i aktw behawioralnych (rys. s 538). Psychotyczno to wymiar, ktrego jeden biegun opisuj takie cechy jak: altruizm, empatia i uspoecznienie, drugi biegun obejmuje: przestpczo, psychopati i schizofreni (a wic zjawiska nalece do patologii).

Na ekstrawersj (w przeciwiestwie do introwersji), skadaj si nastpujce czynniki pierwszego rzdu: towarzysko, ywo, aktywno, asertywno i poszukiwanie dozna. Neurotyczno, (ktrej synonimem jest emocjonalno) zoona jest z nastpujcych cech: lk, przygnbienie, poczucie winy, niska samoocena i napicie. Przeciwiestwem neurotycznoci jest rwnowaga emocjonalna. Zdaniem Eysencka te trzy superczynniki maj charakter uniwersalny (zidentyfikowano je w wielu zrnicowanych kulturowo krajach). Biologiczne podstawy superczynnikw osobowoci Eysenck by przekonany o biologicznym podou w/w czynnikw, majcych swoje rdo w funkcjonowaniu ukadu nerwowego. Pomiar superczynnikw W cigu wieloletniej dziaalnoci naukowej Eysenck w zalenoci od etapu rozwoju swojej teorii osobowoci konstruowa odpowiednie kwestionariusze: najpierw suce do pomiaru neurotycznoci, do ktrej niedugo potem doczya ekstrawersja, a ponad 20 lat pniej pomiar obejmowa ju wszystkie trzy czynniki PEN. Od co najmniej 10 lat najpopularniejszym narzdziem do pomiaru PEN jest ZREWIDOWANY KWESTIONARIUSZ OSOBOWOCI (EPQ-R). Skada si on z 4 skal: Ekstrawersji, Neurotycznoci, Psychotycznoci i skali Kamstwa i zbudowany jest ze 100 pozycji z formatem odpowiedzi Tak/Nie. Poszczeglne skale maj zrnicowan liczb pozycji od 21 do 32. Opracowano take skrcon wersj EPQ-R, skadajc si z 48 pozycji (po 12 pozycji dla kadej skali). Kwestionariusz przeznaczony jest w zasadzie dla osb od 16 roku ycia. Funkcjonalne znaczenie czynnikw PEN Znaczenie ekstrawersji Introwertycy w porwnaniu z ekstrawertykami charakteryzuj si chronicznie wyszym poziomem pobudzenia. U nich potencja pobudzeniowy tworzy si szybko i z du si, a hamowanie pojawia si wolno i szybko zanika (dla ekstrawertykw wzorzec jest przeciwny). Introwertycy charakteryzuj si staym, wyszym poziomem aktywacji ni ekstrawertycy. Std mona wysun hipotez, e bodce o tej samej sile lub sytuacje o takiej samej wartoci stymulacyjnej inaczej wpywaj na ekstra i introwertyka. Ekstrawertycy charakteryzujcy si chronicznie niskim poziomem aktywacji, do osignicia optymalnego poziomu pobudzenia potrzebuj wicej stymulacji ni introwertycy (prawa Yarkesa-Dodsona). Bodce o tej samej sile wywouj inny stan emocjonalny u ekstra i intowertyka. Eysenck wykaza, e bodce sabe wywouj dodatnie zabarwienie emocjonalne u introwertyka, ujemne za u ekstrawertyka. Zaleno ta ulega odwrceniu w przypadku bodcw silnych. Dlatego ekstrawertycy chcc dowiadczy dodatniego zabarwienia emocjonalnego, poszukuj silnej stymulacji, introwertycy natomiast sabej. Ekstrawertykw, ktrych charakteryzuje gd stymulacji poszukuj pobudzenia, silnych wrae, introwertycy za, dla ktrych charakterystyczne jest unikanie stymulacji, preferuj formy aktywnoci o stosunkowo niskiej wartoci stymulacyjnej, unikaj nadmiaru bodcw. Bardzo wany dla bada nad zwizkiem pomidzy rnicami indywidualnymi w zakresie ekstra i introwersji a poziomem socjalizacji i podatnoci na zaburzenia psychiczne by sformuowany prze Eysencka postulat podatnoci na warunkowanie. Gosi on, e introwertycy ze wzgldu na niszy potencja hamowania, atwiej i szybciej wytwarzaj odruchy warunkowe ni ekstrawertycy. Wiksza skuteczno procesu warunkowania powoduje, e u introwertykw szybciej i atwiej zachodzi proces socjalizacji. Znaczenie neurotycznoci Przy zaoeniu, e neurotyczno to tendencja do ujawniania negatywnych stanw emocjonalnych (np. lk, napicie emocjonalne), Eysenck wysun przypuszczenie, i ta zmienna osobowociowa powinna modyfikowa zachowanie i poziom funkcjonowania osb. Wida to szczeglnie wyranie w sytuacji silnego stresu. Danych empirycznych nt. zwizku midzy funkcjonowaniem jednostki a poziomem neurotycznoci jest znacznie mniej ni w wypadku ekstrawersji, ponadto s one wieloznaczne. Znaczenie psychotycznoci Jak wynika z wielu bada, wysokie wyniki na wymiarze psychotycznoci uzyskuj osoby wchodzce w kolizje z prawem, narkomanii, alkoholicy, psychopaci, a take schizofrenicy. Potwierdza to zaoenie Eysencka, e skrajne nasilenie psychotycznoci prowadzi do zachowa aspoecznych, zaburze psychicznych i patologii.

Z drugie strony stwierdzono, e psychotyczno jest dodatnio skorelowana z twrczoci. Eysenck wyjania, e twrczoci sprzyjaj niekonwencjonalno, negatywizm, dezaprobata wobec innych ... czyli cechy typowe dla psychotykw. Eysenck i jego zwolennicy tumacz zwizek psychotycznoci z twrczoci na gruncie teorii cechy P. Uwaaj, e odzwierciedla ona nonkonformistyczne tendencje osobowoci, skonno do amania regu i do zachowa sprzeciwiajcych si przyjtym reguom spoecznym. Tendencja ta moe przybra trzy formy: patologiczn, antyspoeczn i twrcz. W kadym wypadku mamy do czynienia z t sam cech rdow, ktra moe ujawnia si poprzez zachowanie zaburzone (np. schizofrenia), zachowanie antyspoeczne (np. przestpcze) albo zachowanie polegajce na tworzeniu nowych i wartociowych dzie (twrczo). Eysenck jest skonny przyj, e o wyborze jednej z trzech form ekspresji cechy P decyduje ukad wzmocnie pozytywnych i negatywnych, jakie jednostka otrzymuje od innych ludzi za swoje zachowanie zdeterminowane t wanie cech. Mwic w uproszczeniu czowiek uczy si by psychotykiem, przestpc lub twrc, cho rda tych zachowa s zdeterminowane wysokim nateniem cechy P i jej biologicznym podoem. Rola interakcji czynnikw Eysenck ju od pocztku swoich bada stwierdzi, e nie tyle pojedyncze cechy, ile ich odpowiednia konfiguracja wpywa na formy i jako przystosowania si jednostki. Np. due nasilenie E. I N. predysponuje do histerii, due nasilenie I. i N. do dysymii. Przestpcy lokuj si wysoko na wszystkich trzech wymiarach E., N., i P. Neurotycznie ekstrawertycy maj skonno do choroby wiecowej, neurotyczni introwertycy skonno do nowotworw, za rodkow pozycj na wymiarze E. I. zajmuj osoby zdrowe. PICIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOCI (PMO) Rwnoczenie z badaniami Cattella i Eysencka zapocztkowany zosta nowy nurt w czynnikowym podejciu do osobowoci, znany jako picioczynnikowy model osobowoci. Wyniki bada Cattella nad struktur osobowoci skoniy wielu badaczy do rewizji liczby czynnikw skadajcych si na t struktur. Punktem wyjcia byy dane empiryczne uzyskane przez Catella. Spord wielu rnych czynnikw (16 czynnikw Cattella) Warren Norman wyrni 5, ktre nazwa podstawow taksonomia osobowoci: ekstrawersja, ugodowo, sumienno, stao emocjonalna i kultura. Jego ucze Lewis Goldberg jest autorem popularnego obecnie terminu Wielka Pitka, ukutego pod wpywem powtarzajcych si w licznych badaniach liczby piciu czynnikw, traktowanych jako podstawowa taksonomia osobowoci. Goldberg uywa takich samych czynnikw, poza ostatnim, ktry zamiast kultura okreli mianem intelekt. Paul Costa i Robert McCrae wyrnili takie czynniki jak: neurotyczno, ekstrawersja, otwarto na dowiadczenie, ugodowo, sumienno (NEOAC). Przedstawili te czynniki w postaci dwubiegunowej (s.554). Czynniki te zdaniem autorw s niezmienne. Maj take biologiczne podoe. Czynniki te charakteryzuje do wysoki stopie odziedziczalnoci (30-40%), przy czym dotyczy to gwnie ekstrawersji i neurotycznoci. Modele osobowoci oparte na koncepcji piciu czynnikw nale obecnie do najpopularniejszych w psychologii osobowoci. Podsumowanie: Wsplnym mianownikiem omawianych koncepcji osobowoci jest rozumienie tego konstruktu jako zespou cech, pod wzgldem ktrych jednostki rni si midzy sob. Podwaliny tak rozumianej psychologii osobowoci stworzy Allport.

Strelau J. (red). Psychologia. Podrcznik akademicki. Psychologia oglna, tom 2

Przedstawione zostan wybrane teorie osobowoci, dla ktrych wsplnym mianownikiem jest to, e za jednostk (kategori) opisu osobowoci przyjmuje si w nich cech. W zalenoci od przyjtej koncepcji teoretycznej take status cechy ulega zmianie. W prezentacji pogldw na osobowo opisywan za pomoc cech, zatrzymamy si na klasycznej teorii Allporta oraz na wyrosych z niej czynnikowych koncepcjach osobowoci, takich jak: szesnastoczynnikowy model Catella, teoria trzech superczynnikw Eysencka i prby opisu struktury osobowoci za pomoc tzw. piciu wielkich czynnikw. Wszystkie teorie cech wyrose na gruncie Allportowskiego rozumienia osobowoci, jakkolwiek odrbne, koncentruj si na badaniu rnic midzy jednostkami. Psychologia cech prbuje odpowiedzie na pytanie, jakie waciwoci czowieka decyduj o staoci i spjnoci (zgodnoci) jego zachowa nawet wwczas, gdy sytuacje, w ktrych czowiek si znajduj s rne. Ponadto chodzi tu o takie waciwoci pod wzgldem ktrych ludzie trwale si od siebie rni. S nimi podstawowe czynniki osobowoci, a wic cechy czciowo zdeterminowane biologicznie, ksztatujce si stosunkowo wczenie w toku rozwoju, wyznaczajce w szerokim zakresie nasze tendencje do reagowania, wreszcie majce w duym stopniu charakter uniwersalny (niezaleny od kultury).

TEORIA OSOBOWOCI WG GORDONA ALLPORTA (OPARTA NA KOCEPCJI CECH) Allport stworzy podwaliny jednego z gwnych nurtw psychologii osobowoci, opartego na teorii cech. Traktowa osobowo jednostki jako niepowtarzaln struktur cech, ktrym przypisywa waciwoci motywacyjne (ukierunkowujce zachowanie). Osobowo to dynamiczna organizacja wewntrz jednostki, obejmujca te ukady psychofizyczne, ktre decyduj o specyficznych dla niej sposobach przystosowania do rodowiska (czyli osobowo to realna organizacja psychofizyczna). Cech rozumia jako predyspozycj do reagowania w okrelony sposb , wspln dla wszystkich ludzi. Wyodrbni on take dyspozycj osobist, ktr definiowa jako predyspozycj do reagowania w okrelony sposb, ale niepowtarzaln, specyficzn dla jednostki. Naley zaznaczy, e dyspozycja osobista ma take status cechy, z t rnic, e chodzi o cech typow (niepowtarzaln) dla danej jednostki. To rozrnienie na cech i dyspozycj osobist dao pocztek dwom zasadniczym podejciom w badaniach nad osobowoci uniwersalnemu i indywidualnemu, znanym te jako podejcia nomotetyczne i idiograficzne. Allport preferowa podejcie idiograficzne (specyficzne dla jednostki). Jego zdaniem psychologowie, ktrzy koncentruj si na badaniu rnic interindywidualnych, midzyosobniczych (podejcie nomotetyczne) nie uzyskuj wgldu w specyficzn organizacj i struktur osobowoci jednostki.

Przykadem cechy moe by np. sumienno (osoba A jest sumienna, sumiennie wykonuje swoj prac, charakteryzuje j sumienno). Wrd dyspozycji osobistych Allport wyrni trzy ich kategorie: dominujce, centralne, osobiste. Dyspozycja dominujca charakteryzuje si tym, e w zasadzie wpywa na cae zachowanie. Wystpuje ona rzadko, a jej przykadem jest osobowo autorytarna czy makiawelistyczna. Najbardziej charakterystyczne dla danej jednostki s dyspozycje centralne, ktre atwo rozpozna, poniewa ujawniaj si w dziaaniu najczciej, np. pewno siebie, grzeczno, towarzysko (ich liczba waha si od kilku do kilkudziesiciu). Dyspozycje wtrne dotycz wskiego zakresu bodcw i reakcji i w zwizku z tym s mao istotne dla opisu osobowoci. Ten podzia na trzy kategorie rozciga si rwnie na cechy nomotetyczne. (rys. str. 527). eby dana cecha miaa szanse si ujawni musi zadziaa okrelona sytuacja (bodce zewntrzne lub wewntrzne). Warto zaznaczy, e osoba majca dan cech - sama stwarza sytuacje, w ktrych ma ona szanse si ujawni (i w tym znaczeniu ma warto motywacyjn). Osoba towarzyska poszukuje towarzystwa, natomiast kto kto ma niskie nasycenie tej cechy unika towarzystwa. Cecha zapewnia spjno zachowania w tym sensie, e okrelone sytuacje (bd kategorie sytuacji) z reguy wywouj podobne zachowania (por. stao zachowania). Poniewa jednak zachowanie czowieka zdeterminowane jest przez wiksz liczb cech, a ponadto struktura i nasilenie cech s dla jednostki specyficzne, dlatego rzadko mamy do czynienia z pen spjnoci zachowania. Allport i Odbert w celu uzyskanie penego obrazu bogactwa cech skadajcych si na struktur osobowoci wypisali ze sownika okoo 18.000 wyrazw opisujcych jednostk. Wyrazy te poklasyfikowali, wyodrbniajc kategorie sw, ktre opisuj stae i powtarzajce si tendencje w zachowaniu (osobowo), talenty i zdolnoci, aktualne stany emocjonalne i zachowania, a ponadto dotycz ocen ludzkiego zachowania i charakterystyk fizycznych (w ten sposb autorzy zapocztkowali badania leksykalne nad osobowoci). Alloprt w swoich badaniach nad osobowoci wprowadzi take pojcie Ja, ktre zapewnia poczucie wasnej osobowoci i ktre powstaje oraz rozwija si w ontogenezie. Ponadto jest autorem pojcia autonomia funkcjonalna, ktrej przypisywa warto motywacyjn i ktra polega na tym, e kada czynno czsto powtarzana moe sta si celem samym w sobie, chocia pierwotnie podejmowan j kierujc si okrelon motywacj. Pojcia te jednak nie miay wikszego wpywu na dalszy rozwj teorii osobowoci. Jego studia nad osobowoci miay gwnie charakter teoretyczny. Nie przeprowadzi on bada, ktre zbliyyby nas do zrozumienia na czym polega istota cechy i jaka jest jej geneza. Jego gwna zasuga dla rozwoju teorii osobowoci polega na tym, e zwrci uwag na pojcie cechy, jako jednostki opisu osobowoci i ten pogld podchwycio wielu innych badaczy osobowoci.

CZYNNIKOWA STRUKTURA OSOBOWOCI W UJCIU CATTELLA Jednym z pionierw bada nad osobowoci opartych na analizie czynnikowej by Raymond Cattell. Cho przej on od Allporta koncepcj cech, to jednak zrezygnowa z podejcia idiograficznego. Traktujc osobowo jako konstrukt psychologiczny, ktry pozwala przewidzie, jak dana osoba zachowa si w okrelonej sytuacji, za najwaniejszy cel bada nad osobowoci uzna ustalenie praw okrelajcych, jak ludzie o danych strukturach osobowoci zachowuj si w rnego rodzaju sytuacjach i rodowiskach. Wyraa to nastpujcy wzr: R= f(SxP). R nasilenie i tre reakcji czy zachowa; S dziaajce bodce i sytuacja; P osobowo danej jednostki. Wg Cattella cechy stanowi struktur psychiczn osobowoci. Wnioskujemy o nich na podstawie obserwacji zachowania. To, co obserwowalne na zewntrz to tzw. cechy powierzchniowe (o nich wnioskujemy bezporednio na podstawie obserwowanego zachowania). Cechy te nie musz mie wsplnej przyczyny. W odrnieniu od nich cechy rdowe reprezentuj podstawowe zmienne, z ktrych zbudowana jest osobowo. Maj one wsplna przyczyn wspdeterminujc zwizki midzy zachowaniami, co wyraa si w wsplnej zmiennoci tych zachowa. O ile cechy powierzchniowe mona zidentyfikowa na podstawie bezporedniej obserwacji bd retrospekcji, to do cech rdowych dochodzimy posugujc si analiz czynnikow. Cechy rdowe, rozumiane jako te, ktre pozwalaj wyjani ludzkie zachowanie, stay si gwnym przedmiotem bada Cattella. Ich geneza nie jest jednolita, poniewa wrd cech rdowych wyodrbni takie, ktre maj biologiczne podoe i s konstytucjonalnie zdeterminowane oraz takie, ktre ksztatuj si pod wpywem rodowiska fizycznego i spoecznego. Wrd cech powierzchniowych i rdowych Cattell wyodrbni trzy podstawowe kategorie:

cechy zdolnociowe (poznawcze) dotycz tego, jak dobrze osoba radzi sobie z rozwizywaniem zada; przykadem takiej cechy jest inteligencja. temperamentalne (stylistyczne) charakteryzuj tempo i oglny styl, w jakim osoba wykonuje dowolne czynnoci; dotycz take rnic indywidualnych w sferze emocjonalnej. dynamiczne obejmuj te, ktre wi si z pytaniem, dlaczego i jak jednostka jest napdzana (pobudzana) do czynienia tego co czyni. Opisuj one motywacyjny aspekt zachowa oraz rodzaje celw istotnych dla jednostki.

Te trzy wymienione kategorie cech nale do najbardziej staych elementw osobowoci. Wrd cech dynamicznych opisujcych sfer motywacyjn wyrni trzy gwne kategorie:

ergi wrodzone psychofizyczne tendencje, majce skadnik percepcyjny, afektywny i deniowy (np. bezpieczestwo, seks, ciekawo, gd, gniew, dbao o siebie); Ergi maj status podstawowych si napdowych osobowoci.

sentymenty ksztatuj si pod wpywem oddziaywa rodowiskowych i wasnych dowiadcze. Powoduj one, e odznaczajce si nimi osoby zwracaj uwag na okrelone obiekty np. religi (pragn uwielbia Boga),

sport (chc opanowa reguy gry w tenisa), karier (musz nauczy si umiejtnoci niezbdnych do wykonywania zwodu), wasne Ja (pragn nie straci szacunku do samego siebie).

O ergach i sentymentach jak rwnie wzajemnych relacjach pomidzy nimi dowiadujemy si z obserwowalnych przejaww zachowania wyraonych w postaci postaw. W jaki sposb dochodzimy do cech rdowych, ktre s podstaw struktury osobowoci. Punktem wyjcia dla

Cattella byy cechy powierzchniowe (od nich zaczyna si analiza danych). Za punkt wyjcia posuya lista cech opracowanych przez Allporta. List ponad 4000 nazw opisujcych osobowo zredukowa do 171,a po uwzgldnieniu istniejcych pomidzy nimi korelacji ograniczy ostatecznie do 36 ukadajcych si w okrelone wizki. One to stay si przedmiotem dalszych bada. Cattell wyodrbni trzy podstawowe rda na podstawie ktrych mona wnioskowa o osobowoci jednostki:

obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach yciowych, (dane L) oparte wycznie na rdach zewntrznych; samoopis (z reguy oparty na pytaniach zawartych w kwestionariuszu), (dane Q) rdo wewntrzne, stanowi niejako uzupenienie danych L; specjalnie aranowane sytuacje eksperymentalne (dane T), w oparciu o ktre mona wnioskowa o osobowoci jednostki; s one najbardziej zobiektywizowane. Cattell i wspprac. opracowali ponad 4000 testw sucych do pomiaru osobowoci. Stosujc analiz

czynnikow wyodrbni 21 podstawowych zmiennych osobowociowych, opisywanych w ramach tzw. indeksu uniwersalnego. Obejmuj one wszystkie kategorie cech rdowych. Teori Cattella wielokrotnie poddawano krytyce. zarzucano mu (np. Eysenck), e liczba wyodrbnionych przez niego czynnikw jest zdecydowanie za dua (wikszo z nich bowiem koreluje ze sob, co przemawia za ich redukcj). Cattell naley do czoowych badaczy osobowoci. Dy on konsekwentnie do opisu caej osobowoci, penetrujc jej struktur oraz wzajemne powizania midzy poszczeglnymi jej wymiarami.

TEORIA PEN KONCEPCJA TRZECH SUPERCZYNNIKW OSOBOWOCI W UJCIU EYSENCKA

Koncepcja ta naley w swoim zasadniczym zrbie do teorii osobowoci, ktre maj status teorii temperamentu (zaliczana jest do teorii temperamentu). Wg Eysencka osobowo to temperament i inteligencja. Jeeli wic z obszaru osobowoci usuniemy inteligencj pozostanie jedynie temperament. Cho trudno zgodzi si z tak redukcjonistycznym ujciem Eysenck traktowa osobowo (z pominiciem inteligencji) i temperament jako synonimy. W zdecydowanej wikszoci swoich publikacji unika jednak sowa temperament na rzecz pojcia osobowo.

Podstawowe wymiary i struktura osobowoci Eysenck w latach 40-tych przeprowadzi badania psychometryczne na grupie 700 onierzy cierpicych na nerwic. Badania te doprowadziy do wyodrbnienia dwch wymiarw osobowoci: - ekstrawersji, czsto opisywanej dwubiegunowo jako ekstrawersja introwersja - neurotycznoci, ktrej przeciwnym biegunem jest zrwnowaenie emocjonalne. Eysenck podkrela, e zalki ekstrawersji i neurotycznoci znale mona ju w typologii temperamentw Hipokratesa i Galena (co ilustruje rys. s. 537). Na podstawie kilkudziesiciu lat swoich bada Eysenck doszed do wniosku, e struktura osobowoci jest trjczynnikowa. Te trzy czynniki traktowane s jako wzajemnie niezalene: - psychotyczno (P); - ekstrawersja (E); - neurotyczno (N). Eysenck nazywa je czsto czynnikami nadrzdnymi, superczynnikami, a take typami osobowoci. Ich struktura jest hierarchiczna, a w ich skad wchodz czynniki pierwszego rzdu (czynniki pierwotne), ktre z kolei s pochodnymi caej grupy skorelowanych ze sob nawykw i aktw behawioralnych (rys. s 538). Psychotyczno to wymiar, ktrego jeden biegun opisuj takie cechy jak: altruizm, empatia i uspoecznienie, drugi biegun obejmuje: przestpczo, psychopati i schizofreni (a wic zjawiska nalece do patologii). Na ekstrawersj (w przeciwiestwie do introwersji), skadaj si nastpujce czynniki pierwszego rzdu: towarzysko, ywo, aktywno, asertywno i poszukiwanie dozna. Neurotyczno, (ktrej synonimem jest emocjonalno) zoona jest z nastpujcych cech: lk, przygnbienie, poczucie winy, niska samoocena i napicie. Przeciwiestwem neurotycznoci jest rwnowaga emocjonalna. Zdaniem Eysencka te trzy superczynniki maj charakter uniwersalny (zidentyfikowano je w wielu zrnicowanych kulturowo krajach).

Biologiczne podstawy superczynnikw osobowoci Eysenck by przekonany o biologicznym podou w/w czynnikw, majcych swoje rdo w funkcjonowaniu ukadu nerwowego. Pomiar superczynnikw W cigu wieloletniej dziaalnoci naukowej Eysenck w zalenoci od etapu rozwoju swojej teorii osobowoci konstruowa odpowiednie kwestionariusze: najpierw suce do pomiaru neurotycznoci, do ktrej niedugo potem doczya ekstrawersja, a ponad 20 lat pniej pomiar obejmowa ju wszystkie trzy czynniki PEN. Od co najmniej 10 lat najpopularniejszym narzdziem do pomiaru PEN jest ZREWIDOWANY KWESTIONARIUSZ OSOBOWOCI (EPQ-R).

Skada si on z 4 skal: Ekstrawersji, Neurotycznoci, Psychotycznoci i skali Kamstwa i zbudowany jest ze 100 pozycji z formatem odpowiedzi Tak/Nie. Poszczeglne skale maj zrnicowan liczb pozycji od 21 do 32. Opracowano take skrcon wersj EPQ-R, skadajc si z 48 pozycji (po 12 pozycji dla kadej skali). Kwestionariusz przeznaczony jest w zasadzie dla osb od 16 roku ycia. Funkcjonalne znaczenie czynnikw PEN Znaczenie ekstrawersji Introwertycy w porwnaniu z ekstrawertykami charakteryzuj si chronicznie wyszym poziomem pobudzenia. U nich potencja pobudzeniowy tworzy si szybko i z du si, a hamowanie pojawia si wolno i szybko zanika (dla ekstrawertykw wzorzec jest przeciwny). Introwertycy charakteryzuj si staym, wyszym poziomem aktywacji ni ekstrawertycy. Std mona wysun hipotez, e bodce o tej samej sile lub sytuacje o takiej samej wartoci stymulacyjnej inaczej wpywaj na ekstra i introwertyka. Ekstrawertycy charakteryzujcy si chronicznie niskim poziomem aktywacji, do osignicia optymalnego poziomu pobudzenia potrzebuj wicej stymulacji ni introwertycy (prawa Yarkesa-Dodsona). Bodce o tej samej sile wywouj inny stan emocjonalny u ekstra i intowertyka. Eysenck wykaza, e bodce sabe wywouj dodatnie zabarwienie emocjonalne u introwertyka, ujemne za u ekstrawertyka. Zaleno ta ulega odwrceniu w przypadku bodcw silnych. Dlatego ekstrawertycy chcc dowiadczy dodatniego zabarwienia emocjonalnego, poszukuj silnej stymulacji, introwertycy natomiast sabej. Ekstrawertykw, ktrych charakteryzuje gd stymulacji poszukuj pobudzenia, silnych wrae, introwertycy za, dla ktrych charakterystyczne jest unikanie stymulacji, preferuj formy aktywnoci o stosunkowo niskiej wartoci stymulacyjnej, unikaj nadmiaru bodcw. Bardzo wany dla bada nad zwizkiem pomidzy rnicami indywidualnymi w zakresie ekstra i introwersji a poziomem socjalizacji i podatnoci na zaburzenia psychiczne by sformuowany prze Eysencka postulat podatnoci na warunkowanie. Gosi on, e introwertycy ze wzgldu na niszy potencja hamowania, atwiej i szybciej wytwarzaj odruchy warunkowe ni ekstrawertycy. Wiksza skuteczno procesu warunkowania powoduje, e u introwertykw szybciej i atwiej zachodzi proces socjalizacji. Znaczenie neurotycznoci Przy zaoeniu, e neurotyczno to tendencja do ujawniania negatywnych stanw emocjonalnych (np. lk, napicie emocjonalne), Eysenck wysun przypuszczenie, i ta zmienna osobowociowa powinna modyfikowa zachowanie i poziom funkcjonowania osb. Wida to szczeglnie wyranie w sytuacji silnego stresu. Danych empirycznych nt. zwizku midzy funkcjonowaniem jednostki a poziomem neurotycznoci jest znacznie mniej ni w wypadku ekstrawersji, ponadto s one wieloznaczne. Znaczenie psychotycznoci Jak wynika z wielu bada, wysokie wyniki na wymiarze psychotycznoci uzyskuj osoby wchodzce w kolizje z prawem, narkomanii, alkoholicy, psychopaci, a take schizofrenicy. Potwierdza to zaoenie Eysencka, e skrajne nasilenie psychotycznoci prowadzi do zachowa aspoecznych, zaburze psychicznych i patologii.

Z drugie strony stwierdzono, e psychotyczno jest dodatnio skorelowana z twrczoci. Eysenck wyjania, e twrczoci sprzyjaj niekonwencjonalno, negatywizm, dezaprobata wobec innych ... czyli cechy typowe dla psychotykw. Eysenck i jego zwolennicy tumacz zwizek psychotycznoci z twrczoci na gruncie teorii cechy P. Uwaaj, e odzwierciedla ona nonkonformistyczne tendencje osobowoci, skonno do amania regu i do zachowa sprzeciwiajcych si przyjtym reguom spoecznym. Tendencja ta moe przybra trzy formy: patologiczn, antyspoeczn i twrcz. W kadym wypadku mamy do czynienia z t sam cech rdow, ktra moe ujawnia si poprzez zachowanie zaburzone (np. schizofrenia), zachowanie antyspoeczne (np. przestpcze) albo zachowanie polegajce na tworzeniu nowych i wartociowych dzie (twrczo). Eysenck jest skonny przyj, e o wyborze jednej z trzech form ekspresji cechy P decyduje ukad wzmocnie pozytywnych i negatywnych, jakie jednostka otrzymuje od innych ludzi za swoje zachowanie zdeterminowane t wanie cech. Mwic w uproszczeniu czowiek uczy si by psychotykiem, przestpc lub twrc, cho rda tych zachowa s zdeterminowane wysokim nateniem cechy P i jej biologicznym podoem. Rola interakcji czynnikw Eysenck ju od pocztku swoich bada stwierdzi, e nie tyle pojedyncze cechy, ile ich odpowiednia konfiguracja wpywa na formy i jako przystosowania si jednostki. Np. due nasilenie E. I N. predysponuje do histerii, due nasilenie I. i N. do dysymii. Przestpcy lokuj si wysoko na wszystkich trzech wymiarach E., N., i P. Neurotycznie ekstrawertycy maj skonno do choroby wiecowej, neurotyczni introwertycy skonno do nowotworw, za rodkow pozycj na wymiarze E. I. zajmuj osoby zdrowe.

PICIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOCI (PMO) Rwnoczenie z badaniami Cattella i Eysencka zapocztkowany zosta nowy nurt w czynnikowym podejciu do osobowoci, znany jako picioczynnikowy model osobowoci. Wyniki bada Cattella nad struktur osobowoci skoniy wielu badaczy do rewizji liczby czynnikw skadajcych si na t struktur. Punktem wyjcia byy dane empiryczne uzyskane przez Catella. Spord wielu rnych czynnikw (16 czynnikw Cattella) Warren Norman wyrni 5, ktre nazwa podstawow taksonomia osobowoci: ekstrawersja, ugodowo, sumienno, stao emocjonalna i kultura. Jego ucze Lewis Goldberg jest autorem popularnego obecnie terminu Wielka Pitka, ukutego pod wpywem powtarzajcych si w licznych badaniach liczby piciu czynnikw, traktowanych jako podstawowa taksonomia osobowoci. Goldberg uywa takich samych czynnikw, poza ostatnim, ktry zamiast kultura okreli mianem intelekt. Paul Costa i Robert McCrae wyrnili takie czynniki jak: neurotyczno, ekstrawersja, otwarto na dowiadczenie, ugodowo, sumienno (NEOAC). Przedstawili te czynniki w postaci dwubiegunowej (s.554). Czynniki te zdaniem autorw s niezmienne. Maj take biologiczne podoe. Czynniki te charakteryzuje do wysoki stopie odziedziczalnoci (30-40%), przy czym dotyczy to gwnie ekstrawersji i neurotycznoci.

Modele osobowoci oparte na koncepcji piciu czynnikw nale obecnie do najpopularniejszych w psychologii osobowoci.

Podsumowanie: Wsplnym mianownikiem omawianych koncepcji osobowoci jest rozumienie tego konstruktu jako zespou cech, pod wzgldem ktrych jednostki rni si midzy sob. Podwaliny tak rozumianej psychologii osobowoci stworzy Allport.

Strelau J.(red). Psychologia. Podrcznik akademicki. Psychologia oglna, tom 2, str. 561- 600. Poznawcze podejcie do osobowoci Poznawcze podejcie do osobowoci widzi czowieka jako podmiot poznajcy wiat i samego siebie, zoony system pobierajcy, przetwarzajcy i integrujcy informacje. System ten nie tylko odzwierciedla rzeczywisto, ale take przewiduje, tworzy programy dziaania, kontroluje, motywuje, przeywa, zarzdza naszym zachowaniem. Poznawcza psychologia osobowoci szuka odpowiedzi na pytania: W jaki sposb osoba funkcjonuje? - Jakie procesy poznawcze i afektywne decyduj o podejmowaniu przez czowieka okrelonych dziaa i o sterowaniu ich przebiegiem, jak rwnie o wystpowaniu systematycznych rnic midzy ludmi w odbiorze rzeczywistoci i w ustosunkowaniu si do niej. Psychologia ta zajmuje si rwnie wyjanieniem staoci zachowania i trwaych rnic midzy ludmi. Poszukuje go jednak nie w staych i oglnych cechach, ale w : - reprezentacjach poznawczych (np. obrazie samego siebie, systemie przekona); - standardach postpowania (przyswojonych normach moralnych, celach osobistych); - programach aktywnoci (np. w strategiach radzenia sobie z problemami yciowymi). Geneza poznawczego podejcia do osobowoci Podejcie to korzystao ze spoecznej teorii uczenia si (np. Bandura). Dziki tej perspektywie rozumiemy dzi, e osobowo nie jest nam dana od dnia narodzin (nawet jeli wczenie objawimy okrelone predyspozycje temperamentalne), ale jest czym, co stopniowo ksztatuje si pod wpywem interakcji z ludmi i spoecznego uczenia si (wzmocnienia, modelowanie ...). Teoria ta uzmysawia te psychologom osobowoci fakt specyficznoci reagowania czowieka nasze zachowanie pozostaje w znacznej mierze pod kontrol specyficznego ukadu bodcw sytuacyjnych i moe ulega radykalnej zmianie z sytuacji na sytuacj. Podejcie poznawcze przyswoio sobie take wiele idei psychologii fenomenologicznej i humanistycznej. Wida to w zainteresowaniu wewntrznym wiatem czowieka, procesami samowiadomoci, obrazem siebie, ukierunkowaniu osobowoci ku przyszoci, zdolnoci do podmiotowej kontroli. Podejcie poznawcze zawdzicza te niemao psychoanalizie, przede wszystkim adaptacyjne ujcie osobowoci traktowanie jej jako systemu analogicznego do ywego organizmu. System ten rozwija si, przystosowujc si do wymogw wiata i kultury, w taki jednak sposb, e broni swego istnienia, tosamoci i integralnoci. Z tego wanie wyrasta zainteresowanie ps. poznawczej strategiami obronnymi, sucymi ochronie dobrego samopoczucia i pozytywnej samooceny. Podejcie to docenia take rol niewiadomoci w ludzkim dziaaniu, cho w mniejszym stopniu interesuje si niewiadomoci. Najwaniejsze funkcje osobowoci to: o Konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie znaczenia (sensu) naszym dowiadczeniom np. poprzez kategoryzacj napywajcych informacji, przewidywanie przyszoci, analizowanie i interpretacj tego, co si nam przydarzyo, a take na reagowanie na nie zgodnie z tymi znaczeniami. Konstruowanie moe dotyczy tego co dzieje si aktualnie, ale take naszej przyszoci, a nawet przeszoci. Wan rol w konstruowaniu konkretnych zdarze odgrywaj oglne przekonania o naturze rzeczywistoci np., e wiat jest sprawiedliwy, a ludzie dobrzy. Chocia konstruowanie poznawcze moe by wysoce wiadome i refleksyjne, to jednak zachodzi czsto w sposb niewiadomy i spontaniczny. (badania dowodz, e optymistyczne oczekiwanie sprzyja adaptacji psychologicznej ... s

568 9. W normalnym procesie konstruowania wasnej przyszoci skonni jestemy patrze na przysze koleje naszego losu przez rowe okulary; ludzie s z reguy przekonani, ze szansa wystpienia zdarze pozytywnych w ich yciu jest wysza ni w yciu innych ludzi, natomiast szansa zdarze negatywnych nisza). o Ewaluacja (ocena) zdarze, innych ludzi i samego siebie (m.in. ocena celw, kierunkw i wynikw dziaania, wasnej przeszoci i przyszoci). procesy te su okreleniu, do czego si zblia, a czego unika, co jest mniej, a co bardziej wane. o Programowanie dziaa, tzn. ustanawianie celw i dobr strategii dziaania adekwatnych do wymogw sytuacji, uwzgldniajcych jednoczenie preferencje i moliwoci jednostki np. jej styl poznawczy i kompetencje w danej dziedzinie. o Sterowanie przebiegiem dziaania dokonuje si gwnie dziki procesom samoregulacji, polegajcej na monitorowaniu i przestrajaniu wasnych emocji i stanw motywacyjnych, a take procesw poznawczych (np. przez ukierunkowanie uwagi), by sprzyjao to osigniciu wanych dla czowieka celw. Funkcje te su realizacji dwch nadrzdnych zada osobowoci jako systemu, tzn.: adaptacji psychologicznej (adaptacja to zmiana w zachowaniu, dziki ktrej lepiej radzimy sobie z wyzwaniami (np. nowymi rolami spoecznymi, zadaniami osobistymi, jakie podejmujemy, z trudnymi, traumatycznymi dowiadczeniami), a zarazem rozwijamy si). zapewnieniu i podtrzymaniu integracji psychologicznej (jednoci) czowieka, a take podtrzymanie wiary we wasne istnienie jako jednolitego podmiotu. Najwaniejszym subiektywnym przejawem tej wiary jest poczucie wasnej jednoci, czyli cigoci w czasie i przestrzeni (przewiadczenie, e jestemy jedn i t sam sob niezalenie od sytuacji i czasu, realizowania rnych zada, podejmowania rl i dowiadczanych emocji ...). Jedn z istotnych przesanek wiary we wasne istnienie jako osoby jest najprawdopodobniej poczucie autonomii, podmiotowej kontroli nad sob i biegiem zdarze. Gdybymy nie posiadali takich mechanizmw psychologicznych, zapewniajcych integracj naszej osoby to nadmiar informacji i nowe dowiadczenia doprowadziyby do rozpadu naszej osobowoci. Podejcie poznawcze skupia si zwaszcza na trzech takich mechanizmach: pojciu wasnej osoby, a wic wzgldnie staym, wewntrznym wizerunku siebie; samowiadomoci zdolnoci czowieka do monitorowania wasnych myli, uczu i pragnie oraz do koncentracji uwagi na sobie samym; charakterystyczna dla czowieka samowiadomo oznacza, e dysponuje on take samowiedz, a wic wiedz na temat wasnej osoby; samoregulacja, dziki ktrej nasze dziaania jest na bieco korygowane i dopasowywane do standardw wewntrznych (np. osobistych celw) bd do spostrzeganych oczekiwa innych ludzi (np. norm grupowych). Samowiedza (inne pojcia; przekonania o sobie, schematy Ja). Ludzie maj rozleg wiedz na temat samych siebie. Wrd wielu rodzajw Ja wymienia si m.in. (wg Higginsa): Ja realne zbir atrybutw (umiejtnoci, cech, wiedzy, aspiracji, marze ...) o ktrych jednostka sdzi, e jest nimi obdarzona, lub kto inny uwaa, e je posiada. Ja idealne zbir atrybutw, ktre jednostka chciaaby mie lub sdzi, e kto inny chciaby, aby je miaa. Ja powinnociowe zbir atrybutw, ktre powinny charakteryzowa jednostk (ona sama tak uwaa lub jej zdaniem kto inny tak uwaa).

Osobowo jako system wiedzy osobistej

W wyniku poznawania wiata i siebie formuuje si w naszej pamici wiedza osobista spontanicznie wykorzystywana przez nas przy interpretowaniu naszych dowiadcze i sterowaniu zachowania. Posiadanie wiedzy nie jest tosame z jej uywaniem. Wiedza o sobie i wiecie jest nam dostpna po kawaku, nigdy jako cao, wykorzystujemy jej fragmenty w odpowiednich sytuacjach. Std dysponujemy tzw. strukturami (schematami) poznawczymi), czyli zdobyt w toku ycia wzgldnie trwa i uporzdkowan wiedz na temat otaczajcej rzeczywistoci i samego siebie. O aktywizacji schematu decyduje pojawienie si sygnau wywoujcego bodca specyficznie zwizanego z treci tego schematu (np. widok wasnej twarzy w lustrze wywouje inne informacje dotyczce siebie).

Podsumowanie: W wyniku poznawania siebie i wiata formuuje si wiedza osobista (jej centralnym skadnikiem jest obraz samego siebie). Jest to wiedza naturalna, gorca, czsto sabo uwiadamiana. wiedza ta zorganizowana jest w system schematw poznawczych Najwaniejszym wytworem procesw konstruowania poznawczego jest pojcie Ja....