1

PIERWSZA DEMOKRACJA
W NOWO YTNEJ EUROPIE MILION WOLNYCH OBYWATELI Y O W POLSCE W 16OO ROKU
Rekordowa liczba obywateli w historii rz dw reprezentatywnych na wiecie. Ka dy doros y obywatel mia prawo kandydowa na krla Polski w wolnych i powszechnych wyborach. M czy ni i kobiety mieli rwne prawa dziedziczenia w asno ci. Wyj tkowy w Europie, rodzimy proces ustawodawczy kszta towa polsk kultur narodow .

Iwo Cyprian Pogonowski

Copy right 2010 Iwo Cyprian Pogonowski All rights reserved

Prac niniejsz po wi cam pami ci mego ojca Jerzego Pogonowskiego, dra. fil. dra. Praw, ktrego praca doktorska z

historii prawa na Uniwersytecie Warszawskim by a wydana w 1932 roku (www.pogonowski.com) i by a po wi cona:

Projektowi Zwi zku W adcw Krla Jerzego z Podjebrad popieranemu w 1464 roku przez Polsk , ktrego tekst zachowa si w Polskiej Metryce Koronnej z 1463 roku w czasie, kiedy Polska, W gry, Czechy, Francja i Wenecja popiera y stworzenie zwi zku narodw Europy podobnego do Ligi Narodw i obecnej Organizacji Narodw Zjednoczonych 500 lat wcze niej. Strona tytu owa Projektu jest jedn z ilustracji niniejszej ksi ki. Projekt Zwi zku W adcw w XV wieku by planem pokoju wiatowego, proponowa wiatow organizacj pokoju proponowan w latach 14621464, ktrej tekst opracowany przez prawnikw polskich znajduje si w Metryce Koronnej czyli archiwach Polskiej Kancelarii Krlewskiej i zawiera nast puj ce propozycje Congregatio de nationes czyli Zgromadzenie Oglne w ktrym wi kszo g osw decydowa a; Mi dzynarodowej Si y Zbrojnej kontrolowanej przez Sekretariat czyli Sindicus oraz Procedur Mi dzynarodowej Prawnej Arbitracji Godzenia Sporw; Pot pienie agresji wobec pa stw (szczeglnie agresji Turcji), Projekt Proponowa Now W adz Mi dzynarodow i Mia Zdelegalizowa Uniwersalne Imperium redniowieczne jak i Mi dzynarodow W adz Papiestwa, (ktre Projekt zniszczy o). Projekt Zwi zku W adcw Krla Jerzego z Podjebrad opiera si na 17 tezach prawa mi dzynarodowego proponowanych po raz pierwszy przez ambasadora Polski na Zjazd w Konstancy w 1415 roku, Paw a W odkowica (c. 1370-1435), ktry proponowa stworzenie trybuna u mi dzynarodowego do rozstrzygania takich problemw jak fa szerstwo przez Zakon Krzy acki tymczasowego pobytu w Che mnie wydanego w 1228 roku przez Konrada I w Przywileju w Kruszwicy na pobyt sta y.
Notatka: Uniwersytet Krakowski za o ony w 1463 roku mia bardzo silnie rozbudowany wydzia prawa z powodu nieko cz cych si procesw mi dzynarodowych z powodu fa szerstw i zbrodni pope nianych przez Zakon Krzy acki.

Publikacje Iwona Cypriana Pogonowskiego

6

History Historia
y y

y y y y y y y y y y y y y y

Poland: A Historical Atlas, revised edition, New York, Hippocrene Books, 1989. The Jews in Poland: A Documentary History; the Rise of [the] Jews as a Nation from Congressus Judaicus in Poland to the Knesset in Israel, New York, Hippocrene Books, 1993. wiat po ameryka sku, Fundacja 'Nasza Przysz o ', 2004. Heraldyka Heraldry, CD-ROM by I. C. Pogonowski, published by Juliusz Ostrowski, 2002. Free re-printing of coat-of-arms Poland: An Illustrated History, Hippocrene Books, 2000 (personal recommendation by Zbigniew Brzezi ski, a Polish American political scientist, geostrategist and statesman ). Poland: An Illustrated History, Hippocrene Books, 2004 second edition Hegemonia On US Foreign Policy, WERS Pozna 2008 Poland: An Illustrated History, Hippocrene Books, 2008, Colored edition, third printing Jews in Poland: A Documentary History, New York, Hippocrene Books, 1998 (reviews below) Historyczny Atlas Polski (A Historical Atlas of Poland), Wydawnictwo Baran i Suszczy ski, 1995 Poland: A Historical Atlas, New York, Hippocrene Books, 1987 Historyczny Atlas Polski (A Historical Atlas of Poland), 2010, Second Edition; E-Book by author Jews in Poland: A Documentary History, New York, Hippocrene Books, Warsaw Edition, 2010 Poland: A Historical Atlas, revised edition, New York, Hippocrene Books, 2010, Third Edition E-Book The First Democracy in Modern Europe: Million Free Citizens in Poland during the Renaissance, 2010, E-Book by author Pierwsza Demokracja w Nowo ytnej Europie: Milion Wolnych Obywateli w Polsce w 1600 roku, 2010, E-Book by autor

y y y y y y y y y y

Dictionaries - S owniki:
Practical Polish-English Dictionary, Hippocrene Books, 1981. Polish-English, English-Polish Standard Dictionary, Hippocrene Books, 1985. Compact Polish-English Dictionary , Hippocrene Books, 1985 Unabridged Polish-English Dictionary, 3 volumes, New York, Hippocrene Books, 1997. Polish Phrasebook and Dictionary: Complete Phonetics for English Speakers, by Iwo Pogonowski, 1991, 103 pages. Hear Free Phonetics by a Polish and an English actor

Patents:
49 United States Patents awarded to Iwo Cyprian Pogonowski

STARO YTNE POCHODZENIE POLSKIEGO SAMORODNEGO PROCESU DEMOKRATYCZNEGO

Polski samorodny proces demokratyczny pochodzi od tradycyjnych wiecw/ Wiec, po rosyjsku wiecze oznacza zebranie w staro ytnych i redniowiecznych szczepach s owia skich. By on podobny do wsp czesnych zebra publicznych w klasycznych Atenach zwanych ecclesia. Pochodzenie s owa wiec jest podobne do pochodzenia s owa parlament, wymiany informacji i wiedzy. S owo wiec pochodzi od s owa wiedza. I jego korzenie si gaj ponad czterech tysi cy lat wed ug hipotezy Kurhanw. Ostatnio opublikowane badania DNA na stepach Rosji, Ukrainy, historycznej Polski i Kazakstanu si gaj 5500 lat wstecz wed ug profesora antropologii w Hartwick College w Anglii, Dawida W. Anthony, autora ksi ki: Ko , Ko o, i J zyk: Jak Je d cy z Epoki Br zu na Stepach Eurazji Ukszta towali Wsp czesny wiat, (THE HORSE, THE WHEEL, AND LANGUAGE: How Bronze-Age Riders From the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. By David W. Anthony. (Illustrated. 553 pp. Princeton University Press. $35, was published in 2008). Wed ug tych dok adnych i dobrze datowanych bada genetycznych Ba toS owiane i ich przodkowie yli nad Ba tykiem 5000 lat temu. W okresie od oko o 500 do 200 lat przed Chrystusem ojczyzna S owian by a naje d ana naprzd przez Scytw a nast pnie przez Sarmatw, ktrzy pozostawili po sobie poszczeglne s owa ira skie. W tradycji staro s owia skiej od tysi cleci decyzje pobierano od do u przez zwyk ych ludzi, ktrzy na wiecach wybierali swoich wodzw wojewodw, czyli dowdcw wojownikw. S owo wiec pochodzi od rzeczownika wiedza i czasownika wiedzie w formie rozkazuj cej dowiedz si lub wiedz Podobnie nazwa S owian oznacza ludzi u ywaj cych zrozumia ych s w podobnie jak po niemiecku s owo deutsch oznacza Niemca jako cz owieka wyra nie i dobitnie mwi cego. S owo Deutschland oznacza Niemcy jako pa stwo. Natomiast polskie s owo Niemiec pochodzi od s owa niemowa a s owo Niemcy oznacza kraj ludzi nie umiej cych porozumiewa si s owami.

Tradycyjne wiece doprowadzi y w 1182 do powstania sejmu, czyli parlamentu polskiego. Sejm w 1505 roku sta si najwy sz w adz w Polsce, podczas gdy rabunek przez Iwana III (1462-1505) dzwonu zwo uj cego na wiece w Nowogrodzie w 1478 roku upami tni zwyci stwo moskiewskiej tyranii, ktrej Moskale nauczyli si w s u bie Imperium Mongolskiego i ktr si pos ugiwali eby jednoczy S owian wschodnich. Iwan III dokona deportacji 10,000 ludzi z Nowogrodu na Ural i tym samym rozpocz 500 lat budowy despotycznego imperium. Po upadku Republiki Nowogrodzkiej, wkrtce upad a Republika Pskowska w 1510 roku, podbita przez Wasyla III (1505-1533). Mieszka cy Nowogrodu starali si o pomoc Rzeczypospolitej Polski i Litwy by zachowa niepodleg o i broni si przed Moskalami, czego niestety nie uda o si im unikn .

Jednoczenie S owian Wschodnich pod

w adz Moskwy od 1478 roku.

Nowgorod by stolic Rusi do 882 roku, kiedy Oleg przenis stolic do Kijowa a w Nowogrodzie rz dzi posadnik w oparciu o tradycyjne s owia skie wiece ustawodawcze. Dzwon zwo ywania na wiece w Nowgorodzie by u ywany od 1136 do 1478 roku, kiedy zosta zabrany do Moskwy. Ciekawe, e podobn rol do dzwonu w Nowgorodzie odegra Dzwon Wolno ci przywieziony do Filadelfii w dniu 1go wrze nia 1753 roku, ponad 600 lat po dzwonie zwo uj cym na wiece nowogrodzkie od 1136 roku. Zjednoczenie Rosji ze stolic w Moskwie w tradycji rz dw absolutnych rozpocz to 400 lat wcze niej ni XIX wieczne zjednoczenie Niemiec pod w adz Berlina, ktre to zjednoczenie by o mo liwe dzi ki rozbiorom Polski w XVIII wieku. Inicjatywa Hohenzollernw w zniszczeniu Pierwszej Polskiej Rzeczypospolitej da a pocz tek imperializmowi niemieckiemu. Niemcy rozp ta y dwie wojny wiatowe w nadziei zdobycia imperium kolonialnego od Renu do W adywostoku oraz wielkich i etnicznie czystych Niemiec od Renu do Dniepru. Kl ska Hitlera spowodowa a upadek Prus i pozostawi a Niemcy bez arsena u nuklearnego u progu epoki nuklearnej. W ten sposb Hitler zniszczy niemieckie nadzieje na dominowanie nad wiatem.

10

Tworzenie si Samorodnego Polskiego Procesu Demokratycznego

Rozkwit kolebki polskiej cywilizacji
Pa stwo polskie by o wczesnym nast pstwem europejskiej cywilizacji s owia skiej, ktra w pewnym momencie obj a dwie trzecie wschodniej i rodkowej cz ci kontynentu europejskiego. Mimo tego trzeba pami ta , e Polacy nie maj adnych mitw o przyw drowaniu ich przodkw z dalekich stron, poniewa ich ba to-s owia scy przodkowie byli autochtonami nad Wis jak na to wskazuj datowane studia DNA si gaj ce wstecz ponad cztery tysi ce lat (fig.1 fig.4 przy ko cu tekstu). Od swych pradziejw S owianie stanowili o sobie samodzielnie. Ich spo eczno ci rz dzi y si za pomoc wiecw samorz dnych. Cz sto powo ywali ochotnicze armie pod komend wybieralnych dowdcw. Do roku 740 podbili du cz Europy i wyp dzili z doliny w gierskiej Awarw, Turkmenw z Azji, ktrym uda o si zaludni Marchi Awarsk pod opiek krla Frankonii by z czasem sta si Bawarami i innymi po udniowymi Niemcami. Nic dziwnego, e Hitler i wielu innych przywdcw nazistowskich z wygl du wi cej przypominali Turkmenw ni Skandynaww.

Tworzenie pa stw S owian Chrzest Polski 966r.

S owianie rozpocz li tworzenie poszczeglnych pa stw s owia skich. Jedno z tych pa stw, Polska, zosta o utworzone oko o 840 r., kiedy wdz o imieniu Piast za o y pierwsz dynasti krlewsk , rz dz c krajem do 1370 r. W czasach dynastii Piastw, pa stwo polskie przeistoczy o si w pot g cywilizacyjn , ktrej wp ywy rozci ga y si poza jego granicami. Chrze cija stwo wed ug obrz dku zachodniego zosta o przyj te jako oficjalna religia w roku 966.

11

Oferta przymierza Polski z Watykanem 991r.

W 991 roku zosta a sporz dzona oferta przymierza Polski z Watykanem w dokumencie Dgaome Iudex, w ktrym Mieszko I podaje dok adny opis ziem pa stwa polskiego jako wa nego sprzymierze ca Papie a przeciwko cesarzowi niemieckiemu.

Przywileje lub Akty Ograniczaj ce W adz Tronu

Akt wydany w Cieni przez ksi cia W adys awa III (1161-1231) z 1228 roku by podobny i wsp czesny z Aktem Magna Carta Libertatum z 1215. Akty ograniczaj ce w adz tronu w Polsce tradycyjnie nazywa si przywilejami bez zwracania uwagi na zwi zany z tymi aktami process rozwoju rz dw reprezentatywnych i rozwoju samorodnego procesu demokratycznego w Polsce. Akt wydany w Cieni obiecywa zachowywa sprawiedliwe i szlachetne prawa wed ug rady biskupw i baronw w zamian za nast pstwo na tron w Krakowie. By to akt podobny i wsp czesny z Aktem Magna Carta Libertatum z 1215 roku wydanym przez Krla Jana Bez-Ziemi Andegawena po stracie przez niego ksi stwa Normandii. Poniewa celem niniejszej ksi ki jest pokazanie rozwoju polskiego samorodnego procesu demokratycznego stawiam wi kszy nacisk na proces ograniczania w adzy tronu ni na te same akty jako przywileje stanu szlacheckiego kosztem innych stanw.

Podstawowe Osi gni cia Krla Budowniczego, Kazimierza III Wielkiego

Po koronacji w roku 1333 krla Kazimierza III Wielkiego (1310-1370), przed legatem papieskim odby si w Warszawie proces Zakonu Krzy ackiego. Krzy acy zostali ponownie wezwani to opuszczenia ziem polskich, w tym Pomorza, oraz do wyp acenia Polsce odszkodowania. Krzy acy skutecznie odwo ali si od wyroku trybuna u warszawskiego do Watykanu. Na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Kaliszu w 1343 r., Zakon Krzy acki uzna krla Polski za swojego zwierzchnika i zwrci Polsce Kujawy oraz ziemi dobrzy sk .

12

Krl Kazimierz III Wielki znany by jako krl-budowniczy. Wybudowa osiem znacz cych zamkw, dwie cie budowli o przeznaczeniu handlowym i religijnym dla wszelakich obrz dkw, oraz fortyfikacje miejskie z bogato zdobionymi bramami. Budowle te wzniesiono w stylu gotyku nadwi la skiego, cz cego ceg z kamieniem i zdobionego kamiennymi rze bami. Stanowi y one wspania y przyk ad gotyckiej architektury. W czasach panowania krla-budowniczego, wysok jako sztuki polskiej zawdzi czano temu, e w p no redniowiecznej Polsce zarwno rzemie lnicy, jak i malarze oraz rze biarze, musieli odby podr zagraniczn jako obowi zkowy element ich praktyki czeladniczej. Dobrobyt panuj cy za czasw Kazimierza Wielkiego osi gn swj szczyt dzi ki sprawiedliwemu zarz dzaniu, reformie pieni dza, kodyfikacji praw, ochronie ch opw przed wyzyskiem, oraz wzmocnieniu obrony kraju. Pierwszy polski najazd na Ru Halick odby si we wsp zawodnictwie z Litw , podczas wojny z Czechami o l sk (1341-1345). Na podstawie pokoju w Namys owie (1348), Polska przekaza a l sk Czechom w zamian za zrzeczenie si przez nich roszcze do tronu polskiego. Liczni Niemieccy imigranci w miastach l skich popierali roszczenia Czech, a w Polsce krl nie mg polega na przymierzu z ufortyfikowanymi miastami w systemie obrony kraju.

Wyj tkowo w Polsce krl by zmuszony do zawarcia przymierza z w a cicielami ziemi jako g wn si obron pa stwa - przyczyni o si to do stworzenia w Polsce mas szlachty jako obrony narodowej. Szlachta stanowi a oko o 10% ludno ci Polski, podczas gdy na zachodzie szlachta stanowi a u amek jednego procenta ludno ci a system obrony polega na przymierzu krla z ufortyfikowanymi miastami, co w Polsce nie by o mo liwe.
W roku 1349 krl Kazimierz III Wielki anektowa Ru Halicko-Wo y sk , powi kszaj c w ten sposb Polsk w kierunku wschodnim, po dzisiejsz Ukrain .

13

Kodyfikacja Prawa i Post p w Prawach Obywatelskich - Pierwszy w Europie

Kodyfikacja w Polsce prawa powszechnego, czyli prawa zwyczajowego, by a pierwsz kodyfikacj w Europie. Zosta a ona przeprowadzona przez Kazimierza Wielkiego w latach 1346-1347.
Ponadto, krl zrwna prawa ydw w ca ej Polsce. Uzna ydw za grup odr bn prawnie, narodowo ciowo, religijnie i kulturowo. Uchod cy ydowscy nadal nap ywali z Niemiec. Stopniowo, ydzi utworzyli na obszarze Polski najwi ksz spo eczno ydowsk na wiecie, chronion przez miejscowe prawo. W miastach wprowadzono kary pieni ne za dzia alno wymierzon przeciwko ydom. Po owa wp yww by a wykorzystana, eby pokry szkody wyrz dzone ydom, powo a za trafia a do kasy pa stwowej. Nowe prawo zakazywa o rwnie wysuwania przeciwko ydom oskar e o mordy rytualne. Oskar enia takie pojawi y si w Polsce wraz z przybyciem Niemieckich imigrantw. Polska gospodarka XIV w. osi gn a zdolno utrzymania szybko przybywaj cej ludno ci i zapewnia a sta nadwy k do celw handlowych. Nale y zauwa y , e takiej sytuacji nie osi gni to w rodkowej Rosji a do po owy XIX wieku. Dalsze ograniczenia w adzy krlewskiej zosta y przyrzeczone w roku 1355 aktem wydanym w Budzie, stolicy W gier. Wydany on zosta w ramach polityki dynastycznej przez krla w gierskiego Ludwika I (1326-1382) siostrze ca Kazimierza Wielkiego. Akt w Budzie potwierdza wszystkie poprzednie konstytucyjne akty i przywileje w celu zapewnienia Ludwikowi prawa do sukcesji na tronie polskim, mimo jego zwi zkw tylko po k dzieli z dynasti Piastw. Zosta zawarty polski traktat sukcesyjny pomi dzy Ludwikiem W gierskim i Kazimierzem III Wielkim.. W tym samym czasie, w 1356 r., Kazimierz Wielki powo a w Krakowie S d Najwy szy Miejskiego Prawa Niemieckiego. W 1364 roku krl Kazimierz przewodniczy w Krakowie nad Kongresem, podczas ktrego cesarz, krlowie Danii i W gier, oraz ksi ta l scy i zachodniopomorscy pojednali si i poparli wypraw krzy ow przeciwko Turkom pod wodz Piotra I z Lusignan, krla Cypru.

14

Pierwszy Polski Uniwersytet Za o ony w 1364 roku w Krakowie

W 1364 r. Kazimierz Wielki powo a w Krakowie pierwszy polski uniwersytet. Krlowi przyszli z pomoc Polacy, ktrzy wyk adali na Uniwersytecie Praskim, jak na przyk ad Mateusz z Krakowa, teolog oraz p niejszy rektor uniwersytetu w Heidelbergu i biskup Wormacji. Uniwersytet by za o ony wed ug modelu w oskiego, gdzie jak wy ej wspomnia em, g wnym przedmiotem by o prawo. W sk ad uniwersytetu wchodzi y wydzia y sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Wydzia prawa by szczeglnie silny, ze wzgl du na przewlek e spory o Prusy, ci gn ce si z niemieckimi bractwami zakonnymi. Reformy przeprowadzone w roku 1400 posz y ladem uniwersytetw w Pary u i w Pradze, dodano te wydzia teologiczny. W po owie XV wieku otworzono katedry astronomii i matematyki. Wielu polskich uczonych zyska o uznanie w Europie. Uniwersytet w Krakowie jest jednym z najstarszych uniwersytetw w Europie rodkowej. Zosta za o ony na rok przed uniwersytetem w Wiedniu (1365) i dwadzie cia dwa lata przed uniwersytetem w Heidelbergu (1385) (najstarszym uniwersytetem rodkowoeuropejskim by uniwersytet praski, za o ony w roku 1348). Za o enie uniwersytetu krakowskiego umocni o mo liwo ci awansu w polskim spo ecze stwie. Zanim uniwersytet zosta za o ony, zdolne dziecko biednego ch opa mog o jedynie mie nadziej na tak edukacj , ktra umo liwia aby p niejsze wst pienie do stanu duchownego. Uniwersytet otworzy szanse awansu spo ecznego dla ludzi ch opskiego pochodzenia. Cz sto kariery ko cieln i uniwersyteck czyli synowie ch opw, aby osi gn nast pnie stanowisko biskupa, a nawet prymasa Polski.

15

Pierwsze Pami tniki i Kalendarze

Kronika Jana z Czarnkowa (ok. 1320-1387) uwa ana jest za pierwszy w historii literatury polskiej pami tnik. Jest on opisem wczesnych problemw spo ecznych. Oko o 1400 r. Przec aw S ota opisywa w formie wierszowanej prawid a etykiety. Dzie o by o w swej naturze dydaktyczne, ucz ce dobrych manier przy stole, jak te okazywania kobietom szacunku. acina by a mi dzynarodowym j zykiem prawa i nauki, wywiera a te wp yw na polskie s ownictwo w tych dziedzinach. W tamtych czasach, literacki j zyk czeski by bardziej dojrza y i on rwnie wywar wp yw na polskie s ownictwo literackie. Ludno zwykle pos ugiwa a si j zykiem polskim. Wyra enia niemieckie by y jednak u ywane w handlu. Niemiecki i acina by y te u ywane w tak zwanych efemerydach, zawieraj cych nowiny, og oszenia, opisy, przekazy oraz opowiadania o wojnach, mi dzynarodowych konfliktach, s ynnych sprawach s dowych, jak te wiadomo ci handlowe, informacje o celebracjach religijnych i o wizytach obcych dygnitarzy. Wi kszo polskich gazetek mia a swj pocz tek w Krakowie i by y dostarczane subskrybentom w postaci manuskryptw. Uwa a si je za pocz tek polskiej prasy.

16

Wolno

i Post p w Z otym Wieku Polski

Uniwersytet Krakowski i prawo mi dzynarodowe

W 1364 r. zosta za o ony uniwersytet w Krakowie. Jeden z jego rektorw, profesor prawa, Paulus Vladimiri (Pawe W odkowic, 1370 1435), sformu owa w 1413 roku pierwsze nowoczesne tezy prawa mi dzynarodowego i zdefiniowa herezj prusk jako naruszenie zasady, e prawo do nawracania nie jest prawem do zabijania, ani do wyw aszczania. Zbrodnie Zakonu Krzy ackiego takie jak ludobjstwo Ba to-S owian w Prusach oraz fa szerstwo tekstu przywileju z 1228 roku wydanego w Kruszwicy polegaj ce na zmianie pozwolenia na pobyt tymczasowy na pobyt zosta y pope niane w obliczu braku jakichkolwiek praw oraz s dw mi dzynarodowych. Dlatego Polacy pierwsi zacz li formu owa tezy prawa mi dzynarodowego, zw aszcza na wydziale prawa Uniwersytetu w Krakowie. Najwa niejszy przywdca Odrodzenia w Polsce: Miko aj Kopernik, ktry na uniwersytecie krakowskim uko czy astronomi , zosta w roku 1543 za o ycielem nowoczesnej astronomii dzi ki teorii, ktra g osi a, e Ziemia wykonuje w ci gu dnia obrt wok w asnej osi, za planety kr po orbitach wok s o ca.

Polska Najwi kszym Zjednoczonym Pa stwem w Europie w XV Wieku

W 1385 r. Polska zawi za a dobrowoln uni z Litw , tworz c olbrzymie pa stwo rozci gaj ce si od Ba tyku po Morze Czarne, b d ce w owym czasie najwi kszym zjednoczonym obszarem w Europie. Polska i Litwa udaremni y dzi ki prze omowej bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. prb narzucenia Europie centralnej i wschodniej niemieckiej dominacji politycznej i ekonomicznej. Stawk by a rwnie gro ba ostatecznej utraty polskich ziem nadmorskich oraz dost pu Polski do Morza Ba tyckiego. W konsekwencji, zwyci ska Polska odegra a wielk rol cywilizacyjn w Europie ba tycko-s owia skiej, natomiast w ca ym tym regionie, j zyk polski zosta uznany za j zyk dyplomacji i przejaw ucywilizowania oraz elegancji.

17

Polskie innowacje w dziedzinie prawa 400 lat przez Rewolucj Ameryka sk oraz 250 lat przed Wielk Brytani
Polska natomiast sta a si ziemi innowacji w dziedzinie prawa oraz tolerancji spo ecznej. By a pierwszym pa stwem europejskim, ktre przyj o doktryn pa stwa prawa, niemal trzy stulecia zanim uczyni a to Anglia. W asno prywatna by a chroniona prawem. Na 250 lat przed Angli , Polska wprowadzi a zasad habeas corpus nietykalno ci osobistej, zgodnie z ktr osoba zatrzymana przez w adze pa stwowe mia a prawo do szybkiego procesu s dowego przed prawomocnie powo anym s dem. Od 1371 roku w Polsce ustalono zasad , e nie mo na nak ada adnych podatkw bez zgody opodatkowanych. Sta o si to na 400 lat przed Rewolucj Ameryka ska, ktrej g wnym has em by o no taxation without representation czyli adnych podatkw bez zgody p ac cych podatki.

J zyk Polski i Tolerancja

Polska zapewni a schronienie ydom, ktrych populacja zwi ksza a si i prosperowa a w Polsce, ostatecznie ratuj c ich przed wymarciem zarwno w redniowieczu, jak i w p niejszych czasach, kiedy ludno ydowska by a prze ladowana, wysiedlana oraz zabijana w innych krajach Europy. Z czasem ponad 80 procent wszystkich ydw na wiecie y o w Polsce. W Polsce j zykiem narodowym by j zyk polski, ale wp ywy ko cio a rzymskokatolickiego spopularyzowa y w kraju acin lingua franca kultury zachodnioeuropejskiej. Polskie t umaczenia tekstw aci skich oraz inne polskie publikacje by y dla ludw wschodnios owia skich jedynym rd em wiedzy o cywilizacji zachodniej. Dlatego niemal wszyscy w adcy wywodz cy si z rosyjskiej dynastii Romanowych (1613-1917) p ynnie mwili po polsku.

18

Jagiellonowie na tronie Polski (1386-1572)

Druga z polskich dynastii panuj cych, Jagiellonowie (1386-1572), pochodzi a z Litwy, jednak w przypadku ka dej sukcesji musia a uzyska zgod parlamentu. Za jej panowania, tradycyjne polskie cia a ustawodawcze sejmiki - powo a y pierwszy oglnonarodowy parlament w 1454 roku. W roku 1493 ukonstytuowa si parlament dwuizbowy, w ktrym krl przewodniczy Senatowi, izbie ni szej przewodniczy marsza ek. Pierwsza polska ustawa konstytucyjna, os awiona przez motto Nic o nas bez nas, zosta a przez parlament uchwalona i og oszona w 1505 roku. Ustawa uczyni a izb poselsk najwy sz w adz pa stwow w Unii Polsko-Litewskiej. Polskie XVI-wieczne Odrodzenie by o z otym wiekiem kraju. Kultura i sztuka rozkwit y, ludno natomiast mo na by o zaliczy si do najlepiej od ywionych i ciesz cych si najlepszym zdrowiem w Europie.

19

Unia Lubelska 1569 Rozwj Samorodnego Polskiego Procesu Demokratycznego

Milion wolnych obywateli w Polsce Pierwsza nowo ytna demokracja w Europie Pierwszy etap w ewolucji europejskich rz dw demokratycznych. Wolno Religijna
Ustawa z roku 1573 zagwarantowa a wolno religijn w Polsce, w ktrej tolerancja pozwoli a unikn niszcz cych inne kraje wojen religijnych. Prawa obywatelskie wolnych obywateli stanowi y podstaw tolerancji religijnej w Polsce. Paradoksalnie, tak po dane cechy demokracji, jakimi s wolno i akceptacja r no ci zawiera y zal ek s abo ci w obliczu absolutystycznych s siadw. Arystoteles przestrzega , e demokracji zawsze zagra a oligarchia w Polsce latyfundia magnatw, ktrych z otym wiekiem by wiek XVII, podczas gdy z otym wiekiem Polski by okres Odrodzenia w wieku XVI, w czasie ktrego, przewag polityczn mia a szlachta rednia. Po wyga ni ciu dynastii Jagiellonw, Rzeczpospolita Polska og osi a si wiecznotrwa ym zwi zkiem wolnych z wolnymi, rwnych z rwnymi, kiedy szlachcic na zagrodzie by rwny wojewodzie. W ten sposb Polska sta a si pionierem nowo ytnej demokracji w Europie i pierwsz europejsk nowoczesn republik .

20

W ca ej Rzeczypospolitej zaistnia a powszechna duma z polskiego obywatelstwa. Po rd jej 10 milionw mieszka cw, jeden milion stanowili pe noprawni obywatele; spo rd nich wszyscy m czy ni mogli kandydowa w powszechnej elekcji na krla jako g owy pa stwa, co w roku 1573 by o w Europie zjawiskiem wyj tkowym. M czy ni i kobiety w Polsce mieli rwne prawa dziedziczenia w asno ci. G owa pa stwa zachowa a tytu krla, lecz w rzeczywisto ci krl by najwy sz w adz wykonawcz o ograniczonych prawach. Kultur Polski tworzy samorodny process ustawodawczy.
Niestety nie znalaz poparcia wniosek Kanclerza Jana Zamoyskiego z 1573 roku, aby ograniczy kandydowanie do osb urodzonych na terenach Unii PolskoLitewskiej. W zwi zku z tym, poniewa polskie prawo dopuszcza o obcych kandydatw do tronu, polska walna elekcja (zwana viritim, gdy wyborcy musieli stawi si osobi cie) dawa a okazj interwencji krajom s siedzkim. adne z tych pa stw nie pragn o niekorzystnych dla nich zmian w europejskiej rwnowadze si , jakie mog y wynikn z polskiej elekcji. Wykorzystuj c legalno zagranicznego finansowania kampanii, obce rz dy pos ugiwa y si przekupstwem i dywersj , aby zabezpieczy swoje interesy w Polsce. Legalizacja zagranicznych donacji na kampanie wyborcze w Polsce przyczyni a si do katastrofy pa stwa polskiego po prawie trzystu latach naczelnej w adzy Izby Poselskiej w latach 1505 do 1795.

21

Ewolucja Monarchii Konstytucyjnej 1370-1493

Nast pi koniec pi ciuset lat panowania dynastii Piastw ... Krlestwo Polskie by o gotowe do podj cia dzia a tworzenia jednej z najbardziej oryginalnych, wczesnych cywilizacji wsp czesnej Europy; cywilizacji, ktra w unii z Litw mia a si rozci ga od morza do morza i przetrwa ponad czterysta lat.(Norman Davies, Bo e Igrzysko. Historia Polski, wydanie poszerzone, Wydawnictwo Znak, Krakw, 2006, przek ad autoryzowany El biety Tabakowskiej)

Monarchia Elekcyjna
mier krla Kazimierza Wielkiego po o y a kres monarchii dziedzicznej dynastii Piastw w Polsce. Przez przesz o dwie cie lat sukcesja do tronu Polski by a przedmiotem negocjacji. Polska sta a si monarchi elekcyjn w okresie pomi dzy 1370 i 1572 rokiem. W tym czasie dokona a si ewolucja monarchii konstytucyjnej (1370-1493). Podczas tej ewolucji, wprowadzono w Polsce rz dy prawa. J zyk polski by w Europie rodkowej i wschodniej j zykiem, ktry sta si j zykiem elegancji, dyplomacji i cywilizacji, Polska natomiast odegra a istotn rol w ucywilizowaniu Europy na obszarze rozci gaj cym si od Ba tyku po Morze Czarne.

22

Chrzest Litwy przez Polsk

W adcy w Krakowie dostrzegli wielk historyczn szans , jak by o doprowadzenie do pokojowego nawrcenia Litwy na Chrze cija stwo. Polacy ywili nadziej , e Unia polskich i litewskich si chrze cija skich po o y kres wypadom i pl drowaniu przez Zakon Krzy acki, ktry prowadzi swoje zaborcze wojny pod przykrywk dzia alno ci misyjnej. Polacy za mieli okazj w ten sposb dokona najwi kszego czynu misyjnego w p nym redniowieczu w sposb pokojowy, dzi ki zr cznej dyplomacji panw w Krakowie. Dlatego, podczas gdy stosunki z Litw stawa y si coraz bli sze, polityka zagraniczna Polski musia a skupi si na problemach pojawiaj cych si na p nocy i na wschodzie kraju. Strategiczna pozycja Polski wzd u granic z Zachodnim Pomorzem i Brandenburgi ulega a wzmocnieniu wraz ze wzrostem pot gi pa stwa.

Przywileje-Akty Koszyckie - Polska By a G wn Scen Rozwoju Praw Obywatelskich w Europie

Pierwsza unia personalna polsko-w gierska trwa a 12 lat (1370-1382), przez okres panowania krla Ludwika I, nast pcy Kazimierza Wielkiego. Ludwik I z Andegawenii, krl W gier i Polski, og osi w roku 1374 Przywileje Koszyckie,

23

By y to akty prawne, ktre coraz bardziej ograniczy y w adz krla na rzecz powstaj cej demokracji szlacheckiej, za pomoc oddania prawa do pobierania podatkw w adzom lokalnym, zmniejszania podatkw i obietnicy powo ywania ludzi ze spo eczno ci lokalnych na urz dy ziemskie. Od tej chwili, sukcesja na tronie by a mo liwa jedynie za aprobat ca ej szlachty reprezentowanej w ustawodawczych sejmikach ziemskich. Akt koszycki z 1374 roku ogranicza obowi zek s u by wojskowej i zapewnia o nierzom rekompensat za rany poniesione podczas s u by poza granicami kraju. Gwarantowa rwnie nienaruszalno terytorium Corona Regni Poloniae, jak to brzmia a nazwa krlestwa polskiego krlestwa polskiego po acinie. Ludwik W gierski udzieli tych wszystkich przywilejw w zamian za jego i jego crki prawo do korony polskiej. Dzi ki przywilejom koszyckim Polsk sta a si g wn scen rozwoju praw obywatelskich w Europie, podczas gdy Anglia sz a w kierunku absolutyzmu, a Wielka Karta Wolno ci by a nieskuteczn na wiele stuleci.
Wzmocniona zosta a rwnie w adza regionalnych cia legislacyjnych, zwanych sejmikami. Okre lony zosta stan szlachecki, maj cy oko o 10 procentowy udzia w spo ecze stwie, wykrystalizowa si te podzia na inne stany. St d polski system parlamentarny pochodzi z tradycji wiecw i znalaz odzwierciedlenie w regionalnych sejmikach, dzia aj cych jako samorodny polski proces demokratyczny. Szlachcie zapewniono immunitet w zamian za s u b wojskow w obronie kraju.

24

Polska szlachta herbowa pe ni a funkcj obrony narodowej

Herby by y wsplne dla ca ych rodw, za wzory heraldyczne by y odmienne od tych, ktre posiada o rycerstwo zachodnioeuropejskie. Wiele z nich wywodzi o si ze znakw w asno ciowych (tamgi) sarmackich Alanw, ktrych asymilowali w VI wieku S owianie. Nie istnia o kolegium heraldyczne i bywa o, e ludzie przyw aszczali sobie prawa szlacheckie. To samo klasowa polskiej szlachty, stanowi cej rdze si zbrojnych, kszta towa a si wraz z ewolucj sporw z koron , o podstawow zasad , e nie mo na nak ada adnych podatkw bez zgody podatnikw, jak te nast pnie, podczas rozwoju parlamentarnego systemu w adzy w Polsce opartego na procesie ustawodawczym. W roku 1382, Ludwik W gierski podpisa w Krakowie przywilej, ktrym obni y podatki od w o ci ko cielnych w zamian za akceptacj przez Ko ci dziedziczenia tronu polskiego przez jego crk . Panowanie Jadwigi Andegawe skiej, krla Polski (w przeciwie stwie do krlowej ma onki krla), trwa o w latach 1384-1399.

Unie Pa stw dla Wsplnej Obrony

Agresja ze strony zbrojnych mnichw z zakonw niemieckich na wybrze u ba tyckim spowodowa a powstanie dwch unii pa stwowych: na po udniu, w roku 1385 dosz o do unii polsko-litewskiej w Krewie, natomiast na p nocy ca a Skandynawia zawar a w roku 1397 uni w Kalmarze.

Aktem Unii Polski i Wielkiego Ksi stwa Litewskiego w Krewie, Jagie o (Jogaila) zobowi za si schrystianizowa Litw oraz
po czy ziemie litewskie i ruskie z Polsk . Przyrzek rwnie odzyska ziemie polskie utracone na rzecz Niemcw, w zamian za lub z Jadwig Andegawe sk i sw w asn koronacj na katolickiego krla Polski. Przed swoj koronacj w roku 1386, W adys aw Jagie o (1350-1434) potwierdzi przywileje i akty koszyckie z 1374 r.
25

Unia Skandynawii w Kalmarze

zosta a zawarta podczas koronacji polskiego ksi cia Eryka Pomorskiego (ok. 1382-1459), prawnuka Kazimierza Wielkiego, na krla Danii, Szwecji i Norwegii w 1397 r. Krl Eryk VII walczy z niemieck ekspansj wok Ba tyku. W roku 1419 zawar on z Polsk przymierze wymierzone przeciwko Krzy akom.

Chrzest Litwy

nast pi za panowania krla W adys awa Jagie y (13861434), polscy misjonarze wprowadzili na Litwie wiar katolick . W 1387 r. krl wyda w Wilnie przywileje dla bojarw. Aktem tym, W adys aw Jagie o przyzna prawo do dziedziczenia ziemi i zwolnienie z podatkw tym bojarom litewskim, ktrzy przejd na wiar katolick . Mo dawia rwnie sta a si lennem Polski. W 1388 r., przywilejem piotrkowskim krl W adys aw Jagie o poszerzy prawa obywatelskie szlachty i kleru, tym samym jeszcze bardziej ograniczaj c w adz krlewsk w Polsce. W 1400 r. krl powierzy wa n rol w chrystianizacji Litwy Uniwersytetowi w Krakowie, ktry osi gn w XV wieku bardzo wysoki poziom. Unia z Litw otworzy a Polsce nowe perspektywy polityczne, gospodarcze i kulturowe. Obszar pa stwa polsko-litewskiego zajmowa powierzchni trzykrotnie wi ksz od samej Polski sprzed Unii, czyni c je najwi kszym pa stwem Europy, z ludno ci licz c oko o 10 milionw mieszka cw, dwukrotnie wi cej ni wczesna Anglia. Jednocze nie Unia przekszta ci a jednorodne spo ecze stwo w pa stwo wielonarodowo ciowe. Zmieni a defensywn orientacj Polski z zachodniej na wschodni . Tyrania w adzy zakonw niemieckich spowodowa a za o enie w roku 1397 Zwi zku Jaszczurzego. By on prekursorem Zwi zku Pruskiego powsta ego, aby obali rz dy Krzy akw i przy czy w pokojowy sposb Prusy do Polski. W 1401 r. unia wile sko-radomska przyzna a szlachcie litewskiej takie same prawa, jakie mia a szlachta polska. W 1409 r. Polska zagwarantowa a bezpiecze stwo Litwy na wypadek agresji ze strony zakonu krzy ackiego.

26

Zwyci stwo i Nowy Akt Unijny

Wielka wojna Polski i Litwy z zakonem krzy ackim trwa a dwa lata (14091411). W dniu 30 czerwca roku 1410 r., po czone si y polskie i litewskie, wspierane przez czeskich Husytw i posi kowe oddzia y smole skie, odnios y decyduj ce zwyci stwo. Wielki mistrz zakonu krzy ackiego, Ulrich von Jungingen, zgin na polu walki w tej najwi kszej ze wszystkich bitew europejskich w czasach redniowiecza. Drugie zwyci stwo, ktre mia o miejsce pod Koronowem 10 pa dziernika, 1410 roku doprowadzi o do negocjacji pokojowych. Warunki traktatu pokojowego zawartego w Toruniu obejmowa y powrt ziemi dobrzy skiej do Polski, mudzi do Litwy, oraz wyp at Polsce przez zakon kwoty 6 000 000 groszy. Zwyci stwo to przekszta ci o uni polsko-litewsk w wielk pot g i po o y o kres ekspansjonistycznym zap dom zakonu krzy ackiego i Luksemburczykw, cesarzy Niemiec. Po o y o rwnie kres niemieckiej agresji nad Ba tykiem.

Unia horodelska (1413) zosta a zawarta przez krla W adys awa Jagie
po zwyci stwie w 1410 roku nad zakonem krzy ackim. By a to unia personalna mi dzy Polsk a Litw , w ramach ktrej obydwa kraje zachowywa y odr bno pa stwow . Krl wprowadzi urz d wojewody (jako gubernatora regionu) oraz zainicjowa nowe modele organizacji administracji i obronno ci, ktre nast pnie znalaz y zastosowanie w Europie rodkowej i wschodniej. Polskie rodziny szlacheckie rozci gn y przys uguj ce im przywileje na szlacht litewsk i rusk , jak te przyj y je do swoich herbw. Nast pi pocz tek ewolucji polskiej katolickiej nacji szlacheckiej i jej wyj tkowej kultury w Europie. Granice cywilizacji europejskiej znacznie przesun y si na p noc i na wschd, Polskie instytucje spo ecznie i polityczne zosta y rozci gni te na Litw , Bia oru i Ru kijowsk . Zak adano nowe miasta, ktrym przyznawano szeroki zakres samorz dno ci. W XIV i XV w. polskie miasta osi gn y znaczny poziom zamo no ci. Te, ktre nale a y do ligi hanzeatyckiej, uczestniczy y w korzystnej wymianie handlowej z krajami ba tyckimi i z Lewantem. W wyniku unii Polski z Litw uleg zmianie europejski uk ad si . Czechy rozpocz y wsp prac z Polsk . Mo dawia sta a si lennem Polski, natomiast imperium tureckie zacz o zagra a S owianom ba ka skim oraz Bizancjum. Dlatego Polska musia a skierowa swoje zainteresowania obrony i bezpiecze stwa na ziemie litewsko-ruskie.

27

Prawo do Nawracania nie Oznacza Prawa do Zabijania

Do tryumfw wojskowych unii polsko-litewskiej pr dko dosz y sukcesy dyplomatyczne. Po rozgromieniu przez polskiego krla, zakonnicy krzy accy oskar yli Polsk o zabijanie niemieckich misjonarzy oraz o alians z poganami. Oskar enia te zosta y zbadane przez sobr w Konstancji (1414-1418), jedn z najwi kszych konferencji dyplomatycznych redniowiecza. Polskim ambasadorem na soborze w Konstancji by Pawe W odkowic z Brudzenia.

Na soborze w Konstancji w a nie przedstawi on siedemna cie fundamentalnych tez prawa mi dzynarodowego, opartych na sprawiedliwo ci i tolerancji. Jego propozycja opiera a si na prawie naturalnym, ktrego za o eniem by o, e prawo do nawracania nie oznacza prawa do zabijania i wyw aszczenia, za wa nym jest jedynie nawrcenie dobrowolne. Zdefiniowa zasad samookre lenia narodowego, spo ecze stwa wielonarodowego, jego funkcji, organw i prawa. Sformu owa te tezy na u ytek proponowanego przez siebie mi dzynarodowego trybuna u. Usprawiedliwia jedynie wojny obronne. W odkowic by zwolennikiem mi dzynarodowej mediacji i arbitra u, jak rwnie mi dzynarodowego trybuna u dla pokojowego rozwi zywania konfliktw mi dzynarodowych.
Ambasador Polski i Rektor Uniwersytetu w Krakowie W odkowic udowodni , e zakon krzy acki utraci swj charakter misyjny z chwil , gdy dokona grabie y i masowych mordw, w tym ludobjstwa Ba to-S owia skiech Prusw. Dlatego zakon niemiecki by w rzeczywisto ci prusk herezj . Sobr w Konstancji przyj argumenty polskiego ambasadora.

28

Ustanowienie Pa stwa Prawa w Polsce, 250 lat przed Habeas Korpus w Anglii
W roku 1422 krl W adys aw Jagie o wyda przywilej czerwi ski, gwarantuj cy zakaz konfiskaty prywatnej w asno ci, zwany po acinie prawem Nec Bona Recipiantur. Akt ten nie tylko przyrzeka , e nie wolno konfiskowa w asno ci prywatnej bez wyroku s dowego opartego na prawie pisanym, ale rwnie wyklucza zajmowanie przez urz dnikw krlewskich stanowisk ziemskich, za odmow udzia u w pospolitym ruszeniu kara konfiskat maj tku. Akt z 1422 r. zapocz tkowa pa stwo prawa. W 1423 r., statutem wareckim krl W adys aw Jagie o rozci gn przywilej czerwi ski z roku 1422 na mieszczan i wolnych ch opw. Znis tak e dziedziczenie so ectw. Krl W adys aw Jagie o rozci gn jednolite prawa obywatelskie przywilejem brzeskim (1425), w zamian za uznanie prawa jego synw do dziedziczenia tronu polskiego. Fundamentalny akt prawny zawarty w przywileju jedlne skim (1430) znany jest jako Neminem captivabimus nisi iure victum. Prawo to gwarantowa o nietykalno osobist o ile brak wyroku s dowego i by o identyczne z angielskim prawem Habeas Corpus z 1679 r. Krl W adys aw Jagie o ponownie wzmocni prawa szlachty i kleru w zamian za przyrzeczenie wyboru jednego z jego synw krlem Polski oraz za w czenie Wielkiego Ksi stwa Litewskiego do Rzeczypospolitej Polskiej. Kamieniec Podolski zosta stolic wojewdztwa podolskiego. W roku 1432 zawarto uni grodzie sk . Wielki Ksi e Zygmunt Kiejstutowicz zosta do ywotnim w adc Litwy. Po jego mierci, Litwa ( cznie z Bia orusi i Rusi kijowsk ) mia a by w czona do Polski. Krl W adys aw Jagie o zagwarantowa ochron s dow wolno ci osobistej obywateli przywilejem krakowskim z 1433 r. By o to potwierdzenie istniej cego prawa chroni cego przed bezprawnym aresztowaniem. Prawo gwarantowa o nietykalno osobist obywatela (o ile nie zosta przy apany na gor cym uczynku pope niania przest pstwa). Prawo to zosta o po raz pierwszy sformu owane w Polsce w przywilejach z lat 1422-1433. Procedura prawna by a fundamentem polskiego systemu prawnego, podczas gdy w reszcie Europy panowa absolutyzm. Rozwj systemu prawnego nast pi w Polsce z powodu tego, e rednia szlachta, sprzymierzona z dworem krlewskim, wygra a
29

prb si z wielkimi mo now adcami. Si wiod c szlachty by a w a nie szlachta rednia, pe ni ca rol klasy redniej w spo ecze stwie blisko milioa wolnych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Przywilejem trockim z 1434 r. Wielki Ksi e Litewski nada szlachcie galicyjskiej i podolskiej te same prawa, jakie przys ugiwa y szlachcie polskiej i rozszerzy w ten sposb zasi g obowi zuj cej procedury prawnej najbardziej wwczas zaawansowanej.

Obrona Chrze cija stwa i Unia Pruska

Krl W adys aw III (1424-1444) otrzyma koron w wieku dziesi ciu lat, a sze lat p niej zosta krlem W gier. Fakt, e krlowi polskiemu zaoferowano korony w giersk i czesk potwierdzi pot g unii polsko-litewskiej. Dwr m odego krla stan w obliczu bardzo niebezpiecznych wydarze politycznych. Podpisano alians Polski i W gier z papie em Eugeniuszem IV przeciwko Imperium Tureckiemu. W 1440 r., w prote cie przeciwko uciskowi ze strony krzy ackiego pa stwa zakonnego, zawi za a si konfederacja szlachty i miast pruskich. Jej celem by o:

Pokojowe w czenie Prus do Polski Unia Personalna Polski i W gier Prby Obrony Bizancjum przed Turkami
Konfederacja ta znana by a jako Zwi zek Pruski (na ktry, w wyniku intryg prowadzonych przez zakon krzy acki w Watykanie, papie nast pnie rzuci kl tw ). Unia polsko-litewska zosta a zerwana (na okres sze ciu lat) w roku 1440. By o to krtkotrwa e zwyci stwo najbogatszych bojarw litewskich, ktrzy pragn li wprowadzi na Litwie oligarchi . W tym samym czasie ponownie ustanowiono uni personaln Polski i W gier (1440-1444) osob krla W adys awa III Warne czyka. Unia ta zosta a zawarta w obliczu niebezpiecze stwa inwazji ze strony Turcji. Krl W adys aw III odnis w Bu garii b yskotliwe zwyci stwo nad Turkami i podpisa bardzo korzystne zawieszenie broni. Jednak e w rok
30

p niej papie , pragn cy skonsolidowa po czenie Chrze cija stwa zachodniego ze wschodnim, naciska , aby przerwa zawieszenie broni i natychmiast zaatakowa Turkw, bez odpowiednich przygotowa . Gdyby krlowi W adys awowi III powiod o si uwolni by on Konstantynopol i wygna Turkw do Azji Mniejszej wtedy unia mog aby odnie sukces. Niestety, krl Polski i W gier zgin prowadz c wojska w gierskie i polskich rycerzy do bitwy pod Warn (1444). Zwyci scy Turcy mogli nast pnie podbi w roku 1453 Konstantynopol, oraz umocni swoje panowanie na S owianami ba ka skimi i tym samy sta si zagro eniem dla Europy rodkowej.

Inkorporacja Prus do Polski

Zawieszenie unii Polski i Litwy zako czy o si w 1446 r., kiedy wielki ksi e litewski Kazimierz IV Jagiello czyk zosta koronowany krlem Polski i nast pnie wyda nowy przywilej wile ski. W przywileju tym zgodzi si panowa nad Polsk i Litw jako nad rwnymi sobie krajami (braterski zwi zek) i potwierdzi istniej ce prawa jako obowi zuj ce w obu krajach. W 1447 r. krl potwierdzi przywilej grodzie ski, zrwnuj cy w prawach szlachty litewskiej i ruskiej ze szlacht polsk , aby os abi w adz litewskiej magnaterii. W roku 1454 krl podpisa przywilej dla ydw, pierwotnie wydany w 1264 r. i potwierdzaj cy ich prawa autonomiczne. Rok p niej wystawiony zosta akt inkorporacji Prus, w wyniku rebelii przeciwko jarzmu narzuconemu przez zakonne pa stwo krzy ackie. Rebelia by a skutkiem nieudanych negocjacji podatkowych pomi dzy Krzy akami a Zwi zkiem Pruskim, skupiaj cym rycerzy i mieszczan pruskich w czasach rosn cego dobrobytu w Polsce. Wojna Trzynastoletnia prowadzona przez Polsk przeciwko Krzy akom zako czy a si w 1466 r. pokojem toru skim. Malbork wraz z Warmi sta si cz ci Polski, podczas gdy Krlewiec zosta stolic pruskiego pa stwa zakonnego, b d cego lennem Polski. Wielki Mistrz zakonu krzy ackiego musia z o y ho d krlowi Polski i p aci Polsce podatki. Ulryk Czerwonka, dowdca czeskich oddzia w najemnych w Malborku, podda Polsce zamek i stolic zakonu krzy ackiego. Przywilej gda ski nadany w roku 1457 roku przez Kazimierza Jagiello czyka przyznawa prawa samorz dowe i handlowe Gda skowi, Elbl gowi oraz Toruniowi miastom, ktre, dopiero co wyzwoli y si od dominacji krzy ackiej. Litwa nie by a zaanga owana w Wojn Trzynastoletni z Krzy akami.

31

Tworzenie Parlamentu Dwuizbowego 1454-1493

Rdzenny Polski Samorodny Proces Demokratyczny Statuty Nieszawskie
We wczesnej, nowoczesnej Europie dojrzewa a oryginalna, polska cywilizacja. Tworzenie Rzeczypospolitej polskiej szlachty rozpocz o si w roku 1454 od statutw nieszawskich, przez niektrych nazwanymi Wielk Karta Wolno ci mas polskiej szlachty. Krl Kazimierz IV Jagiello czyk oficjalnie potwierdzi prawomocno sejmiku, czyli miejscowego cia a prawodawczego. ka dego

Sejmiki mia y moc zatwierdzi ka d mobilizacj wojskow , jak te mia y prawo wyznaczenia czterech kandydatw do miejscowego s downictwa, spo rd ktrych krl wybiera jednego, aby obsadzi wolne stanowisko.
Ogranicza o to w adz magnatw na korzy szlachty redniej i drobnej, ktra uczyni a wiek XVI z otym wiekiem Polski. Oznacza o to rwnie przekszta cenie jednoizbowej legislatury regionalnej o otwartym cz onkostwie w uporz dkowany system przedstawicielski w ramach narodowego parlamentu. W ten sposb osi gni to w Polsce dojrza o reprezentatywnej formy w adzy. Pocz wszy od 1468 r. przedstawiciele sejmikw, b d cych regionalnymi przedstawicielstwami szlachty, spotykali dorocznie w ramach wsplnego parlamentu, zwanego Sejmem.

32

Samorodny polski proces demokratyczny opiera si na sejmikach, czyli regionalnych cia ach ustawodawczych, w ktrych przewa aj cy g os mieli zwykli obywatele. Sejmiki by y ewolucj prastarej s owia skiej instytucji, jak by wiec, b d cy podstaw s owia skiej demokracji wojskowej i organizacji s owia skiego pospolitego ruszenia. W 740 r., wojska s owia skie by y dominuj c si w Europie rodkowej, od granic imperium Karola Wielkiego na zachodzie, a po Bizancjum na wschodzie. Sejmiki i wiece by y dla zwyk ych obywateli podstaw do politycznej emancypacji, by y rd em informacji o sprawach pa stwowych. S owo jest pokrewne s owu wiedza, czyli informacja. Sejmiki stanowi y rwnie platform dla wzajemnych konsultacji za po rednictwem prawowicie wybranych przedstawicieli o rzeczywistym i wyra nym mandacie spo ecznym. By to pocz tek przeistoczenia si polskiej monarchii w Rzeczpospolita szlacheck o kulturze tworzonej przez rodzimy proces ustawodawczy. W latach 30-ych XVII wieku, liczebno polskiej szlachty wynosi a ju pond jeden milion ludzi. Polski samorodny proces demokratyczny odnosi powodzenie tak d ugo, jak rednia i drobna szlachta wychodzi y zwyci sko z walki o w adz z magnateri .
Wwczas Polska Nacja Szlachecka sk ada a si w przybli eniu z 45% etnicznych Polakw, w 35% z Rusinw na Ukrainie, w 10% z Bia orusinw, 7% Litwinw i 3% Niemcw Ba tyckich i Tatarw i innych nobilitowanych. Uwaga: Arystoteles (384-322 BC) uwa a , e demokracja zawsze jest zagro ona przez przej cie w adzy przez oligarchi jak to si sta o w staro ytnej Republice Rzymskiej z powodu latyfundiw oraz w Polsce w XVII wieku w epoce Baroku z powodu oligarchii magnatw.
33

Ekspansja Gospodarcza i Kultura Prawa

W po owie XV wieku, g sto zaludnienia Polski wynosi a oko o 10 osb na kilometr kwadratowy, czyli od dwch i p do trzech milionw mieszka cw. Trzypolowy system upraw rolnych stawa si coraz bardziej powszechny w polskim rolnictwie (ch opi p acili czynsz za pola, ktre uprawiali). Polska produkowa a ziarno z przeznaczeniem na nowe, lub rozwijaj ce si rynki, gdy tymczasem zachodnia Europa przechodzi a kryzys rolnictwa. Ceny zb by y wysokie, a ziemia stawa a si coraz cenniejsza. Odkryto nowe z o a i uruchomiono eksploatacj rudy elaza, miedzi, o owiu, cynku, siarki i soli kamiennej. Setki osad uzyska y prawa miejskie. Pieni dz wyst powa w powszechnym obrocie, w handlu wyrobami rzemie lniczymi i produktami rolnymi. W XIV i XV wieku handel oraz obrt pieni ny osi gn y najwy szy stopie rozkwitu w Polsce feudalnej. Powsta a znaczna liczba cechw rzemie lniczych, zrzeszaj cych rzemie lnikw wszystkich zawodw. Miasta by y otoczone murami warownymi. Pod koniec XV wieku zbudowano na przeciwko bramy w. Floriana w Krakowie tak zwany barbakan, wielokondygnacyjny bastion - wie artyleryjsk . By to najwi kszy tego rodzaju budynek w Europie. W architekturze panowa styl gotycki. Budowano monumentalne katedry, olbrzymie budynki ko cielne, bogato zdobione ratusze, jak rwnie najwi ksze ufortyfikowane kompleksy w Europie. Miasto Gda sk by o ci le zwi zane z now architektur mieszcza sk , egzemplifikowan przez niderlandzk Antwerpi . Zbudowana w latach 1354-1487, Bazylika Mariacka w Gda sku jest najwi kszym ko cio em w Polsce. Dzie a sztuki, takie jak witra e, malowid a cienne, p yty pami tkowe, obrazy, rze by kamienne i drewniane, z ota bi uteria i tekstylia, osi ga y doskona o formy i kszta tu. Monumentalny o tarz w Bazylice Mariackiej w Krakowie powsta w latach 1477-1485, w stylu p nogotyckim. Kardyna Zbigniew Ole nicki by fundatorem zamku w Pi czowie (1426-1454), zbudowanego w stylu zapowiadaj cym nadej cie Renesansu. Mistrz Benedykt, Polak, by architektem arkadowego dziedzi ca Collegium Maius, budynku uniwersyteckiego w Krakowie. Kwit a szko a wo y ska ruskiego malarstwa ciennego. Krlewska stolica, Krakw, sta a si wa nym kulturalnym i politycznym o rodkiem Europy.
34

Jednym z najstarszych zabytkw polskiej prozy jest tak zwana Biblia Krlowej Zofii (czwartej ony krla W adys awa Jagie y), b d ca t umaczeniem Starego Testamentu na j zyk polski (ok. 1455 rok). aci skie teksty przywilejw rwnie by y t umaczone na polski. Pierwsza ksi ka na temat polskiej ortografii ukaza a si w 1440 r. Po polsku pisano rwnie poezj . Muzyk wieck komponowano na jeden g os, za piosenki pisano w j zyku rodzimym. W roku 1410, w czasie wojny z Krzy akami, przed bitw piewano pie Bogurodzica. Muzyczne kompozycje Miko aja z Radomia z pierwszej po owy XI wieku odznacza y si wysok warto ci artystyczn . Stanis aw Skalbmierz, profesor uniwersytetu w Krakowie opracowa w 1411 r. nowoczesn doktryn sprawiedliwej wojny, de bellis iustis w ktrej to doktrynie, mi dzy innymi, broni udzia u zaci nych Tatarw nie chrze cijan w kluczowej bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. W latach 1455-1480 Jan D ugosz (1415 1480) spisywa histori Polski. Praca ta jest wybitnym przyk adem europejskich bada historycznych z tamtego okresu. Dwana cie tomw historii Polski, po rok 1480, to pomnik polskiego Odrodzenia i najlepsza polska praca historyczna przed XVIII wiekiem. W rd innych prac historycznych Jana D ugosza nale y wymieni Banderia Prutenorum. W dziele tym D ugosz opisuje niemieckie chor gwie krzy ackie zdobyte podczas bitwy pod Grunwaldem. Jeden z wczesnych polskich wierszy jest dokumentalnym opisem morderstwa na kasztelanie Andrzeju T czy skim, dokonanym przez zbuntowanych mieszczan krakowskich. W roku 1473, w Krakowie, powsta y pierwsze firmy drukarskie i wydawnicze. W tym samym roku urodzi si w Toruniu Miko aj Kopernik (1473-1543), twrca nowoczesnej astronomii. W 1475 r., we Wroc awiu, Kasper Elyan wydrukowa pierwszy tekst w j zyku polskim. Zawiera on modlitwy Ojcze nasz, Zdrowa Mario i Wierz w Boga Ojca. Polscy drukarze rwnie dzia ali zagranic . Jan Adam z Polski pracowa w Neapolu w roku 1478, natomiast w latach 1492-1496 dwch polskich drukarzy, Stanis aw z Polski i Stefan Polak pracowali w Sewilli. Arcybiskup lwowski, Grzegorz z Sanoka (ok. 1406-1477), by pierwszym prominentnym polskim pisarzem humanist . Pisa poezje w j zykach polskim i aci skim. By te historykiem i mecenasem literatury. Wielu uczonych go ci o
35

na jego dworze. W rd go ci by Filippo Buonaccorsi, ktry opisa swojego gospodarza jako wzorce idea u humanistycznego.

ywot i dzie o

W 1474 r., Jan Ostrorg (ca 1436-1501), wojewoda pozna ski i doktor praw, opublikowa manifest polityczny zatytu owany Pro Republicae Ordinatione, czyli Memoria w sprawie uporz dkowania Rzeczypospolitej. W swym programie, autor broni suwerenno ci Polski wobec w adzy papieskiej; wspiera prawo do apelacji od wyrokw miejscowych trybuna w ko cielnych, popiera opodatkowanie Ko cio a na rzecz obrony pa stwa, jak te zwi kszenie praw przys uguj cych mieszczanom i ch opom. Ponadto d y do ograniczenia w adzy mo now adcw oraz wzmocnienia przymierza tronu ze redni szlacht . Pod koniec XV w., polski proces ustawodawczy w sejmikach oraz w Sejmie odgrywa y kulturotwrcz rol katalizatorw ycia spo ecznego i kulturalnego w Polsce, czyli rol ktr we wszystkich pozosta ych krajach Europy odgrywa y dwory krlewskie i miasta. W 1485 r. podpisano w Krakowie ugod reguluj c przynale no rzemie lnikw ydowskich do cechw. W 1488 r. wydano w Krakowie pierwszy zbir prawa polskiego; obejmowa on statuty krlewskie zapewniaj ce ochron przed przeszukaniem i konfiskatom. Zachowany redniowieczny tekst zawiera oko o 15 000 r nych polskich s w. wiadomo spo eczna zosta a wzmocniona ekspresj polskiego nacjonalizmu w renesansowym pi miennictwie. Poza dzie ami w j zyku aci skim, w Krakowie po raz pierwszy wydrukowano rwnie dzie a po rusku alfabetem cyrylicy.

Rzeczpospolita Polska by a spo eczn i polityczn uni wielu grup etnicznych, spo rd ktrych 40 procent pos ugiwa o si j zykiem polskim. Wsparcie dla pa stwowo ci polskiej by o bardzo silne. Zagro enia p yn ce ze strony Turkw i Tatarw wyzwala o solidarno wszystkich grup etnicznych Rzeczypospolitej, tak samo jak czyni a to wiara, e misj Polski by o pe ni rol tarczy ochronnej Chrze cija stwa.

36

Projekt Zwi zku W adcw z 1462 roku 500 lat wcze niejszy prototyp Organizacji Narodw Zjednoczonych Traktat o Pokoju Europejskim Archiwa Polskiej Metryki Koronnej
Polskie archiwa znane jako Metryka Koronna zawieraj unikalny tekst pierwszego formalnego projektu zawarcia europejskiego traktatu pokojowego, w wielu szczeg ach podobnego do obecnego traktatu Narodw Zjednoczonych. Traktat ten popiera y: Polska, W gry i Czechy. By a to najwcze niejsza w historii Europy propozycja stworzenia mi dzynarodowej organizacji pokojowej bardzo podobnej do Ligi Narodw. Projekt ten opiera si w du ej mierze na dzie ach Paw a W odkowica, polskiego ambasadora na soborze w Konstancji (1414-1418). Tekst w a ciwy opracowano na dworze krla Czech, Jerzego z Podiebradw. Projekt przewidywa powstanie Konsystorza, w ktrym obowi zywa a zwyk a wi kszo , jak te mi dzynarodowych si zbrojnych pod kontrol Rady Zwi zkowej. Mia y powsta procedury dla mi dzynarodowego arbitra u, redniowieczna idea globalnego imperium zosta a porzucona, a dzia ania agresywne by y wyj te spod prawa (szczeglnie ze strony Turkw oraz gniazda szerszeni, jakim byli Tatarzy Krymscy, organizuj cy doroczne wypady na Ukrain , aby rabowa i porywa ludzi dla okupu. To w a nie ich dzia alno przeobrazi a po udniow Ukrain w Dzikie Pola). Projekt mia na celu powo anie mi dzynarodowej w adzy w obliczu chyl cej si ku upadkowi pot gi i nieskuteczno ci rozdrobnionego wi tego Cesarstwa oraz papiestwa. Projekt traktatu pokojowego by przez dwa lata (1462-1464) przedmiotem negocjacji pomi dzy pa stwami europejskimi, jednak zosta w ostateczno ci pogr ony za spraw papieskiego sprzeciwu. Krl Czech, Jerzy z Podiebradw, mianowa swym nast pc ksi cia W adys awa Jagiello czyka. W roku 1471 zosta on koronowany krlem Czech jako W adys aw II. Gdy W adys aw zosta rwnie krlem W gier (1490), w adza dynastii Jagiellonw rozci gn a si od Ba tyku po Morze Czarne i Adriatyk.

37

Monarchia Konstytucyjna i Pierwsza Demokracja Setek Tysi cy Wolnych Obywateli we Wczesnej Europie Nowo ytnej 1493-1569
Parlament Dwuizbowy
Za panowania krla Jana Olbrachta (1459-1501), syna krla Kazimierza IV, polski parlament sta si dwuizbowym (1493). W ten oto sposb, za spraw Sejmu Walnego, w roku 1493 polska monarchia konstytucyjna wkroczy a w wiek dojrza o ci. Sejm Walny obejmowa trzy stany: krla, senat sk adaj cy si z biskupw i dygnitarzy, oraz izby ni szej, czyli Izby Poselskiej, ktrej przewodniczy marsza ek. Natomiast Senatowi przewodniczy krl. By to wa ny krok dla rodzimej formy przedstawicielstwa w adzy, ktra mia a przetrwa trzysta lat bez przerwy. Rok 1493 rwnie zapocz tkowa 160-letni okres pomy lnej dzia alno ci Sejmu. W tym okresie ukuto powiedzenie:

Polska nie rz dem stoi, ale cnot , oznaczaj ce, e pomy lno Polski zale y od cnt jej obywateli.
Ka dy pose na Sejm by przedstawicielem swojego regionu i, w teorii, by zobowi zany do blokowania za pomoc weta takich propozycji, ktre by y w sprzeczno ci z udzielonym mu mandatem. Je eli nie osi gni to jednomy lno ci, to sprawy mniejszej wagi by y odk adane na p niej, natomiast sprawy pilne by y rozstrzygane na drodze perswazji lub konfederacji sejmu, w ktrej obowi zywa a zasada wi kszo ci. W Rosji, Iwan Gro ny umocni swoj w adz , mia d c w 1476 r. niezale na republik kupieck Nowogrodu i deportuj c w 1480 r. w gry Uralu 10 000 jej mieszka cw. By to okres dojrzewania moskiewskiej in ynierii politycznej i pocz tek 500-letniej tradycji budowy imperium opartego na przymusie, deportacjach i despotyzmie. Z czasem stanie si ona fundamentem rosyjskiego imperializmu, ktry oka e si tak zgubnym dla Polski.
38

Podstawy Polskiego Prawa Konstytucyjnego

W 1501 r. krl Aleksander Jagiello czyk zawar uni w Mielniku. Tym samym podda si woli magnaterii i przyzna Senatowi wy czne prawo do wybierania krla i sprawowania nad nim kontroli. Gdyby krl podj prb wprowadzenia rz dw tyranii z pogwa ceniem woli Senatu, mg by wtedy zosta postawionym w stan oskar enia. Uni mielnick wprowadzono rwnie ordynacj wyborcz . Energiczne dzia ania ze strony uczestnikw Sejmu piotrkowskiego (1504) doprowadzi y do obalenia unii mielnickiej. By o to zwyci stwo szlachty redniej w jej zmaganiach z mo now adcami. Sejm umie ci dobra i maj tki krlewskie pod cz ciow kontrol Izby poselskiej. adna osoba nie mog zajmowa wi cej ni jednego urz du. Okre lono urz d hetmana wielkiego koronnego, b d cego ministrem obrony i dowdc si zbrojnych, a jednocze nie sprawuj cego urz d g owy s dw wojskowych. W roku 1505 radomski sejm konstytucyjny uchwali pierwsz polsk konstytucj , zwan Konstytucj Nihil Novi - nic nowego bez zgody og u szlachty, co oznacza o, e w Polsce nic nowego nie mo na zadecydowa bez udzia u izby poselskiej. Izba poselska sk ada a si z przedstawicieli sejmikw regionalnych, lub powiatowych. Nowa konstytucja zakazywa a szlachcie podejmowania si handlu i rzemios a pod gro b utraty praw by o to bardzo korzystne dla ydw.

Pierwsze polskie prawo konstytucyjne z 1505 roku uczynni o izb poselsk najwy szym organem w adzy w Polsce do 1795 roku. Krlowie, wybierani do ywotnio, stali si w Rzeczypospolitej g owami pa stwa i szefami w adzy wykonawczej. Pocz wszy od 1507 r., prawa uchwalane przez Sejm by y wydawane w j zyku aci skim na zako czenie ka dej sesji pod wsplnym tytu em Konstytucji (j zyk polski zast pi acin od roku 1545).

39

Dzia ania Polityczne Prowadz ce do Pierwszego Ho du Pruskiego

Hohenzollernowie berli scy, przodkowie p niejszych cesarzy niemieckich XIX wieku, spiskowali przeciwko Polsce wesp z pa stwem moskiewskim. Jednak sytuacja Hohenzollernw uleg a radykalnej zmienia na niekorzy , kiedy moskiewscy o nierze ponie li pora k podczas wojny z Polsk I Litw . Od 1512 r., podczas trzyletniego obl enia Smole ska tracili corocznie po 10 tysi cy zabitych. Najkrwawsze straty, wynosz ce 30 000 zabitych, w tym 1500 bojarw, Rosja ponios a podczas bitwy pod Orsz , w grnym biegu Dniepru, w 1514 r. Tam w a nie kawaleria moskiewska w sile 80 000 ludzi walczy a przeciwko 20 000 tysi com o nierzy polskich i 15 000 litewskich. Konstanty Ostrogski wygra bitw , zr cznie wykorzystuj c artyleri i kawaleri . Po raz pierwszy u yto husarii. Pomimo kl ski pod Orsz , Moskwa zaj a Smole sk w 1514 r. Krl Polski, Zygmunt I Stary, brat krla Aleksandra I, spotka si w 1515 r. w Wiedniu z W adys awem II Jagiello czykiem, krlem Czech i W gier, oraz z cesarzem Maksymilianem Habsburgiem. Habsburgowie otrzymali gwarancj sukcesji na tronach Czech i W gier w przypadku wyga ni cia dynastii Jagiello skiej, w zamian za akceptacj dla obj cia przez Polsk lenna pruskiego. Stoj c w obliczu utraty wsparcia ze strony Moskwy, Albrecht von Hohenzollern, by y Wielki Mistrz zakonu krzy ackiego i niedawny konwertyta lutera ski, z o y ho d lenny krlowi katolickiemu Polski i w roku 1525 Prusy sta y si polskim lennem. W tym samym roku Sejm zatwierdzi sekularyzacj zakonnego pa stwa krzy ackiego, ale pope ni istotny b d polityczny nie eksmituj c resztek zakonu z Prus. Rozpocz si 116-letni okres, w ktrym Hohenzollernowie, jako w adcy Prus, sk adali Polsce ho dy lenne. Op aty lenne sk adali kl cz c przed tronem polskiego krla. W rd nich byli protoplasci cesarzy niemieckich. Albrecht von Hohenzollern z o y Polsce swj pierwszy ho d na Rynku Krakowskim, uznaj c tym samym zwierzchnictwo krla Polski na Prusami Ksi cymi. By to pierwszy traktat, w niszczonej konfliktami religijnymi Europie, zawarty mi dzy krlem katolickim a jego wasalem, protestanckim ksi ciem.

40

Rewolucja Kopernika ska

Odrodzenie (Renesans) by o z otym wiekiem Polski. Nadej cie Odrodzenia zbieg o si z formalnym zatwierdzeniem Sejmu jako najwy szej w adzy w kraju. Pierwszym urodzonym w Polsce Kardyna em by Zbigniew Ole nicki (13891455), ktry jako Prymas dzia a te jako kanclerz i szef dyplomacji. W 1454 roku zamianowa on Miko aja Kopernika Sr., rejestrowanego w Krakowie, hurtownika miedzi upowa nionego do prowadzenia handlu z Gda skiem, na pos a polskiego do pertraktacji ze stanami pruskimi w celu przy czenia Prus do Polski. W tym celu Miko aj Kopernik Sr. przeprowadzi si z Krakowa do Torunia w 1458 roku, bli ej do Prus. Miko aj Kopernik Jr. urodzi si w 1473 roku w Toruniu i oko o 1504 roku po raz pierwszy stwierdzi , e ziemia kr ci si dooko a swej osi raz dziennie i jest wraz z innymi planetami w orbicie s o ca. Po rd przywdcw intelektualnych tego okresu znajdowa si Miko aj Kopernik (1472-1543), ojciec nowoczesnej astronomii. Jego alma mater, uniwersytet w Krakowie, posiada a znakomit katedr astronomii, wwczas najlepsz w Europie. Tam w a nie Kopernik zrozumia struktur uk adu s onecznego i opracowa swoj heliocentryczn teori astronomiczn . Z czasem potwierdzono dwuminutow dok adno kalendarza kopernika skiego w stosunku do rzeczywistej d ugo ci roku, dok adno nadzwyczajn , je eli uwzgl dnimy poziom europejskiej nauki na pocz tku XVI wieku. Kopernika ska teoria heliocentryczna zak adaj ca, e ziemia obraca si w cyklu dziennym wok w asnej osi, natomiast ziemia i inne planety s w orbitach wok s o ca, zosta a przedstawiona w 1510 r. (Commentariolus) i opublikowana w dziele De Revolutionibus Orbium Coelestium (1543). Podczas gdy Luter i Kalvin teori t pot pili, Ko ci Katolicki j popar . Po trzech latach studiw nad tekstem Kopernika, ju w roku 1536 zach ci do jego opublikowania. Jednak osiemdziesi t sze lat p niej Ko ci wprowadzi astronomi kopernika sk na indeks ksi g zakazanych, gdzie mia a znajdowa si do roku 1828 (z drugiej za strony, trzeba zauwa y , e Ko ci przez ca y ten okres i to bez przerwy pos ugiwa si nowym kalendarzem kopernika skim.) . Kopernik, prawdziwy cz owiek Renesansu, udziela si w wielu dziedzinach. By administratorem dbr kapitu y warmi skiej w p nocnej Polsce, by dowdc wojskowym, ministrem finansw, by te wykszta conym astronomem, matematykiem, ekonomist , prawnikiem i lekarzem. W 1526 r. Kopernik

41

opublikowa traktat Monetae Cudendae Ratio o polityce monetarnej i wwczas wprowadzi on z otego jako podstaw monet polsk . W traktacie tym stwierdzi , e z y pieni dz wypiera dobry pieni dz prawo to zosta o w p niejszym czasie nazwane w Anglii nazwiskiem finansisty Thomasa Greshama, ktry w 1526 roku mia zaledwie siedem lat. Kopernik walczy wwczas z oszustwami niemieckich Hohenzollernw, ktrzy bili fa szywe i zdewaluowane monety polskie i psuli handel zbo em po Wi le. Kopernik bra udzia w pracach komisji sejmowej reformuj cej polski pieni dz i po raz pierwszy wprowadzi z otego. Podczas obl enia Olsztyna (1519-1521) przez Niemcw, gdzie by g wnodowodz cym, Kopernik skutecznie przeciwstawi si epidemii choroby prowadz c pierwsze badania epidemiologiczne. Po odkryciu, e by a ona przenoszona przez chleb, nakaza posmarowa w piekarni wszystkie bochny chleba mas em, tak, aby wszelkie obce cia a nagromadzone podczas transportu mog y by atwo ujawnione i usuni te. Plag ostatecznie opanowano. Wwczas w kronikach pisano, e kobiety kraja y przez chleb i mas o. Kopernik przenis o rodek zachodniej my li filozoficznej z basenu rdziemnomorskiego na p noc Europy. Filozoficzne implikacje wielkich odkry Kopernika mia y znaczenie fundamentalne. Idea, e ziemia jest nieruchomym i p askim rodkiem wszech wiata, w ktrym dramat ludzkiego zbawienia rozgrywa si na oczach Boga i jego anio w, zosta a ostatecznie obalona. Sta o si oczywistym, e ycie na Ziemi jest p ytkim zjawiskiem powierzchniowym na po lednim ciele niebieskim p dz cym z wielk pr dko ci przez przestrze kosmiczn . Odwieczne aspiracje ludzko ci do bezpiecze stwa i stabilizacji zosta y zburzone, kiedy zdano sobie spraw , e Ziemia nie jest ani nieruchoma, ani te nie jest najwi kszym z cia niebieskich i nie jest centrum kosmosu. Wszech wiat kopernika ski sprowadzi , bardziej ni jakakolwiek inna idea w historii my li ludzkiej, przera aj c wizj , e wszelki byt zwi zany jest z nieustaj cymi zmianami i powstawaniem wci nowych form i istot na wiecie. W 1523 r. s ynny Teolog Erazm z Rotterdamu, b d c pod wra eniem polskich osi gni , napisa nast puj ce s owa:

gratuluj temu narodowi ... ktry obecnie w nauce, prawodawstwie, moralno ci i religii, oraz we wszystkim co dzieli nas od barbarzy stwa, jest w takim rozkwicie, e mo e rywalizowa z pierwszymi i najznakomitszymi z pa stw.
42

Zmiany w Gospodarce Odp ata Robocizn za Dzier aw Roli

Ceny eksportowe polskiej pszenicy za ama y si na skutek subsydiowania przez Moskw konkurencyjnego w asnego eksportu. Sytuacja ta spowodowa a og oszenie w roku 1520 statutw toru skich i przywileju bydgoskiego, za spraw ktrych, ch opw zobowi zano do pracy pa szczy nianej, bez p acy przez jeden dzie w tygodniu, aby odpracowa w ten sposb dzier aw za ziemi . By to pocz tek powrotu pa szczyzny w Polsce i szybko nast pi spadek wydajno ci w polskim rolnictwie. Europejska rewolucja cenowa dotar a do Polski, wynosz c miasta na szczyty ich znaczenia, gdy tymczasem inflacja wzros a do 300 procent, a p ace podwoi y si na przestrzeni kolejnych 100 lat. Dalszy, znacz cy spadek cen zb nast pi w 1543 r. po przyj ciu przez Sejm ustawy o przywi zaniu ch opw pa szczy nianych do ziemi, a nast pnie po odmwieniu im prawa do wykupienia si z pa szczyzny za gotwk . Cz ch opw dzier awi cych pola uprawne w zamian za pa szczyzn zosta a przypisana do swojej rodzimej ziemi, co stanowi o pewn form zniewolenia ich i powodowa o protesty oraz ucieczki na Sicz na Dnieprze na Ukrainie.

Reforma Polityki Monetarnej w Polsce

Ordynacja mennicza z roku 1526, dokonana wed ug planu Miko aja Kopernika, wprowadzi a system oparty na z otym polskim. Polski system monetarny zosta przyj ty przez Prusy w 1528 r. i przez Litw w roku 1569 r. tego samego roku Sejm ratyfikowa przy czenie do Polski Mazowsza.

43

Kodyfikacja Procedur Prawnych Najwcze niejsza w Europie: Formula Processus, 1523

Dokonano kodyfikacji procedur elekcyjnych w sejmikach. Ustanowiono wsplne dowdztwo artylerii oraz in ynierii wojskowej. W 1521 r. Sejm zatwierdzi kodeks praw dla Prus. W 1523 r. Sejm og osi Formula Processus, kodyfikacj ziemskiego prawa procesowego dla ca ej Rzeczypospolitej Polskiej. By a to najwcze niejsza kodyfikacja procedur s dowych w ca ej Europie (np. we Francji podobny kodeks zacz obowi zywa ok. 270 lat p niej, w czasach rewolucji Francuskiej). Pismo aci skie zast pi o pismo gotyckie (tzw. Szwabach ), przez co druk sta si bardziej czytelny. W roku 1524 Sejm uporz dkowa pobr podatkw, a rok p niej ustanowi s downictwo dla grnictwa.

Kl ska pod Mohaczem 1526

Posesje Polskij dynastii Jagiellonw skurczy y si i prze y y znaczny upadek w 1526 r. mier Ludwika II Jagiello czyka (1506-1526), krla W gier i Czech na polu walki podczas bitwy pod Mohaczem by o drug ju mierci krla jagiello skiego w walce z Imperium Osma skim. Tym razem zwyci zc by Sulejman I Wspania y (ok. 1496-1566), ktry w czy do imperium otoma skiego w giersk stolic Budapeszt, jak rwnie Belgrad, wysp Rodos, Tebryz, Bagdad, Aden oraz Algier. Polska stan a w obliczu zagro enia inwazj muzu ma sk , za ca a Europa rodkowa by a pogr ona si chaosie. W roku 1527 rozpocz a si reorganizacja polskich instytucji obronnych. Hetman Polny zosta podporz dkowany Hetmanowi Wielkiemu Koronnemu, wydzielono artyleri i rozpocz to masow produkcj dzia armatnich w odlewniach w Krakowie, Lwowie i Wilnie.

44

Polska Ratuje ydw Europejskich Odrodzenie Spo eczno ci ydowskiej Polska Uratowa a ydw Europejskich Przed Wymarciem Congrssus Iudaicus Wzorowany na Polskim Sejmie Hegemonia Kulturalna ydw Polskich nad ydostwem wiatowym
Imigranci ydowscy, ktrzy byli prze ladowani na Zachodzie, dostali przyzwolenie na osiedlenie si i pomy lny rozwj we wszystkich zak tkach Polski od 1264 roku. Pozwolono im wybiera w asna starszyzn i zarz dza swoimi sprawami. By to okres odrodzenia spo eczno ci ydowskiej w Rzeczypospolitej Polskiej. W ten sposb Polska uratowa a ydw europejskich przed wymarciem w czasach, kiedy rozkwita polski parlamentaryzm. Autonomia spo eczno ci ydowskiej wzmocni a si na skutek powstania w roku 1530 w Lublinie wielkiego domu s du. Bejt Din wielki s d ydowski rozci ga swoj jurysdykcj nad ca europejsk populacj ydowsk . Dekret krlewski przyzna w roku 1549 ydom autonomi w nak adaniu i pobieraniu w asnego podatku pog wnego, ktry zosta wynegocjowany z polskimi urz dnikami skarbowymi. ydowskie autonomiczne instytucje ustawodawcze osi gn y w Polsce swoj dojrza o . Generalne sejmy ydowskie (congressus judaicus) zbieraj ce si w Lublinie (1592-1764) by y wzorowane na polskim Sejmie. By to unikatowy element w historii diaspory ydowskiej. Wiek XVI i XVII to okres spirytualnej hegemonii ydw polskich nad ydostwem wiatowym.

45

Kodyfikacja Prawa w Polsce Na Podstawie Debaty Publicznej, Po Raz Pierwszy w Europie

W roku 1532 zosta a powo ana komisja sejmowa, aby dokona kodyfikacji wszelkiego polskiego prawa zwyczajowego i pisanego. By a to najwcze niejsza tego typu akcja legislacyjna w Europie. Procedura legislacyjna opiera a si na debacie publicznej. Druki zawieraj ce propozycje by y rozsy ane przez Sejm do sejmikw w celu ich analizy i oceny. Spisane sprawozdania od ka dego z Sejmikw by y przekazywane de Sejmu w celu ich opracowania przez komisj kodyfikacyjn . Ustawa sejmowa zakazywa a ch opom pa szczy nianym przenoszenia si bez zgody ich pana. Zakaz obejmowa rwnie zatrudnienie zbieg ych ch opw pa szczy nianych oraz ich osiedlanie si w miastach; zosta y rwnie okre lony kary dla zbieg ych ch opw. Jednak e zbiegli ch opi pa szczy niani mieli mo liwo znale schronienie u Kozakw ukrai skich. Mo liwo ucieczki na Ukrain by a czynnikiem ograniczaj cym wykorzystywanie ch opw. Natomiast status wolnych ch opw nie uleg zmianie.

Egzekucja Praw
Ruch egzekucyjny, znany tak e jako egzekucja praw, by ruchem politycznym zorganizowanym w latach 1535-1538 w celu cis ego przestrzegania prawa, oraz reformowania i modernizacji w adzy. Wynik e z niego ustawodawstwo skutecznie osi ga o wielorakie skutki: magnaci zmuszeni byli odda bezprawnie przej te ziemie koronne; ponownie zakazano sprawowania przez jedn osob wielu urz dw. Kroki zosta y poczynione, aby zacie ni uni z Litw , jak te przedstawiono inne propozycje, w tym tak , aby ustanowi ko ci narodowy. W roku 1537 mia a miejsce tzw. wojna kokosza, czyli rokosz szlachty w prote cie przeciwko wojnie w Mo dawii. Wysuni to dania dotycz ce egzekucji praw w stosunku to w adzy krlewskiej. Sejm zarz dzi w 1538 r. sprzeda maj tkw ziemskich nale cych do mieszczan i wprowadzi podatki na wojn z Mo dawi . W roku 1540 Sejm okre li oglne zasady elekcji. Cztery lata p niej Sejm skodyfikowa ordynacj dla s dw.
46

Zakaz Inkwizycji w Polsce; Inkorporacja Inflantw

Trybunal Sejmowy Kompetentny do Pozbawiania Monarchy W adzy
Panowanie ostatniego krla Jagiello czyka nada o ostateczny kszta t republika skiemu systemowi w adzy w unii polsko-litewskiej. Krl Zygmunt August (1520-1572) by cz owiekiem Odrodzenia i jednym z za o ycieli polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej. W roku 1552 Sejm zawiesi na jeden rok wykonywanie wyrokw s dw ko cielnych przez starostw. Wydano rwnie rezolucj przeciwko herezji, a wi ta Inkwizycja zosta a zakazana w Polsce pod wszelk postaci . Nie by o palenia na stosach, za Polska wolna by a od dzia a inkwizycji. W roku 1553 Sejm przyj Ordynacj o Trybunale Sejmowym Kompetentnym do Pozbawiania Monarchy W adzy. Jurysdykcja s dw duchownych zosta a jeszcze bardziej ograniczona przez Sejm w 1556 r. Dwa lata p niej Sejm zatwierdzi powstanie poczty krlewskiej. W 1560 r. Zygmunt II August utworzy w Gda sku flot kapersk w celu zablokowania rosyjskiego handlu zbo em za po rednictwem eglugi na Rzece Narwie. Pakt wile ski z roku 1561 zatwierdzi uk ad z Inflantami, na mocy ktrego Kurlandia sta a si lennem Polski w zamian za ochron przed Rosj i Iwanem Gro nym. Nast pi a sekularyzacja zakonu miecznikw, wchodz cych onegdaj w sk ad krzy ackiego pa stwa zakonnego. Przy czenie Inflantw do Rzeczypospolitej Polskiej by o zako czone. Przychody z maj tkw krlewskich (demesnes) zosta y przeznaczone na cele obronne.

47

Odrodzenie w Literaturze, Architekturze i Naukach Politycznych

Pierwszy nowoczesny opis wschodniej Europy by opublikowany w 1517 r. przez Macieja z Miechowa (Macieja Miechowit , 1457-1523), profesora Akademii Krakowskiej, pod tytu em Tractatus de duabus Sarmatiis. Miechowita by historykiem, lekarzem i geografem. W roku 1519 wyda drukiem pierwsz histori Polski zwan Chronica Polonorum, w ktrej opisa wydarzenia do roku 1506. Polskie t umaczenie wydano drukiem w 1535 r. Najbardziej znanym w rd polskich pisarzy mieszcza skich by Biernat z Lublina (ok. 1465-1530). Jego modlitewnik, Raj duszny, opublikowano w 1513 r. Pierwszym z wiod cych poetw Odrodzenia by Klemens Janicki (1516-1543). Syn ch opski, pisa po acinie poezj patriotyczn o Polsce. Po jego mierci, jego wiersze zosta y przet umaczone na j zyk polski (1563) i zyska y du popularno . Janicki by autorem pierwszego wiarygodnego poematu autobiograficznego w historii polskiej poezji. Polska Reformacja bynajmniej nie by a w g wnej mierze ruchem spirytualnym. By a wykorzystywana do pog biania dawno ju rozpocz tych procesw emancypacji intelektualnej i politycznej. Rzesze polskiej szlachty, ktra odnios a tak znaczne sukcesy w ograniczaniu w adzy krlewskiej, by y przyci gane przez idee Reformacji. ama y one w adz ko cieln . Reformacja pomaga a skrystalizowa absolutny prymat wolno ci osobistej w Rzeczypospolitej Polskiej. St d, ani korona, ani Ko ci nie mog y mie pierwsze stwa przed wi tym prawem do wolno ci osobistej obywateli. Hetman Jan Tarnowski zwyk mwi , e nie w religii rzecz, lecz w wolno ci. Znakomita biografi hetmana Jana Tarnowskiego napisa Stanis aw Orzechowski, autor pism politycznych i religijnych. W kalwinizmie, szlachta odnalaz a potwierdzenie swojej wy szo ci nad koron i jej administracj , gdy kalwinizm przypisywa wiod c rol w sprawach ko cio a wieckiej starszy nie, a nie panuj cemu monarsze. Polska szlachta traktowa a pastorw kalwi skich jako narz dzie, nigdy za jako rwnych sobie partnerw w sprawach ko cielnych. Natomiast luteranizm, ze wzgl du na swj obcy narodowo charakter i jego podda stwo w stosunku do monarchy, nie znalaz u polskiej szlachty uznania. W Polsce, luteranizm pozosta przede wszystkim religi mieszczan. Reformacja nie polepszy a sytuacji ch opstwa i tylko niewielu przyst pi o do nowej wiary.
48

Odrodzenie pobudzi o zainteresowanie histori , geografi i obyczajami.

Odrodzenia mialo wp yw na wydan w roku 1551 przez Marcina Bielskiego (1495-1575) Kronik Wszystkyego wyata, ktra by a pierwszym podr cznikiem historii napisanym po polsku w Polsce. W czasach Odrodzenia i O wiecenia, g wnym o rodkiem drukarstwa w Polsce by Krakw, zarwno pod wzgl dem jako ci, jak i ilo ci. Miko aj Szarffenberg wynalaz przeno n drukarni polow do dora nej publikacji odezw i statutw podczas podr y krla. W 1551 r. Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572), ojciec polskiej my li demokratycznej, opublikowa manifest polityczny, republika ski w naturze i nowoczesny jak na swoje czasy, zatytu owany Commentarium De Republica Emendada. Dzie o Modrzewskiego sk ada o si z pi ciu ksi g: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Ko ciele, oraz O szkole. Nawo uje w nich do zrwnania praw dla wszystkich, do zaprzestania ucisku ch opw pa szczy nianych i do uchylenia nieskutecznie chroni cych ich praw, do sprzeciwu wobec wszelkim wojnom i planom agresji. Modrzewski by zwolennikiem silnej w adzy centralnej, pod cis kontrol prawa, skutecznej administracji, oraz niezale nego systemu s downiczego gwarantuj cego sprawiedliwo spo eczn . G osi rwnie potrzeb szkolnictwa wy szego, ktre by oby niezale ne od Ko cio a. By jednym z pionierw europejskich nauk politycznych (jego dzie a przet umaczono na j zyki niemiecki, francuski, hiszpa ski oraz rosyjski).

Europa Zachodnia, zw aszcza W ochy wywiera y zasadniczy wp yw na architektur polsk .

Architektura Odrodzenia prze ywa a rozkwit. Stare budynki by y przyozdabiane w stylu renesansowym. Rezydencje polskich elit szlacheckich posiada y form nawi zuj c do zamkw redniowiecznych. Rozwj sztuki artyleryjskiej ostatecznie spowodowa , e z czasem rezydencje magnackie przybra y kszta t pa acw otoczonych fortyfikacjami. Pa ace te cz sto by y dzie em architektw w oskich. Zamek krlewski w Krakowie jest archetypem polskiej architektury Odrodzenia, jako e wcze niej by wznoszony w stylach roma skim i gotyckim. Krypty we wzgrzu wawelskim zosta y wybudowane w stylu Renesansu w oskiego w 1502
49

roku. Budowle gotyckie, takie jak zamek w Pieskowej Skale, z atwo ci przebudowano w stylu Odrodzenia, po ktrym niebawem nast pi Manieryzm wraz z jego delikatnymi formami ogrodw. Pierwszym budynkiem ko cielnym zbudowanym w Polsce w nowym stylu architektonicznym w czasach humanizmu by a Kaplica Zygmuntowska katedry wawelskiej. Zosta a zaprojektowana w oparciu o doskona wi tynie Leona Battisty Albertiego (1404-1472). Uzyska a powszechne uznanie i mia a wp yw na p niejsz architektur sakraln w kraju. Renesansowy manieryzm rozwija si w architekturze ratuszy, rezydencji miejskich i ufortyfikowanych pa acw, zamkw i siedzib rodowych. Polscy malarze znale li si pod wp ywem realizmu flamandzkiego. W latach 1501-1506 powsta gradua Jana Olbrachta, iluminowany scenami sakralnymi na tle pejza y. Natomiast Erazm Cio ek zleci umie ci w swoim mszale pespektyw z lotu ptaka (1515 rok). W 1505 roku powsta w Krakowie Kodeks Baltazara Behema, zawieraj cy ustawy cechowe. Ilustrowany by dwudziestoma siedmioma miniaturami przedstawiaj cymi ycie cechowe i mieszcza skie, namalowane z wielkim realizmem i w ywych barwach. Stanis aw Samostrzelnik, mnich, autor malowide ciennych i portrecista, miniaturzysta i ilustrator, by wybitnym artyst dzia aj cym w latach 1519-1541, przedstawicielem polskiego manieryzmu renesansowego. Portrety osobisto ci i profesorw uniwersytetu malowano tak e w drugiej po owie XVI wieku. Wroc awianin Marcin Kober namalowa w latach 1563-1583 szereg portretw krla Stefana Batorego. Wielki dzwon Zygmunta w Krakowie jest wybitnym dzie em polskiego rzemios a drugiej po owy XVI wieku. Wykona go Hans Beham na pami tk polsko-litewskiego zwyci stwa nad woskami moskiewskimi w roku 1514. Ornamentalne dzie a w metalu wykonane w tym okresie to, mi dzy innymi, kogut-symbol Bractwa Kurkowego w Krakowie. Polscy krlowie zamwili w Brukseli znaczn kolekcj arrasw, aby ozdobi ciany zamku krlewskiego. W tym okresie, w Gda sku i w Norymberdze wyrabiano ozdoby metalowe, w tym trumienne. Polscy rzemie lnicy wytwarzali rwnie eleganckie pasy ozdobne (s uckie) o wschodnich wzorach, do kontuszy polskiej szlachty. Na po udniu Polski wyrabiano bogato zdobione elementy drewnianych o tarzy. Barbakan w Krakowie (zwany te potocznie Rondlem) , najbardziej wysuni ta na p noc cz fortyfikacji miejskich w Krakowie. Jeden z sze ciu zachowanych w Polsce w cznie z barbakanem w Gda sku t. zw> Katownia z z XIV w. Krakowski barbakan stanowi wycinek ko a o rednicy wewn trznej 24,40 m, a grubo murw si ga powy ej 3 m. Jest to arabska budowla obronna z siedmioma gotyckimi wie yczkami. Dawniej by po czony z Bram Floria sk d ug szyj i jego g wnym zadaniem by a jej obrona. Zosta wzniesiony w latach 1498-1499.
50

Rozkwit Polskiej Literatury

Polska literatura by a w pe nym rozkwicie. Jedn spo rd najlepszych poezji na wiatow skal tworzy Jan Kochanowski herbu Korwin (15301584). By on pierwszym, ktry pos u y si j zykiem wyrafinowanym i perfekcyjnym pod wzgl dem artystycznym. W 1480 roku Kochanowski opisa los cz owieka jako Bo e Igrzysko. Terminem tym pos u y w 1982 roku Norman Davies jako tytu jego opisu historii Polski po angielsku Gods Playdround a nast pnie po polsku Bo e Igrzysko. Kochanowski osi gn liryczn doskona o w zbiorze oko o 300 wierszy. Pisa te na bie ce tematy polityczne jego czasw. Przy dworze Zygmunta II Augusta s u y do 1574 r. Opisywa wa ne w histrii wydarzenia, w tym drugi ho d pruski ksi cia Albrechta II Fryderyka Hohenzollerna na kolanach przed Zygmuntem II Augustem, oraz powstanie Rzeczypospolitej w Unii Korony i Litwy (1569).
Pi kn polsk proz pisa ukasz Grnicki (1527-1603) W roku 1566 wyda Dworzanina Polskiego, b d cego adaptacj dzie a W ocha Baldassare Castiglione, Il Cortegiano (1528). Grnicki napisa rwnie rozpraw polityczn pod tytu em Rozmowa Polaka z W ochem. Skrytykowa w niej poj cie polskiej z otej wolno ci. J zyk polski sta si wyrafinowanym rodkiem przekazu literackiego. Pisz cy w nim ludzie przyczynili si rwnie do reformy ortografii. Republika skie dzie a polityczne nadal by y pisane po acinie. Jednak e od po owy XVI wieku j zyk polski zast pi acin w yciu publicznym. Wi kszo kaza wyg aszano po polsku. Polscy protestanci pos ugiwali si j zykiem polskim w swoich szko ach w o wiele wi kszym zakresie, ni czynili to katolicy. W roku 1568 Wawrzyniec Gorlicki (1530-1607) opublikowa De Optimo Senatore, traktat o polskim systemie republika skim opartym na pluralistycznym spo ecze stwie o doskona ym stanie rwnowagi mi dzy w adz a wolno ci . Okre li odpowiedzialno krla jako g owy pa stwa i zwierzchnika w adzy wykonawczej. Napisa o prawie cz owieka do poszukiwania szcz cia. Jego dzie o zosta o przet umaczone i wydane trzykrotnie w Anglii, po raz pierwszy w roku 1568) Tytu angielski brzmia The Counselor Exactly Portraited. Ka dy z nak adw zosta arbitralnie zakazany i konfiskowany. William Shakespeare nada imi Poloniusz (od aci skiej nazwy Polaka) doradcy Hamleta, cz owieka nieudolnie staraj cego si wprowadzi w ycie za o enia Gorlickiego. Sto
51

pi dziesi t lat p niej The Counselor zosta bardzo wysoko oceniony przez Sir Roberta Wallpolea. Kalwinizm zyskiwa zwolennikw w rd szlachty, luteranizm za w rd mieszczan. Zyska a du a popularno traktuj ca o o nierzach, ebrakach i innych literatura plebejska, ze wzgl du na swj dowcipny, obrazowy i naturalny j zyk.

Polski Teatr w XVI wieku

Wczesny polski teatr mia posta misteriw wystawianych ju w XV wieku. W Jazdowie, 12 stycznia 1578 roku odby a si w obecno ci krla Stefana Batorego misternie przygotowana premiera Odprawy Pos w Greckich Jana Kochanowskiego. By a to sztuka o wyd wi ku politycznym, zmuszaj ca widowni do osobistego os du przedstawionych na scenie wydarze , co by o nowo ci w polskiej sztuce scenicznej. W 1580 r. Miko aj z Wilkowiecka napisa jeden z najstarszych tekstw dramatycznych, nadal odgrywaj cy istotn rol we wsp czesnym polskim teatrze. Tekst ten zawiera bowiem liczne wskazwki dla aktorw, jak rwnie opisy kostiumw. Korzystano z niego na scenach warszawskich w po owie XX wieku. Satyra na ycie codzienne mia a w Polsce d ug tradycj i by a zal kiem polskiej komedii. Satyryczne przedstawienia pocz y si z wyst pw redniowiecznych kuglarzy i s u y y do wype nienia d ugich przerw w misteriach. Niektrzy pisarze humani ci prbowali pisa komedie wzorowane na dzie ach rzymskich. Przyk adem jest Potrjny, napisany przez Piotra Ciekli skiego i wystawiony oko o roku 1595 na zamku Stanis awa Tarnowskiego, na tle malowanych dekoracji. Dramaty zachodnie, oparte na w tkach mitologicznych, by y wystawiane ju na pocz tku XVI wieku przez studentw uniwersytetu w Krakowie, pod kierownictwem ich profesorw. Na dworze krlewskim, pierwsze przedstawienia teatralne wpierw wystawiane by y po acinie, po czym szybko zacz to u ywa j zyka polskiego. Sztuki zamawiali zamo ni mieszczanie. Bilety sprzedawano po cenie b d cej rwnowarto ci dwunastu g si. Jednocze nie kwit wiecki teatr popularny.

52

Muzyka w XVI-wiecznej Polsce

Polska muzyka renesansowa znacz co rozwin a si w XVI wieku, a jej g wnym o rodkiem sta si Krakw. Polscy kompozytorzy pisali przede wszystkim utwory polifoniczne do tekstw liturgicznych. Jan z Lublina opracowa Tabulatur organow (oko o 1540 r.), wiadcz c o wysokim poziomie artystycznym i bardzo zr nicowanym repertuarze muzycznym jaki wwczas istnia w Polsce. W 1580 r. wydano psalmy Miko aja Gom ki, skomponowane do s w Jana Kochanowskiego. D uga lista studentw teorii muzyki na uniwersytecie w Krakowie jest dobrze udokumentowana w uniwersyteckiej bibliotece, gdzie znajduje si wiele r kopisw traktatw o muzyce, jak te ich pierwsze edycje drukiem. Powszechnie grano muzyk na lutni . Komponowano j do preludiw, fantazji, ta cw, pie ni mi osnych i innych utworw na g os. Na dworze krlewskim w Krakowie, najbardziej znanym lutnist by Valentin Bakfark (1507-1576). Jego kompozycje wydano drukiem w Lyonie (1552), Pary u (1564), Krakowie (1565 i 1568) oraz Antwerpii (1569). Spo rd innych znanych kompozytorw nale y wymieni Wojciecha D ugoraja i Jakuba Polaka (znanego te jako Jacob de Reys). Muzyka wiecka komponowana przez anonimowych artystw nawi zywa a do tematw historycznych i upami tnia a r ne zwyci skie bitwy, wydarzenia na dworze krlewskim, jak te mia a na celu podniesienie morale ludu. Czterostrunowe g le i skrzypce wymienione s w polskim pi miennictwie od niepami tnych czasw. Natomiast w drugiej po owie XVI w., na jakie pi dziesi t lat przed zapisami w archiwach w oskich, Marcin Groblicz (ok. 1530-1610) dopasowa pud o rezonansowe XV-wiecznej, w oskiej, siedmiostrunowej lira de braccio do polskich czterostrunowych g li i w ten sposb stworzy w Krakowie pierwsze nowoczesne skrzypce na wiecie. Wyrze bi nowy rodzaj g wki z czterema pokr t ami na polskie cztery struny jedyne w Europie. Sama g wka by a wyrze biona na kszta t lwiej g owy. Obecnie, skrzypce Groblicza warte s ponad $50 000. (Fig. 4)

53

Jezuici i Polscy Racjonali ci

W XVI wieku w Polsce kwit y sztuki pi kne i o wiata. Polacy mieli szerokie uznanie za ich rozwj prawodawstwa, za tolerancj religijn , nauk i za ich wk ad w europejsk kultur . W 1544 r. krl Zygmunt August powo a do ycia uniwersytet w Krlewcu. Uniwersytet ten odegra znacz c rol dla kultury polskiej, jak i niemieckiej. Dwadzie cia lat po rewolucji kopernika skiej, w 1562 r., w Polsce narodzi a si filozofia racjonalistyczna. By a g oszona przez Braci Polskich, zwanych rwnie arianami, antytrynitarzami lub socynianami. Bracia byli pacyfistami, ktrzy przeciwni byli wszelkim przejawom pa szczyzny, posiadaniu maj tku, pieni dzowi, jak te sprawowaniu urz dw. Bracia polscy przyczynili si do wzrostu poziomu edukacji i kultury. Ich literatura tak e osi gn a wysoki poziom. W odpowiedzi, w 1564 r. Ko ci sprowadzi do Polski Jezuitw, pos uguj c si przy tej okazji argumentem politycznym, e unii wielonarodowo ciowej potrzebny jest Ko ci po to, aby utrzyma jedno . Jezuici uto samili katolicyzm z polsk racj stanu i z interesem politycznym szlachty.

Popularyzacja Druku w Polsce

Druk stosowano na szeroka skal , co faktycznie pomog o w polonizacji elit rz dz cych na Litwie, otwie, Bia orusi oraz Ukrainie. J zyk polski nadal by najbardziej rozwini tym w s owia skiej Europie i sta si synonimem cywilizacji, elegancji i dyplomacji. Liczba szk ros a. Zak adano nowe akademie i uniwersytety. Poczyniono post pu w geografii i kartografii. Bernard Wapowski wyda w roku 1526 map Polski w skali 1:1 000 000 pod nazw Mapa Sarmacji, gdy w czasach Odrodzenia modne by o u ywanie rzymskich nazw geograficznych takich jak Sarmatia na okre lenie Polski. Rwnie Wac aw Grodecki sporz dzi w roku 1558 map Polski, wydan nast pnie w 1570 r. w atlasie Orteliusa. Dwa dzie a o du ym znaczeniu dla propagowania zagranic wiedzy o Polsce napisa Marcin Kromer (1512-1589). Pierwsze z nich, wydane po acinie w 1555 r. nois o tytu De origine et rebus gestis Polonorum. By a to adaptacja prac D ugosza, Miechowity i Wapowskiego. Drugie natomiast by o

54

encyklopedi wydan w 1577 r., rwnie w j zyku aci skim, zawieraj c informacje na temat polskiego rz du, armii, duchowie stwa, mieszka cw wsi i miast, obyczajw, klimatu, flory, fauny oraz zasobw naturalnych. Dzie o to by o wiele razy wznawiane na Zachodzie i przet umaczone na j zyki niemiecki i hiszpa ski. Jan M czy ski opublikowa w roku 1564 pierwszy obszerny s ownik polskoaci ski Lexico Latino-Polonorum. Pionier w dziedzinie kardiologii, profesor medycyny i filozofii Jzef Stru (1510-1568) opublikowa w 1555 r. pierwszy traktat o t tnie pod tytu em Sphygmicae artis libri quinque. W 1583 r. Andrzej Patrycy Nidecki zredagowa i wyda cz ciowo zachowane pisma Cycerona. Jego Fragmentorum M. Tulli Ciceronis zyska y wielk popularno w rd europejskich humanistw. Oficyny drukarskie otwierano rwnie na prowincji. Polska ortografia zosta a poddana standaryzacji przede wszystkim przez drukarzy, ktrzy istotnie przyczynili si do rozwoju j zyka polskiego, zach caj c do publikowania polskich ksi ek i s ownikw. W 1568 r. Piotr Stoje ski (Stratorius) wyda drukiem gramatyk polsk dla obcokrajowcw. Ksi ka by a napisana w j zyku francuskim. W okresie pierwszych stu lat polskiego drukarstwa wydrukowano oko o trzech i p miliona egzemplarzy ksi ek. Oko o 1550 r. krakowscy drukarze osi gn li najwy szy europejski poziom. Szeroko zakrojone polemiki na tematy religijne cz sto odbija y si echem w Europie. Protestanci spowodowali, e j zyk polski sta si powszechniej u ywany. Miko aj Rej, zwany ojcem literatury polskoj zycznej, jako pierwszy pisa moralitety, ktre wyda w 1543 r. Krytykowa w nich rozrzutno , zbytek i pija stwo. By autorem najlepszej XVI-wiecznej satyry polskiej i przedstawi znakomity obraz ycia codziennego. Jego ywot Cz owieka Poczciwego oddaje barwny obraz obyczajw polskiego ziemia stwa. Poziom wyrafinowania polskiej finansjery (ok. 1540 r.) znajduje odzwierciedlenie w rycinie zatytu owanej Lament r nego stanu ludzi nad umar ym Kredytem. Na rycinie widoczny jest rwnie list gwarancyjny i czek do spieni enie w podr y, jak te ubiory obowi zuj ce w XVI-wiecznej Polsce. Polska kultura znajdowa a si pod silnym wp ywem humanizmu, Reformacji i republika skich ci got polskiej szlachty, co przyczyni o si do szybkiego rozwoju prozy politycznej.

55

Dobrobyt i Korzenie Sarmackie

Potoczny, ale jednocz cy mit sarmacki wyja nia , e szlachta Rzeczypospolitej Polskiej pochodzi a od Sarmatw, legendarnych naje d cw ziem s owia skich w czasach antycznych. Na mapach rzymskie, tak modnych w okresie Odrodzenia, nazwa Sarmatia okre la a wi kszo obszaru zajmowanego przez uni polsko-litewsk i w ten sposb uzasadnia a sarmackie korzenie. W XVI w., sarmatyzm przejawia si przede wszystkim w manierach i gustach. Sarmacki mit szlachetnych wojownikw by szlachcie polskiej znacznie bli szy od zachodnich tradycji rycerskich, takich jak wasalstwo, ho d, s u ba i pokora. Sarmatyzm mia ostatecznie sta si jako typowo polsk mod i form kulturow . Promieniowa na ca y obszar Europy rodkowej i wschodniej, od Ba tyku po Morze Czarne i p nocne Ba kany. Nie tylko sta si stopniowo powszechnie obowi zuj c ideologi , ale rwnie sam esencj polskiej kultury. Polski styl bycia stawa si ekstrawagancki. Konie symbolizowa y polsk tradycj waleczno ci. Wspania e konie w ozdobnych uprz ach by y w Polsce symbolem statusu, tak samo jak bogato zdobiony or i drogocenne ubiory, wzorowane na modzie wschodniej i odpowiednie na mro ne, polskie zimy. Ponowne odkrycie historii staro ytnego Rzymu i jego spu cizny kulturowej oraz politycznej zafascynowa o Polakw, zauwa yli podobie stwa ich w asnych samorodnych instytucji z instytucjami staro ytnej republiki. Polskie s ownictwo naukowe i polityczne zawiera o liczne okre lenia aci skie. Szlachta polska uwa a a si za spadkobierczyni cywilizacji rzymskiej. Potoczny j zyk polski pe en by aci skich zwrotw. Polacy skorzystali na rosn cych cenach polskich p odw rolnych, ktre to ceny wzros y na przestrzeni XVI wieku ponad czterokrotnie. Coraz wi ksze rzesze Polakw podejmowa y studia ma zachodnioeuropejskich uniwersytetach i przywozi y z powrotem nowe idee. ycie umys owe stawa o si coraz bogatsze. Nast pi rozkwit muzyki i sztuki. Polskie wydania klasykw literatury europejskiej wprowadzi y do kultury europejskiej wschodnich S owian dot d yj cych poza zasi giem wp yww chrze cija stwa zachodniego.

56

Dzia alno Ustawodawcza, Wolno Wyznania i Sumienia

W 1562 r. Sejm przekszta ci postulaty ruchu egzekucyjnego w prawo. W rezultacie, ziemie znajduj ce si w bezprawnym posiadaniu od 1504 r. zosta y zwrcone pa stwu (egzekucja dbr). Szlacht wyj to spod jurysdykcji s dw duchownych, za egzekucji wyrokw s dw duchownych przez starostw zakazano. Prawa uchwalone w 1563 r. da y wojewodom kontrol nad administracj miejsk oraz prawo do ustalania cen w miastach. Oddzielono skarb koronny od wojskowego oraz zobowi zano Ko ci i ch opw do p acenia podatkw od ziemi oraz do kontrybucji na rzecz kosztw obrony pa stwa. Wielkim b dem politycznym pope nionym przez krla Polski Zygmunta Waz by a decyzja o przyznaniu prawa do sukcesji na tronie pruskim brandenburskiej ga zi Hohenzollernw. Uczyniono to w zamian za obietnic wsparcia w wojnie z Moskw . Okaza o si to jedn z najbardziej niefortunnych decyzji w historii Polski, gdy to w a nie Hohenzollernowie berli scy ostatecznie byli inicjatorami kryminalnych rozbiorw Polski i jej zag ady.

Kodyfikacja Prawa Handlowego 1565 Komisja Morska 1568 Wcielenie Ukrainy do Polski 1569
W 1565 r. Sejm podj si kodyfikacji prawa handlowego. Wy czy szlacht z obowi zku p acenia ce , anulowa przywileje miast w magazynowaniu towarw i zakaza eksportu towarw polskich przez miejscowych kupcw, przy czym nie na o ono adnych ogranicze na import. By o to dok adnie odwrotnie, ni w europejskiej polityce handlowej w ramach ktrej, wspierano import, c a za by y nak adane na towary importowane. Wielcy posiadacze ziemscy, ktrzy rwnie
57

byli w a cicielami prywatnych miast, znale li si w konflikcie z mieszczanami i interesy swoje prowadzili z finansistami ydowskimi czerpi cymi zyski ze sprzeda y importowanych towarw, napojw alkoholowych, dzier aw ziemskich, i tym podobnych. Latyfundy ci posiadali monopol na wyrb alkoholu i sprzedawali wdk za po rednictwem kupcw ydowskich (ktrych z kolei oskar ano o zach canie do pija stwa). W 1568 r. krl powo a w Gda sku Komisj Morsk , podleg w adzy centralnej. Komisja mia a za zadanie sprawowa kontrole nad handlem morskim, budow okr tw, obron wybrze a, jak te egzekwowa morsk blokad Rosji. Nied ugo potem, zwodowano pierwszy polski okr t wojenny. Dekret krlewski o wcieleniu Ukrainy do Polski zosta zatwierdzony przez Sejm lubelski w 1569 r. (Ukraina by a do tej pory cz ci Wielkiego Ksi stwa Litewskiego). Wej ciu pruskich senatorw i pos w do Sejmu towarzyszy o udzielenie gwarancji wolno ci sumienia dla mniejszo ci ormia skiej, muzu ma skiej i ydowskiej, bez przymusu nawracania si na chrze cija stwo. Oferta ta zosta a przyj ta przez Ormian i muzu manw. Emancypacj odrzucili ydzi, dla ktrych posiadana autonomia oparta na prawie talmudycznym by a zadawalaj ca. Populacja ydowska wola a nadal mwi w jidysz i piel gnowa oddzieln kultur Judeo-germa sk , opart na j zyku oraz na ydowskich tradycjach etnicznych i religijnych. Dlatego w a nie wsp czesne ydowskie systemy: prawny, sprawowania w adzy i edukacyjny, jak te poj cia filozoficzne i wierzenia religijne wykszta ci y si w Polsce w okresie mi dzy XVI a XVIII w. Ka dy yd, ktry przeszed na katolicyzm, mia prawo wst pi do stanu szlacheckiego. Wiek XVI ostatecznie doprowadzi do polonizacji miejskiej ludno ci na ziemiach nale cych do Rzeczypospolitej Polskiej, w tym imigrantw z Niemiec, Armenii, Szkocji oraz z innych krajw. Stan szlachecki, oprcz etnicznych Polakw wszelkich wyzna , obejmowa rwnie Litwinw, Ukrai cw oraz Bia orusinw, jak te szlacht prusk i ba tyck pochodzenia niemieckiego. Bywali rwnie nobilitowani, zwykle za zas ugi wojskowe, Francuzi, Szwedzi, Tatarzy muzu ma scy, Ormianie oraz inni cudzoziemcy.

58

I Rzeczpospolita Polska
P ne Odrodzenie
Nowoczesne My li w Polsce XVI-wiecznej
Formalne powstanie polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej mia o miejsce w 1569 r jako rezultat Unii Lubelskiej. Uznano to za wydarzenie celowe w wietle zbli aj cego si bezpotomnego ko ca dynastii Jagiellonw. Now republik nazywano Rzeczypospolit , i obecnie cz sto odnosi si do niej jako do I-ej Rzeczypospolitej (1569-1795). Pogl dy i idee zaszczepione na gruncie rodkowoeuropejskim w XVI wieku przez obywateli Rzeczypospolitej by y nowoczesne nawet wed ug standardw obowi zuj cych w XX wieku. Mia y fundamentalne znaczenie dla wsp czesnej teorii politycznej wed ug profesora Normana Daviesa, Oxford University:

powszechne wybory przez wszystkich obywateli umowa spo eczna mi dzy rz dem a . obywatelami zasada rz dw za zgod obywateli wolno osobista prawa obywatelskie wolno religijna wiara w samego siebie zapobieganie powstaniu pa stwa ..... autorytarnego zapobieganie rz dw przez jak kolwiek .............oligarchi
59

Po czenie Pa stwa Polskiego i Wielkiego Ksi stwa Litewskiego w Jedno Pa stwo

Dokonanie aktu unii przez sejm lubelski (1569) formalnie spowodowa o po czenie Polski i Litwy w jedno pa stwo, ktre mia o wybra jednego zwierzchnika w adzy wykonawczej z tytu em krla, koronowanego w Krakowie. Najwy sza w adza polityczna mia a jednak nale e do parlamentu, Sejmu walnego, zbieraj cego si w Warszawie. Zjednoczone pa stwo mia o posiada wspln walut , mia o tak e prowadzi wspln polityk zagraniczn . Polacy, Rusini i Litwini mieli otrzyma prawo do dowolnego osiedlania si w jakimkolwiek miejscu na terytorium Rzeczypospolitej. Zachowano jednak odr bne, cho podobne urz dy skarbu i oddzielne wojska. W dniu 1 lipca 1569 r., krl Zygmunt August Jagiello czyk formalnie proklamowa uni . Zawarcie dobrowolnej unii pa stw by o na europejskiej scenie politycznej aktem unikalnym. W jej wyniku powsta a, w sposb pokojowy i dobrowolny, federacja czyni ca jedno pa stwo z dwch odr bnych. Sejm przyj na siebie rol gwaranta wolno ci, sprawowa kontrol nad dzia aniami krla wybieranego, aby s u y jako zwierzchnik w adzy wykonawczej. W sk ad Sejmu wchodzi y trzy stany: pos owie reprezentuj cy rzesze szlachty i g wne miasta, oraz senatorowie wyznaczani z urz du, jak te wybieralny krl sprawuj cy w adz wykonawcz i jednocze nie przewodnicz cy senatu.

60

Reakcja Iwana Gro nego

Car moskiewski, Iwan IV Gro ny, zyska swj przydomek w zwi zku z jego reakcj na wie o powstaniu Rzeczypospolitej Polski i Litwy. W 1569 r., w Nowogrodzie, najbardziej cywilizowanym z miast Rosji, wyda rozkaz torturowania obywateli podejrzanych o sympatyzowanie z polsk republik , a nast pnie, kaza ich zabija , w grupach od 500 do 1000, co trwa o przez pi tygodni. Okrucie stwa Iwana rwnie poch on y, z tych samych przyczyn, setki Moskwian. Podczas jednego z swych napadw w ciek o ci podda torturom i zabi on nawet w asnego syna. Iwan IV stworzy w asny aparat terroru w oparciu o sw stra osobist . Zgodnie z tradycj imperium mongolskiego przekazan imperialnym namiestnikom w Moskwie, wprowadzi zasad , e wszelka w asno na obszarze, nad ktrym panowa nale a a do niego samego, a w zwi zku z tym mog a by wykorzystywana ca kowicie i bez jakichkolwiek ogranicze w s u bie pa stwa. Mimo tego, e car moskiewski Iwan Gro ny zosta pokonany przez Polsk podczas wojny o Inflanty, to zg osi swoj kandydatur i by on jednym z kandydatw, ktrzy ubiegali si o wybr na krla Polski i Litwy podczas elekcji w 1573 r. Nikt w Polsce nie wzi jego kandydatury powa nie.

61

Wolno Religijna, Wolna Elekcja i Pierwsza w Europie Umowa Spo eczna

W atmosferze tolerancji religijnej, w 1570 r. w Sandomierzu, luteranie, kalwini oraz bracia czescy zawarli tzw. zgod sandomiersk . Ze spo eczno ci tej wykluczono jednak anty-trynitarzy, inaczej arian, ze wzgl du na odrzucenie przez nich Trjcy wi tej. Arianie opublikowali wtedy protestanckie tak zwane antytrynitaria skie t umaczenie biblii na j zyk polski, zwane Bibli z Nie wie a. Podczas gdy senat przygotowywa si do zwo ania sejmu konwokacyjnego dla przeprowadzenia elekcji, w 1572 r. powo ano s dy kapturowe, aby utrzyma porz dek i dopilnowa przestrzegania prawa przez okres przygotowa do elekcji.

Sejm konwokacyjny uchwali poprawk konstytucyjn ustanawiaj c oglne i wolne wybory g owy pa stwa przez osobisty udzia ka dego obywatela, po acinie viritim- by y to pierwsze powszechne wybory w Europie. Ka dy m czyzna w blisko milionowej szlacheckiej nacji politycznej mia prawo nie tylko wybiera g ow pa stwa, ale rwnie samemu zg osi si jako kandydat na krla.
62

Tytu krla zosta zachowany, przy czym oficjaln funkcj krla by o do ywotnie sprawowanie urz du g owy pa stwa i zwierzchnika w adzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Na tymczasow g ow pa stwa, przez okres bezkrlewia, wyznaczono biskupa-prymasa Polski. Prymas mia za zadanie zwo a now sesj parlamentu, mia przewodniczy senatowi, ustala list kandydatw zatwierdzonych przez Sejm do nowej elekcji krla, jak te dokona aktu koronacji. Formalne og oszenie krla-elekta nale a o do wielkiego marsza ka koronnego. Warszawa mia a by miejscem przeprowadzania elekcji, podczas ktrej ka dy wolny obywatel mia prawo odda swj g os. Wyboru miano dokona zwyk wi kszo ci g osw. Umowa spo eczna zawarta mi dzy krlewskimi kandydatami a elektoratem zosta a sformu owana w artyku ach henrykowskich oraz w acta conventa. Powo ano te komisj senack , pe ni ca funkcj nadzorcz . Prawu elekcyjnemu towarzyszy a reforma s downictwa. Ustanowiono s dy apelacyjne. Wybierani s dziowie byli niezale ni od w adzy wykonawczej i tym samym

Polska by a w Europie pionierem podzia u w adzy pa stwowej na wykonawcz , ustawodawcz i s dow .

63

B d Dopuszczania w Powszechnych Wyborach Zagranicznych Kandydatw na Tron Polski

Wniosek z o ony przez Kanclerza Jana Zamoyskiego Sejmowi, aby ograniczy elekcj do rodowitych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, zosta niestety od o ony i nigdy nie zosta poddany pod g osowanie. Przyzwolenie zagranicznym kandydatom ubiegania si o polski tron mia o okaza si zgubne dla pa stwa polsko-litewskiego. Rzeczpospolita Polska obejmowa a najwi ksze terytorium zachodniego chrze cija stwa. Rzeczpospolita postawi a inne pa stwa europejskie wobec prawdopodobie stwa nag ej zmiany w uk adzie przymierzy wojskowych, w zale no ci od wynikw wolnych wyborw w Polsce, w ktrych obcokrajowcy mogli bra udzia . Otworzy o to mo liwo ci do interweniowania w wewn trznych sprawach pa stwa polski-litewskiego w celu dokonywania korzystnych im zmian w europejskiej rwnowadze si . W krtkim czasie prawnicy na us ugach rz dw w takich stolicach europejskich jak Berlin, Wiede czy St. Petersburg musieli sta si ekspertami od polskiego prawa konstytucyjnego, aby mc prowadzi skuteczne (i kosztowne) kampanie w czasie wyborw w Polsce.
64

Finansowanie kampanii wyborczej z zagranicy dzia a o korupcyjnie i wywrotowo, na szkod pa stwa polsko-litewskiego i przyczyni o si do upadku I-szej Rzeczypospolitej. Dopuszczenie zagranicznych kandydatw zalegalizowa zagraniczne kontrybucje do funduszy wyborczych. Mia o to rwnie demoralizuj cy wp yw na tych obywateli polskich, ktrzy pragn li ubiega si o urz d, lecz nie mieli do rodkw na prowadzenie kampanii wyborczej. Oczywi cie, niektrzy z nich zg aszali si po kontrybucje wyborcze do cudzoziemcw i otrzymywali je, w zamian za wsparcie interesw obcych pa stw. (Amerykanie-za o yciele Stanw Zjednoczonych nie pope nili tego b du, ograniczaj c dost p do urz du prezydenta jedynie do obywateli urodzonych w Stanach Zjednoczonych, by mo e, dlatego, e niektrzy z nich znali ju do wiadczenia polskie. W czasie, gdy oni pisali ameryka sk konstytucj , Polska by a przedmiotem zdradzieckiej agresji i rozbiorw ze strony otaczaj cych j monarchii absolutnych.)

Rzeczpospolita dobrej woli... Rwni z Rwnymi, Wolni z Wolnymi

Przekszta cenie przez uni lubelsk zwi zku polsko-litewskiego w formaln republik znalaz o odbicie w stopniowym wy onieniu podzia u w adzy na wykonawcz , ustawodawcz i s dow oraz w takich has ach jak Rzeczypospolita dobrej woli ... wolni z wolnymi, rwni z rwnymi. W rd licz cej bez ma a milion ludzi rzeszy wolnych obywateli nowej Rzeczypospolitej, panowa a duma z posiadania polskiego obywatelstwa. Po przy czeniu Litwy, w 1569 r. Rzeczpospolita zajmowa a powierzchni 815 000 km2, za jej ludno liczy a ponad 7 i p miliona.
65

Sejm by wybierany na dwuletni kadencj . Przyj to prawo znosz ce wszystkie tytu y szlacheckie i zrwnuj ce prawa ca ej szlachty, w tym du ej rzeszy obywateli- o nierzy mieszkaj cych w warownych wsiach zwanych za ciankami. Na ca ym olbrzymim terytorium Polski i Litwy, ka dy polski szlachcic, bez wzgl du na wielko jego maj tku, by uznawany za rwnego wojewodzie i mia prawo kandydowa na tron krlewski w czasie powszechnych wyborw blisko milionowej nacji szlacheckiej.
W rd za o ycieli Rzeczypospolitej szlacheckiej by Jan Zamoyski (1542-1605), ktry piastowa do roku 1578 urz d kanclerza oraz wielkiego hetmana koronnego. By on jednym z najwa niejszych i najbardziej utalentowanych przywdcw politycznych polskiego Odrodzenia. W 1595 r. za o y s ynn Akademi Zamojsk . Polska stworzy a w asn cywilizacj , ktra w wielu aspektach by a bardziej zaawansowana od cywilizacji redniowiecznej i wczesnej nowo ytnej Europy. Sta a si wa nym o rodkiem rozwoju swobd obywatelskich i pionierem w zakresie form sprawowania reprezentatywnej w adzy. Rzeczpospolita Polska by a bardziej republika ska w swojej strukturze i duchu od monarchii konstytucyjnych takich jak Anglia, czy Szwecja. Stanowi a przeciwie stwo absolutnych monarchii panuj cych w Rosji, we Francji, w Austrii i Hiszpanii wed ug profesora Normalna Daviesa.

66

Tolerancja religijna
W okresie reformacji Polska okaza a si rajem dla heretykw. Zasada, e nikt nie mo e by prze ladowany ze wzgl du na swoje przekonania religijne zawsze by a uznawana w Polsce za podstawow swobod i prawo obywatela. Zasada ta sta a si prawem wraz z Konfederacj warszawsk przyj t przez Sejm w 1573 r. Prawo o tolerancji religijnej stanowi o istotny element polskiej kultury politycznej tego okresu. Prawo to by o oparte na przekonaniu, e uczciwe porozumienie oraz wzajemne poszanowanie stanowi podstaw dla skutecznych dzia a politycznych. Sejm nadal by g wnym forum dialogu politycznego w Rzeczypospolitej. Dialog ten obejmowa rwnie wymian pogl dw mi dzy katolikami i protestantami. W przeciwie stwie do Europy zachodniej, prawo polskie nie zezwala o w a cicielom posiad o ci ziemskich narzuca w asnej religii ich poddanym. W tym w a nie duchu, dyplomacja polska wyjedna a tak zwane Postulata Polonica, czyli koncesje na rzecz protestantw prze ladowanych we Francji.

Nowa Era Rzeczypospolitej i Umowa Spo eczna z 1573 r.

Wraz ze mierci krla Zygmunta II Augusta w 1572 r. wygas a dynastia Jagiellonw. Wybr w 1573 r. na krla i zwierzchnika w adzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Henryka Walezjusza, ksi cia Andegawenii (1551-1598), zapocz tkowa now er . Krl przysi g dochowa umowy spo ecznej, czyli pacta conventa oraz artyku w henrykowskich, gwarantuj cych przestrzegania i egzekwowania praw obywatelskich, jak te praw konstytucyjnych.

67

By a to pierwsza, formalnie zawarta, szeroko zakrojona umowa spo eczna obowi zuj ca w Europie.
Warunki tej umowy spo ecznej by y nast puj ce: zwo ywanie sesji parlamentu, co dwa lata, utrzymywanie sta ej komisji nadzorczej z o onej z szesnastu senatorw dla nadzoru w adzy wykonawczej, wypowiadanie wojny wy cznie za aprobat senatu, nak adanie nowych podatkw i zwo ywanie pospolitego ruszenia w przypadku wojny, jedynie za zgod izby poselskiej. Na wypadek gdyby krl naruszy umow spo eczn przewidziano, e szlachta wypowie mu pos usze stwo (artyku de non praestanda obedientia). W innym fragmencie umowy spo ecznej, zwanej pacta conventa, znalaz y si poszczeglne uzgodnienia zawarte z ka dym kolejnym krlem-elektem. W przypadku Henryka Walezjusza by to wieczny alians z Francj , budowa polskiej floty wojennej na Ba tyku oraz sp ata d ugw zaci gni tych przez poprzedniego krla. Kiedy w 1574 r. Henryk Walezjusz odziedziczy tron francuski, wwczas uda si do Pary a, aby przej tam sukcesj po zmar ym krlu Francji, Karolu IX. Henryk Walezjusz sta si Henrykiem III, absolutnym krlem Francji (1574-1589), ostatnim z dynastii Walezjuszy. Dynastyczne problemy obcych kandydatw by y jednym z powodw, dla ktrych Jan Zamoyski usi owa ograniczy kandydatury w polskich wyborach tylko do ludzi urodzonych na terenie Rzeczypospolitej.

68

Elekcja Powszechne Wybory G owy Pa stwa Polskiego Skrzydlata Kawaleria i Piechota Wybraniecka
Wybory w 1575 r. by a pierwsze tego rodzaju w Europie. Na g ow pa stwa wybrano krla Stefana Batorego (1522-1586), ksi cia Siedmiogrodu. Po ratyfikacji elekcji przez Sejm, w 1576 r. nast pi o odnowienie praw i swobd obywatelskich oraz przywilejw ydw, ktrych elita wwczas odgrywa a rol bankierw tak w Polsce jak i w Turcji. Do zwyci stwa kontrreformacji w Polsce przyczyni a si akceptacja przez kler katolicki ograniczenia dochodw ka dego duchownego do jednego rd a. Za panowania Stefana Batorego, ci k redniowieczn jazd uzbrojon we w cznie zast pi a husaria. S owo husarz pochodzi z j zyka serbskiego od s owa gusar czyli g sior, rozbjnik, korsarz, rycerz, etc. Serbowie przej li krzywe szable od Turkw, wwczas kiedy europejskie miecze i rapiery mia y mniej skuteczne proste klingi. Po kl sce w bitwie przeciwko Turkom na Kosowym Polu w 1389 roku serbscy husarze s u yli jako wojsko zaci ne w Polsce w 1514 roku, w bitwie pod Orsz . Polacy zaadoptowali lekkie zbroje z otwartymi szyszakami, skrzyd a na wzr wschodni, jak rwnie ozdoby z futer tygrysw, gepardw i wilkw dla postrachu koni nieprzyjaciela.

69

Polskie kopie by y klejone i puste w rodku dla lekko ci. Kopje ponad 5 metrw d ugo ci, by y wystarczaj co d ugie, eby usuwa pikinierw broni cych czworoboki muszkieterw, ktrych piki by y znacznie krtsze. Kopie by y tak zaprojektowane, aby po wbiciu ostrza, drzewce atwo by o u ama i odrzuci , eby husarz mia woln r k do dalszej walki, do chwili momentu podania mu nast pnej kopji przez czelad . Kopie by y dostarczane z urz du, aby mc utrzyma kontrol nad ich jako ci i d ugo ci . Szable natomiast by y prywatn w asno ci ka dego z je d cw i by y przyk adne to znaczy dopasowane wag i kszta tem r koje ci do d oni ich w a ciciela. Kszta t siedemnastowiecznej polskiej szabli jest nadal u ywany w Europie i w Ameryce, nawet po drugiej wojny wiatowej. Polacy opracowali niezwykle skuteczn taktyk kawaleryjsk . Polscy husarzy prowadzili natarcie w pe nym galopie, poruszaj c si z pr dko ci oko o 40 kilometrw na godzin . Po uderzeniu elaznego grota kopii w cel, natychmiast odrzucali z amane drzewce kopii i kontynuowali natarcie u ywaj c szabli, koncerza, nadziaka albo bandoletw. Husaria zbli a a si do nieprzyjaciela rzutami w formie d ugiego uku, z odst pami oko o dwu metrw mi dzy je d cami, w lu nym szyku, aby zminimalizowa skutki salw muszkietw, po czym, tu przed samym natarciem zwiera a szyk, na komend kolano do kolana, do czego trzeba by o przyzwyczaja konie. Impet takiego uderzenia po czonej masy koni, je d cw i ich uzbrojenia by nie do odparcia tak przez czworoboki piechoty jak i przez formacje kawaleryjskie. Husaria by a wwczas g wn polsk si uderzeniow i odnios a wiele zwyci stw nad wojskami Szwedw, Moskali, Turkw, Tatarw i innych. W 1577 r. hetman Jan Zaborowski st umi bunt gda ski, miasto za musia o zap aci grzywn w wysoko ci 200 000 z otych. W tym samym roku Sejm powo a piechot wybranieck , z o on z ch opw, po jednym na ka de 20 anw ziemi. Piechota wybraniecka szybko sta a si s awna z powodu swojego patriotyzmu.

70

Niezale ne S downictwo i Pierwszy w Europie Podzia W adzy na Ustawodawcz , Wykonawcz i Wymiar Sprawiedliwo ci
Sejm powo a do ycia niezale ny od w adzy wykonawczej s d apelacyjny najwy szej instancji, Trybuna Koronny. Wybierani w wolnych wyborach s dziowie orzekali w sposb ostateczny w sprawach cywilnych i kryminalnych, ktre by y przedtem s dzone w s dach ni szej instancji. Taki podzia w adzy istnia tylko w Polsce na terenie ca ej Europy, rz dzonej przez monarchw absolutnych, gdzie krl by najwy szym s dzi , a jego autorytet nie mg by podwa ony. By to wa ny krok na drodze do podzia u w adzy na ustawodawcz , wykonawcz i niezale n s downicz .

Podzia w adzy by wcze niej zastosowany w Polsce ni we Francji i w Stanach Zjednoczonych o oko o 200 lat.
Terytorialne oddzia y Trybuna u Koronnego zosta y ustanowione przez Sejm w 1581 r. Z pocz tku, Trybuna Litewski odbywa kadencje w Nowogrdku i w Mi sku, a nast pnie w Wilnie i w Grodnie. Oddzielny trybuna dla Prus zosta powo any w roku 1585. Znany by jako Najwy szy Trybuna Ziemski Prus Trybuna Koronny zbiera si rwnie , aby rozpatrywa przypadki zdrady. Kar by o pozbawienie praw obywatelskich i honorw, jak te wygnanie z Polski. Nowopowsta y uniwersytet jezuicki w Wilnie kszta ci potrzebnych prawnikw.
71

Ostatnie Lata Z otego Wieku

Polska odpar a napa moskiewsk na Inflanty i trzykrotnie dokona a inwazji Rosji, za ka dym razem pod dowdztwem krla Stefana Batorego. Po stracie 300 000 o nierzy na przestrzeni lat 1579-1581, Iwan Gro ny prosi o pokj. W Jamie Zapolskim podpisano dziesi cioletni, korzystny dla Polski rozejm. Niestety, nigdy nie by a wyja niona przyczyna nag ej mierci krla Stefana Batorego w czasie, gdy przygotowywa wielk krucjat przeciwko Turkom. Nadwornym lekarzem krla by wwczas yd, ktrego podejrzewano o otrucie krla. By o to w czasie, kiedy tak w Polsce, jak w Turcji, rol bankierw sprawowali ydzi. mier krla Stefana Batorego zbieg a si z ko cem z otego wieku Polski w polityce i na wojnie. Era, kiedy polska rednia szlachta dominowa a izb poselsk , najwy sz w adz w Polsce i dokonywa a wiele wa nych osi gni kulturalnych, chyli a si ku ko cowi. Pod ka dym wzgl dem Polska znacz co wyprzedza a Europ p nocn i wschodnia, jak te dorwnywa a Europie zachodniej, nie tylko w dziedzinie rozwoju gospodarczego i w adzy politycznej, ale rwnie w edukacji, w sztukach pi knych i w literaturze. Zachd poszerzy swoje horyzonty, odkrywaj c jednocze nie Ameryk i Polsk Rzeczpospolit Szlacheck . Poznano Polsk jako kraj silny i o wysokiej kulturze, ktry przyczyni si do rozwoju nauki europejskiej dzi ki wspania ym odkryciom Kopernika. Polscy pisarze znale li si w grupie przoduj cych europejskich ideologw politycznych. Jana Kochanowskiego (15301584), najwi kszego poet polskiego Odrodzenia, uznano rwnym Pierreowi de Ronsard, ktry by ojcem francuskiej poezji lirycznej. Kochanowski uwa any jest te za rwnego najlepszym poetom okresu panowania Krlowej El biety w Anglji. Polska, ktra mia a najwi ksze terytorium w rd pa stw zachodniego chrze cija stwa, by a postrzegana by a jako kraj silny i o wysokiej kulturze, imponuj cy swym bogactwem i rozmiarem.
72

Nieszcz cia Powodowane Przez Trzeci Woln Elekcj

Kolejna wolna elekcja przeprowadzona w Warszawie w 1587 r. przynios a zwyci stwo krlowi Zygmuntowi III Wazie (1566-1632), kandydatowi szwedzkiemu. By on popierany przez kanclerza Jana Zamoyskiego, ktry cho wpierw naciska na wybr kandydata b d cego rodowitym Polakiem, nast pnie popar siostrze ca ostatniego krla Jagiello czyka, maj c pr n nadziej , e unia ze Szwecj b dzie dobrowolna i b dzie polega a na wsp pracy i wsplnych si ach obronnych. Zamiast tego, Polska zosta a wpl tana w szwedzkie wojny sukcesyjne i ucierpia a grabie cz inwazj ze strony szwedzkich oponentw polskiej ga zi Wazw. Z powodu niedost pnego dla Polakw po o enia Szwecji, wojska Szwedw mog y dokonywa w Polsce rozleg ych zniszcze , nie nara aj c na podobn dewastacj w asnego kraju, ktry wwczas by bez porwnania biedniejszy ni Rzeczpospolita. W czasie elekcji, Ko ci po cichu wspiera Habsburgw i skutecznie sprzeciwia si planom Zamoyskiego, ktry d y do wyeliminowania Habsburgw z przysz ych list kandydatw do tronu polskiego, na rzecz rodowitych Polakw, ewentualnie S owian. Kanclerz Zamoyski przewidzia , e niczym nieograniczony dost p obcych kandydatw zalegalizuje obce kontrybucje na rzecz kampanii wyborczych i przekszta ci wolne wybory w Polsce w mechanizm dywersji i korupcji Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Przez poparcie Szweda walcz cego o koron szwedzk , niestety sam kanclerz sta si przyczyn tych samych problemw, przed ktrymi przestrzega .

73

Liberum Veto
aci skie wyra enie liberum veto czyli Nie pozwalam by o u ywane w parlamencie Rzeczypospolitej Polski i Litwy. Nawet obecnie veto jest cz sto u ywane przez Stany Zjednoczone w Radzie Bezpiecze stwa Narodw Zjednoczonych. W Polsce liberum veto pozwala o pos om w Izbie Poselskiej zatrzyma bie c sesj i skre li ustawy zatwierdzone w tej sesji okrzykiem Nie pozwalam! Zasada jednomy lno ci by a u ywana we wczesnych s owia skich plemiennych demokracjach wojskowych, ktre Osi gn y najwi ksze podboje od wyspy Krety do Morza P nocnego w 740 A.D. Zasada jednomy lno ci by a stosowana na regularnych sesjach Izby Poselskiej Sejmu polskiego od po owy 16go wieku do 1795 roku za pomoc protestu jednego pos a, ktry wo a : liberum veto! Zasada ta odegra a wa n rol pod koniec 300sto letniego okresu ewolucji polskiego konstytucjonalizmu od Konstytucji Nihil Novi wprowadzonej 3go maja, 1505 roku co czasu wprowadzenia przez skonfederowany Sejm Wielki Konstytucji Trzeciego Maja, 1791 roku. Ograniczanie w adzy krla, ktry mia w adz wykonawcz , doprowadzi o do tworzenie w Polsce pa stwa prawa, tolerancji religijnej i rz du dzia aj cego w ramach konstytucji w czasach kiedy reszta Europy by a niszczona wojnami religijnymi i despotyzmem w adcw.
74

Zwi zkowy charakter Rzeczypospolitej, jako federacji ziem spowodowa uznanie lokalnych sejmikw za reprezentanta jednego z okr gw reprezentowanych przez pos a do Izby Poselskiej odpowiedzialnego za wszystkie decyzje Sejmu z punktu widzenia jego okr gu, w ktrym zosta on wybrany. W imi zasady rwno ci ustrojowej ka da decyzja sejmowa wymaga a jednomy lno ci. Poniewa w Rzeczpospolitej nie istnia aparat egzekucji prawa i szlachta, jako obywatele, prawo sama egzekwowa a, wiec jednomy lno zapewnia a zgod ale nie gwarantowa a opieki prawnej, ktr ka dy obywatel musia sobie zapewnia wielkich obszarach pa stwa Polski i Litwy w ktrej j zykiem oficjalnym by j zyk bia oruski. J zyk ten wwczas prze ywa okres rozkwitu. Ludno Wielkiego Ksi stwa Litewskiego sk ada si z Litwinw i znacznie wi kszej ilo ci Bia orusinw oraz Ru inw (obecnie Ukrai cw od polskiej nazwy Ukraina czyli kresy).

Zasada liberum veto by a te wyrazem przekonania szlachty, e nawet gdyby prawie wszyscy pos owie szlacheccy zostali przekupieni przez krla d cego do obj cia w adzy absolutnej, to zawsze by a szansa, e b dzie chocia by jeden nie przekupiony, ktry sprzeciwi si przyj ciu szkodliwej ustawy. Jej istnienie zwi zane by o z trwaj cym od dziesi cioleci konfliktem pomi dzy w adz krla i wolno ci szlacheck .

75

Tak wi c pose mg sprzeciwia si jednej uchwale i zg osi przerw do czasu osi gni cia kompromisu jednomy lnie akceptowalnego przez wszystkich bez uniewa niania powzi tych ustaw przez zastosowanie zasady "liberum veto." Dl;atego w 1646 i w 1647 roku pos owie Szczucki i Stanis aw Jab onowski proponowali uchwalenie regulaminu Sejmu. Po raz pierwszy zerwa Sejm w 1652 roku u ywaj c liberum veto pose trocki W adys aw Sici ski (cz owiek dzia aj cy wed ug polece hetmana wielkiego litewskiego Janusza Radziwi a. Sici ski zarejestrowa w kancelarii sejmowej nie zgodz na kontynuowanie obrad sejmu poza prawnie przewidziany czas 6 tygodni poczym wyjecha eby unikn reakcji innych pos w. Andrzej Maksymilian Fredro marsza ek zerwanego przez Sici skiego w 1652 roku sejmu i autor publikacji o zaletach anarchii broni zasady liberum veto i argumentowa , e jakoby daje ona jednostkom wybitnym mo liwo dzia ania na rzecz dobra publicznego w momencie, gdy inni dbaj tylko o w asne interesy i mog by zwodzeni przez krla, zwolennika w adzy absolutnej. Wed ug tradycji Sejm nie dyskutowa wnioskw pod nieobecno wnioskodawcy. Tak, wi c marsza ek Fredro mia prawo nie przyj wniosku pod nieobecno Sici skiego. W 1659 roku Sejm jednomy lnie postanowi przeprowadzi reform i wyznaczy komisj do opracowania odpowiedniego projektu. Projekt ten pozosta w radzie krlewskiej 10 lat do 1669 roku, w ktrym, w Krakowie, zerwania obrad dokona pose kijowski Adam Olizar a w 1688 roku zerwano Sejm
76

jeszcze przed formalnym ukonstytuowaniem si Sejmu i obraniem ,marsza ka, W sumie wielki sejm zerwano w XVIIXVIII wieku a 73 razy Krl mia prawo sprzeciwu przeciwko zawi zywaniu konfederacji i mg je uzna za rokosz. Nie czyni tego krl Stanis aw August Poniatowski i dlatego po roku 1764 liberum veto wysz o z u ycia i zasada jednomy lno ci nie dotyczy a sejmw, w ktrych pos owie zawi zywali konfederacje na pocz tku obrad i tym samym zapobiegali ich zerwaniu jako sesji skonfederowanych takich jak na przyk ad Sejm Wielki. Konstytucja 3 Maja 1791 roku wprowadzi a na sta e zasad wi kszo ciow . Liberum veto zosta o zniesione. Natomiast faktem jest, e polska demokracja szlachecka by a najbardziej demokratycznym ustrojem wczesnej Europy i Polska by a pierwsz demokracj w nowo ytnej Europie. Obawa przed absolutyzmem spe ni a wa n rol w kszta towaniu si spo ecze stwa, ktre na pocz tku XVII wieku mia o milion wolnych obywateli po raz pierwszy na wiecie w historii rz dw reprezentatywnych. Jan Jakub Rousseau, francuski filozof uwa a e: "Liberum veto w Polsce nie jest uprawnieniem wadliwym, ale mo e sta si najniebezpieczniejszym narz dziem nadu y ; kiedy by o r kojmi wolno ci publicznej, ale w jego czasach sta o si tylko narz dziem przemocy magnatw i obcych rz dw, ktre mog y legalnie popiera i finansowa kampani wyborcze cudzoziemcw jako kandydatw w wyborach na tron Polski.

77

Zrywanie sejmu nie mia o decyduj cego znaczenia dla rz dzenia pa stwem, a liberum veto nie by o przyczyn anarchii i upadku Rzeczypospolitej. Polskiej. Trzeba pami ta , e polska demokracja szlachecka by a pierwszym i najbardziej demokratycznym ustrojem w nowo ytnej Europie. Warto wspomnie , e na przyk ad w 1773 roku, Sejm uchwali Komisj Edukacji Narodowej, ktra by a pierwszym na wiecie ministerstwem o wiaty.

Nowe Prawo Majoratu Umo liwiaj ce Tworzenie Latyfundiw, Wielkich Fortun Magnatw
Nowe polskie prawo majoratu pozwala o na przekazywanie najstarszemu synowi ca y maj tek i nie ogranicza o wielko ci maj tkw ziemskich. W ten sposb zmieniono tradycyjne prawo s owia skie, ktra nakazywa o rwne dzielenie spadku pomi dzy wszystkie dzieci, co powodowa o, e w wi kszo ci maj tki ziemskie by y ma ej, wzgl dnie redniej wielko ci. Szlachta b d ca w a cicielem tych maj tkw, by a odpowiednikiem dzisiejszej klasy redniej w demokracji stanu szlacheckiego licz cego milion obywateli. Podczas z otego wieku Polski, jakim by wiek XVI, ta w a nie szlachecka klasa rednia, o umiarkowanych pogl dach, sprawowa a kontrol nad polsk polityk . Panowa o poczucie stabilizacji i bezpiecze stwa, ktre sprzyja o awansowi spo ecznemu. Wielk zmian na korzy magnatw stanowi o zatwierdzenie przez Sejm w 1589 r. statutu ordynacji zamojskiej, czyli prawa dziedziczenia maj tku na zasadzie majoratu przez najstarszego syna. Sejm zatwierdzi to prawo pod pozorem konieczno ci zapobiegania podzia owi wielkich maj tkw, ktre odt d mia y by dziedziczone w ca o ci przez najstarszego potomka m skiego. Ordynacja mia a w
78

rzeczywisto ci na celu utrzymanie pot gi ekonomicznej i wojskowej magnatw oraz ekspansje wielkich maj tkw magnackich, cz sto administrowanych i finansowanych przy pomocy ydw, bankierw i arendarzy. Arenda by a form rocznej dzier awy z gry p atnej, g wnie na Ukrainie gdzie arendarze najwi cej wyzyskiwali i gn bili ch opw. Magnaci, przy pomocy ydw, wykupywali ziemi od szlachty i w ten sposb stopniowo dobywali wystarczaj c si , aby przekszta ca republik w oligarchi . Naprawa fortyfikacji, utrzymanie garnizonw wojskowych, zimowe zakwaterowanie wojsk i wystawienie okre lonej liczby regimentw w czasie wojny nale a y do usankcjonowanych nowym statutem obowi zkw magnatw, ktrzy bardziej starali si o dobro w asnych maj tkw ni o dobro Rzeczypospolitej. Dynamicznemu rozwojowi latyfundiw towarzyszy a transformacja dawnych rycerzy posiadaj cych ziemi w arystokratw bogac cych si na handlu zbo em i wdk , ktr mieli prawo produkowa . Tak, wi c nowe prawo majoratu niszczy o stabilizuj ce skutki dawnych praw dziedziczenia, zgodnie z ktrymi, mienie rodzinne by o dzielone po rwno pomi dzy wszystkich synw i crki. Nowe prawo nie zawiera o zabezpiecze przeciwko szkodom wyrz dzanym procesowi demokratycznemu w Polsce przez machinacje polityczne wielkich posiadaczy ziemskich, ktrzy zatrudniali w latyfundiach szlacht bez ziemi, ale nadal maj c pe ne prawa obywatelskie i polityczne. Maszyny polityczne magnatw dominowa y Izb Poselsk , w ktrej bra a udzia szlachta bez ziemi, czyli szlachta go ota lub z ukrai ska ho ota i g osowa a wed ug woli magnatw Niektre latyfundia w Rzeczypospolitej posiada y wi ksze obszary ni ca a W. Brytania, Belgia, Holandia lub Irlandia Mimo tego, e Sejm zabroni w 1510 r. zapisywania w ostatniej woli lub testamencie ziemi Ko cio owi, aby w ten sposb ograniczy polityczn i gospodarcz pot g kleru, to nie uchwalono podobnego, prawa, ktre ogranicza oby wielko maj tkw magnaterii, ktre ros y
79

do rozmiarw latyfundiw i by y podobnie szkodliwe dla ustroju republika skiego Rzeczypospolitej, jak by y szkodliwe wcze niejsze latyfundia w Republice Rzymskiej. Polityczne zagro enia dla polskiego procesu demokratycznego, jakie nios y ze sob wielkie latyfundia, powa nie wzros y wraz z uchwaleniem statutw o ordynacji. Nowe prawo przyczyni o si do tego, e wiek XVII sta si z otym wiekiem magnaterii.

Odkrycie Tlenu Ducha wiata Przez Micha a Ostoj S dziwoja W 1604 Roku
Pionier chemii - S dziwoj nazwa tlen yciodajnym i koniecznym dla podtrzymania ognia pierwiastkiem znajduj cym si w powietrzu. Pisa o ukrytym w powietrzu pokarmem ycia i lotn , niewidzialn saletr filozofw. S dziwoj, odkry teori spalania 170 lat a przed Lavoisie i dokona klasyfikacji metali, ktre uporz dkowa wed ug ich aktywno ci chemicznej, (ponad 200 lat przed Mendelejewem)
W 1604 roku S dziwj og osi drukiem w Pradze swe pierwsze s ynne dzie o pod tytu em: Novum Lumen Chymicum (Nowe wiat o Chemiczne)
80

Dzie o napisane po acinie, zosta o wydane anonimowo. autor podpisa je za pomoc anagramu: DIVI LESCHI GENUS AMO czyli: Kocham rod boskiego Lecha to znaczy kocham nard polski albo jestem Polakiem. Micha S dziwj urodzony 2 lutego1566, zmar w 1636 roku w Kramarze. Urodzi si w ukowscy ko o Nowego S cza jako syn szlachcica polskiego Jakuba S dzimira i Katarzyny Pielszwny z Rogw. Ojciec nie szcz dzi rodkw na jego nauk i wychowanie. Zamierza skierowa go do stanu duchownego w zakonie Jezuitw. Micha Ostoja S dziwej by pionierem chemii i odrzuca wszelki mistycyzm. Za rd o wiedzy uwa a tylko sprawdzalne do wiadczenie. Opublikowa ten pogl d w 1604 roku, szesna cie lat przed opublikowaniem Novum Organum filozofa angielskiego Francisa Bacona, ktry te stwierdzi e do wiadczenie jest jedynym nauczycielem prawdy. S dziwj opisa dok adnie wiele praktycznych sposobw maj cych na celu ustalenie poprawnych metod rozpoznawania, otrzymywania i oczyszczania rozmaitych zwi zkw chemicznych. Praca ta sta a si g o na w ca ej Europie Zachodniej, mi dzy 1604 r. a 1778 r. mia a 53 wydania w j zykach: niemieckim, francuskim, angielskim, rosyjskim, holenderskim, czeskim i polskim.
81

Czytaj c te s owa, mo na mie w tpliwo ci, czy S dziwoja nale y nazywa jeszcze alchemikiem, czy ju chemikiem. Na pewno zas uguje na miano alchemika naukowego. Odnosz c si bowiem z pe nym szacunkiem do pogl dw wczesnych czo owych autorytetw w dziedzinie filozofii i przyrodoznawstwa - odrzuca wszelki mistycyzm i spekulacje, ktrymi tradycyjna alchemia (zwana st d spekulatywn ) od wiekw by a przepojona. Za jedyne rd o wiedzy i sprawdzian poprawno ci wnioskw uznawa do wiadczenie. wiadczy o tym jednoznacznie jego pogl d, sformu owany w tym samym 1604 roku, szesna cie lat przed ukazaniem si s ynnego dzie a "Novum Organum" znakomitego filozofa angielskiego Francisa Bacona, twierdz cego, e "do wiadczenie jest jedynym nauczycielem prawdy". Na stronie tytu owej swego dzie a wydanego w 1617 r. wielki uczony Michael Maier zamie ci ryciny przedstawiaj ce 12 wielkich przyrodnikw (nie alchemikw!). Jako jedynego mu wsp czesnego w czy do nich "Anonimowego Sarmat ", w ktrym mo na rozpozna S dziwoja, ktry poda rwnie wiele praktycznych wskazwek, dotycz cych metod rozpoznawania, otrzymywania i oczyszczania rozmaitych zwi zkw chemicznych, zas uguje on na miano jednego z pionierw chemii. Na przesz o p tora wieku przed przyrodnikiem angielskim Josephem Priestleyem, S dziwj wykaza teoretycznie istnienie w powietrzu tlenu, mwi bowiem o yciodajnym i koniecznym dla podtrzymania ognia pierwiastku znajduj cym si w powietrzu, ktry nazywa "ukrytym w powietrzu pokarmem ycia" i "lotn , niewidzialn

82

saletr filozofw", oraz, przed Lavoisierem, odkry teori spalania. S dziwj dokona te (ponad 200 lat przed Mendelejewem) swoistej klasyfikacji metali, bior c za podstaw uszeregowania ich aktywno chemiczn . W 1605 roku S dziwj goszcz c w Stuttgarcie na dworze Fryderyka I Ksi cia Wirtemberskiego, zosta uwi ziony przes uchiwany prawdopodobnie torturowany i obrabowany z kosztowno ci oraz jakoby z otodajnej tynktury. Intryg uknu Fryderyk II wraz ze swym nadwornym alchemikiem M hlenfelsem. Dopiero zdecydowana interwencja Zygmunta III Wazy i Rudolfa II Luksemburga spowodowa a uwolnienie S dziwoja i wymierzenie kary mierci M hlenfelsowi.

Demokracja Mas Szlacheckich

Tymczasem, demokracja mas szlacheckich by a nadal stosowana. Pos owie powracaj cy z Wielkiego Sejmu byli zobowi zani do uczestniczenia w sesjach sprawozdawczych lokalnych sejmikw, aby zda spraw z dokona parlamentu narodowego i sytuacji polityki zagranicznej Polski. Posiedzenia te, by y bacznie ledzone przez publiczno i uczniw szk , ktrzy byli przyprowadzani przez nauczycieli, eby zapozna m odzie z procesem demokratycznym i dowiedzie si nowin ze wiata. Zebrania sejmowe s u y y do kszta towania opinii w sprawach bie cych istotnych dla ka dego okr gu. W Polsce istniej cy proces demokratyczny oparty na procesie ustawodawczym by wyj tkowy w wczesnej Europie.

83

Unia Pomi dzy Ko cio em Prawos awnym i Katolickim

W rezultacie synodu w Brze ciu (1595-1956) og oszono uni pomi dzy Ko cio em rzymsko-katolickim a Ko cio em prawos awnym. Prawos awni Unici, mimo e nadal przestrzegali wschodniego obrz dku i dyscypliny, poddali si pod zwierzchnictwo papieskie. Utworzenie Ko cio a unickiego by o prb usuni cia schizmy i wprowadzenia rwnych praw dla ludno ci prawos awnej w Rzeczypospolitej. Zamiast tego, doprowadzi o do ostrych sporw unitw z dyzunitami. Niemniej jednak w wi kszym stopniu Unia przywi za a ludno ukrai sk do cywilizacji zachodniej i do polskiej tradycji politycznej, opartej na sprzeciwie wobec wszelkich form autokracji. Unia by a rwnie zal kiem ukrai skiego nacjonalizmu, ktry rozwija si pod wp ywem unickiego kleru zw aszcza w Galicji pod zaborem Austrii po 1762 roku. Ci g y i zaciek y sprzeciw przeciwko Unii oraz pot pienie ze strony Patriarchatu moskiewskiego (utworzonego w 1586 r.) szybko przerodzi y si w przemoc. Czystki etniczne, jakie mia y miejsce na Ukrainie zako czy y si w 1648 r. mordem oko o 100 000 katolikw i ydw. Wwczas dobiega a ko ca z ota dekada eksploatacji Ukrainy przez ydw, wed ug historii ydowskiej. Wtedy w rd bankierw ydowskich szerzy o si przekonanie, e ydom grozi wyp dzenie z Polski, podobnie jak wcze niej ydzi byli wyp dzani z Anglii, Francji i Hiszpanii. Bankierzy ydowscy zacz li przenosi kapita y z Polski do Brandenburgii i w ten sposb pomogli finansowa stworzenie Krlestwa Pruskiego ze stolic w Berlinie w 1701 roku. Z czasem masakry i pogromy powtrzy y si w takiej samej skali w latach 1768-1772 podczas Koliszczyzny buntu hajdamakw (znacznie p niej, w roku 1942 na Wo yniu, podczas okupacji hitlerowskiej, ukrai scy unici, faszy ci sprzymierzeni z nazistami, wymordowali oko o 120 000 bezbronnych polskich cywilw i 20 000 Ukrai cw, ktrzy byli tej masakrze przeciwni).
84

Wydarzenia Polityczne i Wojskowe

W roku 1596, po przeniesieniu przez krla Zygmunta III Wazy stolicy Polski z Krakowa do Warszawy, Sejm zreformowa skarb pa stwa i powo a oddzielny skarb koronny w celu utrzymania dworu krlewskiego w Warszawie. Zagro enia wojenne wzrasta y. Zmagania o sukcesj Wazw doprowadzi y do inwazji Inflant w 1600 r. przez Szwedw. Polacy zaj li Wo oszczyzn eby wzmocni po udniow granic i ustanowi tam polskie lenno, uprzedzaj c w tym Turkw. Sejm uchwali w 1601 r. podatki na wojn ze Szwecj . Polacy odnie li zwyci stwa nad Szwedami w bitwach pod Kockenhausen a nast pnie pod Bia ym Kamieniem w 1604 r. Ambasador Persji, Nabikulibek odwiedzi Polsk i Austri w 1604 roku w celu nawi zania przymierza przeciwko Turcji. Jego podobizna jest na tak zwanej Rolce Sztokholmskiej, arcydziele namalowanym z precyzj , ktre jest prawdziw skarbnic wiadomo ci podanych w formie fryzu d ugo ci ponad 15m. wysoko ci 27 cm., malowanym gwaszem na papierze, wyobra aj cym uroczysty wjazd krla Zygmunta III i Ksi niczki Konstancji do Krakowa 4 grudnia, 1604 roku z okazji ich za lubin. Obraz ten mia znaczenie dokumentalne, dyplomatyczne i polityczne. (Obraz ten zrabowany przez Szwedw, zwrci Polsce premier Olaf Palome. Obecnie na Zamku Krlewskim w Warszawie, po konserwacji podzielono Rolk Sztokholmsk na kilkadziesi t plansz co wielu historykw sztuki uwa a o za barbarzy stwo.) Dnia 27 wrze nia, 1605 roku, nast pne polskie zwyci stwo w bitwie o Ryg , pod Kircholmem doprowadzi o do ca kowitego odzyskania Inflant. Si y szwedzkie 11,000 o nierzy, pikinierw i muszkieterw, wspomaganych artyleri by y zaskoczone atakiem oko o 4,000 wojsk polskich pod dowdztwem hetmana Karola Chodkiewicza, ktry mia 1000 piechurw i oko o 3000 jazdy w chor gwiach husarskich oraz 300 rajtarw kurlandzkich. Pod atakiem husarii wojska szwedzkie wpad y w panik , w ktrej poleg a przesz o po owa ich o nierzy. Szczeg owy
85

opis bitwy pod Kircholmem namalowa malarz flamandzki, Peter Snayers. Polskie si y nast pnie zaj y miasto Parnawa, natomiast polskie okr ty wojenne zniszczy y eskadr marynarki szwedzkiej w porcie ba tyckim Salis. Dowdc lekkiej jazdy pod Kircholmem by pu kownik Aleksander Jzef Lisowski, p niej twrca i organizator formacji nazywanej od jego nazwiska lisowczykami, ktra to formacja mia a od 2000 do 20,000 kawalerzystw uzbrojonych w szable, rohatyny oraz uki lub bro paln , odznaczali si nadzwyczajn ruchliwo ci i sprawno ci bojow , byli s awni w ca ej Europie. Niestety lisowczycy mimo ich bohaterskiego udzia u w walkach w obronie Rzeczypospolitej byli oddawani w s u b obcych pa stw przez krla Zygmunta III. Zdemoralizowali si i stali si postrachem ludno ci z powodu okrucie stw i rabunku nie tylko w kampaniach zagranicznych, ale i w Polsce. S u yli bez o du w zamian za upy na wrogu i ludno ci okolicznej, tak, e w Polsce Sejm pozbawi ich szlachectwa i skaza na wygnanie z kraju, poczym poszli w rozsypk i przestali istnie jako formacja. W 1655 roku Rembrandt namalowa portret oficera polskiej lekkiej jazdy ubranego i uzbrojonego podobnie do lisowczykw. Obraz ten jest w Muzeum Ficka w Nowym Jorku.

86

Technologia Rakiet w Polsce

W 1650 roku dowdca artylerii polskiej Kazimierz Ostoja Siemionowicz opublikowa w Holandii fundamentalne dzie o pod tytu em "Artis Magnae Artilleriae pars prima" ("Wielkiej sztuki artylerii cz pierwsza"). Przez prawie 200 lat by to podstawowy podr cznik artylerii w Europie. Podr cznik ten by wydany po acinie w roku 1650 roku, po francusku w 1651 roku; po niemiecku w 1676 roku i po angielsku w 1729 roku. W XVII w. rozpocz to naukowe badanie fenomenu nap du odrzutowego. Polski in ynier i dowdca artylerii Kazimierz Siemienowicz obszernie opisywa wojskowe zastosowania rakiet w cznie rakietami wielog owicowymi i wielo stopniowymi. Poniewa odpalona rakieta ma tendencj kozio kowania si na pocz tku lotu nim nabierze dosy szybko ci i tarcia o powietrze dziele konieczna by a stabilizacja lotu rakiety. Po raz pierwszy w historii w Wielkiej sztuce artylerii cz ci pierwszej Kazimierz Siemionowicz przeanalizowa spraw rakiet wielocz onowych i wielog owicowych jak te , baterii rakiet i pociski rakietowe stabilizowane za pomoc p etw i przeno nych prowadnic Kazimierz Siemienowicz (ur. ok. 1600 zmar y po 1651) by szlachcicem polsko-litewskim herbu Ostoja urodzony w Wielkim Ksi stwie Litewskim by in ynierem wojskowym i s u y jako genera artylerii. Krl W adys aw IV wys a go na studia do Holandii. W dniu 7go czerwca 1651 uzyska tytu Magistra Sztuk Wyzwolonych i Filozofii. Mia on szerokie wykszta cenie humanistyczne i zna co najmniej cztery j zyki: polski, bia oruski, ktry by oficlanym j zykiem Wielkiego Ksi stwa Litewskiego oraz acin i grek , jak te prawdopodobnie zna j zyk francuski. By jednym z pionierw technologii rakiet i specjalist rusznikarzem. W 1648 roku s u y jako Zast pca Dowdcy Artylerii Polskiej.
87

Fundamentalne dzie o Sieminowicza pod tytu em "Artis Magnae Artilleriae pars prima" ("Wielkiej sztuki artylerii cz pierwsza") w tytule zapowiada cz drug , w ktrej obiecywa on opisa szczeg owo alchemi jako pole do dzia ania szarlatanw. Istniej pog oski, e cech alchemikw, metalurgw i rusznikarzy w Holandii nie chcia dopu ci do wydania tego tekstu, ktry jakoby by gotowy do druku w 1651 roku. W "Artis Magnae Artilleriae pars segunda" ("Wielkiej sztuki artylerii cz druga") mia o by wiele pomys w nowatorskich w cznie z ulepszon wersj suwaka logarytmicznego do oblicze in ynierskich, po raz pierwszy opisanego przez pastora Williama Oughtred w 1621 roku, czyli o trzydzie ci lat wcze niej. Siemionowicz pot pia stosowanie gazw truj cych jak i innych form trucizny jako niegodnych cz owieka z sercem i prawdziwego o nierza. Wed ug pog osek Kazimierz Siemionowicz by zamordowany c. 1651 roku lub rok p niej w Holandii a jego praca gotowa do druku zosta a zniszczona. Wiadomo, e genera Siemionowicz o miesza tajemn wiedz alchemikw w czasach, kiedy oni wed ug genera a byli arogantami, ktrzy udawali profesorw chemii. Nie mniej Siemionowicz mia pomys y taktyk wojny biologicznej i kaza strzela pociskami artyleryjskimi zaieraj cymi lin w ciek ych psw w bitwie w 1650 roku. Najwyra niej odgad i zrozumia istot zara liwych chorb o sto lat wcze niej nim opisano ten fakt w nauce medycyny.

88

Spory o Reformy
W 1610 r. Sejm uchwali amnesti dla tych, ktrzy dokonali powstania, aby zaprotestowa przeciwko naruszaniu umowy spo ecznej i przeciwko brakowi reform. Przywdc buntu by wojewoda krakowski, Miko aj Zebrzydowski. Projekty nowych reform obejmowa y zwi kszenie liczebno ci wojska i jego reorganizacj oraz ostateczne odrzucenie zasady jednomy lno ci w Sejmie na korzy wi kszo ci. Projekty te zawiera y te oglne potwierdzenie praw i swobd obywatelskich, jak te nienaruszalno zasady wolnej powszechnej elekcji krla, w ktrej to elekcji mia prawo kandydowa ka dy szlachcic spo rd milionowej rzeszy szlachty polskiej. By o rzecz oczywist , e zasada jednomy lno ci powodowa a op nienia i odroczenia wnioskw, ktre nie uzyska y jednomy lnego poparcia ze strony wszystkich pos w. Mimo zasady jednomy lno ci, aden pose nie odwa y si zawetowa jednoosobowo, jakiejkolwiek decyzji Sejmu Walnego. Dzia anie takie uznano by za nieodpowiedzialne i zakrawaj ce na zdrad . Istnia a procedura, ktra anulowa a wniosek w przypadku, gdy jego inicjator nie by obecny podczas wynikaj cej z tego wniosku debaty. Dlatego sama nieobecno pos a wprowadzaj cego wniosek poddany pod debat spowodowa aby, e taki wniosek zosta by uznany za niewa ny i nieby y. Oponenci reform obawiali si , e reformy wzmocni w adz krlewsk co mog o by doprowadzi do absolutyzm w Polsce, tak jak to si dzia o wwczas w innych pa stwach europejskich.

89

Nieudana Pierwsza i Druga Polska Okupacja Kremla

Pierwsza i druga okupacja Kremla przez wojska polskie sko czy a si tragicznie dla Polakw i Rosjan. Za ka dym razem stracono okazj stworzenia zjednoczonych si s owia skich we wsplnej tradycji wiecw opisywanych na wst pie niniejszej ksi ki. Za ka dym razem krl Szwed, Zygmunt Waza, wybrany szefem w adzy wykonawczej w Rzeczypospolitej w Warszawie utrudnia zamiast pomaga doprowadzi do pogodzenia si i stworzenia wielkiego przymierza Polakw z Rosjanami. Polityczne porozumienie zosta o zaprzepaszczone i rz dy w stylu Imperium Mongolskiego zosta y utrwalone w Rosji przez Moskali. W latach 1604-1606 polscy magnaci uwik ali si w sukcesj rosyjsk i dokonali pierwszej, krtkiej okupacji Kremla w Moskwie przez 3500 o nierzy nale cych do polskich magnatw w czasie rz dw cara Dymitra od 21 lipca, 1605 do jego mierci 17 maja 1606. Dymitry Samozwaniec by rozpoznany jako najm odszy syn Iwana Gro nego przez jego wdow Mari Nagaya, po mierci cara Borysa Godunowa. W dniu 13 kwietnia 1605 Dymitry wkroczy triumfalnie do Moskwy i 21 czerwca zosta ukoronowany carem przez patriarch Ignatiusa. Car Dymitry og osi reformy i przymierze z Rzeczpospolit oraz z Watykanem. Planowa wojn przeciwko Turcji i nakaza masow produkcj broni palnej. Car Dymitry nazywa si Cesarzem Rosji. W dniu 8 maja, 1606, z polsk stra przyboczn , car Dymitry wzi lub z Mariann Mniszech, ktra nie przesz a na Prawos awie, co by o powodem ataku 17 maja, 1606 i zabjstwa cara Dymitra, ktrego cia o zosta o spalone i nabite w armat , z ktrej zosta o wystrzelone w kierunku Polski. Wraz z zabjstwem Dymitra Samozwa ca interwencja magnatw polskich ponios a kl sk i spowodowa a proklamowanie Wasyla Szujskiego carem Rosji.
90

Druga okupacja Kremla przez Polakw (1610-1612) nast pi a po polskim zwyci stwie pod K uszynem, pod Moskw . Przeciwko wielkiej armji jazdy bojarskiej i strzelcw rosyjskich oraz 50,000 korpusowi wojska najemnego, g wnie piechoty i rajtarw, w rd nich byli Szwedzi, Szkoci, Anglicy, Niemcy, Fancusi, Falamandzi i Hiszpanie pod komend Pontusa de la Gardle i Ewerharda Horna. Hetman kiewski dowodzi si 6500 jazdy w tym 5550 husarzy i kozakw oraz tylko 200 piechoty i cztery armaty. Husarzami dowodzi Miko aj Stru jako g wn si uderzeniow . Na bokach by y pomieszane chor gwie husarskie i pancerne. Na boku lewego skrzyd a by a piechota z armatami. Hetman wygra bitw za pomoc ponawianych o miu do dziesi ciu atakw husarii, ktrej czelad podawa a za ka dym razem nowe kopie i tym zmusi nieprzyjaciela do odwrotu. Obraz bitwy pod K uszynem Szymona Boguszewicza obecnie znajduje si w klasztorze Kapucynw w Olesku, zamku, w ktrym urodzi si Jan Sobieski. Polscy dowdcy wykazali si taktycznym geniuszem, odnosz c zwyci stwo przy u yciu stosunkowo niewielkich si . Jednak finansowanie armii by o niedostateczne ze wzgl du na obawy pos w, e du e wojsko sta e da mo no krlowi si gn po w adz absolutn . Z poparciem Hetmana Stanis awa kiewskiego, carem Rosji obwo ano w 1610 r. polskiego krlewicza W adys awa, wbrew sprzeciwowi jego ojca, krla Zygmunta III, ktry chcia korony rosyjskiej dla siebie samego i ktry zamierza nawrci Rosj na religi rzymskokatolick . W nast pstwie braku dostaw i poparcia przez rz d w Warszawie, polski garnizon, ktry okupowa Kreml przez dwa lata, skapitulowa . Sejm zareagowa na fatalne skutki polityki Zygmunta III Wazy w Moskwie i ponownie sprecyzowa w 1611 r. warunki uzasadniaj ce wypowiedzenie krlowi pos usze stwa. Zakaza te mieszczanom zakupu maj tkw ziemskich. W 1613 r. Sejm powo a Trybuna Skarbowy Koronny. W tym samym roku wojska polskie zdoby y po
91

obl eniu Smole sk. Sejm zezwoli na zawarcie porozumienia z Kozakami i ratyfikowa rozejm z Rosj . Ludno Rzeczypospolitej wynosi a jedena cie milionw, czyli dwukrotnie wi cej ni ludno wczesnej Anglii. Wwczas w Polsce by o ponad milion wolnych obywateli szlachty herbowej. Terytorium polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej mia o 1 060 000 kilometrw kwadratowych i obejmowa o lenna Inflant oraz Prus. Traktat pokojowy z Moskw oficjalnie potwierdzi w 1634 roku, wcze niej ustalone granice Polski z Rosj .

Nowe Rosyjskie wi to Na Miejsce Dnia Rewolucji Pa dziernikowej.

Po upadku Zwi zku Sowieckiego dzie Rewolucji Pa dziernikowej z 1917 roku zosta zast piony obchodami 7go Listopada na pami tk uwolnienia Moskwy od polsko-litewskiej okupacji w 1612 roku, czyli czterysta lat wcze niej. Nowe i najwa niejsze wi to w Rosji jest Dniem Jedno ci Narodowej jest nawrotem do tradycji rz dw silnej r ki potrzebnych do rz dzenia Rosyjsk Federacj , ktrej ludno mwi ponad 150 j zykami w czasie wzmagaj cego si terroryzmu muzu manw, ktrych w samej Moskwie mieszka oko o dwu i p miliona. Przyk adem trudno ci Federacji Rosyjskiej jest zdarzenie z 30 marca, 2010 w metrze moskiewskim gdzie zgin a 28 letnia nauczycielka Czeczenka, nazwiskiem Maryam Szarilowa i 17 letnia wdowa po zabitym bojowniku islamskim, obydwie z Dagestanu. Obie te kobiety spowodowa y mier 40 pasa erw i rany 121 osb w godzinie wy u wed ug doniesie prasowych. Udzia tych kobiet w ruchu oporu zaprzecza oficjalnej wersji Dnia Jedno ci i raczej wskazuje na utrwalanie nie-demokratycznego systemu rz dw Rosyjskiej Federacji.

92

Polonizacja Bojarw
Polonizacja bojarw na terenach Litwy, Bia orusi i Ukrainy by a zainicjowana Aktem Unii Horodelskiej w 1413 roku, kiedy polskie rody szlacheckie przyj y rodziny bojarw Wielkiego Ksi stwa Litewskiego do swoich herbw i w czy y ich do uprawnie zwi zanych z herbami i stanem szlacheckim.. W ten sposb bojarzy w czeni zostali w powstaj c nacj szlacheck i z czasem przechodzili na wyznanie Rzymsko Katolickie z Prawos awia oraz coraz bardziej pos ugiwali si j zykiem polskim i acin . Przyk adem rodziny bojarw Wielkiego Ksi stwa Litewskiego jest rd Olizarw herbu Radwan Sowity. Jako pose z Sejmiku regionu Kijowa w 1669 roku u y Adam Oliwar po raz pierwszy liberum veto i tym samym zniszczy sesj sejmow i wszelkie ustawy przez ni przeprowadzone. Olizar pochodzi ze spolonizowanej rodziny szlacheckiej. Jego przodkiem by starosta Czernobyla, Olizar Wolkiewicz (1533-c.1575), ktry dzia a przy tworzeniu Unii Lubelskiej, dzi ki ktrej powsta a Rzeczpospolita Szlachecka i pierwsza demokracja w nowo ytnej Europie. Jak wcze niej wspomnia em oko o 1634 roku polska demokracja szlachecka mia a ponad milion wolnych obywateli. Stanowi o to liczb rekordow w historii rozwoju rz dw reprezentatywnych na wiecie. Rd Olizarw przyj kultur i j zyk polski w drugiej po owie 16go wieku. Adam Olizar (c. 1572-1624) by dowdc polskiej kawalerii i z prawos awia przeszed na katolicyzm. By on w a cicielem siedmiu miast i 33 wiosek w regionie Korostyszewa i ytomierza, gdzie wraz z synem Ludwikiem
93

(zm. 1645) za o y kopalni rudy elaznej. Syn Ludwika Jan (zm. C. 1700) by wybrany marsza kiem sejmiku wojewdztwa kijowskiego w 1665 roku. Syn Jana, Adam (c.1657-1713) y na Wo yniu w miejscowo ci Owruch. Jeden z potomkw Jana, Filip (c.1750-1816), by synem Onufrego (c. 1722 do 3go kwietnia 1753), by on Podczaszym Litewskim w latach 1780 do 1794 r. i powi kszy dobra rodziny swojej oraz zbudowa pierwsz hut elaza w regionie Kijowa, w Horodyskiem, w powiecie ytomierskim. Po upadku Rzeczypospolitej pod w adz rosyjsk Filip Olizar zosta wyznaczony na prezesa s du w guberni podolskiej i w 1807 roku zosta cz onkiem Komisji Edukacyjnej guberni wo y skiej. Syn Filipa, Gustaw (1798-1868) by wybrany marsza kiem szlachty guberni Kijowskiej (1821-1826). By on polskim poet , t umaczem i publicyst . Filip by wi ziony za udzia w organizacji ruchu Decembristw, do ktrego nale eli Rosjanie i Polacy. Gustaw Olizar umo liwi kolonistom niemieckim za o enie wielkich warsztatw tkackich w Korostyszewie. Jego pami tniki by y opublikowane we Lwowie w 1892 roku pod pseudonimem A. Filipowicz. Brat Gustawa Narcyz (1794-1862), rwnie poeta polski te opublikowa swoje pami tniki. By on publicyst na emigracji po jego ucieczce po upadku Powstania Listopadowego w 1830 roku. W 1832 roku dosta si on zagranic . Rodzina Olizarw dobrze ilustruje proces polonizacji bojarw zw aszcza, e w rodzinie tej byli marsza kowie sejmikw i staro ci oraz pos owie do Izby Pos w w Warszawie do ko ca Rzeczypospolitej w 1795 roku. Trzeba pami ta , e przez prawie trzysta lat od Konstytucji Nihil Novi z 3go maja 1505 roku do Konstytucji Trzeciego Maja 1791 roku Izba Pos w by a najwy sz w adz w pa stwie polsko-litewskim.
94

..

Recenzja ksi ki:

Davida W. Anthonyego, opublikowana przez Princeton University Press pod tytu em Ko , Ko o i J zyk: Jak Je d cy w Epoce Br zu Pochodz cy z Euroazjatyckich Stepw Ukszta towali Wsp czesny wiat.

Iwo Cyprian Pogonowski

95

Jak wiadomo w polskiej pami ci narodowej nie ma w drwki przodkw naszych, nim osiedlili si oni nad Wis i mwili j zykiem nale cym do rodziny j zykw Indo-Europejskich. Proto-Indo-Europejski j zyk by u ywany ju 5,500 lat temu. Istnieje pogl d, e Ba to-S owianie byli nad Ba tykiem od blisko 4,000 lat. Oko o 3,500 lat temu j zyk Ba to-S owian oddzieli si od j zyka Arian, a 500 lat p niej j zyk Ba tw oddzieli si od j zyka S owian, poczym przez nast pne 1,500 lat j zyki S owian rozwija y si rwnolegle z pokrewnymi im j zykami takimi jak Grecki, acina, Perski, Kurdyjski, Celtycki, Germa ski etc. Rozwj j zyka polskiego trwa przez nast pne 1,500 lat. Natomiast nazwa S owian jest zapisana w historii dopiero w pierwszym milenium ery chrze cija skiej. Obecnie stoimy u progu wielkich osi gni w dziedzinie genetyki na podstawie datowania prbek DNA pobranych w ko ciach ludzi zmar ych w dalekiej przesz o ci. Ja wiemy najbli sze i najbardziej intymne powi zania genetyczne mi dzy lud mi z pokolenia na pokolenie s atwo zrozumia e, natomiast trudniejsze do zrozumienia s powi zania j zykowe. Na ten temat wa na jest ksi ka archeologa angielskiego, Davida W. Anthonyego, opublikowana przez Princeton University Press pod tytu em Ko , Ko o i J zyk: Jak Je d cy w Epoce Br zu Pochodz cy z Euroazjatyckich Stepw Ukszta towali Wsp czesny wiat, Autor ten udowadnia za pomoc bardzo gruntownych ustale DNA, e j zyk Proto-Indo-Europejski pochodzi ze stepw Ukrainy i Rosji oraz wymienia kluczowe zdarzenia podstawowe
96

do zaistnienia wystarczaj cych si Indo-Europejczykw do dokonania podbojw w Europie i w Azji. Obecnie oko o trzech miliardw ludzi mwi j zykami pochodz cymi od j zyka ProtoIndo-Europejskiego. Oko o 4,800 lat temu ko zosta oswojony na stepach Eurazji i prawdopodobnie na pocz tku by hodowany na mi so i dopiero po kilku wiekach ko zosta osiod any a nast pnie zaprz ony do wozu na ko ach. lady w dzid a na z bach kie zanych koni umo liwiaj okre lenie post pu w u ywaniu konia pod siod em. Autor uwa a, e ko i zwi zany z koniem wynalazek ko a mia y kluczowe znaczenie w rozpowszechnianiu j zyka. Brak umiej tno ci pisania spowodowa poleganie na deklamacji poematw w celu przekazywania informacji, dzi ki czemu j zyk Proto-Indo-Europerjski rozwija si i pomaga w tworzeniu elit spo ecznych oraz rozpowszechnia si jako j zyk awansu spo ecznego najbardziej rozpowszechniony ze wszystkich j zykw na wiecie. Autor ksi ki Ko , Ko o i J zyk: Jak Je d cy w Epoce Br zu Pochodz cy z Euroazjatyckich Stepw Ukszta towali Wsp czesny wiat, przytacza prace lingwistw, archeologw i innych badaczy naukowych i podaje czytelnikom szczeg y skomplikowanego rozwoju najbardziej rozpowszechnionej rodziny j zykw na wiecie. Przy przygotowywaniu uniwersalnego s ownika polskoangielskiego, ktry jest zamieszczony na mojej stronie internetowej, natkn em si na staros owia skie pochodzenie angielskiego s owa pogoda, czyli weather, ktre tak jak te s owo niemieckie Wetter pochodzi od s owia skiego s owa wetru, ktre z kolei jest wczesn form s owa wiatr. Jest to
97

logiczne, poniewa wiatr powoduje zmiany pogody. S owo pi pochodzi od liczby pi i jego ko cwka w staros owia skiej formie st zosta a przekazana do angielskiego s owa fist i do niemieckiego faust. Ciekawym i wyj tkowym zjawiskiem w rd nowoczesnych j zykw s owia skich jest to, e jedynie w j zyku polskim zachowa y si staros owia skie samog oski nosowe, czyli, noswki: i , ktre by y zanotowane jako d wi ki s owia skie ju w dziewi tym wieku przez w. Cyryla i Metodego w Salonkiach. Staro-s owia skie samog oski nosowe nie zachowa y si w adnym innym j zyku s owia skim po w drwkach ludw i po ekspansji S owian na Ba kany i na wschd Fakt ten jest uwa any za bardzo wa ny argument, e Polacy nadal mieszkaj na tych samych terenach gdzie j zyk ich rozwija si i dzi ki temu nie stracili tych samog osek. Historycznie wa na jest polska terminologia zwi zana z budownictwem. Tak, wi c s owo ciana sugeruje ci t pionowo warstw ziemi w ziemiance stepowej. S owo pod oga opisuje podk adanie powierzchni wn trza jako pod ogi a s owo powa a powalanie u szczytu ziemianki powierzchni s u cej jako dach. Natomiast schody w d do ziemianki okre laj obecnie wszystkie schody w klatce schodowej, wszystko jedno czy idzie si nimi w gr czy w d . Je li sobie wyobrazi istnienie wody zaskrnej pod pod og ziemianki, to w takim razie logiczne jest a enie w d pod pod og , eby dosta si do wody. By mo e st d s owo azienka wywodzi si z czasw, kiedy nasi przodkowie zamieszkiwali ziemianki.
98

W tradycji staro s owia skiej od tysi cleci decyzje pobierano od do u przez zwyk ych ludzi, ktrzy na wiecach wybierali swoich wodzw wojewodw, czyli dowdcw wojownikw. S owo wiec pochodzi od rzeczownika wiedza i czasownika wiedzie w formie rozkazuj cej dowiedz si lub wiedz Nazwa S owian oznacza ludzi u ywaj cych zrozumia ych s w podobnie jak po niemiecku s owo deutsch oznacza Niemca jako cz owieka wyra nie i dobitnie mwi cego. S owo Deutschland oznacza Niemcy jako pa stwo. Natomiast polskie i oglno s owia skie s owo Niemiec pochodzi od s owa niemowa a s owo Niemcy oznacza kraj ludzi nie umiej cych porozumiewa si za pomoc s w. Ksi ka archeologa angielskiego, Davida W. Anthonyego, opublikowana przez Princeton University Press pod tytu em Ko , Ko o i J zyk: Jak Je d cy w Epoce Br zu Pochodz cy z Euroazjatyckich Stepw Ukszta towali Wsp czesny wiat opiera si na rewelacyjnych informacjach otrzymywanych dzi ki post powi w okre laniu i datowaniu DNA.

99

MAPY I ILUSTRACJE
OBRAZY JANA MATEJKI:
ODKRYCIE TLENU W POLSCE PRZEZ MICHA A S DZIWOJA BITWA POD WIEDNIEM ZWYCI STWO KRLA JANA SOBIESKIEGO HO D CARA SZUJSKIEGO KRL BATORY POD PSKOWEWM UNIA LUBLELSKA JEDNO PA STWO POLSKA I LITWA HOLD PRUSKI HOHENZOLLERNW GRUNWALD NAJWI KSZA BITWA REDNIOWIECZA BITEWA POD WIEDNIEM JULIUSZ KOSSAK .................................. A.D. 1604 A.D. 1683................ FIG XI FIG X

A.D. 1582....................FIG IX -A.D. 1569FIG VIII A.D. 1525.FIG VII - A.D. 1410 FIG VI

A.D. 1683......................FIG. X

POLSKIE INOWACJE NAUKOWE & SUKCESY WCZESNYCH DEMOKRACJI S OWIA SKICH

POLSKIE RAKIETY BOJOWE GENERA A KAZIMIERZA SIEMIONOWICZA A.D. 1650 FIG V MIKO AJ KOPERNIK, ASTRONOM, EKONOMISTA, LEKARZ MAPA EUROPY POPARCIE DLA PLANW ZWI ZKU W ADCW PROTOTYP NARODW ZJEDNOCZONYCH STRONA TYTU OWA AD 1475-1543 FIG IV...A&B

- A.D. 1464FIG III. A.D. 1463.....................FIG II

S OWIANIE I AWARIA -- P NIEJSZA BAWARIA

FORTYFIKACJE NAD RENEM: LIMES SORABICUS & LIMES SAXONIAE POCZ TEK DRANG NACH OSTEN GERMANW PRZECIW S OWIANOM

A.D. 880

FIG I B

100

MAPA: S OWIA SKIE WOJSKOWE DEMOKRACJE PLEMIENNE

AD.. 740

FIG I A

101