Mariusz Gulczyski

ALTERNATYWNE ORIENTACJE W POLITOLOGI

SPIS TRECI: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kryteria i rodzaje zrnicowa Rnice w postrzeganiu podmiotw polityki Rnice w postrzeganiu roli pastwa Rnice w interpretowaniu sprzecznoci Alternatywne sposoby definiowania polityki Przyczyny rnic

Ide przewodni tego tekstu jest teza, e waciwe wspczesnoci zastpowanie dominacji imperialnych i autokratycznych systemw politycznych, przez upowszechnianie demokracji rwnouprawniajcej ju nie tylko jak w minionych tysicleciach uprzywilejowane mniejszoci, lecz wszystkie stany, klasy, rasy, nacje, konfesje i cywilizacje, wymaga wsparcia przez krytyczne przewartociowanie powstaych w minionych epokach politologicznych teorii i konsekwentne zastpowanie ich przez zgodne z demokratycznymi reguami i zasadami ycia spoecznego. Koniecznym warunkiem takiego postpu jest przezwycienie dominujcego implicite paradygmatu obiektywizmu i jednolitoci teorii politologicznych. Zastpienie go przez paradygmat ujawniajcy explicite ograniczono obiektywizmu w politologii i stronniczo orientacji rnych nurtw w tej dyscyplinie nie tylko w przeszoci, ale i wspczenie. Pomocne w tym by winno przypomnienie fundamentalnej tezy antropologicznej, i osobiste, spoeczne, kulturowe i historyczne czynniki determinuj punkt widzenia kadego czowieka na konkretne zjawiska.1 A zatem i naukowcw, sprawiajc, e obiektywizm w naukach spoecznych jest wprawdzie dobrem podanym, lecz rwnie trudno osigalnym, jak w fizyce przezwycianie prawa grawitacji. Zdolnoci i skonnoci poznawcze naukowcw determinowane s bowiem nie tylko przez denie do wykrywania i upowszechniania prawdy, lecz i przez osobiste zwizki z badanymi obiektami. Std atwiej o obiektywizm w naukach matematycznych i przyrodniczych nie bez powodu zwanych cisymi. Trudniej w humanistycznych. Rzetelno naukowa wymaga zatem przyznawania si do charakteru spoecznych preferencji w tego typu dyscyplinach naukowych. Wymg ten jest szczeglnie konieczny w politologii dyscyplinie zajmujcej si badaniem tej sfery ludzkiej aktywnoci, ktrej zadaniem jest uzgadnianie zachowa wspzalenych spoecznoci o sprzecznych interesach. Studia nad polityk s z koniecznoci czci polityki negujcy to politolodzy oszukuj samych siebie (i innych) sdzc, e badanie polityki moe by tak sam nauk jak nauki przyrodniR.H. Robbins: Globalne problemy a kultura kapitalizmu, Pozna 2008, s. XIV.

2 cze.2 Wiedz, e polityka ogniskuje w sobie zasadnicze, kluczowe sprzecznoci midzy gwnymi podmiotami ycia spoecznego, antagonizmy i konflikty interesw o podou spoecznoekonomicznym3 i e wpywa to nieuchronnie na tre konstatacji politologicznych, trzeba wyrazicie eksponowa, gdy to sedno aktywnoci politycznej gubi si czstokro w gszczu innych spraw, ktrymi zwykli si take zajmowa politycy i instytucje polityczne. I dzieje si tak zazwyczaj dlatego, by ukry stronniczo dziaalnoci okrelonych politykw, ich ugrupowa i kierowanych przeze instytucji politycznych. Polityka bezstronna korzystna po rwno dla kadego i wszystkich jest wprawdzie piknym, lecz utopijnym ideaem. Politolodzy zatem winni zarwno ujawnia natur tej stronniczoci jak i samookrela charakter swego spoecznego zaangaowania. A poniewa nie zawsze ujawniaj, trzeba jak postuluje wybitny brytyjski politolog krytycznie si odnie do standardowych akademickich definicji polityki.4 Jest to szczeglnie konieczne w warunkach gbokich przeobrae ustrojowych. W okresach stabilnych nauki polityczne su jedynie opisowi istniejcych instytucji oraz obronie racji ich istnienia uzasadnia t potrzeb austriacko-amerykaski uczony. Nauki te peni wwczas funkcj suebn wobec dominujcych si politycznych. Rozkwit nauk o polityce, ktre staj si zarwno naukami o ludzkiej egzystencji w historii i w spoeczestwie, jak te nauk o adzie w ogle, jest charakterystyczny dla epok rewolucji i kryzysu. W dziejach Zachodu mielimy do czynienia z trzema takimi momentami kryzysowymi. Ustanowienie nauk politycznych przez Platona i Arystotelesa wizao si z kryzysem helleskim. Civitas Dei witego Augustyna wyznaczao kryzys Rzymu i chrzecijastwa, a Hegla filozofia prawa i historii pojawia si w chwili wielkiego wstrzsu na Zachodzie. S to wielkie epoki i wielkie odnowy. Dzielce je tysiclecia s epokami mniejszej wagi i drugorzdnymi prbami odbudowywania nauki.5 Tak byo w przeszoci, winno zatem by i we wspczesnej epoce gbokich przemian zwizanych z waciwym erze globalizacji rozpadem reimw autorytarnych i imperialnych i upowszechnianiem demokracji, rwnouprawniajcych wszystkie narody, klasy, rasy, konfesje cywilizacje i jednostki. Wyrazistym dowodem celowoci i poytecznoci takiego samookrelania jest pokrewna politologii ekonomia polityczna, w ktrej przyj si obyczaj przyznawania si rzetelnych naukowcw do jednej z dwu wyrazicie odmiennych szk naukowych. Jednej, opowiadajcej si za preferowaniem wolnorynkowych interpretacji i metod sterowania procesami gospodarczymi zwanych te leseferystycznymi, liberalnymi i neoliberalnymi. I drugiej - grupujcej rzecznikw korygowania rynku rodkami interwencjonizmu pastwowego. O tym, jak wana nie tylko teoriopoznawczo, ale i praktycznie jest dominacja jednej bd drugiej orientacji, wiadczy
B. Crick: W obronie polityki, Warszawa 2004, ss. 11-12. M. Karwat: Polityka jako skoncentrowany wyraz ekonomiki [w:] B. Kaczmarek [red.]: Metafory polityki, Warszawa 2001, s. 34. 4 S.D. Tansey: Nauki polityczne, Pozna 1997, s. 16. 5 E. Voegelin: Nowa nauka o polityce, Warszawa 1992, ss. 15-16.
2 3

3 Wielki Kryzys w 1929 r., spowodowany przez zdawanie si na wolnorynkowe metody oraz jego przezwycienie metodami waciwymi dla interwencjonistycznej orientacji. A wspczeniej drastyczne zaamanie w 2008 roku globalnej gospodarki w nastpstwie dwudziestolecia recydywy doktryny neoliberalnej okrelane mianem najwikszej od 80 lat, drugiej globowej Wielkiej Depresji. I poszukiwanie skutecznych sposobw przezwycienia tej rangi kryzysowej sytuacji w teoretycznym zdefiniowaniu istotnych jej przyczyn i ukierunkowaniu interwencjonistycznych dziaa rzdw i midzynarodowych instytucji, bez czego grozi, i bd chaotycznym, bezskutecznym dziaaniem. W odrnieniu od ekonomii politycznej, a i innych nauk spoecznych, w polskiej politologii niedostateczna jest wspczenie skonno do podobnego jak w naukach ekonomicznych ujawniania swych preferencji, a zatem i do konsekwentnego przewartociowywania teorii zrodzonych w czasach dominacji autorytaryzmu i imperializmw rnej proweniencji. Std jakociowej przemianie ustrojowej w Polsce, jak jest zastpowanie autorytarnego systemu przez zgodny z normami wspczesnych demokracji, nie towarzyszy konsekwentne rozstanie si z teoretycznymi konceptami skrojonymi w przeszoci wedle potrzeb wczesnego reimu. Czstokro za dostateczne uwaa si werbalne potpienie i odcicie si od komunizmu, a niekiedy i z bezmylnego rozpdu od tego, co trwale uyteczne z teoretycznych walorw marksizmu bez krytycznego zweryfikowania, co z powstaego w przeszoci zasobu teoretycznego jest obarczone autorytarnymi pogldami na polityk i winno by skompromitowane i wyplenione, co za trwalej pomocne w interpretowaniu i wdraaniu demokratycznych stosunkw. Przezwycienie takich tendencji staje si szczeglnie konieczne wspczenie w obliczu ewidentnych zagroe kryzysow sytuacj w ekonomice i grob zaostrzenia politycznych sprzecznoci i konfliktw. Dowiadczenie Wielkiej Depresji sprzed 80 lat dowodzi bowiem, i potguje to zapotrzebowanie na wzrost roli polityki i konieczno wyboru midzy alternatywnymi demokratycznymi bd autorytarnymi sposobami przezwyciania kryzysowej sytuacji. Wiele, bardzo wiele przemawia za tym, e tempo i sposb przezwyciania tej Depresji zalee bdzie zarwno od tego czy polityka i politologia bd wspiera orientacj liberaln bd interwencjonistyczn w ekonomii. Jak i od tego, czy wespr prosocjalny bd promilitarny typ interwencjonizmu podobnie alternatywne jak w latach 30. ub. w. Moe to bowiem w istotnej mierze przesdzi, czy uda si tym razem wyj z globowej Represji bez pieka kolejnej wiatowej wojny i w sposb rokujcy racjonalniejsze skojarzenie wzrostu gospodarczego z postpem spoecznym. Pami o dramatycznych skutkach wczesnego zbagatelizowania marginalnych pierwotnie autorytarnych ruchw politycznych i wspierajcych je kratocentrycznych teorii, winna by dostateczn przestrog przed zlekcewaeniem ich wspczenie. Wiele wiadczy za tym, i pozytywne wyjcie z tej Represji wymaga kolejnego jakociowego postpu w teorii i praktyce interwencjonistycznej orientacji i wspierajcej j polityce i politologii. Od ukierunkowania dziaa nie na proste przywracanie

4 zdolnoci systemw gospodarczych do rozszerzonej reprodukcji kapitau z rachubami, i zaowocuje to samoczynnie wzrostem i upowszechnianiem dobrobytu. Lecz na przezwycianie teorii i praktyki skutkujcych potgowaniem wycigu w przerabianiu przyrody na towary oraz wzrostem nierwnoci spoecznych i skonfliktowa midzycywilizacyjnych, przez konsekwentne kreowanie polityki i ekonomii skonnych i zdolnych do racjonalizowania reprodukcji ekologicznych i spoecznych warunkw egzystencji wspczesnych i przyszych pokole caych i wszystkich narodw.6 Sdz, e pomocne w tych wyborach moe by zdefiniowanie podobnie jak w ekonomii politycznej natury przeciwstawnych orientacji politycznych. Nie wedle samookrelania si poszczeglnych nurtw teoretycznych i praktycznych jako lewicowe bd prawicowe okazuje si to bowiem mylce w dobie tej rangi przemian ustrojowych i zwizanych z tym zawirowa ideologicznych i politycznych. Lecz wedle sposobu pojmowania miejsca i roli polityki i instytucji politycznych w yciu spoecznym.

1. KRYTERIA I RODZAJE ZRNICOWA

Twierdz, i kluczowym probierzem pomocnym w zaklasyfikowaniu do przeciwstawnych orientacji rnych nurtw zarwno polityki, jak i politologii, moe i winno by zdefiniowanie, jaka jest ich spoeczna suebno. Z dowiadcze przeszoci i teraniejszoci wiadomo, e suebno ta oscyluje midzy podporzdkowaniem jednemu z dwu alternatywnych typw celw wszelkiej ludzkiej aktywnoci: >> celowi naturalnemu, jakim jest zapewnianie szans przeycia i osigania satysfakcji z ycia wszystkich czonkw i czonw wspzalenych spoecznoci, bd >> celowi zdeformowanemu przez ukierunkowywanie aktywnoci wspzalenych spoecznoci na optymalizowanie warunkw egzystencji grup uprzywilejowanych wedle kryteriw stanowych/klasowych/rasowych/majtkowych wzgldem i kosztem im podporzdkowanych i wyzyskiwanych. Nacelowanie polityki na pierwszy bd drugi typ celw przesdza w decydujcym stopniu o charakterze wystpujcych tak praktyce, jak i w politologicznych teoriach, dwu alternatywnych orientacji: Skoncentrowanej na problemach spoeczestwa - socjocentrycznej, traktujcej polityk jako rwnorzdny z innymi rodzaj dziaalnoci, sucej uzgadnianiu zachowa wspzalenych spoecznoci skadajcych si z grup o sprzecznych interesach. Socjocentryczna orientacja stymuluje polityk zgodn z zasadami rwnoprawnej umowy, w ktrej najistotniejsze jest to, kto z kim i na jakich warunkach si dogaduje.

Szerzej na ten temat zob. M. Gulczyski: Zwiastuny II wielkiej depresji i III wojny wiatowej?, Kontrpropozycje, nr 1(2) 2002, ss. 7 30.

5 Skoncentrowanej na problemach elit wadzy - kratocentrycznej [od greckiego krtos wadza], afirmujcej traktowanie polityki jako narzdzia ich panowania i uprzywilejowywania poprzez uzalenianie bytu indywidualnego i zbiorowego od rzdzcych oraz potgowanie wewntrznych i zewntrznych skonfliktowa po to, by skuteczniej podporzdkowywa skcone i zastraszone spoeczestwo. Kratocentrycznej orientacji waciwa jest taka polityka, w ktrej najistotniejsze jest to, kto nad kim panuje. To modelowe definicje natury celw spoecznych i charakteru alternatywnych orientacji. We wspczesnej praktyce rzadziej ni w przeszoci wystpuj w podobnie czystej i skrajnej formie czciej przejawiaj si w postaci preferencji o rnym stopniu nasilenia w jednym bd drugim kierunku. S jednak na tyle istotne, e okazuj si zazwyczaj waniejsze dla bytu spoecznego, ni ideologiczne i polityczne podziay na lewic i prawic. Dowiadczenia przeszoci i teraniejszoci dowodz bowiem, e w kadym z tak samookrelajcych si nurtw politycznych wyraziste byy i s podziay na politykw i teoretykw zarwno o socjocentrycznej, jak i kratocentrycznej orientacji. Ograniczajc si tu do polskiego dowiadczenia mona stwierdzi, e zdominowanie lewicowego nurtu w czasach PRL-u przez kratocentryczn orientacj, przesdzio o deprawacji i klsce tej prby wcielania humanitarnych w zaoeniu idei socjalizmu. Wyrazistym za dowodem pozytywnego skutku zdominowania polskiej sceny politycznej przez politykw i teoretykw o nastawieniu socjocentrycznym, jest pokojowy charakter polskiej demokratycznej transformacji. Przesdzony bezspornie przez to, i tymi, ktrym dane byo ksztatowa histori Polski [] kierowa nie sam smak wadzy, lecz smak suby, wyej cenicej dobro pastwa i narodu ni partyjn skuteczno.7 Wspczenie rwnie istotniejsze ni podziay na prawic i lewic stao si cieranie zorientowanych na zabieganie o ywotne interesy Polski i Polakw z walczcymi gwnie o zdobycie wadzy i utrzymanie wadzy. Podziay te nasil si zapewne w czasach globowej Wielkiej Recesji - i od tego, ktra z orientacji okae silniejsza, zlee bdzie w istotnej mierze nasza przyszo. Tosamo, jak zalea los rnych narodw w czasach uprzedniej Wielkiej Depresji. Inny tam, gdzie jak w Szwecji - zwyciya socjocentryczna orientacja w polityce i prosocjalny interwencjonizm w gospodarce. I diametralnie odmienny w hitlerowskich Niemczech, gdzie zdominowanie przez kratocentryczn orientacj skutkowao promilitarnym interwencjonizmem i agresj. A jeszcze inny np. w Argentynie, gdzie autorytarne rzdy populistycznej Partii Sprawiedliwoci spowodoway zaprzepaszczenie na dziesiciolecia szans tego pastwa na rozwj i pokj wewntrzny. wiadczy to winno, e kwestie stanowice przedmiot tej wypowiedzi maj charakter nie tylko teoretyczny, lecz jak najbardziej praktyczny. Bo dobra praktyka zaley wszak zazwyczaj od trafnie j ukierunkowujcej dobrej teorii.

T. Mazowiecki: O Bronku, czyli o Polsce, Gazeta Wyborcza z 22.07.2008.

6 W przezwycianiu i wyplenianiu kratocentrycznych zainfekowa teorii politologicznych pomocne moe by zdefiniowanie rnic z waciwym socjocentrycznej orientacji postrzeganiem : >> podmiotw procesw politycznych, >> miejsca i roli pastwa w systemie spoecznym, >> natury sprzecznoci spoecznych i preferowanych metod ich przezwyciania, >> czym jest polityka i jaka jest jej rola w yciu spoecznym.

2. RNICE W POSTRZEGANIU PODMIOTW POLITYKI

Prardem rnic tak w polityce, jak i w politologii, jest zawajce bd rozszerzajce postrzeganie podmiotw procesw politycznych. Kratocentryzm cechuje zarwno w praktyce, jak i w teoretycznych interpretacjach, skonno do koncentrowania uwagi tylko bd gwnie na elitach politycznych, a w skrajnych przypadkach na politycznych przywdcach wadcach i liderach. Socjocentryzm przejawia si gwnie w tym, i postrzega i wartociuje polityk przez pryzmat jej miejsca i roli w caoksztacie ycia spoecznego uwzgldniajc jej wpyw na sytuacj wszystkich czonkw i czonw wspzalenych spoecznoci. Sia wpyww kratocentrycznych interpretacji bierze si w istotnej mierze z faktu, i polityka, wadza i instytucje polityczne byy od zarania i przez wikszo dziejw ludzkoci gwnie narzdziem utrzymania nierwnoprawnych podziaw na uprzywilejowanych upodmiotowionych i podporzdkowanych im uprzedmiotowionych. Zrodzona w tamtych czasach refleksja naukowa suya gwnie usprawiedliwianiu takich nierwnoprawnych porzdkw. Wyrazistym tego dowodem dwojaki sposb definiowania pojcia ycia przez staroytnych Grekw: jedno - zoe okrelao ycie biologiczne, waciwe niewolnikom tosamo jak rolinom i zwierztom; drugie bios definiowao ycie spoeczne, przysugujce nie tylko w autokracjach, ale i wczesnych demokracjach tylko przynalenym do warstw uprzywilejowanych. Std si brao motywowanie przez Arystotelesa jednego z ojcw politologicznej refleksji naukowej zasadnoci uwaania niewolnikw za tosame jak zwierzta ywe narzdzia tym, i zarwno niewolnicy, jak zwierzta domowe, pomagaj fizycznie do zaspokojenia niezbdnych potrzeb. I uzasadnianie takiego zrnicowania statusu i pooenia prawami natury, ktre wedle niego powoduj, i od urodzenia dokonuje si rozgraniczenie z przeznaczeniem jednych do wadania, a drugich do suenia.8 Wyrazistym dowodem podobnie instrumentalnego traktowania chopw paszczynianych jest pochodzca z do niedawna, bo z pocztkw XIX wieku, poraajca angielskiego obserwatora konstatacja polskiego szlachcica: moesz pan ich bi, kopa, robi z nimi co si panu ywnie podoba, a oni nie stawi

Arystoteles: Polityka, Wrocaw 1953, s. 12.

7 oporu; nie omiel si.9 Niewiele w tej materii zmieniay buruazyjne rewolucje. Konstytuowane w ich nastpstwie systemy ekonomiczne i polityczne zachowyway do dugo uprzedmiotowienie wikszoci traktowanie pracownikw niczym narzdzi produkcyjnych a pacy za prac jak oliwienia k w celu utrzymania ich w ruchu.10 Tyle, e w kapitalizmie pierwotnym miejsce wykluczania z upodmiotowionej mniejszoci wedle kryteriw urodzenia, zajy cenzus majtkowy oraz kryteria rasowe, stanowice do niedawna konieczn przepustk do kategorii dysponujcych peni praw politycznych i ekonomicznych. Wiedza o drastycznoci tych zrnicowa i stronniczoci wonczas zrodzonych i dominujcych teorii politologicznych, winna by dostateczn przestrog przed obdarzaniem bezkrytycznym szacunkiem dzie wielkich, dawnych mylicieli, bo niemal wszyscy oni uwaali za naturalne i oczywiste, i kobiety, mniejszoci rasowe i biedni maj by na ziemi pokornymi sugami biaych mczyzn, do ktrych naley mylenie o wanych problemach i sprawowanie wadzy.11 Jest to tym bardziej konieczne, e wspczenie, w warunkach upowszechniania politycznej rwnoprawnoci, kratocentryczna opcja w polityce i politologii nie zanika bynajmniej. Przestroga przed bezkrytycznym traktowaniem spucizny kratocentrycznych teorii jest konieczna ze wzgldu na fakt, i socjocentryczna orientacja w nowoczesnym znaczeniu konsekwentnego preferowania penego i powszechnego rwnouprawnienia wszystkich czonkw i czonw wspzalenych spoecznoci wyksztacia si w praktyce politycznej, a zatem i w politologii, stosunkowo niedawno. Wprawdzie ideologiczne jej przesanki zawarte s doktrynach ideologw Owiecenia i wynikajcych ze hasach Rewolucji Francuskiej Wolnoci, Rwnoci i Braterstwa, jednak w praktyce spoecznej zasady rwnoprawnoci niezalenie od urodzenia, rasy i majtnoci zyskuj szersze i konsekwentniejsze zastosowanie dopiero w drugiej poowie XX wieku. Jest swoistym paradoksem, e prby przezwycienia nierwnoprawnych stosunkw miay pierwotnie z reguy rwnie kratocentryczny charakter. Najpierw, po rewolucjach buruazyjnych, znoszenie feudalnych uprzywilejowa i zniewole wedle urodzenia skutkowao zastpieniem przez waciwe do niedawna kapitalizmowi podziay wedle majtkowych i rasowych kryteriw. Podobnie waciwe socjalistycznym rewolucjom wdraanie idei sprawiedliwoci spoecznej zaowocowao nie powszechn rwnoci, lecz innym typem kratocentrycznych zniewole i uprzywilejowa rzdzcych. Peniejsze i powszechniejsze rwnouprawnienie formalne i realne jest wieym w wymiarze historycznym zjawiskiem, waciwym dla dokonujcych si w drugiej poowie XX wieku procesw dekolonizacji i desowietyzacji, skutkujcych globalnymi
G. Burnett: Obraz obecnego stanu Polski, Warszawa 2008, s. 72. K. Marks: Rkopisy ekonomicznofilozoficzne z 1844 r., [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea, t. 1, Warszawa 1960, s. 562. 11 K. Vonnegut: Losy gorsze od mierci, Warszawa 1997, s. 131.
9 10

8 przemianami okrelanymi mianem trzeciej fali demokratyzacji12. O paradoksalnej wieloznacznoci tych procesw wiadczy fakt, i przeciwstawne systemy udzielay kolejno swoistej "wrogiej pomocy" - wspierania dekolonizacji przez pastwa socjalistyczne, skutkujcej demontaem kapitalistycznych imperiw w latach 50. i 60. ub. w., zrekompensowanego w latach 80. wspieraniem przez pastwa kapitalistyczne desowietyzacji, zwieczonej rozpadem imperium radzieckiego. Niereformowalno autorytarnego socjalizmu sprawia, e przesta istnie wraz z rozpadem radzieckiego imperium. Reformowalno kapitalizmu umoliwia wzmocnienie atrakcyjnoci tego systemu - zyskaniu bardziej "ludzkiej twarzy" dziki uwolnieniu od kolonializmu i rasizmu, a zatem i zwikszenie liczby pastw identyfikujcych si jako demokratyczno-rynkowe. Skal zmian spowodowanych przez te procesy obrazuje fakt, e o ile w 1900 r. byo zaledwie 6 pastw demokratycznych na 48 istniejcych, to w 1920 r. ich liczba wzrosa do 15 na 51, a w 1990 r. ju 65 na 19213. W 2007 roku liczb yjcych w pastwach o wielopartyjnej demokracji szacowano ju na ponad poow ludzkoci14. Jak wiee s to procesy wiadczy fakt, i zaledwie przed pwieczem Ghana jako pierwszy z afrykaskich krajw wywalczya niepodlego, zrywajc wizy brytyjskiego kolonializmu. Innym przejawem tego procesu byo zniesienie dopiero w 1994 r. w Republice Poudniowej Afryki apartheidu uprzedmiotowiajcego 70% ludnoci tego kraju, po dugotrwaym, brutalnym zwalczaniu zwolennikw takiego postpu. Krtki te, bo zaledwie 44-letni czas min od zniesienia w 1965 roku w USA praktyk ograniczajcych de facto prawa wyborcze Afroamerykanw zapocztkowujcego przemiany, ktrych najwyrazistszym bodaj przejawem jest wybr w 2008 roku Baracka H. Obamy na prezydenta tego mocarstwa. I zaledwie dwudziestolecie mija od Porozumie Okrgego Stou, zapocztkowujcych aplikacj penej demokracji politycznej w Polsce. Skuteczniejsz wprawdzie ni w midzywojennym dwudziestoleciu, lecz te nie woln jak wiadczy epizod z tzw. IV RP - od skonnoci do autorytarnej recydywy. A i od niedostatkw kultury politycznej i adekwatnej konfiguracji systemu partyjnego, sprawiajcych, e polska demokracja zaliczana jest wci do kategorii nie w peni skonsolidowanych. O tym, e waciwe wspczesnoci procesy upowszechniania i wdraania regu penej demokracji, upodmiotowiajcej wszystkich nie tylko formalnie ale i realnie, dopiero si wraz ze zmianami ustrojowymi zaczynaj, wiadcz rzetelne badania przeprowadzone w 2007 roku w 167 niepodlegych pastwach [w badaniach pominito 27 mikropastewek]15. Wedle tych bada, uwzgldniajcych a 60 kryteriw, na miano w peni demokratycznych zasuguje zaledwie 28 pastw [16,77 % oglnej liczby niepodlegych krajw zamieszkae przez 13% ludzkoci]. Nastpna grupa
S. P. Huntington: Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995. R. A. Dahl: O demokracji, Krakw 2000, s. 14. 14 The Economist Intelligence Units index of democracy, http://www.economist.com, s. 5. 15 Tame, ss. 3-5.
12 13

9 pastw demokratycznych zaklasyfikowana zostaa jako demokracje wadliwe [flawed] niedostatecznie wypeniajce instytucjonalno-prawne ramy przez pluralistycznie zorganizowany system partyjny, kultur polityczn i styl rzdzenia. Do tej kategorii zaklasyfikowano w 2007 roku 54 pastwa [32,3 % oglnej liczby badanych pastw zamieszkaych przez 38,3% ludzkoci]. W grupie tej znalaza si rwnie na osiemnastej pozycji Polska z pastw Unii Europejskiej powyej tylko od Bugarii i Rumunii. Na pograniczu demokracji i autokracji s systemy zwane demokracjami fasadowymi bd systemami hybrydowymi kojarzcymi formalne ramy demokracji z elementami autorytarnych stosunkw politycznych. W kategorii tej mieci si 30 pastw [18% zamieszkiwanych przez 10,5% ludzkoci]. Reszta, czyli 55 pastw [32,9% ogu zamieszkaych przez 38,2% ludzkoci], zaliczona zostaa do systemw autorytarnych rnego typu. Dowiadczenie procesw upowszechniania demokracji dowodzi, e okazuje si to skuteczne peniej i trwalej tam, gdzie dokonuje si gwnie wewntrznymi siami bez narzucania z zewntrz. I nie sprowadza si do prostackiej transplantacji obcych wzorcw, lecz jest rezultatem wypracowywania wasnych wersji demokratycznych systemw. Kojarzcych to co trwale uyteczne z uksztatowanych przez tysiclecia rodzimych sposobw organizacji ycia spoecznego z waciwociami rwnoprawnym, socjocentrycznym demokracjom. Bardziej na wzr i podobiestwo szczepienia na starym pniu szlachetniejszej odmiany, ni karczowania i sadzenia nowego drzewa, przeniesionego z innej strefy ekologicznej. Warunkiem koniecznym takiego sposobu demokratyzacji jest z wyprzedzanie postpu w praktyce przez postp w teorii i wiadomoci spoecznej. Czyli przezwycianie dominacji cudzych i rodzimych kratocentrycznych teorii oraz upowszechniajcych je ideologii, przez kreowanie i upowszechnianie socjocentrycznych interpretacji adekwatnych do konkretnych warunkw wasnej spoecznoci. Gdzie tego zabraknie, za fasad upowszechniania demokracji i uniwersalizmu zachodnich jej wzorcw, kry si moe polityka globalnego ekspansjonizmu niekiedy podobnie brutalna i dewastujca, jak w ubiegych wiekach ideologiczna fasada upowszechniania cywilizacji biaego czowieka kamuflowaa ekspansjonizm kolonialny i neokolonialny. Procesy upowszechniania penych demokracji, rwnouprawniajcych formalnie i realnie wszystkich czonkw wspzalenych spoecznoci, s jak z powyszego wynika wprawdzie zaawansowane, lecz do wiee i nie w peni oswojone w wikszoci pastw o takim systemie. Raczej oczywiste, e odnosi si to w istotnej mierze take i do stanu politologicznych pogldw i interpretacji praktyki politycznej. W polskiej politologii zyskanie przewagi przez socjocentryczn orientacj wymaga podobnego przeomu, jakiego przejawem w naukach historycznych staa si francuska szkoa Annales, ktrej dzieem byo przezwycienie tradycyjnego zamknicia w bezpodnoci kroniki wydarze politycznych, uwzgldnianie take innych ak-

10 torw ni osobistoci oficjalne - nie dostrzeganych przez tradycyjn historiografi ludzi pracy, chopw, pasterzy, marynarzy, owych 90% ludnoci niegodnych historii16, nie tylko stosunkw wadzy, ale wszystkich istotnych aspektw ycia spoecznego oraz wspzalenoci rnych kultur i cywilizacji. Warunkiem sine qua non takiego postpu jest konsekwentnie krytyczne przewartociowanie wszystkich dotychczasowych teorii politologicznych. Wyuskanie i zachowanie tego, co w nich jest trwaym ziarnem prawdy o tej sferze ludzkiego bytu, odsianie za i zdeprecjonowanie plewy interpretacji, ktre winny przemin wraz z imperialnymi i autorytarnymi ustrojami. Bez tego bowiem kratocentryczne teorie i praktyki nie przemin samoczynnie. Wiele bowiem jest objaww ywotnoci tego typu nawykw i skonnoci w praktyce politycznej. I rwnie wiele nieprzewartociowanych krytycznie kratocentrycznych interpretacji w politologicznej teorii.

3. RNICE W POSTRZEGANIU ROLI PASTWA

W drugiej z rnicych alternatywne orientacje kwestii kratocentryzm objawia si w traktowaniu jako wartoci nadrzdnej pastwa utosamianego w skrajnych wydaniach z absolutystycznym Wadc, Liderem, Kocioem bd Parti. Spoeczestwa za jako zobligowanego explicite - do suebnoci im, a implicite w istocie interesom uprzywilejowanych grup spoecznych. System polityczny to wedle takich interpretacji - system pastwowy panujcy arbitralnie nad wszystkimi sferami ludzkiej dziaalnoci, z ekonomiczn i kulturowo-ideologiczn wcznie. Konsekwencj takiego podejcia jest absolutyzowanie roli pastwa traktowanie go jako totalnej organizacji spoeczestwa. Najwieszym przejawem ostaoci w polskiej politologii typowego dla autokratyzmw generalizowania pozycji pastwa, jest sformuowanie pytania z prbnej matury w 2009 roku zakadajce, i opis systemu pastwowego jest rwnoznaczny z opisem systemu politycznego. Wedle socjocentrycznych interpretacji natomiast, pastwo jest instytucj suebn spoeczestwu skadajcemu si z rwnoprawnych jednostek oraz wielorakich struktur koniecznych dla ich egzystencji rodzinnych, ssiedzkich, regionalnych, ekonomicznych, politycznych, kulturowych, religijnych itp. System pastwowy wprawdzie jest najbardziej istotn, lecz podrzdn czci systemu politycznego, skadajcego si z wielu elementw, z ktrych gwne to:

spoeczno, skadajca si ze wspzalenych grup o interesach zbienych i

sprzecznych, ktrej egzystencja uzaleniona jest od funkcjonalnej kompozycji systemw ekonomicznego, politycznego i kulturowego,

organizacje artykuujce i zabiegajce o interesy tych grup przez zdobywanie i

sprawowanie wadzy pastwowej bd wywieranie na ni wpywu za pomoc perswazji, manipulacji, negocjacji i kompromisu,

16

F. Braudel: Historia i trwanie, Warszawa 1971, ss. 8, 255.

11

organy wadzy pastwowej, zobligowane do ksztatowania i ochrony adu

przed zagroeniami wewntrznymi i zewntrznymi, uprawnione do ukierunkowywania zachowa zarwno bezprzemocowymi metodami, jak i rodkami przymusu oraz przemocy,

instytucje terytorialnej wadzy samorzdowej, ktrych autonomia jest istotnym wyrnikiem wspczesnych demokratycznych systemw,

formalne i zwyczajowe normy regulujce wzajemne relacje i funkcjonowanie

wszystkich czci skadowych systemu,

ideologie i strategie polityczne, stanowice oprogramowanie ukierunkowujce

dziaalno systemw pastwowych i partyjnych,

instytucje i organizacje midzynarodowe, do ktrych s afiliowane pastwa i partie polityczne, ktrych rola wzrasta w warunkach kontynentalnych integracji i globalizacji.
Pastwo odgrywa w tej konfiguracji rol instytucjonalno-prawnej "ramy", zobligowanej do ochrony "obrazu" wypeniajcego je spontaniczn treci wielorakich form indywidualnej i spoecznej aktywnoci. Ochrony tym lepszej, im mniej przysoniajcej i przytaczajcej ywy "obraz" bytu spoecznego. Jest zatem uwaane za istotn, lecz nie generaln struktur - uprawnion do ingerencji w funkcjonowanie innych struktur spoecznych i jednostek o tyle, o ile jest to konieczne. Zgodno systemu politycznego z zasadami wspczesnych penych demokracji znajduje odzwierciedlenie przede wszystkim w odrzuceniu waciwej autokratycznym systemom nadrzdnoci systemu politycznego wobec systemu spoecznego. Zgodnie z koronn zasad demokracji, i polityka nie powinna by czym najwaniejszym w yciu spoecznym. Najwaniejsze by winno zwikszanie szans przeycia i osigania satysfakcji z ycia wszystkich czonkw i czonw wspzalenej spoecznoci i temu winien suy system polityczny oraz pozostae systemy obsugujce egzystencjalne potrzeby spoecznoci. Std sednem procesw demokratyzacji jest m. in. przywracanie pastwu podrzdnej wobec systemu spoecznego rangi i suebnej spoeczestwu roli. Przezwycianie waciwej autokracjom tendencji do absolutyzowania jego roli i wdraanie koronnych zasad wspczesnych penych demokracji: po pierwsze ograniczonoci wadzy pastwowej, ktra nie prbuje zapanowa nad wszelkimi przejawami zachowa spoecznych, lecz wypenia wan rol gwaranta adu spoecznego, po drugie za - samoorganizacji spoeczestwa, czyli jego zdolnoci do rozwijania spoecznych inicjatyw i oddolnego tworzenia rnorodnych form zrzeszania si.17 Niezbdnymi podmiotami polityki w demokratycznych systemach s nie tylko wyspecjalizowane organy i agendy pastwa, ale rwnie wszelkie organizacje, ruchy, stowarzyszenia, inicjatywy i komitety obywatelskie, tym bardziej grupy interesw formuujce roszczenia i programy, wywierajce

17

J. Kuciski: Nauka o pastwie i prawie, Warszawa 2008, s. 43.

12 nacisk i zdolne do praktycznej realizacji wasnego programu, take samodzielnymi decyzjami i dziaaniami.18

4. RNICE W INTERPRETOWANIU SPRZECZNOCI

Rwnie istotnym wyrnikiem przeciwstawnych orientacji jest stosunek do sprzecznoci interesw indywidualnych i grupowych. Sprzecznoci maj podobnie jak interesy, obiektywny charakter. Wynikaj z rnego usytuowania spoeczno-ekonomicznego podmiotw interesw, z rnych rl penionych przez nie w organizacji systemw spoecznych. W przypadku klas i wielkich grup spoecznych szczeglnie istotne jest ich usytuowanie w sferze stosunkw spoecznych i ekonomicznych, w obszarze spoecznego podziau pracy, relacji do wasnoci, w tym wasnoci rodkw produkcji oraz partycypacji w podziale spoecznego dochodu. Sprzecznoci maj te swe rda w rnicach kulturowych, ideologicznych, w spoecznych systemach wierze, w znaczeniu przypisywanym wanym symbolom, w stylu ycia wielkich grup spoecznych. Sprzecznoci maj take rda w stosunkach panowania, wadzy i dominacji oraz w innych deficytowych i w konsekwencji zawsze nierwno podzielonych zasobach spoecznych.19 Wedle socjocentrycznej interpretacji sprzecznoci maj zazwyczaj trojaki charakter: nietosamoci, rozbienoci i przeciwstawnoci interesw.20 Z nietosamoci interesw mamy do czynienia wtedy, gdy jest zgodno wspzalenej spoecznoci w kwestii celu, natomiast sprzeczno w kwestii sposobw jego realizacji. Ten typ sprzecznoci mona przedstawi graficznie w postaci dwu lub wicej prostych rwnolegych. Najczstszym jego przejawem s kontrowersje na tle lokalizacji inwestycji przemysowych bd tras komunikacyjnych. Do tego typu sprzecznoci zaliczy te mona sytuacje, gdy istnieje zgodno co do takich celw jak likwidacja przestpczoci a rozbieno w kwestii sposobw: przez zaostrzenie represji bd usuwanie demograficznych i ekonomicznych przyczyn i resocjalizacj. A take co do sposobw likwidacji stref biedy i jej gwnego rda jakim jest bezrobocie: dawa ryb zasikw socjalnych, czy wdk szansy aktywizacji zawodowej. Rozbieno interesw wynika ze sprzecznoci interesw partykularnych z interesami szerszej spoecznoci oraz doranych z interesami perspektywicznymi. Ten typ sprzecznoci mona zilustrowa w formie oddalajcych si od siebie linii. Najwyrazistszym tego przykadem jest rozbieno midzy opowiadajcymi si za

M. Karwat: Polityka rzeczowa, stronnicza i metapolityka, Studia Politologiczne, vol. 8 Warszawa 2004, s. 16. 19 B. Kaczmarek: Polityka jako artykulacja interesw (w:) Kaczmarek B. (red.): Metafory polityki, Warszawa 2001, s. 57. 20 Pierwotne zartykuowanie takiej natury sprzecznoci zob. M. Gulczyski [w]: Widersprche und Konflikte im Kapitalismus und Socialismus, Frankfurt am Main 1980, ss. 7-19.
18

13 zwikszaniem rodkw na konsumpcj przez wzrost pac - a zwolennikami wzrostu nakadw na inwestycje motywowane perspektywicznymi interesami zaogi czy narodu. W praktyce ycia codziennego objawia si to midzy skonnoci do ograniczania dzietnoci kobiet motywowan ambicjami kariery zawodowej lub wygody a optujcymi wrcz przeciwnie rzecznikami zwikszania wzrostu demograficznego w imi perspektywicznych interesw narodu bd wyznawcw pronatalistycznie nastawionej religii. I odwrotnie: opowiadaniem si rodzicw i dziadkw za wielodzietnoci a zakazami wielodzietnoci motywowanymi koniecznoci rozbrojenia bomby wzrostu demograficznego powyej stopy wzrostu gospodarczego pastwa (np. w Chinach i Indiach). Do tej samej kategorii naley rozbieno midzy optowaniem za zachowaniem i zwikszaniem uprawnie socjalnych a postulatami zwikszania rentownoci i konkurencyjnoci przedsibiorstw przez cicia socjalu. Objawia si te w postaci ambiwalentnej rozbienoci interesw wynikajc z koniecznoci zgody na rzecz doranie i indywidualnie niekorzystn np. podporzdkowanie si ograniczeniom szybkoci jazdy samochodem, pacenie podatkw, lecz z punktu widzenia interesw perspektywicznych i oglnospoecznych korzystn np. zyskiwanie bezpieczestwa na drogach, utrzymywanie z podatkw owiaty publicznej, opieki zdrowotnej, obrony narodowej i bezpieczestwa publicznego. Przeciwiestwo interesw mona zilustrowa zderzajcymi si ze sob strzaami, wynika bowiem w praktyce spoecznej z konfliktowoci przeciwstawnych, wykluczajcych si wzajemnie interesw klasowych, etnicznych, religijnych, midzypastwowych. Tu przykadw jest mnstwo. Poczynajc od sprzecznoci interesw producentw skonnych do maksymalizacji zysku przez sprzeda produktw szkodliwych dla zdrowia z wymogami ochrony interesw nabywcw przed tego typu praktykami, przez antagonizmy midzy uprzywilejowanymi a wyzyskiwanymi grupami spoecznymi, konflikty na tle rnic religijnych, rasowych i etnicznych, po midzypastwowe spory terytorialne czy konflikty ekonomiczne. Ten typ sprzecznoci, jeli nie s agodzone i przezwyciane bezprzemocowymi metodami politycznymi, owocuje walkami klasowymi, buntami i rewolucjami, wojnami midzynarodowymi, globowym terroryzmem itp. W takim ujciu sprzecznoci interesw s interpretowane i traktowane jako naturalne nastpstwo odmiennoci miejsca w spoecznym podziale pracy, pochodzenia, przynalenoci etnicznej, wiatopogldu i innych zrnicowa waciwych spoecznociom liczniejszym i bardziej zoonym ni niegdysiejsze wsplnoty rodowoplemienne. Pojawiaj si w pastwach o zoonej strukturze, ktre postrzegaj si jako cao zoon z wielu czci, a nie jako pojedynczy szczep, grono wyznawcw tej samej religii, grup ludzi zczonych wsplnym interesem czy wsplnot tradycji.21 Sprzecznoci zatem nie wynikaj tylko czy gwnie z wrogoci, i nie generuj nieuchronnie konfliktw wymagajcych tumienia i przezwyciania rodkami przymusu i przemocy.
B. Crick: dz. cyt., s. 23.

21

14 Konflikt polityczny jest definiowany jako walka dwch lub wicej podmiotw polityki o przeciwstawnych interesach, zmierzajcych do osignicia wykluczajcych si celw. Tego typu antagonizmy bywaj powodowane nie tylko przez nieprzezwycialne bezprzemocowymi metodami przeciwiestwo interesw, lecz i przez niedostatki w rozpoznawaniu i przezwycianiu konkretnych przejaww nietosamoci i rozbienoci interesw. Powyszy, socjocentryczny sposb postrzegania i traktowania sprzecznoci interesw oraz konfliktw jest w praktyce politycznej waciwoci demokratycznych systemw. Demokracje bowiem to nie bezsprzecznociowe formacje rni si od autokratycznych stwarzaniem wszystkim czonkom i grupom wspzalenych spoecznoci rwnoprawnych moliwoci artykuowania swych interesw i zabiegania o ich uwzgldnianie za pomoc szerokiego wachlarza legalnych form samoorganizacji oraz rodkw i metod politycznej dziaalnoci. Demokracja jest w stanie najlepiej funkcjonowa wtedy, gdy sprzeczne interesy bd ze sob otwarcie konkurowa.22 I gdy celem tej konkurencji jest nie zdominowanie jednych grup przez inne, lecz stwarzanie moliwoci pogodzenia ich ze sob o tyle, o ile to jest moliwe. W idealnej sytuacji polityka angauje kad grup w sprawy pozostaych, tak e kada z nich i wszystkie razem mog by pomocne w wypenianiu przez wadz jej podstawowej funkcji, czyli utrzymywanie adu.23 Gwarancj takiego ksztatu stosunkw politycznych s waciwe wspczesnym demokracjom zasady: rwnoprawnoci wszystkich czonw i czonkw wspzalenych spoecznoci, pluralizmu rwnego prawa do artykuowania i zabiegania wszystkich o swe interesy oraz konsensusu uzgadniania interesw i zachowa metodami waciwymi dla umowy spoecznej. Nadaje to politycznej konkurencji charakter gry o sumie dodatniej, zakadajcej wygran wszystkich uczestnikw interakcji, korzystajcych w rnej mierze z uzgodnienia wspzalenych zachowa i dziaa. I przesdza o moliwoci i celowoci dominowania w demokratycznej polityce bezprzemocowych metod perswazji, negocjacji i kompromisw, poczonego z negatywnym traktowaniem manipulacji oraz minimalizowaniem rodkw przemocy i przymusu. O skutecznoci takiego traktowania sprzecznoci przez demokracje wiadczy najlepiej fakt, i od pocztku XX wieku nie byo wojen midzy pastwami stricte demokratycznymi Chocia nie brako spraw o charakterze konfliktowym, byy one z reguy przezwyciane pokojowymi metodami negocjacji, arbitrau i kompromisw. Doktrynalne uzasadnienie takiego pojmowania i traktowania sprzecznoci interesw i sposobw ich uzgadniania zawieraj interpretacji filozofw Owiecenia, wspczeniej za amerykaskiego uczonego Johna Rawlsa24. W polskiej za intelektualnej tradycji Stanisawa Ossowskiego, optujcego za adem porozumie spoecznych jako optymalnym wzorcem - w opozycji do waciwego systemom autorytarnym

B. Crick: dz. cyt, s. 23. Tame, s. 24. 24 Por. J. Rawls: Liberalizm polityczny, Warszawa 1998; tego: Prawo ludw, Warszawa 2001.
22 23

15 traktowania skonfliktowa jako rodka panowania nad skconym spoeczestwem25. Kratocentryczn orientacj cechuje interpretowanie sprzecznoci wycznie w kategoriach antagonistycznego konfliktu interesw. Tego typu rzdy polegaj po prostu na realizacji wasnego interesu poprzez zmiadenie wszystkich innych lub choby wikszoci grup o przeciwnych interesach.26 Std bierze si zarwno diabolizowanie sprzecznoci, postrzeganie ich wycznie w kategoriach wrogoci, suce usprawiedliwianiu delegalizacji i bezwzgldnego zwalczania wewntrznych przeciwnikw oraz mobilizowaniu poparcia w walce z zewntrznymi. Jak i skonno do negowania naturalnych, nieantagonistycznych sprzecznoci wewntrznych upowszechniania pogldw o jednoci etnicznej, rasowej, ideologicznej bd religijnej, sucego blokowaniu legalnych moliwoci artykuowania i zorganizowanego zabiegania o swe interesy przez grupy pokrzywdzone. Konsekwencj takiego pojmowania i traktowania sprzecznoci jest waciwa kratocentrycznym reimom skonno do ograniczania swobody zrzeszania si i wypowiedzi, a przez to uniemoliwianie bezkonfliktowego, koncyliacyjnego przezwyciania sprzecznoci. Bywa, e w tego typu reimach konflikty wybuchaj nie tylko spontanicznie wskutek spotgowania sprzecznoci, lecz s wywoywane przez rzdzcych, posugujcych si perfidn socjotechnik rzdzenia przez prowokowane celowo kryzysy, pomocn w dyscyplinowaniu spoeczestwa oraz wyprzedzajcym pacyfikowaniu i zdawieniu potencjalnej opozycji. Wszystko to cznie sprawia, e polityka kratocentryczna ma charakter wykluczajcej kompromisy i wspdziaanie gry o sumie zerowej zakadajcej totaln wygran jednej ze stron, i bezwzgldn przegran innych. Doktrynalne zartykuowanie pojmowania sprzecznoci wycznie w antagonistycznych kategoriach wrogoci [swoi obcy, li dobrzy, wrogowie przyjaciele] i konfliktw, zawieraj najwyraziciej teorie Carla Schmitta27 niegdy ideologa nazizmu, wspczenie za rnych, w tym i polskich kratocentrycznych orientacji politycznych i politologicznych28.

5. ALTERNATYWNE SPOSOBY DEFINIOWANIA POLITYKI

Kwintesencj rnic midzy socjocentrycznymi a kratocentrycznymi interpretacjami znajdujemy w odmiennociach sposobw definiowania czym jest polityka. Zweryfikowanie natury politycznej stronniczoci w tej materii jest niezbdne, bowiem rozbieno definicji polityki rozciga si rwnie na natur nauki o polityce.29 A w konsekwencji na wpyw teorii politologicznych na praktyk polityczn.

S. Ossowski: O osobliwociach nauk spoecznych, Warszawa 1983, ss. 104-105. B. Crick, dz. cyt., s. 24. 27 Por. C. Schmitt: Teologia polityczna i inne pisma, Krakw 2000. 28 tego typu koncepcje znajdujemy w publikacjach rzecznikw konserwatywnej rewolucji moralnej zwizanych z krakowskim Orodkiem Myli Politycznej oraz Centrum Europejskim "Natolin". 29 A. Heywood: Politologia, Warszawa 2006, s. 3.
25 26

16 Twierdz, i zgodne z socjocentryczn orientacj s te sposoby definiowania tej sfery ludzkiej aktywnoci, ktrych sednem jest teza, i polityka to uzgadnianie zachowa wspzalenych spoecznoci o sprzecznych interesach. Mniej, bd wcale nieistotne s w tej materii rnice, sprowadzajce si do odmiennoci sposobw formuowania tosamych w istocie treci. I tak np. wedle brytyjskiego politologa Stephena D. Tanseya, polityka obejmuje szeroki wachlarz sytuacji, w ktrych ludzie kierujcy si odmiennymi interesami dziaaj wsplnie dla osignicia celw, ktre ich cz, i konkuruj ze sob, gdy cele s sprzeczne.30 Zdaniem Andrew Heywooda, polityka jest aktywnoci, przez ktr ludzie tworz, chroni i zmieniaj oglne zasady ycia. Jako taka, jest dziaaniem zasadniczo spoecznym, nierozerwalnie zwizanym z jednej strony z istnieniem rnorodnoci i konfliktu, a z drugiej skonnoci do wsppracy i wspdziaania.31 Podobnie polski politolog Leszek Sobkowiak definiuje, i polityka to sfera stosunkw i dziaa przybierajcych posta walki, kompromisw i wsppracy pomidzy duymi grupami spoecznymi (klasami, warstwami, grupami spoeczno zawodowymi, narodami), organizacjami politycznymi, orodkami decyzji politycznych i jednostkami. Podmioty te d do realizacji swoich podstawowych potrzeb i interesw poprzez sprawowanie wadzy politycznej lub poprzez wywieranie wpywu na wadz.32 Taki te jest sens moich definicji polityki jako dziaania duych grup spoecznych klas, ich odamw i sojuszw, narodw i zwizkw midzynarodowych ktrego celem jest przezwycianie w korzystny dla sposb sprzecznoci interesw z innymi wspzalenymi grupami.33 I szersza wykadnia, i polityka to dziaalno polegajca na przezwycianiu nieprzemocowymi i przemocowymi metodami sprzecznoci interesw i uzgadnianiu zachowa wspzalenych grup spoecznych i wewntrz nich, suca ksztatowaniu i ochronie adu spoecznego korzystnego dla tych grup stosownie do siy ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpyww.34 Ewidentnym jest, e cho sposb ujmowania w sowa sedna polityki bywa w tych definicjach rny ich sens jest tosamy. Definicje te okrelaj: >> gdzie polityka jest potrzebna formuujc, e tam, gdzie istnieje wspzaleno duych grup spoecznych o sprzecznych interesach;

S.D. Tansey: dz. cyt., s.18-19. A. Heywood: dz. cyt., s. 27. 32 L. Sobkowiak: Polityka, [w:] A. Antoszewski, R. Herbut [red.]: Leksykon politologii, Wrocaw 1996, s. 297. 33 M. Gulczyski: Polityka jej funkcje i rola w yciu spoecznym, [w:] W. Czyowicz [red.]: Materiay pomocnicze do studiowania marksistowskiej teorii polityki, Warszawa 1980, s.9; tosamo w: Pastwo prawo obywatel, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1989, s. 57. 34 M. Gulczyski: Nauka o polityce, Warszawa 2007, ss. 25-26.
30 31

17 >> po co jest potrzebna wskazujc, e po to, by przezwycia sprzecznoci i uzgadnia zachowania wspzalenych spoecznoci; >> jakimi sposobami realizuje te zadania eksponujc rwnoprawnie zarwno rywalizacj jak wspdziaanie; >> a zatem i domylnie zakadajc, e polityka jest zbdna tam i wtedy, gdzie i kiedy nie ma sprzecznoci interesw grupowych, bd ich nieantagonistyczny charakter umoliwia uzgadnianie zachowa bez politycznej ingerencji. Charakter sprzeczny z wymogami socjocentrycznego wyjaniania polityki i potrzebami wspierania przez politologi demokratycznej polityki maj definicje otwarcie kratocentryczne oraz wadliwe gubice z pola widzenia to, co stanowi sedno polityki, a take faszywe kamuflujce natur tej sfery ludzkiej aktywnoci. Katalog najczciej spotykanych w polskiej literaturze przedmiotu tego typu interpretacji polityki przedstawia si nastpujco:

Definicje otwarcie kratocentryczne, deformujce pojmowanie funkcji polityki

przez skoncentrowanie na rodku jakim jest zdobywanie i sprawowanie wadzy pastwowej, z pominiciem spoecznych treci - przesdzajcych o suebnoci wadzy interesom spoecznym. Do tej kategorii w polskiej literaturze przedmiotu nale interpretacje, i walka o zdobycie wadzy i sprawowanie wadzy to podstawowe treci polityki, a tym samym podstawowe zagadnienia, ktrymi zajmuj si nauki badajce polityk, a zatem stosunki polityczne, to przede wszystkim stosunki wynikajce z walki o wadz i sprawowania wadzy. 35 A take twierdzce, e polityka odnosi si do tej czci stosunkw midzyludzkich, ktrych treci jest panowanie, rzdzenie, wadza narzucanie i egzekwowanie decyzji jednego czowieka lub grupy ludzkiej innym.36 Tosamy jest sens definicji poprzestajcych na definiowaniu polityki jako rodzaju dziaalnoci spoecznej zwizanej z walk o wadz i z jej utrzymaniem37, bd okrelajcych j jako dziaalno zwizan z deniem do zdobywania i wykonywania wadzy wewntrz pastwa oraz w stosunkach midzypastwowych a zatem i zawajcych obszar badawczy politologii do pastwa, partii politycznych i ogu stosunkw zwizanych ze zdobyciem, utrzymaniem i wykonywaniem wadzy.38 Tego typu interpretacje traktuj instrumentaln cz procesw politycznych jak jest zdobywanie i sprawowanie wadzy - jako ich sedno. Zawarte w nich konstatacje s wprawdzie zgodne z realiami, ale niepene, ograniczone do instytucji jak jest pastwo, i narzdzia jakim jest wadza pastwowa, bez wyjanienia jaka jest

35 J.J. Wiatr: Socjologia polityki, Warszawa 2002, ss. 108; 38. Tosamo tego w: Socjologia stosunkw politycznych, Warszawa 1978, ss. 13; 197. 36 F. Ryszka: Wstp do nauki o polityce, Warszawa Pozna 1978, s. 10. 37 M. Kolczyski, J. Sztumski: Marketing polityczny, Katowice 2003, s. 88; E. Zieliski: Nauka o pastwie i polityce, Warszawa 2001, s. 208. 38 A.J. Chodubski: Wstp do bada politologicznych, Gdask 2005, s. 31.

18 funkcja pastwa i wadzy pastwowej w yciu spoecznym. Wadza jest instrumentem polityki, jednym ze rodkw artykulacji interesw, a nie istot tego co polityczne definiuje istot tej deformacji Bohdan Kaczmarek. Redukowanie polityki do problemu wadzy prowadzi do spogldania na zjawiska polityczne przez pryzmat tych grup spoecznych, ktrych yciowa egzystencja zwizana jest z szeroko rozumian obsug wadzy, tymczasem z punktu widzenia pozostaych grup spoecznych i spoeczestwa jako caoci wadz sprawuje si nie dla niej samej, a po to, by rozwizywa spoeczne problemy i zaspokaja potrzeby spoeczne.39 Skoncentrowanie ogldu i osdu tylko bd gwnie na wadzy i jej instytucjach prowadzi moe do podobnego bdu nie tylko poznawczego, ale i praktycznego - jakim bywa np. przyjcie, i koci to witynia i duchowiestwo, a nie gwnie wyznawcy i ich religijne potrzeby. Jest to bd podobny, jakim byoby pominicie w opisie firmy jakie produkty zaspokajajce okrelone potrzeby spoeczne wytwarza i skoncentrowanie uwagi nie na klienteli i zaodze gwnie, lecz na zarzdzie i biurowcu. Skania to moe do ograniczania zada politologii do zajmowania si tylko bd gwnie tym, co suy zdobywaniu i utrzymaniu wadzy miast tym, jak wadza winna suy spoeczestwu. W skrajnych przypadkach takie rozumienie polityki prowadzi w konsekwencji fetyszyzacji wadzy do politykierskiej degeneracji polityki, do legitymizowania takiej degeneracji, ktrej przykadw nawet pobiena obserwacja rzeczywistoci dostarcza a nadto, a nie do pojmowania polityki roli politykw jako przede wszystkim suby spoecznej i odpowiedzialnoci.40 Proponuj to okreli mianem kratofiksacji maniakalnej dzy wadzy. Patologii gronej, bo zazwyczaj sprzecznej z interesami spoecznoci, ktrym wadza polityczna winna suy. Nagminnej w systemach despotycznych, typu hitleryzmu czy stalinizmu. Ten typ dewiacyjnych skonnoci ujawnia si niekiedy rwnie w demokracjach sprawowanie wadzy wie si bowiem z profitami ambicjonalnymi i materialnymi, moe zatem stawa si dla poszczeglnych politykw czy ugrupowa celem samoistnym. Rnica w tym, i w odrnieniu od autorytarnych systemw, w demokracjach ta dewiacja moe by atwiej rozpoznawana, demaskowana i przezwyciana.

Definicje kamuflujce kratocentryzm parawanem socjotechnicznych formu.

Wyrazistym tego przejawem w polskiej politologii jest upowszechniana od lat 70. ub. w. definicja, e polityka to dziaalno wytyczona przez orodek decyzji sformalizowanej grupy spoecznej (organizacji), zmierzajca do realizacji ustalonych celw za pomoc okrelonych rodkw.41 Logiczna analiza tej definicji ujawnia, e nie definiuje bynajmniej ona czym jest polityka. Nie formuuje bowiem, czym rni si dziaalno polityczna od innych form
B. Kaczmarek, dz. cyt., s. 78. Tame. 41 K. Opaek: Wartoci i normy w polityce, [w:] Rola norm politycznych w Polsce socjalistycznej, Warszawa Wrocaw 1977, s. 9.
39 40

19 zorganizowanej aktywnoci. Pasuje zatem do rnych jej form tak do pastwa i partii, jak przedsibiorstwa czy klubu sportowego. I zarwno do struktur o nobliwym charakterze (np. Koci) jak i wrcz przeciwnie (np. agencja towarzyska), zoonym (np. korporacja) i prostym (np. piekarnia), a i wrcz przestpczym (np. mafia czy gang). A jeli co wyjania nadmiernie wiele, to w istocie wyjania niewiele bd nic. W wietle wnikliwszego rozbioru ewidentnym si staje, e odnosi si nie do wszystkich zorganizowanych struktur, lecz tylko do autokratycznych. Cechujcych si takim charakterem relacji midzy orodkiem decyzji a pozostaymi uczestnikami, w ktrych gra czyli scentralizowana wadza - arbitralnie decyduje, a d podporzdkowane jej spoeczestwo tylko wykonuje. Istotnym mankamentem tej definicji jest te przemilczenie kwestii sprzecznoci interesw a zatem i fundamentalnej roli polityki w ich rozpoznawaniu i przezwycianiu. Uwzgldnienie przez tego autora w 1986 roku rnic interesw zapewne pod wpywem ewidentnego zdezawuowania przez dramatyczne konflikty spoeczne oficjalnej doktryny jednoci moralno-politycznej narodu nie pozbawio jej kratocentrycznego charakteru. W zmodyfikowanej bowiem wersji, polityka interpretowana jest nadal jako dziaalno wytyczona przez sformalizowany orodek decyzyjny, zmierzajcy za pomoc odpowiednich socjotechnik do tego, by grupy ludzi o rnej wielkoci i rnych interesach realizoway cele wskazane przez w orodek. 42 Sdz, e mona uzna ten wariant za w miar trafne zdefiniowanie waciwoci autokratycznej polityki, ale nie za uniwersaln definicj polityki z konsekwentnie demokratyczn wcznie. Konieczno ujawnienia i wypomnienia natury tego sposobu definiowania polityki powoduje fakt, i by on nie tylko upowszechniany w kolejnych wydaniach obowizujcych w latach 70. i 80. ub. w. akademickich podrcznikw43, ale zakorzeni si w polskiej literaturze przedmiotu na tyle silnie, e bywa nadal jednym z czciej bezkrytycznie powielanych [por. Chmaj44; Chmaj, migrodzki45; Galasiski46; Gobiowski47; Kraus-Mozer48; Laskowski49; Zieliski50].

K. Opaek: Zagadnienia teorii prawa i polityki, Warszawa 1986, s. 238. Zob. Podstawy nauk politycznych. Podrcznik dla szk wyszych, wydanie III, Warszawa 1979, s. 9; A. Bodnar [red.]: Nauka o polityce, wydanie II, Warszawa 1988, s. 20. 44 M. Chmaj: Polityka [w:] Chmaj M, Sok W.: May leksykon politologiczny, Lublin 1996, s. 231. 45 M. Chmaj, M. migrodzki: Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1998, s. 20. 46 B. Galasiski: Organizacja polityczna jako rodzaj organizacji spoecznej, [w:] Historia prawo polityka, Warszawa 1990, s. 184. 47 B. Gobiowski: Polityka jako kultura, [w:] B. Kaczmarek [red.]: Metafory polityki, Warszawa 2001, s.109. 48 B. Krauz-Mozer: Midzy nauka a polityk, [w:] Oblicza wspczesnej polityki (aspekty teoretyczne), Kielce 2005, s. 27. 49 S. Laskowski: Podstawy nauk politycznych, [w:| S. Laskowski [red.]: Podstawy nauk politycznych, Kra42 43

20

Definicje idealizujce - twierdzce, e polityka to suenie dobru publicznemu.

W epokach gdy powstaway i dominoway takie teorie, autorstwa Arystotelesa [IV w.p.n.e.], w. Augustyna [przeom IV i V w. n.e.], i Tomasza z Akwinu [XIII w.n.e.], dobro publiczne byo utosamiane z dobrem klas uprzywilejowanych wzgldem i kosztem podporzdkowanych i wyzyskiwanych niewolnikw i paszczynianych chopw. Sens tych pogldw streszcza si w tezie, i od urodzenia dokonuje si rozgraniczenie z przeznaczeniem jednych do wadania, a drugich do suenia [Arystoteles: 12]. Uznawane to byo nie tylko w owych czasach, ale do cakiem niedawna za norm nie tylko w systemach autorytarnych, ale i w demokracjach mniejszociowych, uprzywilejowujcych mniejszo wedle kryteriw urodzenia, rasy bd majtnoci. Waciwe wspczesnoci zanegowanie zasadnoci takich zrnicowa, wymaga zanegowania take usprawiedliwiajcych je teorii. Std nie sposb si zgodzi z bezkrytycznym upowszechnianiem takiego pojmowania polityki przez Tomasza yro, chwalcego w. Tomasza z Akwinu za przypomnienie Europie, e polityka jest niczym innym jak realizacj dobra wsplnego (ac. bonum communi)51. Konstatacja ta byaby trafna, gdy towarzyszya jej informacja, czyjemu dobru wsplnemu jakich grup spoecznych politycznie i ekonomicznie upodmiotowionych polityka wonczas suya. Bo w nierwnoprawnych ustrojach takie panoway w czasach zarwno Arystotelesa, jak w. Tomasza chronia z reguy uprzywilejowanie mniejszoci kosztem dobra wikszoci politycznie i ekonomicznie uprzedmiotowionych. Pytanie cui bono [komu to przynosi korzy] by winno zatem koniecznym instrumentem, pomocnym w wykrywaniu prawdy nie tylko w postpowaniu karnym, ale i w sferze dziaa politycznych.

Definicje totalnie deprecjonujce polityk - pojawiajce si czciej w publicystycznych wypowiedziach i potocznych opiniach, a sporadycznie tylko w enuncjacjach naukowcw. Do tej kategorii nale definicje zakadajce, i polityka to z reguy dyktatura, a zatem zwizany z tym ucisk i podporzdkowanie. A take traktujce naduywanie niczym nieskrpowanej przemocy jako nieodcznej cechy kadej dziaalnoci politycznej. Podobnie za bdne naley uzna interpretacje traktujce polityk jako sfer, obarczon nieuchronnie podoci, okruciestwem, uwikaniem w korupcj, nepotyzm itp. Tego typu opinie, spotykane do czsto w potocznym obiegu, bywaj wprawdzie niekiedy trafnym zdefiniowaniem konkretnych przypadkw wynaturze polityki. Lecz generalizowanie takich sdw bynajmniej nie mobilizuje do ich zwalczania. Czstokro wrcz przeciwnie odstrcza od angaowania si w ycie polityczne obywateli o wyszych standardach etycznych, skania ich do wycofywania si z kankw 1980, s. 8. 50 E. Zieliski, dz. cyt., s. 208. 51 T. yro: Wstp do politologii, Warszawa 2004, s. 17.

21 dydowania na funkcje polityczne, a czstokro i z udziau w wyborach, co skutkuje oddawaniem pola istotnie mniej wartociowym intelektualnie i moralnie politykom. Czyli takim, ktrym nie chodzi o to, by bdc u wadzy stawa si lepszymi, ale by wykaza, e adwersarze s jeszcze gorsi ni oni. Jest swoistym paradoksem, e cho autorami tego typu opinii bywaj czstokro surowi krytycy patologicznych poczyna politykw, okazuj si one wielce uyteczne dla reimw i formacji winnych dewiacji w tej dziedzinie. Tego rodzaju generalizacje sprzyjaj bowiem pogldowi, e polityka jest z natury czym zym. Mog zatem suy nie tylko krytyce wynaturze polityki, ale i usprawiedliwieniu reimw autokratycznych przez upowszechnianie opinii, e opresywno jest nieodczn cech kadej polityki. Std pogld, e w polityce liczy si nie etyczno, lecz skuteczno, wic rzdzcy postpuj amoralnie, bo jakoby inaczej rzdzi si nie da, bywa raczej uyteczny w usprawiedliwieniu miernoci, marnoci i podoci takiche politykw i reimw, ni pomocny w zwalczaniu takich patologii.

Definicje nadmiernie szerokie - zakadajce, e polityka to po prostu wywieranie wpywu. A jako e wywieranie wpywu jest powszechne we wszelkich midzyludzkich relacjach, wszystko staje si polityczne nawet rodziny i zakochane pary52. Przyjcie takiego podejcia sprawia, e polityka to dla politologa wszystko co go otacza, caa istniejca rzeczywisto.53
Ten sposb definiowania polityki jest dwojako szkodliwy. Raz, bo uniemoliwia wyodrbnienie stricte politycznych form wpywu aktywnych politycznie si na przezwycianie sprzecznoci interesw w korzystny dla siebie sposb, od innych, apolitycznych rodzajw wzajemnego wpywu w rnego typu midzyludzkich interakcjach. I dwa, bo moe suy usprawiedliwieniu typowej dla reimw autorytarnych ingerencji politycznej w sfery ycia intymnego, prywatnego, rodzinnego, towarzyskiego, ssiedzkiego itp., ktre mog i winny by wolne od politycznoci dopty, dopki ycie toczy si w nich bezkolizyjnie. Wszak te obszary ycia, w ktrych jednostki s w stanie i rzeczywicie radz sobie same [] s w sposb oczywisty apolityczne54. Gros ycia ludzkiego toczy si zazwyczaj w instytucjach takich jak rodzina, grupy oparte na pokrewiestwie, stosunkach towarzyskich, indywidualnej i prywatnej przedsibiorczoci, stowarzyszeniach samorzdnej samozaradnoci wolnych zazwyczaj od antagonistycznych sprzecznoci a zatem apolitycznych. Uzgadnianie wspzalenych zachowa i dziaa w tych sferach obywa si bez waciwych polityce metod i instytucji. Bywa, e polityka wkracza w te dziedziny z motyww ideologicznych bd autokratycznych lecz winno to by traktowane nie jako zasadna konieczno, lecz zbdna i
R. A. Dahl, B. Stinebrickner: Wspczesna analiza polityczna, Warszawa 2007, s. 46. Chmaj, migrodzki, dz. cyt., s. 20. 54 A. Heywood, dz. cyt., s. 10.
52 53

22 szkodliwa ingerencja wycie intymne, prywatne i wsplnotowe, powodujca nadmierne upolitycznianie ycia spoecznego. Ograniczon skuteczno tej tendencji ilustruje Stanisaw Andreski konstatacj, i nawet system supertotalitarny, jakim by stalinizm, nie mia moliwoci kontrolowania czstotliwoci zdrad maeskich, masturbacji, palenia papierosw, picia wdki, powstawania maych gangw zodziejskich itp.55 Tym bardziej wolna od politycznoci i ingerencji instytucji politycznych jest wikszo sfer bytu spoecznoci demokratycznych. I bardzo dobrze, e s wolne od uwikania w antagonistyczne sprzecznoci. Polityka bowiem nie jest fenomenem najistotniejszym w yciu indywidualnym i spoecznym. Najistotniejsze byo, jest, i zapewne wci bdzie przeywanie przez kad jednostk i zbiorowo ludzk niepowtarzalnej przygody, jak jest ycie i jego kontynuacja przez przysposabianie do samodzielnoci kolejnych pokole. Polityka, podobnie jak ekonomika i kultura, winny by suebne zapewnianiu spoecznociom zdolnoci przeycia i osigania satysfakcji z ycia niczym przysowiowe tabakiery nosom. I jako tej suebnoci jest nadrzdnym kryterium jakoci systemw politycznych, ekonomicznych i wszelkich innych.

Definicje eklektyczne zastpujce jednoznaczne wyjanianie czym jest polityka, upublicznianiem zlepka rnych, w tym i sprzecznych wzajemnie interpretacji. Przejawy takiego podejcia spotykamy w rozmaitych, w tym i przywoanych wyej publikacjach, ktrych erudytyzm sprowadza si do cytowania rnorodnych pogldw niekiedy nie tylko niekoherentnych, ale i wzajemnie sprzecznych bez ich krytycznej konfrontacji z praktyk i logik. Nagminna to wspczenie przypado licznych leksykonw politologii, zdarzajca si niekiedy i w podrcznikach o teoretycznych ambicjach 56. Jest swoistym paradoksem, e tego typu wykadni jest wicej w tekstach publikowanych po demokratycznej transformacji, ni byo w czasach panowania autorytarnego systemu. Dzieje si tak zapewne dlatego, e demokracja umoliwia wprawdzie dziki uwolnieniu od cenzury krytyczn weryfikacj i odrzucenie bdnych teorii politycznych, lecz pozwala rwnie na upowszechnianie wszelakich interpretacji, wcznie z ostaymi po autorytaryzmie i stronniczo suebnymi uprzedniej formacji. Demokratyzm tym si zaledwie - i a! - rni w tej materii od autorytarnych systemw, e nie tylko pozwala, ale i obliguje do samodzielnego krytycznego mylenia.

6. PRZYCZYNY RNIC
Na koniec: skd si bior skonnoci do kreowania i upowszechniania kratocentrycznych teorii. W czasach panowania autorytarnych i imperialnych systemw tego typu skonnoci byy powodowane w istotnej mierze przez dominacj kratocentrycznego cha-

55 56

S. Andreski: Maxa Webera olnienia i pomyki, Warszawa 1992, s. 68. Zob. J. Muszyski: Podstawy teorii i praktyki polityki, Toru 2008, ss. 47 i nn.

23 rakteru popytu na teorie politologiczne, ograniczenia dostpnoci do socjocentrycznej literatury oraz swobody bada i publikacji. Wspczenie, po upadku autorytarnego systemu i wdraaniu w Polsce stricte demokratycznych porzdkw, tego typu wyjanienia i usprawiedliwienia odpady. Std oczywista wiksza odpowiedzialno naukowcw za to co tworz i upowszechniaj. To, i mimo swobody bada i publikacji oraz wzrostu zapotrzebowania na socjocentryczne wspieranie demokracji, ostae po autokratyzmie pojmowanie i interpretowanie polityki okazuje si do ywotne, wynika moim zdaniem dwojakiego typu powodw. Niekiedy ze wiadomie kratocentrycznej orientacji kreujcych i upowszechniajcych takie teorie. Demokratyczna transformacja powoduje wprawdzie osabienie autokratycznych skonnoci polityce, lecz nie eliminuje ich cakowicie. S wszak politycy, a nawet i cae formacje o wodzowskim zadciu i autorytarnych skonnociach ewidentnym czego dowodem casus tzw. IV RP. Naturalnym jest zatem, e s rwnie i naukowcy o takiche inklinacjach, skonni wspiera ten nurt przez kratocentryczne interpretacje. Czciej nie tyle nie ze wiadomie kratocentrycznej orientacji, lecz z innych przyczyn, a mianowicie: >> ze skonnoci do formalistycznego, instytucjonalno-prawniczego postrzegania i interpretowania polityki - koncentrowania uwagi tylko bd gwnie na organizacyjnych formach i strukturach, miast na spoecznych funkcjach i treciach, >> z inercji bezkrytycznego traktowania teorii powstaych w czasach dominacji autorytarnych i imperialnych systemw i wedle ich potrzeb; politologia, podobnie jak kada inna dyscyplina naukowa, skonna jest kierowa si tradycj. Skoro myl ludzka zostanie raz popchnita w jednym kierunku, si bezwadnoci toczy si ona utorowanym oyskiem przez tysiclecia.57 >> z nadmiernego zaangaowania w struktury wadzy, powodujcego czstokro niedostatek dystansu i skoncentrowanie na problemach elit i orodkw wadzy, miast spoeczestwa, >> z ulegania zapotrzebowaniu czci politykw nie tyle na teorie pomocne w rozwizywaniu problemw spoecznych, ile w walce per fas et nefas o wadz, szukajcych w nauce nie owiecenia, lecz - podobnie jak pijak w latarni podparcia, >> z bezradnoci niezdolnoci dostrzeenia w gszczu form aktywnoci politycznej tego, co stanowi sedno jej spoecznych funkcji, >> i last but not least z lenistwa - bezkrytycznego powielania cudzych teorii, bez zadania sobie trudu samodzielnego zweryfikowania ich trafnoci. Sedno waciwoci tego typu erudytw ktrzy nie czyni uytku ze swego rozumu i wyobrani

57

J. Dembowski: Psychologia zwierzt, Warszawa 1946, s. 12.

24 po to, by spojrze wieym okiem na stare teorie, lecz staraj si wydoby now tre ze starych komunaw58 trafnie streszcza bon mot Stanisawa J. Leca, i posiedli wiedz lecz jej nie zapodnili.59 A co gorsza - czstokro zainfekowali przez upowszechnianie w obiektywizujcym opakowaniu interpretacji teoretycznych zrodzonych w czasach dominacji autokratycznych i imperialnych reimw i wedle ich potrzeb. adnym usprawiedliwieniem, i czstokro infekowanie to bywa niewiadome nie sposb bowiem rozgrzesza naukowcw z niedostatku elementarnych kwalifikacji warsztatowych i intelektualnych. Wszystkim tym uomnociom sprzyja skonno czci politologw do funkcjonowania w swoistym obiegu zamknitym: koncentrowania si na analizie uczonych tekstw i traktowania ich jako nadrzdnego weryfikatora, miast konfrontowania z nadrzdnym sprawdzianem wszelkich teorii, jakim jest praktyka. Nic w tym dziwnego i nadzwyczajnego. Wszak politologi tworz ludzie, a nie anioy. Naturalne zatem, e obiektywny fakt, i polityka jest gr sprzecznych interesw, wpywa nieuchronnie nie tylko na subiektywizm decyzji politycznych, ale i naukowych analiz tej sfery. Pomocne w przezwycianiu tych skonnoci i uomnoci moe i winna by wiadomo tych zagroe. Przypominanie o tym i wytykanie przejaww poddawania si sprzecznym z wymogami demokracji orientacjom, jest nadrzdnym celem tej publikacji. O tym, e krytykowane tu zachowania s raczej wyjtkiem ni regu, wiadczy fakt, e politologia z prawdziwego zdarzenia jednak istnieje, wiarygodnie definiuje natur procesw i zjawisk politycznych i za to wanie a nie za usuno wzgldem doranych potrzeb politykw i koncentrowanie si na ich problemach miast spoeczestwa zyskuje spoeczne zaufanie. Konkluzje: waciwe wspczesnoci przezwycianie dominacji autokratycznych i imperialnych reimw przez upowszechnianie rwnouprawniajcych penych demokracji, wymaga wspierania przez adekwatne przewartociowanie i postp w politologicznej teorii. Sednem tego postpu winno by przezwycianie pogldw kratocentrycznych wspierajcych panowanie uprzywilejowanych stanw/klas/ras/nacji/konfesji/cywilizacji wzgldem i kosztem innych, przez socjocentryczne interpretacje, otwarcie i konsekwentnie preferujce rwnoprawno w stosunkach midzyludzkich w kadej skali od wewntrzpastwowej po midzynarodow i globow. Pomocne w tym by moe i winno konsekwentne ukierunkowywanie socjocentrycznej teorii i praktyki politycznej na suebno celowi naturalnemu, jakim staje si wspczenie zwikszanie szans przeycia i osigania satysfakcji z ycia wspczesnych i przyszych pokole caych i wszystkich narodw.

58 59

B. Crick: dz. cyt., ss. 19-20. S.J. Lec: Myli nieuczesane, Krakw 1972, s. 61.

25 Celowo nie ograniczania si do pozytywnego kreowania i upubliczniania socjocentrycznych interpretacji, lecz take demaskowania kratocentrycznych teorii, motywowana jest nie tylko wzgldami teoriopoznawczymi, ale i praktycznymi: bdy w pojmowaniu prowadz czstokro do bdw w dziaaniu z negatywnym skutkami dla praktyki. rdo: Mariusz Gulczyski: Politologia. Podrcznik akademicki, Warszawa 2010