Rafa Ilnicki

System symboliczny kart tarota jako inspiracja dla protohipertekstw na przykadzie Zamku krzyujcych si losw Italo Calvino
I tajemnicy poddamy si wzniosej Znakw magicznych, gdzie yje zaklte To, co burzliwe, ywe i napite, Uksztatowane w przejrzyste przenonie. (Hermann Hesse, Gra szklanych paciorkw1)

Nie wiem, co uczyni z tymi, ktrzy nie mwi : <<Co czyni? Co czyni ?>>. (Konfucjusz, Dialogi2)

Strudzony wdrowiec opuciwszy las trafia do zamku. Tam znajduj si inni, podobni do niego podrnicy, jednak oboeni kltw, czy te na skutek jakiego innego dziaania si naturalnych/nadnaturalnych pozbawieni zostaj mowy. Porozumiewanie, a raczej

opowiadanie (komunikowanie jako opowiadania) wasnych historii odbywa si za pomoc talii kart tarota tak w obliczu utraty mowy postanawiaj relacjonowa swoje losy. Jeden za drugim opowiadacze dokadaj do ju wyoonych na stole nastpne karty. To wanie w ten sposb krzyuj si ich losy za pomoc symbolicznych przedstawie kart tarota stanowicych medium ich opowieci. Sytuacja jest o tyle trudna, e wszyscy suchajcy wraz z narratorem, musz domyla si znaczenia okrelonych kart i w ten sposb snuj historie pen niedomwie, niedopowiedze, moliwych bdnych interpretacji. Pomoc pozostaj gesty opowiadajcych, ktre zdradzaj ich nastrj, nastawienie emocjonalne, intencje nabieraj one pewnej mocy performatywnej3 oraz eksplanacyjnej. Odkodowywanie znacze oraz sensw poszczeglnych opowieci odbywa si dziki grze skojarze/intuicji zarwno owych postaci zgromadzonych w zamku, jak i czytelnika.4 Autor nie podsuwa adnej obowizujcej interpretacji opowiada, zamiast tego cay proces narracyjny zaporedniczony zostaje przez symboliczny jzyk kart tarota jak moemy wnosi ze
H. Hesse: Gra szklanych paciorkw, Pozna 1992, s. 339. Konfucjusz: Dialogi, Warszawa 2008, s. 478. 3 Bohaterowie zamku dziaaj tutaj fikcj, co wpisuje si nurt perfomatyww jzykowych zapocztkowanych przez J.L Austina. 4 W Zamku krzyujcych si losw obok tekstu umieszczone zostay wizerunki kart tarota, ktre koresponduj z okrelonymi czciami opowiada. Czy mona je nazwa ilustracj? A moe autor wiadomie wprowadza pewne niecisoci pomidzy obrazem, a okalajcym go tekstem, by wprowadzi kolejny poziom do tej interpretacyjnej gry? To czytelnik musi osdzi, czy tekst odpowiada przedstawieniom symbolicznym.
2 1

sposobu uycia go przez Italo Calvino piktorialny jzyk uniwersalny. Opowiadajcy wskazuje na etapy swojej wdrwki, wykadajc kolejne karty na st, jednak to suchacze opowiadaj jego histori, co stanowi drugie ju zaporedniczenie.5 Jeli ujmiemy te dwa procesy razem, to moemy mwi o pierwszej prbie stworzenia interaktywnego opowiadania6, ktre dzi mogoby
7

zosta zrealizowane to jednak

za

pomoc poczonych jednym z moliwych

sieci/Internetem komputerw .

Pozostaje

tylko

wspczesnych sposobw wykorzystania konceptualnej warstwy tej powieci. Zamek krzyujcych si losw pozostaje wci powieci nieznan. Utwr skada si z dwch odrbnych minipowieci: Zamku krzyujcych si losw oraz Gospody krzyujcych si losw.8 Pomimo swojej maej objtoci (wydanie polskie liczy 124 strony) prezentuje szereg formalnych zabiegw narracyjnych stanowicych novum, jeli ogldowi poddamy sposb konstrukcji dziea literackiego, czyli w tym przypadku metod kombinatoryczn. Wanie ten nowatorski sposb tworzenia fabuy bdzie podstaw do porwnania dziea woskiego pisarza z protohipertekstem, czyli kategori opisu wskazujc na sposb przejawiania si literatury kombinatorycznej po zwrocie nowomedialnym.9 Jak wska w dalszej czci artykuu, klasyfikacja ta jest nieostra, a powie, ktr poddaj analizie moe doskonale posuy do dodefiniowania i okrelenia nie tylko modusw protohipertekstu, ale take hipertekstu jako kategorii nadrzdnej. Zanim to jednak uczyni pragn wskaza na obecno warstwy filozoficznej w dziele Calvino.10 Jest to istotne dlatego, e wprowadzajc tak mylow gbi11 do utworu, nie
5

Tutaj autor nie zostaje umiercony (nawizuj tutaj do utopijnego projektu depersonalizacji literatury przez Calvino, gdzie jzyk dziea literackiego miaby przemawia sam za siebie, na wzr przedmiotw), lecz zagubionych w kolejnych stopniach ksztatowania narracji, mona powiedzie rozmyty, czy te przesonity. 6 Warto odnotowa, e takowy program ju powsta. Posiada wiele niedocigni, traktowa mona go jedynie jako wprawk do stworzenia penoprawnego oprogramowania sucego do tworzenia fikcji literackich. Taki prby wiadcz jednak o ywotnoci, a take inspirujcej mocy dziea Italo Calvino. 7 Jedna osoba wybiera dan kart, ktr widz wszyscy uytkownicy, a oni, czy to uzgadniajc ze sob, czy to wsplnie wybieraj okrelone leksje (jednostki tekstu, ktre w ten sposb okreli R. Barthes), sekwencje, czy te tworz wasne. Mona te mnoy kolejne poziomy narracji dodajc obserwatorw, ktrzy te tworz opowie, chociaby za pomoc dugopisu i kartki papieru i bada pniej wpyw linearnoci/nielineranoci na proces twrczy. Zdaje si, e takie przeduenie eksperymentw komputerowych jest ziszczeniem si idei Calvino o literackiej maszynie komputerowej maszynie tekstualnej (patrz. I. Calvino: Wykady amerykaskie, Gdask-Warszawa 1996, s. 107.). 8 Przedmiotem mojego zainteresowania uczyni tylko Zamek krzyujcych si losw. Mona to uzna za uzasadnione o tyle, o ile ledz sam konstrukcj powieci do tego celu wystarczy wyrniona przeze mnie cz. 9 Okrelenie to nie funkcjonuje w literaturze przedmiotu. Posuguj si nim, by wskaza na zmiany, jakie wprowadzio zastosowanie technologii komputerowych (gwnie hipertekstu) do tworzenia dziea literackiego. 10 Na obecno tej warstwy wskazuje midzy innymi T. Oziewicz: Medytacje kartezjaskie Husserla wedug Italo Calvino, Rita Baum 2003, nr 6. 11 Na filozoficzny potencja metaliteratury wskazuje take Bogusaw Bakua: Podejmowany tutaj spr z postaci fikcyjn prowadzi z jednej strony do wzrostu znaczenia elementu ludycznego, a z drugiej do stawiania na serio pyta filozoficznych w: B. Bakua: Czowiek jako dzieo sztuki, Pozna 1994, s. 155.

skazuje go na losowo, na zagubienie sensu w chaotycznym nastpstwie leksji. Stanowi to niewtpliw inspiracj dla (proto)hipertekstu. Dziki temu elementy intertekstualne nabieraj innego znaczenia, czy te moe dopiero je zyskuj, pozostajc miejscem, w ktrym Italo Calvino zdradza swoje przekonania. Los potraktowany zostaje w sposb pozornie humorystyczny zwrmy uwag na pesymistyczne zakoczenia (mam tu na myli niepowodzenia bohaterw12) kadej z historii. Nie bd rozwija tego wtku nazbyt odlegle sytuuje si wzgldem podstawowych zaoe tego artykuu.13 Powiem tylko, e hipertekst moe stanowi wspczesn metafor ludzkiego losu, a to dziki nieprzewidywalnoci ycia. Nawizuj do tego sowa Novalisa: Kada znajomo, kade zdarzenie mogoby dla czowieka przeniknitego duchem sta si pierwszym ogniwem nieskoczonego szeregu, pocztkiem nie koczcej si powieci.14 W kontekcie powyszych sw uzasadnionym wydaje si pyta o celowo, czy te jej brak, w przypadku ustalania kolejnoci opowiada. Powysze zaoenia realizuj si bazujc na pewnym systemie symbolicznym, ktry to pokrtce omwi. Tarot to talia 78 kart, na ktr skadaj si arkana wielkie (22 karty), jak i arkana mae (56 kart).15 Kada karta oprcz graficznego przestawienia zawiera opis uatwiajcy interpretacj zawartoci symbolicznej karty. Arkana wielkie przedstawiaj pewne archetypalne postaci, mona zaryzykowa stwierdzenie zapoyczone od Maksa Webera typy idealne. Przykadem moe by gupiec, mag, kapanka ju same nazwy niejako naprowadzaj na konkretne wyobraenia. Istnieje niezliczona liczba talii tarota, a zatem system symboliczny nie jest czym staym, lecz podlega cigym przemianom. Nie wiadomo do dzi co oznacza samo sowo tarot16, genez czy si czsto fantastycznymi historiami, mitycznymi opowieciami - czy to o egipskich mistycznych prardach, czy te wywodzc t tali z Indii. Ten wstp jest o tyle konieczny, o ile powszechnie tarot wystpuje raczej w kulturze jako narzdzie pospolitych wrb ulicznej kartomancji, anieli mechanizm
Ze szczegln wyrazistoci zostao to przedstawione w drugim opowiadaniu : Opowieci alchemika, ktry zaprzeda swoj dusz w: I. Calvino: Zamek krzyujcych si losw, Warszawa 2000, s. 21. Obecne tutaj nawizanie do Fausta Goethego stanowi tylko pretekst do faustowskich medytacji Italo Calvino, bowiem opowie ta zostaa przeksztacona. Tytuowy Alchemik nie zostaje zbawiony, lecz zatraca si w realizacji faszywego celu, jakim jest budowa zotego miasta. W konsekwencji odurzeni materialnoci i przepychem mieszkacy trac dusz. Tragedia synnego doktora zostaje rozszerzona o wtek spoecznoci, za ktr zostaje podpisany przez niego niejako zbiorowy cyrograf. Pozostaje zatem zapyta o tosamo opowiadajcego, czy by on alchemikiem, a moe jest mieszkacem zotego miasta pozbawionym duszy? 13 Take problem komunikacji z perspektywy filozoficznej mgby zosta rozpatrzony odwoujc si do Zamku krzyujcych si losw. Dzi w barze mogliby spotka si rni ludzie, ktrzy opowiadaliby historie za pomoc przedmiotw, przykadowo wykadajc na st zapaki, kluczyki od samochodu. Czy jest ona penoprawna, rwnorzdna werbalnej, czy tylko pozostaje jej karykatur? A moe kada komunikacja skazana jest na pewien mur milczenia wyniky z zaporedniczenia, jakie stanowi jzyk? 14 Novalis: Uczniowie z Sais, Warszawa 1984, s. 105. 15 A. Douglas: Tarot. Pochodzenie. Symbolika. Medytacja. Wyrocznia, Mialnwek 1993, s. 42-119, s. 145-203. 16 J. W Suliga: Tarot. Karty, ktre wr, d 1990, s. 9.
12

literacki. Podkrelam, i interesuje mnie wanie ten drugi sposb funkcjonowania tej talii kart za pominiciem ezoterycznego zaplecza, bowiem takowe, zgodnie ze sowami autora17, nie odegrao wikszego wpywu na ksztatowanie si powieci. Take pomin inne zastosowania tarota, wyczajc moe gr jako t funkcj, ktra pokrywa si z kategoria gry/zabawy, tak czsto spotykan w literaturze, a obecn na wielu paszczyznach Zamku krzyujcych si losw. Wyjanienie czym jest tarot dla literatury nie jest atwe. Bywa on wykorzystywany w rnoraki sposb. Ezoteryczne znaczenia, ktre pominem, stanowi podstaw przy pisaniu Golema Gustawa Merinka, czy opowiadania Rosa Mystica Wiliama Butler Yeatsa. W fantastyce Tarot Antony Peircea odpowiada tej dnoci, a w Polsce Gra w tarota Jadwigi yliskiej i Rycerze wielkiej gry Jerzego Piechowskiego mona uzna za przykady inspiracji t tali kart. Zatem Italo Calvino nie by pierwszym, ktry dostrzeg inspirujc rol kart tarota jako narzdzia literackiego. Jednak w Zamku krzyujcych si losw tarot pozostaje narzdziem literackim, wpasowuje si niejako w samo medium jakim jest powie, czy te mona go okreli jako metamedium, poniewa jest: multimodalny czy tekst i obraz, intertekstualny zawiera odwoania do motyww historycznych oraz kulturowych. Po przyblieniu tego, czym jest tarot i jak funkcj peni moe dla literatury wydaje si istotnym okreli czym jest sam symbol18, ktry to jest podstawow kategori niezbdn do interpretacji danych kart. Zadania nie uatwia fakt, e symbolem w tarocie moe by zarazem kilka uoonych w rny sposb kart, jaki i pojedyncza karta, a take element jednej z kart symbol w symbolu. Kada karta tarota zawiera ich od kilku do kilkunastu. Pomnoywszy t sum przez 78 kart otrzymujemy niewiarygodn liczb moliwych do uzyskania kombinacji. Mamy tu do czynienia z nieskoczon niemale gr symboli. Wanie ta mnogo moe wiadczy o uniwersalnym jzyku kart tarota, o tym, e symbolik t mona dopasowa waciwe do wszystkiego literatury, poezji, filozofii, historii. Podstawow cech symbolu jest niejednoznaczno dziki relacyjnemu charakterowi symboli na kartach ulegaj one konkretyzacji. Tworzy to symboliczny system kart tarota
Co za si tyczy ogromnej bibliografii, jak obrosa kartomancja i symboliczna interpretacja tarota, to wprawdzie posiadem przyzwoit znajomo przedmiotu, ale nie sdz, aby miaa ona duy wpywa na moj prac. w: I. Calvino: Zamek krzyujcych si losw, Warszawa 2000, s. 119. 18 Szereg szczegowych definicji symbolu przedstawia Umberto Eco w rozdziale Tryb symboliczny w: U. Eco: Czytanie wiata , Krakw 1999, s.137. Symbol to take pojedynczy-> motyw lub motyww wystpujcych w dziele, ktry jest znakiem treci gboko ukrytych i niejasnych, majcy za zadanie ku nim kierowa myl czytelnika w: Sownik terminw literackich, pod red. J. Sawiski, Wrocaw-Warszawa 1998, s. 545. Znak szczeglnego typu (ikonograficzny), przedstawiajcy jak rzecz dziki odpowiednioci analogicznej w: A. Podsiad, May sownik terminw i poj filozoficznych, Warszawa 1983, s. 378. Nie bd faworyzowa adnej z powyszych definicji, bowiem warto pamita, e Tryb symboliczny kryje si tam, gdzie tracimy wreszcie ch odgadywania za wszelk cen w: U. Eco: O literaturze, Warszawa 2003, s. 143.
17

zmienny historycznie, w zalenoci od talii, lecz take w pewnym sensie uniwersalny zawiera szereg symboli doskonale zrozumiaych bez wzgldu na ograniczenia czasowe. Przykadem moe by karta eremita przestawiajc starca, gupiec modzieca, czy ksiyc noc. Zdefiniowanie protohipertekstu wydaje si problematyczne, poniewa funkcjonuje on najczciej jako wygodna metafora pozwalajca okreli literatur kombinatoryczn poprzedzajc literacki hipertekst. Odwoam si do definicji hipertekstu, ktrego to waciwoci mog zosta przeoone na powie Calvino, a ktre pomog w wikszym stopniu zrozumie, jakie cechy protohipertekstualnoci spenia Zamek krzyujcych si losw. Jan Grzenia wymienia kilkanacie rnych definicji hipertekstu19, w niemal kadej z nich pojawia si odwoanie do nielinearnego sposobu prezentacji danych, jako cechy konstytutywnej dla tej technologii. Hipertekst zastosowany do literatury oznacza przede wszystkim niesekwencyjny sposb narracji osigany poprzez zastosowanie algorytmu losujcego leksje, ktre to stanowi podstawowe jednostki tekstu.20 Dla potrzeb analizy moemy traktowa zdania w fikcji literackiej jako odrbne akty twrcze. Zdania s bowiem elementarnymi przesankami konstrukcji autora.21 Mona powiedzie - leksje - ta intuicja autonomizujca jednostki tekstowe bya obecna ju w refleksji literaturoznawczej. Wsteczna remediacja umoliwia okrelenie protohipertekstu. Mianowicie przenosimy waciwoci hipertekstu na literatur drukowan w formie papierowej. Oczywistym jest, e nie moe on zawiera wszelkich cech waciwych dla swej formy pniejszej, dlatego te skazany jest na wystpowanie w charakterze metafory, czy te pojcia nieostrego. Rozpatrujc t kwesti z innej strony i sugerujc kategori zbiorcz na okrelenie tych dwch modusw wystpowania tekstw literackich literatury kombinatorycznej, wydaje si krzywdzce dla protohipertekstu, zwaywszy na to, e w hipertekcie algorytmy odciaj autora od pracy nad systemem powiza leksji, dziki zastosowaniu komputerowych algorytmw. Ale jakie cechy posiada hipertekst? Lev Manovich stwierdza: Najwikszym hipertekstem jest sama sie, poniewa jest bardziej zoona, nieprzewidywalna i dynamiczna, ni jakakolwiek powie, ktra mogaby zosta napisana przez jednego czowieka-autora, nawet Jamesa Joycea.22 To chaotyczna struktura chaotyczna na prawach interaktywnoci
J. Grzenia: Komunikacja jzykowa w Internecie, Warszawa 2007, s. 80. George Landow wskazuje na szereg moliwych interaktywnych rozwiza narracyjnych, jak : wybr uytkownika, interwencja w cig tekstowy, wczenie zewntrznych obrazw i tekstw, zmiana zoonoci struktury sieci odniesie, wybr stopnia zoenia elementw literackich, takich jak fabua. w: G. Landow: Hypertext 3.0, Baltimore 2006, s. 217. 21 W. Gass: Filozofia, a fikcja literacka, Literatura na wiecie 1981, nr 4, s. 314. 22 Tumaczanie wasne za: L. Manovich: New Media from Borges to HTML w: N. Wardrip-Fruin, N. Montfort:
20 19

pojmowanej jako wpyw czytelnika na sposb odczyta, tutaj rozumiany wybr leksji, ma uwalnia czowieka od tej linearnoci, ktry cytowany teoretyk mediw wie z dynamik. Ale czy to proto oznacza dzi tradycj powieci hipertekstowej?23 Z jednej strony widzimy brak nawiza, z drugiej pamitajmy, e jest to literatura w pocztkowym stadium rozwoju, dlatego moliwe, e na arcydziea przyjdzie nam jeszcze poczeka. Czy jeli zaliczymy do protohipertekstw Gr w klasy Cortazara, Zamek krzyujcych si losw, czy jeszcze szereg innych utworw, to moemy stwierdzi, e wywieraj one wpyw na wspczesne powieci hipertekstowe? Obserwacja niewielkiego poziomu zoonoci utworw literatury elektronicznej kae zaprzeczy. Czy pomidzy proto, a hiper zachowana jest cigo? A moe radykalne zerwania? Tutaj byby ostrony i mwi raczej o radykalnym pominiciu lub zapomnieniu, ktre jest konsekwencj fascynacji sam technologi. Czym miaby si rni warsztat pracy jednych od drugich? Warsztat pracy Calvino mona zrekonstruowa czytajc posowie, kiedy to widoczne staje si zmaganie si autora z systemem symbolicznym kart tarota, literatur wiatow, struktur dziea. Mog sobie wyobrazi, e komputer stanowi najczciej cae instrumentarium autora literatury hipertekstowj. Zatem protohipertektualno miaaby oznacza realizacj powieci w tradycyjnej formie ksiki, a ktr znamionuj cechy waciwe dla hipertekstu, tj. elementy kombinatoryczne, aleatoryczna struktura, programowa otwarto dziea, niedokoczono, nielinearno. Charakter tej koncepcji zdaje si by najbardziej widoczny na poziomie samej hipertekstowoci: odnonikw, kcz, pocze midzy rnymi partiami tekstw, take intertekstualno pojmowan jako linkowanie do zasobw kultury, take obecnoci poziomu refleksji metaliterackiej. Za takie protohiperteksty mona uzna Gr szklanych paciorkw Hermana Hessego24, trylogi Illuminatus Roberta Antona Wilsona, czy powie ycie: instrukcja obsugi Georgesa Pereca. W powieci Calvino szereg tych wymaga jest speniona, bowiem moemy zmienia dowolnie cigo historii oczywicie w przypadku dopuszczalnych granic przez ukad kart, szereg odwoa midzytekstowych take jest obecny, stanowi wrcz wymiar podstawowy, warstwa refleksji teoretycznej czy si z namysem filozoficznym.

The New Media Reader, Cambridge 2003, s. 15. Istotna wydaje si tutaj sama etymologia przedrostka proto-, ktre oznacza: w zoeniach: najdawniejszy, najwaniejszy, gwny, pocztkowy, wstpny w: W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i obcojzycznych, Warszawa 2002, s. 411. Kluczowe wydaje si okreli t istotno protohipertekstu, majc na uwadze zarwno konserwatywne, jak i bardziej radykalne podejcia. 24 Zwracam uwag na pojawiajcy si wci motyw gry sugestia ta zawarta jest ju w samym tytule.
23

Hipertekstowa wasno powieci woskiego pisarza to take jej aczasowo. Z jednej strony znamy w przyblieniu czas historyczny rozgrywania si powieci redniowiecze. Z drugiej strony zupenie nic nie wiemy o czasie trwania, czy to dugoci rozgrywania si historii, czy ich temporalnego umiejscowienia, nawet wieku bohaterw.25 Take te przywoywane tropy, wyowione z morza intertekstualnoci s jakby wyrwane ze swoich korzeni kulturowych i literackich. Ale czy to oznacza, e trac sens? Pozostaje pyta o celowo takiego zabiegu. Z jednej strony moliwo kombinacji jest nieograniczona, z drugiej za ram jest forma opowieci konwencja czasu historycznego. Sowa Johna Bartha wspgraj z ide protohipertekstu: To take ostateczny dramaturg [czas] kadego opowiadania. Historia jest zbiorem Mandelbrota, tak nieskoczenie podzielnym, jak przestrze w paradoksie Zenona. Nie ma takiego odcinka czasu, przeszego, czy przyszego, ktrego nie mona by dzieli dalej i dalej, ktrego nie mona by w coraz dokadniejszej skali, jak nieskoczone krzywe linii brzegowych, opisywane za pomoc linii fraktalnej.26 Takie ubezczaosowienie, uniezalenienie powieci od jednostek czasowych uatwi przeoenie systemu symbolicznego kart tarota na hipertekst. Zwrmy uwag na pominicie wymiaru czasowego na przedstawieniach teje talii, mona powiedzie programow, kada karta zyskuje swj wymiar czasowy w zestawieniu z innymi symbolami.27 Wci interesuje mnie kategoria protohipertektualnoci ze wzgldu na inspiracj symbolicznym systemem kart tarota. Uka, w jaki sposb realizuje si ona w powieci Italo Calvino wyrniajc trzy kategorie: gr, narracj oraz fikcj. To wanie uywajc tych poj mona ledzi proces twrczy pisarza, jak i rol samego medium.28 Na te kategorie spogldam jednak z perspektywy uycia kart tarota. ledzimy zatem zastosowanie tarota jako gry na rnych paszczyznach, formy wykorzystania go w tworzeniu narracji, a take sposb ksztatowania si fikcyjnego wiata przedstawionego. Koniecznym wydaje mi si dodanie

Przede wszystkim nie wiemy, czy po raz pierwszy opowiadaj te historie, czy te pord tych lasw znajduje si wicej zamkw, w ktrych to na rne sposoby gocie odpowiadaj o swoich losach. Co ciekawe mona tutaj wprowadzi niemale kady z porzdkw czasowych. 26 J. Barth: Opowiada dalej, Warszawa 199, s. 38. Matematyka nieliniowa wydaje si by aplikowan do powieci hipertekstowej, poniewa mona wykorzysta pewne wzory, ptle, reguy powtarzania, tak by opowiadanie stanowio samopowtarzaln figur geometryczn na wzr fraktala. Symbole kart tarota stanowiyby dziwne traktora przycigajce okrelone karty, w ten sposb uywajc metod stochastycznych mona by okreli regularno pojawiania si danych kart w okrelonym ukadzie, czyli pozna reguy/prawa opowiadania. 27 Warto zastanowi si, czy hipertekst nie stworzony na bazie systemu symbolicznego moe przy zestawieniu leksji tworzy porzdek czasowy? Mona udzieli pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, jednak przy zastrzeeniu, e w kadej jednostce opowiadania musiaaby zawiera si sowna konstrukcja sowna wskazujca na dany czasookres. 28 Tak jak talia kart stanowia inspiracj dla autora, tak te powie woskiego pisarza inspiruje teori (proto)hipertekstu.

25

jeszcze jednej uwagi: wymienione przeze mnie sposoby istnienia powieci nie funkcjonuj nienaleenie od siebie, lecz czsto przenikaj si, uzupeniaj, czy te krzyuj. Sposb przejawiania si gry w literaturze opisuje Anna Martuszewska29, dlatego te od razu przejd do analizy powieci. Dochodzi tutaj do negocjowania sensu dziki dialogowi wewntrznemu narratora30, czy te raczej referowany jest nam monolog wewntrzny jednego z biesiadnikw na wzr strumienia wiadomoci, czy raczej strumienia opowieci. Italo Calvino wykorzystuje tutaj niewiedz interpretatora czasem podsuwajc kilka moliwych odczyta danego rozkadu kart, chocia autor nie jest tu jednak konsekwentny, podsuwa kilkakrotnie absolutyzujce interpretacje danych historii, niektre pozostawiajc niedokoczonymi.31 Skd mamy jednak wiedzie, ktre sowa odpowiadaj danym symbolom obecnym na kartach, czy aby bdne opisy nie s podsuwane celowo? To take kolejny element gry z czytelnikiem. Wszechobecno kategorii gry32 pozwala to na uznanie powieci woskiego prozaika za twrczo protohipertekstow, gr protohipertekstu.33 Narracja tworzona przy uyciu kart tarota jest o tyle istotna, uwzgldniajc charakter protohipertekstualny dziea literackiego, e umoliwia aleatoryczne zastosowania rnych symboli poprzez czynno manualnego, czy te algorytmicznego tasowania kart. Zestawienie ze sob kilku przypadkowych symboli tworzy ju pewn narracj, bowiem umys ludzki wedug teorii psychologicznych dziaa w sposb asocjacyjny (Wilhelm Wundt, Herbert Spencer), czy te mona mwi wrcz o inteligencji narratywnej.34 Karty tarota wystpuj tutaj jako swoisty narracyjny test Roschacha - ma on take wydoby ukryte skojarzenia bdce podstaw autonomicznego tekstu literackiego, o czym wspomina w posowiu Calvino.35 Narracja niejako dyktowana przez sam ukad kart zbiega si z narracj tekstw
A. Martuszewska: Radosne gry, Gdask 2007, s. 31-34, 113, 127. Warto podkreli, e literatura per se pojmowana jest przez autork jako gra. 30 Tu te mamy do czynienia z gr, bowiem raz narrator wystpuje jako pierwszoosobowy, innym razem trzecioosobowy. 31 Na celowo takiego zabiegu literackiego wskazuje Joann Cannon: Calvino jest zafascynowany przez ide niezrealizowanych moliwoci zawartej we wszystkich systemach (tumaczenie wasne) J. Cannon: Literature as Combinatory Game: Italo Calvinos The Castle of Crossed Destinies, s. 87, Critique 1979, nr 85. 32 Ju sama ilo, nadmiar, symboli kart tarota stanowi gr. Koresponduj z tym twierdzeniem sowa Rolanda Barthesa: Nadwyka metafor () tworzy gr dyskursu w: tego: S/Z, Warszawa 1999, s. 95. 33 Problem pojawia si, gdybymy chcieli uczyni z Zamku krzyujcych losw hipertekst Zamek hipertekstowych losw. Wizao by to si z karkoomnymi zabiegami formalnymi, tak by przygotowywa leksje na rnych paszczyznach, co najmniej dwch wizerunkw kart i przysugujcych im podpowiedzi, tak by uniwersum moliwych opowieci nie byo skazane na hipertekstowy bekot raczej naturalna konsekwencja nieustrukturyzowanej aleatorycznoci. Takie wirtualne kalambury wymagaj odczytania przez czytelnika wysoce kompetentnego. Owo przygotowanie miaoby przede wszystkim polega na umiejtnoci dekodowania pewnych wzorw powieciowych, kulturowych, czy historycznych wtedy gra intertekstualnoci moe wykroczy poza literalno odczyta. 34 J. Bruner: The narrative construction of reality w: M. Mateas, P. Sengers: Narrative intelligence, AmsterdamPhiladephia 2002, s. 41. 35 I. Calvino: Zamek krzyujcych si losw, Warszawa 2000, s. 119.
29

literackich - wida tutaj take inspiracj opowieciami kanterberyjskimi Tu rycerz rozpoczyna opowie.36 Problem komputeryzacji, losowoci, algorytmizacji, matematyzacji narracji

podejmowa ju Stanisaw Lem i David Jay Bolter, Sawoj iek. Polski autor fantastyki naukowej podszed do problemu wyjtkowo sceptycznie, upatrujc w niej nieczytelno: W im bardziej uniezwyklony, nowy sposb ma si potoczy narracja, tym bardziej stary, spetryfikowany, znany czytelnikowi, tj. banalny musi by jej przedmiot. Dylematu tego wcale sobie <<nowa powie>> nie wymylia, nie trafia na te przypadkowo: lea, nie do wyminicia, na jej drodze. Jeeli sytuacje cakowicie nowe, nieznane, nie dowiadczone dotd przez nikogo, pragnie si opisa sposobem, ktry take bdzie nowy i nieznany, powstanie nieuchronnie taka nieczytelno, ktrej nic nie uratuje.37 Jednak z punktu widzenia tarota

wydaje si to mniej grone, bowiem istniej symbole kotwiczce np. buawy, denary, miecze obecne na kadej z kart mniejszych arkanw, ktre nawizuj do kart wikszy arkanw, tworzc tym samym pewn struktur, gdzie mona doszukiwa si analogii pomidzy symbolami.38 Zestawiajc ze sob rne karty niemal zawsze mona znale element wskazujcy podobiestwo, jak i rnicujcy. Ciekawym pomysem byoby rozpisanie Zamku krzyujcych si losw na sposb w jaki Roland Barthes rozpisa Sarrasine cig tez i antytez. Zaczam prbn tabelk, by ukaza t napiciowo narracji, opozycje: mwienie milczenie, las-zamek.39 Takie uycie kart tarota, wpasowywanie si w rne teorie podkrela jego inspirujc rol jako medium asymilujcego rne sposoby mylenia i pozwalajce, by podug nich ksztatowa narracj. Kolejnym aspektem jest kwestia stylw odbioru40 tekstu uksztatowanego przez wprowadzenie w ten sposb ksztatowanej opowieci. Mwi o tym Donanald Palumbo:

Rozkad tarota jest zaprojektowany do tworzenia narracji, poniewa kada z kart sama ani nie reprezentuje zdarzenia lub dziaania, ani istotnej postaci, czy te cechy postaci, aspektu osobowoci, czy nastawienia. Rozmieszczenie wszystkich kart w stylu rozkadu przykadowo uyj celtyckiego sposobu

Dostrzec mona tutaj siln inspiracj Opowieci rycerza Geofreya Chaucera stanowic fragment Opowieci kanterberyjskich. 37 S. Lem: Filozofia przypadku, t. 1, Warszawa 1997, s. 270-271. 38 O tyle te mona mwi o pewnych ramach powieci hipertekstowej, jakociowych odnonikach, ktre zdejm przymus wprowadzany przez algorytmy oparte na cakowitej losowoci. 39 R. Barthes: S/Z, Warszawa 199, s. 63. Mona to take uczyni na paszczynie poszczeglnych kart, np. krl byby przeciwiestwem ebraka, jeli uznamy bogactwo za kryterium rnicujce, czy te nagie dziecko (z pierwszej opowieci) przeciwstawione piknie odzianemu ksiciu. Jest to dialektyczna zabawa, bo dziecko pojawia si w zdobionym paszczu i symbolizuje niewiedz dworzanina metaforyczn nago. 40 M. Gowiski: wiadectwa i style odbioru, w: tego: Dzieo wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Krakw 1998, s. 145.

36

ukadania

pozwala moliwie precyzyjnie

desygnowa, ktre z powyszych elementw narracji kada

otrzymana karta moe reprezentowa, a take zapewnia skorelowanie struktury fabuy z okrelon ram czasow. Czytelnik dostarcza <<styl>> i zatem moe tworzy narracj, ktra jest ju potencjalnie istniejca [w kartach] - poprzez dodawanie <<stylu>> i <<motywu>> do podstawowych elementw narracji zawartych ju w samych kartach, <<postaci>> i <<fabuy>>, czy to stylu czytania [czytelnik wybiera] struktur <<fabuy>> i ram czasow wraz z <<otoczeniem>> ju zawartym w tworzonej narracji. Wielo tych elementw mona zaobserwowa poprzez wyjanianie struktury fabuy obecnej w rozkadzie celtyckim i wyborze kilku kart, ktre demonstruj, jak kada implikuje jaki element <<fabuy>>, czy <<postaci>>.41

Czytelnik sam ksztatuje styl odbioru, w tym wypadku autor moe jedynie sugerowa sposb odczytania. Istotne jest to take zwaywszy na szereg odwoa intertekstualnych, ktre to take mog wymaga dobrania odpowiedniego stylu odczytania, co wie si ze zjawiskiem, ktre mona okreli jako gr stylw odbioru. William Gass podkrela, e ksztatowanie fikcji stanowi balansowanie pomidzy mechanicyzmem, a organicznoci: Estetycznym celem kadej fikcji literackiej jest stworzenie wiata sw czy tez istotnej czci takiego wiata, pulsujcego yciem we wszystkich przejawach. Autor nie moe unika jakiego konstruktu czy to zbyt nieuporzdkowanego, by mg stanowi wiat, czy to zbyt mechanicznego by mg by ywym organizmem chocia nie zawsze jest to wiadomym zamiarem, bo przecie pisarzom przywiecaj rne cele.42 Sowa te znajduj swoje dopenienie w samym symbolicznym systemie kart tarota, jako e czy on losowo stanowic odwoanie do mechanizmu z przedstawieniami jak najbardziej organicznymi ludzi i towarzyszcych im zwierzt. Nawet jeli Calvino zrzuca odpowiedzialno za fikcyjno swojej powieci na karty tarota - ich ukad powstay w wyniku losowego tasowania, a w nastpstwie uoenia, to odpowiedzialny jest za skojarzenia, za proces czenia rnorakich symboli, odnoszenia ich do wasnej pamici i formowania w oparciu o pewne konstrukty mylowe narracyjnej warstwy opowiada. Zatem cakowita depersonalizacja nie jest moliwa - nie wchodzi w gr, bowiem mechanicyzm uzyskany dziki zastosowaniu systemu symbolicznego tarota jest tylko pozorny, bowiem kto musi tasowa karty, kto musi je ukada. Autor w Zamku nie moe by rozpatrywany jako fikcja, cho zapewne wanie to byo celem Calvino, ktry to

41

Tumaczenie wasne wypowiedzi prof. Donalda Palumbo, ktra jest fragmentem korespondencji e-mailowej z autorem artykuu. data : 23.04.2009. 42 W. Gass: Filozofia, a fikcja literacka, Literatura na wiecie 1981, nr 4, s. 310.

10

metaforycznie ujmujc rozbi autora na kilku mniejszych karty, opowiadaczy, interpretatora historii.43 Wana jest take kategoria fikcyjnej baniowoci. Moemy te karty tarota rozbi na najmniejsze z moliwych jednostki znaczeniowe, podobnie jak to uczyni Wadimir Propp wyrniajc 31 podstawowych jednostek bajki magicznej, tutaj mamy co najmniej 78 jednostek sucych do tworzenia fikcyjnego wiata. Tutaj mamy przede wszystkim zamek44 element baniowoci, dziwn kltw milczenia, karty tarota jako przedmiot magiczny. W wietle wczeniejszych rozwaa o symbolu wydaje si bardzo prawdopodobne, e autor celowo wybra zamek jako miejsce, w ktrym ma rozgrywa si akcje powieci. Nie mona zaprzeczy, e za pomoc kart tarota zostaj opowiedziane historie ludzi, ktrych zgubiy zudne pragnienia. Tym razem zo wygrywa co jest jawn polemik z gatunkiem baniowoci. Tu take wida transgresj przekraczanie granic gatunkowych, reinterpretacj znanych kodw kulturowych poprzez wykorzystanie kart tarota. Czy zatem Italo Calvino za pomoc uycia okrelonych kart nie wartociuje snutych przez siebie opowieci? Ju samo wybranie okrelonych opowieci, przeformuowanie ich, reinterpretacja zdaje si by nacechowana nastawieniem autora. Podkrela to uwaga Lichtenberga: Wszelka bezstronno jest czym sztucznym. Czowiek zawsze jest stronniczy, i bardzo zreszt susznie. Nawet bezstronno jest stronnicza. Wywodzi si ze Stronnictwa Bezstronnych.45 Stoi to w sprzecznoci z tezami George Landowa zbawczej roli hipertekstu dla uwolnienia sowa (take autora od niego samego), rozerwania kajdan linearnoci, czy uwolnienia tekstu od sztywnych regu narracyjnych. O tyle wanie wydaje mi si istotne analizowanie protohipertekstw, e w znacznym stopniu mog podsuwa odpowiedzi dla pyta drczcych teori literackiego (proto)hipertekstu. Zamek krzyujcych si losw jawi si jako powie wielopaszczyznowa, umoliwiajca i prowokujca wielorakie odczytania. Pozostaje przy tym dzieem otwartym, podatnym na dalsze rozwinicia, o czym wiadczy mog prby stworzenia programw komputerowych sucych tworzeniu interaktywnej fikcji46, jak i prace teoretykw

Zdaniem Michaela Foucaulta autor jest: [] funkcjonaln zasad, dziki ktrej w naszej kulturze mona ogranicza, wycza, wybiera, dziki ktrej mona utrudnia swobodny obieg, swobodn manipulacj, swobodne komponowanie, dekomponowanie i dekomponowanie fikcji w: tego: Powiedziane, napisane. Szalestwo i literatura, Warszawa 1999, s. 199. 44 Zamek popularny motyw baniowy; zamki czsto stoj w rodku zaczarowanych lasw lub na zakltych grach; najczciej zamek symbolizuje (..) sum i spenienie wszystkich pragnie zwrconych ku rzeczom pozytywnym. w: Herder: Leksykon symboli, Warszawa 1992, s. 182. 45 G. Lichtenberg: Bruliony i inne pisma, Krakw 2001, s. 85. 46 C. Hooper, M. Weal: Storyspinner: Controlling Narrative Pace In Hyperfiction w: HT'05 Workshop on Narrative, Musical, Cinematic and Gaming Hyperstructure. In Conjunction with the sixteenth ACM conference

43

11

hipertekstu literackiego.47 Pozostaje podkreli, e opus magnum protohipertekstu za jakie mona uzna Zamek, stanowic inspiracj wci inspiruje.

Bibliografia : 1. I. Calvino: Zamek krzyujcych si losw, Warszawa 2000. 2. I. Calvino: Wykady amerykaskie, Gdask-Warszawa 1996. 3. T. Oziewicz: Medytacje kartezjaskie Husserla wedug Italo Calvino, Rita Baum 2003, nr 6. 4. B. Bakua: Czowiek jako dzieo sztuki, Pozna 1994. 5. Novalis: Uczniowie z Sais, Warszawa 1984. 6. A. Douglas: Tarot. Pochodzenie. Symbolika. Medytacja. Wyrocznia, Mialnwek 1993. 7. J. W Suliga: Tarot. Karty, ktre wr, d 1990. 8. U. Eco: Czytanie wiata , Krakw 1999. 9. U. Eco: O literaturze, Warszawa 2003. 10. J. Grzenia: Komunikacja jzykowa w Internecie, Warszawa 2007. 11. G. Landow: Hypertext 3.0, Baltimore 2006. 12. W. Gass: Filozofia, a fikcja literacka, Literatura na wiecie 1981, nr 4. 13. L. Manovich: New Media from Borges to HTML w: N. Wardrip-Fruin, N. Montfort: The New Media Reader, Cambridge 2003. 14. J. Barth: Opowiada dalej, Warszawa 1999. 15. J. Cannon: Literature as Combinatory Game: Italo Calvinos The Castle of Crossed Destinies, s. 87, Critique 1979, nr 85. 16. A. Martuszewska: Radosne gry, Gdask 2007. 17. M. Mateas, P. Sengers: Narrative intelligence, Amsterdam-Philadephia 2002. 18. R. Barthes: S/Z, Warszawa 1999. 19. M. Gowiski: wiadectwa i style odbioru, w: tego: Dzieo wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Krakw 1998. 20. G. Lichtenberg: Bruliony i inne pisma, Krakw 2001.

on Hypertext and Hypermedia, Salzburg 2005 , http://eprints.ecs.soton.ac.uk/11791/1/storyspinner05.pdf, 24 kwietnia 2009. 47 M. Bernstein, D. Miliard, M. Wall: On Writing Sculptural Hypertext, w: The Thirteenth ACM Conference on Hypertext and Hypermedia, Maryland 2002, http://www.equator.ac.uk/var/uploads/Bernstein2002.pdf, 24 kwietnia 2009.

12

21. M. Bernstein, D. Miliard, M. Wall: On Writing Sculptural Hypertext w: The Thirteenth ACM Conference on Hypertext and Hypermedia, Maryland 2002, http://www.equator.ac.uk/var/uploads/Bernstein2002.pdf, 24 kwietnia 2009. 22. M. Foucualt: Powiedziane, napisane. Szalestwo i literatura, Warszawa 1999. 23. S. Lem: Filozofia przypadku, t.1, Warszawa 1997.

13