Wstp

Nadawanie przedmiotom podanych ksztatw poprzez odpowiednio skierowane naciski przenoszone przez specjalne narzdzia, to znane ju od dawna sposoby wytwarzania, zwaszcza przedmiotw metalowych. Naciski te musz by na tyle due, aby pokona granice plastycznoci materiaw. Ksztatowanie plastyczne znalazo szerokie zastosowanie w produkcji przemysowej, gwnie do formowania wyrobw metalowych. Podczas tych procesw nastpuje, prcz zmiany ksztatu, rwnie zmiana struktury materiau (np. podczas gorcego walcowania czy kucia nastpuje ujednorodnienie i rozdrobnienie struktury metali) oraz zmiana wasnoci mechanicznych na skutek zmiany stopnia umocnienia. Poprzez dobr warunkw odksztacenia (naciski jednostkowe, prdko odksztacania, temperatura itp.) mona uzyska wyroby o wymaganych wasnociach mechanicznych. Podstawowe zalety ksztatowania plastycznego s nastpujce: ilo odpadw materiaw jest minimalna; narzdzia stosowane w tej obrbce s trwae i zwykle jest moliwe wielokrotne ich uycie; istnieje moliwo uzyskiwania wyrobw o ksztatach trudnych do wytworzenia w inny sposb. Wadami tych procesw obrbki s wysokie koszty urzdze produkcyjnych oraz dugie okresy uruchamiania nowej produkcji. Poszczeglne sposoby ksztatowania plastycznego metali wymagaj stosowania okrelonego rodzaju materiaw wsadowych. Odpowiednie ich przetworzenie nadaje im podany ksztat. Proces przeksztacania powinien przebiega zgodnie z pewn ustalon technologi i okrelonymi warunkami charakterystycznymi dla poszczeglnych rodzajw wyrobw. W poszczeglnych procesach technologicznych wykorzystuje si okrelone urzdzenia i narzdzia. Z powyszego wynika proponowany ukad tematyczny w dalszych czciach tego rozdziau. Dla poszczeglnych rodzajw procesw obrbki plastycznej opisano rodzaje wsadu i wyrobu, nastpnie technologi procesu, a na koniec typowe urzdzenia i narzdzia. Aby atwiej zrozumie poszczeglne sposoby ksztatowania plastycznego metali naley zapozna si z mechanizmem tego odksztacenia.

Mechanizm plastycznego odksztacenia metali

Wszystkie metale maj budow krystaliczne. Podstawow cech stanu krystalicznego jest uporzdkowane rozmieszczenie atomw w przestrzeni. Atomy lece w jednej paszczynie tworz tzw. paszczyzn krystalograficzn. Kilka paszczyzn uoonych rwnolegle do siebie tworzy sie krystalograficzn. Plastyczne odksztacenie monokrysztaw, wywoane obcieniem zewntrznym, moe odbywa si przez polizg lub bliniakowanie. Polizg jest to przesunicie si jednej czci monokrysztau wzgldem drugiej jego czci. Nastpuje ono kolejno na paszczyznach polizgu, ktre s najbardziej sprzy-jajco zorientowane wzgldem kierunku dziaania siy zewntrznej i w ktrych maksymalne naprenie styczne stopniowo wzrasta do wartoci krytycznej (rys. 3.1)

Bliniakowanie polega na tym, e cz krysztau zmienia w sposb symetryczny orientacj w stosunku do pozostaej czci tworzc jej zwierciadlane odbicie. Paszczyzny symetrii nazywa si paszczyznami bliniakowania (rys. 3.2).

Bliniakowanie zachodzi po osigniciu wartoci krytycznej naprenia stycznego i podobnie jak polizg odbywa si tylko w pewnych paszczyznach krystalograficznych. Podczas bliniakowania przemieszczenie si atomw na kadej paszczynie koczy si po przesuniciu ich o cz odlegoci midzyatomowej, wic bliniakowanie nie powoduje znacznego odksztacenia plastycznego. Dlatego te krysztay, ktre odksztacaj si gwnie

przez bliniakowanie (bizmut, antymon) maj bardzo ma zdolno do odksztace plastycznych. Teoretyczne wyliczenia napre stycznych, ktre powinny wywoa przemieszczenie w krysztaach metali wzdu paszczyzny polizgu wykazuj, e naprenia powinny by o wiele wiksze ni ma to miejsce w rzeczywistoci. Wyjanienie tego zjawiska jest moliwe w ten sposb, e niekoniecznie musi nastpowa polizg caych warstw atomw wzgldem siebie, a moe nastpowa przemieszczenie si warstw na skutek kolejnych przeskokw pojedynczych atomw. Przeskoki atomw w sieci krystalicznej s najatwiejsze w miejscach defektw tej sieci. Defekty te nazwano dyslokacjami. Istniej dwa podstawowe typy dyslokacji: krawdziowa i rubowa. Dyslokacja krawdziowa. Jeli zaoy, e kryszta o doskonaej budowie zostanie przecity wzdu okrelonej paszczyzny atomowej na pewn gboko, a nastpnie w rozcicie dodatkowo wstawi si paszczyzn (tzw. ekstra paszczyzn), to krawd tej paszczyzny stanowi dyslokacj krawdziow (rys. 3.3). Paszczyzna p-p na rysunku 3.3 nosi nazw paszczyzny polizgu i wzdu niej nastpuje przemieszczenie dyslokacji.

Aby nastpio przemieszczenie si obu czci krysztau wzgldem siebie wystarczy przesunicie si dyslokacji wzgldem paszczyzny p-p. Kolejne powtarzanie tego procesu zapewnia ruch dyslokacji, a tym samym powstawanie odksztacenia plastycznego przy stosunkowo maych napreniach. Dyslokacja rubowa powstaje wwczas, gdy wszystkie atomy na czci paszczyzny polizgu zostan przesunite o jedn odlego atomow w tym samym kierunku, rwnolegle do osi AB zwanej lini dyslokacji rubowej (rys. 3.4).

Miar wielkoci dyslokacji i zwizanych z ni odksztace sieci jest wektor Burgersa oznaczony symbolem b. Sposb okrelenia wektora Burgersa dla dyslokacji krawdziowej pokazano na rysunku 3.5a, a dla dyslokacji rubowej na rysunku 3.5b.

Oprcz dyslokacji krawdziowych i rubowych mog wystpowa rwnie dyslokacje mieszane, w ktrych kierunek przesunicia atomw nie jest ani rwnolegy do linii dyslokacji, ani prostopady. Mona je rozpatrywa jako naoone na siebie dyslokacje krawdziowe i rubowe. Dyslokacje tworz si ju w czasie krystalizacji metali. W zakrzepym metalu gsto dyslokacji jest rzdu 10 6 10 8 na l cm 2 powierzchni krysztau. Po silnym odksztaceniu plastycznym gsto dyslokacji wzrasta do l O 9 l O 12 na cm 2 . Oznacza to, e podczas odksztacenia plastycznego metalu musz tworzy si nowe dyslokacje. Najbardziej znanym mechanizmem mnoenia dyslokacji jest tzw. rdo FrankaReada. Rozmnaanie si dyslokacji wg tego mechanizmu przedstawiono na rysunku 3.6.

Rys. 3.6. Rozmnaanie dyslokacji wg mechanizmu rda Franka-Reada Dana dyslokacja znajdujca si w paszczynie polizgu jest zakotwiczona w punktach A i B, odlegych o L (rys. 3.6 a), przy czym na dyslokacj t dziaa stale odpowiednio due naprenie t. Pod wpywem tego naprenia linia dyslokacji AB wygina si wuk (rys. 3.6 b), a nastpnie tworzy dwie spirale (rys. 3.6 c). Trwa to do zetknicia si obu spirali w punkcie C (rys. 3.6 d). W tym punkcie obie stykajce si czci dyslokacji dziel si na dwie czci: zewntrzn, tworzca krg zamknity i wewntrzna, umieszczon pomidzy pierwotnymi punktami zaczepienia A i B. Podzia wystpuje w wyniku tego, e stykajce si w punkcie C czci dyslokacji maja przeciwne orientacje rubowe i znosz si. Zewntrzna linia dyslokacji rozprzestrzenia si pod wpywem zewntrznego naprenia stycznego, a linia dyslokacji wewntrznej daje pocztek nowej ptli dyslokacji. rdo Franka-Reada moe teoretycznie wytworzy dowoln liczb dyslokacji. Praktycznie wyduajce si linie dyslokacji napotykaj pewne przeszkody, jakimi s inne efekty strukturalne. Ich rozwj jest wwczas moliwy pod wpywem wikszej siy cinajcej. Na podstawie przedstawionych mechanizmw mona by przypuszcza, e im wicej w metalu swobodnych dyslokacji, tym wiksza moliwo odksztacenia plastycznego. Tak jednak nie jest, gdy nadmierna liczba swobodnych dyslokacji powoduje, e mog one sobie wzajemnie przeszkadza. Warto graniczna gstoci dyslokacji, dla ktrej naprenia uplastyczniajce s najmniejsze nazywa si krytyczny gstoci dyslokacji kr (rys. 3.7). Na wielko naprenia uplastyczniajcego ( pl ) ma wpyw rwnie wielko ziaren. Odpowiednia zaleno jest nastpujca:
pl = 0 + K y d
1 2

gdzie: 0 , K y stae odnoszce si do danego materiau i warunkw odksztacenia, d redni wymiar ziarna. Wzrost naprenia uplastyczniajcego wywoany odksztaceniem to umocnienia. Umocnienie wie si z powstawaniem przeszkd na drodze dyslokacji znajdujcych si na rnych paszczyznach polizgu spotykajcych si na ich przeciciu. Przeszkodami s rwnie granice ziarn. Odksztacenie plastyczne metali na zimno zwiksza granice proporcjonalnoci, sprystoci, plastycznoci i wytrzymaoci na rozciganie. Wzrasta rwnie twardo metali.

Zesp zmian mechanicznych i fizykochemicznych (zmiana oporu elektrycznego, odporno na korozj, przewodnictwa cieplnego itp.) zachodzcych w odksztaconym na zimno metalu nosi nazw zgniotu. Podgrzanie umocnionego metalu do pewnej temperatury usuwa skutki umocnienia. Proces ten nazywa si zdrowieniem i rekrystalizacj. Jeli proces odksztacenia metalu jest prowadzony w temperaturze niszej od temperatury rekrystalizacji, to prdko procesu umocnienia jest wiksza ni rwnoczenie przebiegajcej rekrystalizacji; gdy temperatura jest wysza od granicznej wwczas przewaa rekrystalizacja. W pierwszym przypadku jest to odksztacenie metalu na zimno, w drugim na gorco. Z dokadniejszej analizy wynika, e znaczenie ma nie tylko temperatura odksztacenia ale rwnie prdko i stopie odksztacenia i warunki chodzenia po odksztaceniu.

Umocnienie materiau podczas odksztacenia prowadzi do wzrostu napre w materiale, ktre po przekroczeniu wartoci granicznych mog spowodowa znz-czenie materiau. Ksztatowanie plastyczne materiau nastpuje w wyniku oddziaywania zoonego stanu napre. Nie ma dotychczas oglnej teorii wicej stan plastyczny materiau ze stanem napre. Prb takiego rozwizania dajc dobr zgodno z danymi eksperymentalnymi jest wykres stanu mechanicznego wg Peczyskiego (rys. 3.8). Wsprzdne tego wykresu to: i - intensywno napre, m - naprenie rednie (hydrostatyczne).
i =

1 +3 + 3 3 gdzie: 1 , 2 , 3 - naprenie gwne dziaajce w trzech wzajemnie prostopadych paszczyznach. m =

2 2

( 1 2 ) 2 + ( 2 3 ) 2 + ( 3 1 ) 2

Zgodnie z tym wykresem zachowanie materiau podczas odksztacenia zaley od wzajemnego pooenia prostych:

 przechodzcych przez punkt R, wyznaczajcy stany napre wywoujcych zom kruchy, prostej pl okrelajcej naprenie rwne granicy plastycznoci materiau, prostej z okrelajcej naprenie wywoujce zom plastyczny, prostych wychodzcych z pocztku ukadu, reprezentujcych stany napre w danym procesie ksztatowania. Dla danego materiau charakterystyczne jest pooenie punktu R, ktry mona traktowa jako granic napre wywoujcych zom kruchy. Na tej podstawie mona zbudowa krzyw ABCDE reprezentujc charakterystyczny dla danego materiau stan napre. Kolejnymi charakteryzujcymi dany materia czynnikami jest jego granica plastycznoci o,, oraz warto napre t, powodujcych powstanie zomu plastycznego. Moliwe s trzy rne przypadki: 1. Materia pod wpywem przyoonego stanu napre osignie wczeniej krzyw ABCDE ni naprenie pl . Skutek: nastpi zom kruchy, bez wczeniejszego odksztacenia plastycznego. 2. Najpierw zostanie osignite naprenie pl , a potem naprenie okrelone lini ABCDE. Skutek: wpierw odksztacenie plastyczne, potem zom kruchy. 3. Stany napre pl i z zostan osignite przed napreniem ABCDE. Skutek: nastpi odksztacenie plastyczne, potem zom plastyczny. Jeli materia o wykresie stanu mechanicznego z rysunku 3.8 poddany prostemu rozciganiu 1 = , 2 = 3 = 0 , wwczas otrzymamy: i = , m = oraz i = 3 m . Zwikszajc obcienie wzdu prostej i = 3 nastpi w punkcie B powstanie zomu kruchego, poniewa punkt ten ley poniej prostej pl . Gdy materia ten poddamy prostemu ciskaniu 3 = , 1 = 2 = 0 , to postpujc
1 3

podobnie otrzymamy i = 3 m . Zwikszajc naprenie wzdu tej prostej, materia bdzie si plastycznie odksztaca po przekroczeniu granicy pl , aby ulec zomowi plastycznemu po osigniciu granicy z . Z wy kresu (rys. 3.8) wynika, e im stany napre w dany m procesie ksztatowania przebiegaj wzdu prostej bardziej odchylonej w lewo od osi m tym mniejsze

niebezpieczestwo powstania zomu. Przejcie materiau w stan plastyczny zaley wiec od wartoci kata , ktrego funkcje nazywamy zdolnoci zgniatania: m = ctg = m i

Rys. 3.9. Stany napre wystpujce w podstawowych procesach ksztatowania plastycznego na tle wykresu stanu mechanicznego wg Peczyskiego: l jednoosiowe rozciganie, 2 skrcanie i czyste cinanie, 3 - jednoosiowe ciskanie, 4 dwuosiowe rwnomierne rozciganie, 5 dwuosiowe rwnomierne ciskanie, 6 dwuosiowe nierwnomierne ciskanie, 7 trjosiowe ciskanie Zwikszanie zdolnoci zgniatania uzyskuje si poprzez zwikszenie napre ciskajcych w danym procesie odksztacania. Stany napre wystpujce w rnych procesach ksztatowania plastycznego przedstawiono aa rysunku 3.9. Z powyszego wynika, e wyciskanie jest procesem, w ktrym niebezpieczestwo powstania domu jest znikome i dlatego mona w ten sposb ksztatowa materiay, ktre powszechnie uwaa si za kruche. 3.1.2. Klasyfikacja procesw ksztatowania plastycznego Procesy ksztatowania plastycznego klasyfikowane wg schematu stanu naprenia opisuj wykresy na rysunku 3.9. Klasyfikacja wg sposobw wywierania nacisku prowadzi do podziau na walcowanie, wyciskanie cignienie, toczenie i kucie. Klasyfikacja ze wzgldu na zmian ksztatu ciaa zostaa przedstawiona na rysunku 3.10. Ukonoktny ukad osi wsprzdnych na rysunku 3.10 odpowiada zmianom rednicy, wysokoci i dugoci materiau. Rysunek umoliwia dokonanie wyboru rodzaju procesu obrbki plastycznej. Procesy te zostay opisane w nastpnych punktach.

Rys. 3.10. Klasyfikacja procesw wg zmiany postaci ciaa przy odksztaceniu zblionym do jednorodnego: l cignienie prtw, 2wyciskanie, 3 wyciganie naczynia, 4wyduanie walcowaniem, 5 wyduanie poprzez kucie swobodne, 6 kucie piercienia na trzpieniu, 7 walcowanie piercienia, 8 wybijanie obrzea otworu, 9 przeciganie, 10 zwikszanie rednicy przez walcowanie, 11wywijanie obrzea tulei, 12 prba tocznoci Erichsena, 13powikszanie rednicy przebijakiem, 14 spczanie swobodne, 15 spczanie na kuniarce, 16 spczanie koca rury na kuniarce, 17 obciskanie obrzea tulei, 18 obciskanie szyjki w przedmiocie toczonym, 19 przepychanie tulei przez piercie, 20 wyklepywanie blachy na wzorniku, 21 zawijanie obrzea na walcach, 22 przeciganie rur, 23 przetaczanie, 24 wyoblanie