Harmoniczne

Filtry bierne 3.3.1

Harmoniczne
 Harmoniczne
Filtry bierne
Stefan Fassbinder
Deutsches Kupferinstitut
Czerwiec 2003

Niniejszy Poradnik został opracowany jako część europejskiego programu edukacyjnego i szkoleniowego Jakość
Zasilania Inicjatywa Leonardo (LPQI), wspieranego przez Komisję Europejską (w ramach Programu Leonardo da
Vinci) i Międzynarodowe Stowarzyszenie Miedzi. Dla uzyskania bliższych informacji odwiedź stronę LPQI www.lpqi.org.

Polskie Centrum Promocji Miedzi S.A. (PCPM S.A.)

Polskie Centrum Promocji Miedzi S.A. jest organizacją non-profit, finansowaną przez dostawców miedzi oraz producentów
pragnących zachęcić odbiorców do stosowania miedzi i jej stopów oraz promujących ich prawidłowe i efektywne
zastosowanie. Działalność Centrum obejmuje zapewnienie technicznego doradztwa i informacji tym, którzy są zainteresowani
wykorzystaniem miedzi w jej wszystkich aspektach. Centrum również zapewnia łączność między jednostkami badawczymi a
przemysłem wykorzystującym miedź w produkcji oraz utrzymuje bliską łączność z innymi organizacjami zajmującymi się rozwojem
miedzi na całym świecie.

Europejski Instytut Miedzi (ECI)

Europejski Instytut Miedzi jest spółką joint venture Międzynarodowego Stowarzyszenia na Rzecz Miedzi
(ICA) i IWCC. ECI, dzięki swoim członkom, zajmuje się w imieniu największych producentów miedzi
na świecie i czołowych europejskich producentów - promocją miedzi w Europie. Powstały w styczniu
1996 roku Europejski Instytut Miedzi jest wspierany dzięki sieci dziesięciu Towarzystw Rozwoju Miedzi (CDA) w krajach Beneluksu,
we Francji, w Niemczech, Grecji, na Węgrzech, we Włoszech, w Polsce, Skandynawii, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii. Towarzystwo
rozwija swoją działalność podjętą przez CDA powstałą w 1959 roku oraz dzięki INCRA (Międzynarodowemu Towarzystwu Badań
Miedzi) powstałemu w 1961 roku.

Zrzeczenie się odpowiedzialności

Niniejszy projekt nie musi odzwierciedlać stanowiska Komisji Europejskiej ani nie nakłada na Komisję Europejską żadnej
odpowiedzialności.

Europejski Instytut Miedzi, Deutsches Kupferinstitut i Polskie Centrum Promocji Miedzi zrzekają się wszelkiej odpowiedzialności
za wszelkie bezpośrednie lub pośrednie skutki jak również nie przewidziane szkody, które mogą być poniesione w wyniku użycia
informacji lub nieumiejętnego użycia informacji lub danych zawartych w niniejszej publikacji.

Copyright© European Copper Institute, Deutsches Kupferinstitut and Polskie Centrum Promocji Miedzi.
Reprodukcja materiału zawartego w niniejszej publikacji jest legalna pod warunkiem reprodukcji w całości i po dania jej źródła.

Promocja LPQI w Polsce prowadzona jest w ramach Polskiego Partnerstwa Jakości Zasilania
 Harmoniczne

Filtry bierne
Podstawy

W Części 3.1.2. niniejszego Poradnika wyjaśniono, dlaczego należy kompensować moc bierną i w jaki spo-
sób można to najlepiej zrealizować. Moc bierna składowej podstawowej zawsze stanowi uciążliwą oscylację
energii. Kiedy rozważamy prądy harmoniczne, nie jest całkiem oczywiste, że można je traktować jako związa-
ne z innym rodzajem mocy biernej. Prądy harmoniczne mogą powstawać w systemach, w których energia nie
jest gromadzona, a znak (całkowitego) prądu odpowiada znakowi napięcia w całym okresie napięcia (np. ste-
rownik fazowy - ściemniacz - lampy żarowej). Określenie „prąd bierny” jest czasem stosowane w odniesieniu
do prądów harmonicznych. Jeżeli brak jest w napięciu harmonicznych tego samego rzędu, co w prądzie - ilo-
czyn prądu i napięcia dla harmonicznych danego rzędu jest wtedy równy zeru. Prądy harmoniczne mają wie-
le wspólnego z prądami biernymi:
• Jedne i drugie są niepożądane, dlatego, że wykorzystują część mocy generatorów i obciążalności kabli i
transformatorów, same nie uczestnicząc w wytwarzaniu i przenoszeniu energii elektrycznej.
• Jedne i drugie powodują dodatkowe straty; ponieważ spadek napięcia jest fazowo związany z prą-
dem, zatem ich iloczyn jest rzeczywisty i niezerowy.
• Harmoniczne powstają głównie w odbiornikach pobierających moc i płyną do źródła, przeciwnie
do kierunku normalnego przepływu energii (rys. 1). (Wyjątek stanowią odnawialne źródła energii,
połączone z siecią za pomocą przekształtników energoelektronicznych, gdzie harmoniczne płyną
ze źródła). Kierunek przepływu mocy biernej składowej podstawowej nie jest określony - pobór
mocy biernej indukcyjnej jest równoznaczny z generowaniem pojemnościowej mocy biernej i od-
wrotnie.
Zatem eliminacja, zarówno mocy biernej, jak i harmonicznych, powinna być możliwa za pomocą podob-
nych środków. To właśnie jest przedmiotem niniejszej noty aplikacyjnej. Podstawowe fakty będą poniżej po-
dane powtórnie, bardziej szczegółowo, w celu dokładnego zrozumienia informacji przedstawionych w Czę-
ści 3.1.2.
• Indukcyjności L i pojemności C ma-
ją mniej wspólnego z elementami re- Energia
zystancyjnymi niż się przyjmuje. Prak- (moc czynna)
tycznie w całej literaturze elektrotech- Harmoniczne
nicznej, łącznie z niniejszym Poradni-
kiem, są one zaliczane do urządzeń li-
niowych, tzn., że ich prąd jest propor-
cjonalny do napięcia. W rzeczywisto-
ści jest to słuszne tylko dla przebiegu si-
nusoidalnego. Jeżeli jednak rozważamy
wartości chwilowe, to napięcie jest pro-
porcjonalne do zmiany prądu w czasie
w indukcyjności L, a prąd jest propor-
cjonalny do zmiany napięcia w czasie Rys. 1 Harmoniczne powstają w odbiornikach i płyną
na pojemności C. do źródła energii
• W elemencie rezystancyjnym sinusoidalne napięcie wywołuje sinusoidalny prąd, a sinusoidal-
ny prąd powoduje sinusoidalny spadek napięcia. Wyjaśnianie ich wzajemnej proporcjonalno-
ści jest trywialne. W elemencie biernym napięcie sinusoidalne również wywołuje sinusoidal-
ny prąd, a sinusoidalny prąd powoduje sinusoidalny spadek napięcia, jednakże jest to daleko
mniej oczywiste. Mówiąc bardziej precyzyjnie, nie jest to nawet prawdą. Sinusoidalne napię-
cie przyłożone do kondensatora wywołuje w nim prąd cosinusoidalny, a przyłożone do dławi-
ka wywołuje prąd, który jest ujemną funkcją cosinus. W praktyce niewiele to zmienia, gdyż
sinus i cosinus mają taki sam kształt, a tylko różne punkty początkowe, tzn. różne kąty fazo-
we. (W rzeczywistości, jeżeli przedmiotem zainteresowania jest kąt fazowy, to punkt począt-
kowy jest bez znaczenia.)

1
 Filtry bierne

Powyższe rozważania prowadzą do następujących punktów:

• Napięcie o innym kształcie niż sinusoidalny, przyłożone do elementów biernych, nie wywołuje prądu o po-
dobnym kształcie. Prostokąty stają się trójkątami, linie proste zakrzywiają się, a nachylenia prostują. Z po-
wodu wyżej wspomnianej proporcjonalności, odwrotne stwierdzenia są także prawdziwe.
• Oporność rezystora dla przebiegu sinusoidalnego lub niesinusoidalnego, przemiennego lub stałe-
go, jest z zasady stała, jeżeli pominiemy zjawisko naskórkowości. Natomiast dla elementów induk-
cyjnych reaktancja wzrasta proporcjonalnie z częstotliwością. Reaktancja elementów pojemnościo-
wych maleje proporcjonalnie ze wzrostem częstotliwości. Ma to konsekwencje dla ich zachowania
się pod wpływem niesinusoidalnych przebiegów napięcia i prądu, które, jak wyżej wspomniano, są
różne. Przebiegi te można przedstawić w postaci nieskończonego ciągu składowych sinusoidalnych
o różnych częstotliwościach (tzw. analiza Fouriera). Takie zachowanie może pociągać za sobą pew-
ne ryzyko, jak przeciążenie kondensatora wspomniane w Części 3.1.2. ale może też być wykorzysta-
ne w filtrach biernych.

Oddzielne obwody filtrujące dla poszczególnych częstotliwości

Dana indukcyjność L i dana pojemność C mają równe reaktancje bezwzględne dla ściśle określonej częstotli-
wości, zwanej częstotliwością rezonansową:
1 (1)
f0 =
2π LC
Ponadto, przesunięcie fazowe dla jednego z tych elementów wynosi 90°, a dla drugiego -90°, i odnosi się do prądów,
jeżeli oba elementy są połączone równolegle, albo do napięć na każdym z nich, jeżeli są połączone szeregowo. Do fil-
trowania harmonicznych stosowane jest zwykle szeregowe połączenie LC (filtr przepustowy), natomiast połączenie
równoległe (filtr zaporowy) ma zastosowanie tylko w nielicznych, szczególnych przypadkach. W tej Części rozważa-
ne jest tylko połączenie szeregowe. Wzajemne przesunięcie fazowe obu napięć (tzn. na indukcyjności i na pojemno-
ści) wynosi 180°, co oznacza, że ich biegunowości są przeciwne. Nawet bez odwoływania się do złożonej geometrii
jest oczywiste, że reaktancje: indukcyjna (L) i pojemnościowa (C) w szeregowym filtrze LC odejmują się od siebie a
nie sumują, lub inaczej mówiąc - sumują się z przeciwnym znakiem, co oznacza to samo. Dla częstotliwości rezonan-
sowej, kiedy wartości reaktancji są równe, ich różnica wynosi zero. Zatem dla tej konkretnej częstotliwości obwód fil-
tra stanowi praktycznie zwarcie. Pozostaje jedynie rezystancja, głównie uzwojenia dławika, można jednak spowodo-
wać, aby była ona znacząco mała.
Dostrojony obwód szeregowy zachowuje się jak droga o niskiej impedancji dla prądu o częstotliwości, do której zo-
stał dostrojony. Jest on stosowany do eliminowania prądów harmonicznych wytwarzanych przez pojedyncze urzą-
dzenie lub przez grupę urządzeń, aby zapobiegać przepływowi prądów harmonicznych do źródła zasilania. Prąd
harmoniczny powstaje w odbiorniku i płynie do źródła zasilania i obwodu filtra, gdzie, zgodnie z prawem Kirchhof-
fa, rozdziela się odwrotnie proporcjonalnie do wartości impedancji. Prąd harmoniczny, przepływając przez impe-
dancję, wytwarza na niej harmoniczne napięcia, które przejawiają się jako odkształcenie napięcia zasilającego. Za-
daniem filtra jest zmniejszenie wartości prądu harmonicznego płynącego z powrotem do sieci zasilającej i w konse-
kwencji - redukcja odkształceń harmonicznych napięcia, które by w przeciwnym przypadku powstały. Należy za-
uważyć, że jeżeli chcemy zmniejszyć harmoniczną napięcia danego rzędu o więcej niż 50% za pomocą obwodu sze-
regowego, to musi on mieć dla tej częstotliwości impedancję niższą niż impedancja zwarciowa sieci zasilającej.
Z powodu strat mocy w filtrach biernych i kompensatorach mocy biernej, pewna część energii jest tracona w
postaci ciepła. Jak zwykle, utrzymanie strat na niskim poziomie wymaga więcej materiału - większych prze-
krojów przewodów oraz więcej, i lepszego, materiału magnetycznego - a zatem zwiększenia kosztów. W skraj-
nych przypadkach, stosowanie tanich podzespołów (tzn. o wysokich stratach) oznacza, że pieniądze zaoszczę-
dzone na kompensacji mocy biernej zostaną stracone w postaci strat czynnych w kompensatorze. W końcu,
opłaty za moc bierną zwykle nie są tak wysokie jak za moc czynną. Straty histerezowe i od prądów wirowych
w żelazie oraz straty dielektryczne i rezystancyjne w kondensatorze są normalnie na tyle niskie, że nie mu-
szą być uwzględniane, gdy chodzi o działanie filtra. Straty te powodują wytwarzanie ciepła i stanowią ważny
czynnik, który należy uwzględnić w projektowaniu; są przyczyną przegrzewania i wynikających stąd uszko-
dzeń w stanach przeciążenia. Straty wpływają również na jakość filtrowania - inaczej mówiąc jakość odsepa-
rowania częstotliwości pożądanych od niepożądanych jest znacznie lepsza, gdy straty są niskie. Jakość filtra
pozwala ocenić współczynnik dobroci, wyrażony ilorazem reaktancji przez rezystancję.

2
 Filtry bierne

Kompensacja mocy biernej

Ponieważ harmoniczne oddziałują na kompensatory prądu biernego (jak wyjaśniono w Części 3.1.2. Poradni-
ka), zaleca się odstrajanie kondensatorów do poprawy współczynnika mocy. Niektórzy dostawcy energii elek-
trycznej faktycznie żądają odstrojenia.
„Odstrojenie” oznacza włączenie szeregowo z kondensatorem do poprawy współczynnika mocy takiego dła-
wika, żeby obwód kondensator-dławik dla częstotliwości podstawowej zasilania zachowywał się jak konden-
sator, natomiast dla częstotliwości harmonicznych wykazywał opisane powyżej działanie.
Prosty (nie odstrojony) układ do poprawy współczynnika mocy jest faktycznie częścią obwodu szeregowego
filtra utworzonego w połączeniu z indukcyjnością sieci zasilającej, głównie indukcyjnością rozproszenia trans-
formatorów. Rezonans może prowadzić do nadmiernych prądów harmonicznych i nadmiernych napięć w po-
bliżu transformatorów.
Jak już wyjaśniono, przy częstotliwości dostrojenia wartości napięcia na elementach indukcyjnym i pojemno-
ściowym są takie same, lecz ich fazy różnią się o 180o, dając wypadkowe ‘zerowe’ napięcie. Natomiast w re-
zonansie, lub w jego pobliżu, napięcie na każdym z elementów jest znacznie większe niż napięcie spodziewa-
ne na impedancji sieci w punkcie wspólnego przyłączenia. Tak więc, rozważając te elementy indywidualnie,
na każdym z nich występuje napięcie o dużej wartości, chociaż wypadkowe napięcie na połączonych elemen-
tach jest małe. To wyjaśnia, dlaczego „przypadkowe” szeregowe obwody LC (np. kondensator do kompensa-
cji współczynnika mocy z indukcyjnością rozproszenia) stanowią problem; wzmocnione napięcia na elemen-
cie pojemnościowym przenoszą się na instalację połączoną z tym elementem. Jeżeli element indukcyjny zo-
stanie dołączony intencjonalnie, to instalacja jest włączona na wypadkowe napięcie występujące w obwodzie
filtra. Nadmierne napięcie występuje w szafie kompensatora, tzn. na zaciskach kondensatorów zaprojektowa-
nych dla takich wartości napięcia, ale na zaciskach zewnętrznych kompensatora nie mogą się pojawić napię-
cia rezonansowe lub wzmocnione.
Warto pamiętać, że - szczególnie, kiedy stosowane są nieliniowe odbiorniki jednofazowe - częstotliwości har-
moniczne występują w odstępach co 100Hz, zaczynając od 50Hz do znacznie ponad 1kHz, jest więc sporo
okazji do wzbudzenia rezonansu.

Równoczesna kompensacja i filtracja

W praktyce funkcje kompensacji mocy biernej i eliminacji prądów harmonicznych są często łączone. Często-
tliwość rezonansową obwodu LC ustawia się zazwyczaj się na częstotliwość nieharmoniczną, ponieważ kom-
pensator może łatwo zostać przeciążony. Dławiki są zwykle wymiarowane w procentach mocy znamionowej
kondensatorów przy 50 Hz. Na przykład, stopień odstrojenia 5% oznacza, że 1/20 napięcia przypada na induk-
cyjność L, a 21/20 napięcia jest na pojemności C, odejmując się (da to 100% napięcia na całości). Przy 20-krot-
nie większej częstotliwości, np. 1000Hz ten stosunek będzie odwrotny, zatem częstotliwość rezonansowa, dla
której XL i XC są równe, leży pośrodku między tymi dwiema częstotliwościami, tj.:
50 Hz ∗ √20 = 224 Hz
Inna, powszechnie stosowana wartość 7%, daje częstotliwość rezonansową 189 Hz, w ten sposób dla żadnej
harmonicznej nie wystąpi zwarcie. Ponieważ układ LC jest włączony do sieci równolegle, harmoniczne po-
chodzące z zewnętrznych źródeł mogą płynąć przez ten obwód równie łatwo jak ze źródeł wewnętrznych, dla
których został on zaprojektowany. Jeżeli zatem użytkujemy taki filtr, a w najbliższym otoczeniu filtry nie są
stosowane, to może zaistnieć potrzeba przewymiarowania filtra. W każdym przypadku przewymiarowanie po-
zwala nie tylko uniknąć przeciążeń, ale również poprawia jakość filtra, to znaczy zapewnia lepsze odseparo-
wanie częstotliwości pożądanych od niepożądanych przy zmniejszonych stratach energii. Efekt ten ulega osła-
bieniu, jeżeli instalacja jest odseparowana od innych przez transformator rozdzielczy i jego indukcyjność.
Energetyczne filtry aktywne (EFA) zwykle są również łączone równolegle z zasilaniem, lecz jest to nieco od-
mienna sytuacja. Są to urządzenia elektroniczne, które analizują harmoniczne prądu po stronie obciążenia i ge-
nerują dokładnie takie same harmoniczne w następnym okresie. W wyniku tego prądy harmoniczne są dostar-
czane przez filtr aktywny, a składowa podstawowa prądu przez sieć zasilającą. Jeżeli całkowite zapotrzebowa-
nie na kompensację prądu harmonicznego jest większe niż możliwości filtra aktywnego, to ogranicza on tylko
prąd harmoniczny zapewniając częściową korekcję, natomiast pewna część prądu harmonicznego będzie po-

3
 Filtry bierne

bierana ze źródła zasilania. Energetyczne filtry aktywne oddziałują tylko na prądy harmoniczne występujące
po stronie obciążenia, tj. w punkcie pomiaru prądu. Oznacza to, że dopóki parametry znamionowe EFA są wy-
starczające dla danego obciążenia, obciążenie to nie będzie pogarszać jakości zasilania. Jeżeli obciążenie jest
nieczynne, filtr aktywny również pozostaje nieczynny. Dalsze informacje dotyczące rozmieszczania energe-
tycznych filtrów aktywnych są zawarte w Części 3.3.3. Poradnika.

Natomiast filtr bierny zawsze „pracuje”, w tym sensie, że zawsze pozostaje w pogotowiu, czekając na poja-
wienie się „swojej” harmonicznej. Obwody bierne dostrojone do częstotliwości rezonansowych, na przykład
150 Hz (reaktancja dławika 11%) lub 250 Hz (reaktancja dławika 4%), przyjmują prąd trzeciej i piątej har-
monicznej o dowolnej amplitudzie, również w stanie przeciążenia. Zależy to od wartości harmonicznych wy-
stępujących w sieci zasilającej, a nie od oddziaływania jednego konkretnego odbiornika. Z tego powodu fil-
try te powinny być wymiarowane ze znacznym zapasem. W porównaniu z energetycznymi filtrami aktywny-
mi koszt nie stanowi tu problemu.

Prąd bierny
Jak już wspomniano, jeżeli moc bierna pojawia się w sieci rozdzielczej (zwykle jest to moc bierna indukcyj-
na), to w rzeczywistości część energii w linii nie jest przesyłana do odbiornika. Zamiast tego oscyluje ona mię-
dzy pojemnością a indukcyjnością z częstotliwością 100 Hz. W pewnych przedziałach czasu napięcie i prąd
mają przeciwne znaki (rys. 2). Obecność harmonicznych daje podobny efekt. Na rys. 3 przedstawiono moc
trzeciej harmonicznej. Moc przenoszona jest iloczynem prądu trzeciej harmonicznej i napięcia w linii, zakła-
dając, że napięcie sieci jest nadal sinusoidalne. Można wykazać, że powierzchnie nad i pod osią odciętych są
równe, co oznacza, że energia uśredniona w okresie nie jest przenoszona. Prąd trzeciej harmonicznej jest za-
tem całkowicie bierny.
Skoro jednak harmoniczne powodują dodatkowe straty, to musi być z nimi związana pewna moc czynna. Przy-
czyną tej pozornej sprzeczności jest nieprawidłowe założenie, że napięcie zasilające jest wolne od harmonicz-
nych. Jest to niemożliwe, ponieważ jeżeli płynie jakikolwiek prąd o częstotliwości 150 Hz, to spowoduje on od-
powiadający mu - czynny lub bierny - spadek napięcia o częstotliwości 150 Hz. Oznacza to, że jeśli prąd zawiera
składową o częstotliwości innej niż podstawowa, to również w napięciu pojawi się składowa o tej częstotliwości.
Moc czynna dla danej częstotliwości może się pojawić tylko wtedy, gdy równocześnie występują prąd i napięcie
o tej samej częstotliwości. Powinno być teraz jasne, że w pewnym stopniu zjawisko to występuje zawsze. Rezy-
stancja w obwodzie instalacji powoduje spadek napięcia, który jest dokładnie w fazie z prądem, a tym samym po-
woduje straty mocy czynnej bez względu na to, czy prąd jest czynny, bierny czy harmoniczny.

Przykładowe pomiary 200%

Lampy fluorescencyjne są jedynym przykładem
urządzenia, w którym powszechnie stosuje się naj- 150%
bardziej skuteczny sposób kompensacji - w punk-
cie powstawania zaburzenia wewnątrz oprawy 100%
oświetleniowej. Takie rozwiązanie jest najbardziej
skuteczne, ponieważ w przewodach instalacji pły- 50%
nie tylko prąd czynny, podczas gdy składowa bier-
na została skompensowana wewnątrz oprawy. 0%

Stosowanie układów instalowanych centralnie, łą-

-50%
czących funkcje kompensatora prądu biernego i fil-
tra harmonicznych, rozwiązuje równocześnie sze-
-100%
reg problemów za pomocą tego samego urządze-
nia. Korzyść z centralnie instalowanego kompen-
-150%
satora, z odpowiednim układem sterowania, pole-
ga na tym, że skoro nie wszystkie urządzenia pra-
cują jednocześnie, to całkowita zainstalowana moc -200%
kompensacji może być mniejsza niż gdyby wszyst- Rys. 2 Moc bierna składowej podstawowej

4
 Filtry bierne

kie urządzenia były skompensowane lokalnie. Zmniejsza 150%

to również ryzyko przekompensowania silników. Użycie
urządzenia łączącego filtrowanie i kompensację usuwa 100%
ryzyko rezonansu i zapewnia, że harmoniczne będące w
zakresie działania filtra będą tłumione.
50%
Ryzyko wprowadzania zaburzeń z sytemu zasilania, przy
okazji pozbywania się swoich własnych, nie jest tak wy-
sokie, jak to się ogólnie przyjmuje, przynajmniej nie wte- 0%
dy, gdy obiekt jest zasilany z własnego transformatora
rozdzielczego. Spadek napięcia na transformatorze, wy- -50%
rażony jego napięciem zwarcia, jest w znacznym stopniu
indukcyjny. Zatem transformator o znamionowym na- -100%
pięciu zwarcia 4% ma względną reaktancję około 12%
przy 150 Hz i blisko 20% przy 250 Hz. Jeżeli na terenie
sąsiadujących obiektów również używane są indywidu- -150%
alne transformatory rozdzielcze, to impedancja sprzęga-
jąca podwaja się. Impedancja transformatora dla harmo- Rys. 3 Moc bierna
nicznych zmienia się znacznie w zależności od:
• grupy połączeń transformatora, tzn. w zależności od tego, czy ma on uzwojenie połączone w trójkąt czy nie;
• rzędu rozważanej harmonicznej - czy jest on wielokrotnością 3, czy inny.
Te zagadnienia są poruszane w Części 3.1 niniejszego Poradnika i w literaturze [1].
Przytoczone niżej jednofazowe pomiary ilustrują, w jaki sposób, za pomocą filtrów szeregowych, można ła-
two i skutecznie łagodzić problemy związane z harmonicznymi.
Do przeprowadzenia jednofazowego testu weźmy np. dwa balasty magnetyczne do 58 W lamp fluorescencyjnych.
Ich rezystancja uzwojenia wynosi 13,8 Ω, a indukcyjność 878 mH. Łącząc każdy z nich szeregowo z kondensato-
rem, jeden o pojemności 1,3 µF a drugi 0,46 µF, otrzymamy szeregowe obwody LC o częstotliwościach rezonanso-
wych odpowiednio 150 Hz i 250 Hz. Są one włączone do sieci zasilającej w dzielnicy mieszkalnej. W sobotę wie-
czorem, podczas meczu piłki nożnej, kiedy załączone są wszystkie odbiorniki telewizyjne i kilka lamp fluorescen-
cyjnych, a kuchenki elektryczne są wyłączone, całkowite odkształcenie harmoniczne (THD) napięcia wynosi oko-
ło 4,7%. Odkształcenie to składa się głównie z piątej harmonicznej, której udział wynosi około 10 V; pozostałe nie
mają znaczenia. Trzecia harmoniczna, chociaż dominująca w prądach wejściowych odbiorników TV i podobnych
urządzeń domowych, ma niewielki wpływ na napięcie, jeśli obciążenie jest w dużej mierze symetryczne (dzięki po-
łączeniu uzwojeń transformatora w trójkąt). Ten przypadek nie dotyczy zasilania jednofazowego, kiedy obciążona
jest tylko jedna faza. W zwykłym systemie, w którym odbiorniki niesymetryczne są w znacznym stopniu zrówno-
ważone, prąd w filtrze 150 Hz jest niewielki, natomiast w filtrze 250 Hz można zmierzyć prąd ≈75 mA o częstotli-
wości 250 Hz. Jest to podwójna wartość w stosunku do prądu dla 50 Hz, chociaż napięcie przyłożone do filtra wy-
nosi w przybliżeniu 230 V przy 50 Hz, a tylko ≈10 V przy 250 Hz. Wyraźnie widać możliwości filtracyjne tej me-
tody eliminacji harmonicznych. Nie można poprzez pomiar wykazać wpływu rozważanego filtru na odkształcenie
napięcia, ponieważ jego znamionowe parametry (670 mA, około 180 VAr) są niewystarczające, a jego rezystancja
uzwojenia zbyt duża, aby odfiltrować sieć przy obciążeniu szacowanym na 400 kVA.
W celu wykazania pełnej zdolności filtrowania, model filtra powinien zredukować znaczące odkształcenie na-
pięcia w sieci zasilającej o odpowiednich parametrach znamionowych. Odkształcenie takie może wystąpić, je-
żeli w sieci znajduje się sterownik fazowy (ściemniacz) regulujący moc odbiornika. Przykładem takiego odbior-
nika może być żarówka o mocy znamionowej 200W, której pobierana moc podlega redukcji, w efekcie działa-
nia ściemniacza do 100 W. Ściemniacz do pewnego stopnia separuje odbiornik od zasilania, zapewniając w ten
sposób pożądaną pracę „wyspową”. Logicznie rzecz biorąc, jeżeli regulowane obciążenie jest czysto rezystan-
cyjne, to napięcie na lampie i prąd przez nią płynący są w podobnym stopniu mocno odkształcone, zarówno pod
względem ilościowym jak i jakościowym. Czy mogą być one wyeliminowane za pomocą opisanych filtrów? Od-
powiedź brzmi: tak (rys. 4). Równoległe połączenie rozważanego odbiornika z dwoma filtrami szeregowymi
zmniejsza THD, zarówno napięcia na odbiorniku, jak i prądu płynącego w nim, z ≈61% do ≈37%. W wielu przy-
padkach taki stopień poprawy jest wystarczający, aby przejść od stanu zakłócenia do funkcjonowania systemu.
Nikt, z wyjątkiem niektórych laboratoriów pomiarowych, nie potrzebuje idealnie sinusoidalnego przebiegu.

5
 Filtry bierne

Te wyniki pokazują również, że filtr szeregowy 150 Hz nie pracuje już na biegu jałowym i w żadnym przypadku
nie jest zbędny. Przeciwnie, ma największy udział w poprawie filtracji. Jego prąd wynosi teraz 395 mA przy 150 Hz
(oprócz 22 mA dla 250 Hz, co wspomaga nieco pracę drugiego filtra). Prąd o częstotliwości 250 Hz w filtrze 250 Hz
wynosi teraz 184 mA, co nadal jest znaczącą wartością, ale mniejszą niż prąd o częstotliwości 150 Hz. Jest to typo-
we dla odbiornika jednofazowego, który jest w pewnym stopniu separowany od sieci zasilającej.

Jak można poprawić skuteczność filtracji?

Oczywiście można dodać filtr 350 Hz, ale to nie rozwiązuje problemu. Pomimo obecności filtrów trzeciej i pią-
tej harmonicznej, każda z tych harmonicznych: trzecia (34 V) i piąta (26 V), wciąż przewyższa wartość siódmej
harmonicznej, nawet przy braku filtra 350 Hz, (rys. 4). Pojawia się tu problem jakości badanych filtrów. W isto-
cie, rezystancja czynna 13,8 Ω jest dosyć duża. Gdyby, w idealnym przypadku, impedancja obwodu filtra trze-
ciej harmonicznej była dla 150 Hz równa zeru, to napięcie o częstotliwości 150 Hz byłoby także równe zeru. W
rzeczywistym układzie napięcia wynoszą 34 V, wywołując prąd 395 mA w filtrze 150 Hz, i 26 V wywołując prąd

Rys. 4 Prąd i napięcie żarówki 200W o mocy zredukowanej ściemniaczem do 100W,

bez filtrowania i z zastosowaniem filtrów 3. i 5. harmonicznej

184 mA w filtrze 250 Hz. Obie wartości dają w wyniku znacznie więcej niż 13,8 Ω, muszą zatem istnieć znacznie
większe straty histerezowe i wiroprądowe, powodowane niską jakością stali. Niedogodności związane z induk-
cyjnością (zależność od prądu, zmienność, itp.) utrudniają precyzyjne dostrojenie do żądanej częstotliwości. To
ilustruje jak ważny jest dobór podzespołów o wysokiej jakości, szczególnie dławika, który powoduje większość
strat i niedokładności. Końcowym rezultatem wszystkich strat: rezystancyjnych, wiroprądowych, histerezowych,
jest nieprecyzyjne dostrojenie filtra. Dlatego jest niezwykle ważne, aby wybierać podzespoły o wysokiej jakości,
przeznaczone do tego celu, zamiast gotowych tanich dławików, które są zaprojektowane do zupełnie innych za-
stosowań, w których straty, tolerancje i niespójność danych znamionowych nie mają takiego znaczenia. Filtracja
z wykorzystaniem elementów biernych jest obecnie jedną z najmniej kosztownych metod eliminacji harmonicz-
nych. Polega ona na nieznacznej modyfikacji już eksploatowanych kompensatorów mocy biernej. W ostatecz-
nym rozrachunku nadmierna oszczędność może się okazać dosyć kosztowna.

Filtrowanie centralne czy rozproszone

Następnym pytaniem związanym z wyborem właściwego modelu jest połączenie w gwiazdę czy trójkąt?
Kompensatory są zwykle łączone w gwiazdę. W przypadku filtra biernego takie połączenie będzie tylko czę-
ściowo skuteczne, ponieważ harmoniczne najczęściej występujące w środowisku biurowym (trzecia) pocho-
dzą od urządzeń jednofazowych i płyną między przewodem fazowym i neutralnym. Mogą być również pewne
rozwiązania pośrednie, z kondensatorami połączonymi w trójkąt, ale dławiki odstrajające projektowane są ja-
ko dławiki trójfazowe włączone między fazy i przewód neutralny. Dostawca elementów filtru może pomóc w
wyborze rozwiązania najbardziej odpowiedniego dla danej instalacji.

6
 Filtry bierne

Jak powiedziano wcześniej, filtr szeregowy stanowi bocznik dla prądu harmonicznego dzięki czemu nie pły-
nie on do źródła zasilania. Należy pamiętać, że prądy harmoniczne nadal płyną w instalacji - w rzeczywistości
powodują one wzrost rzeczywistej wartości skutecznej prądu między źródłem harmonicznych a filtrem, ponie-
waż impedancja pętli zmniejszyła się. Wszystkie środki, jakie normalnie powinny być zastosowane w insta-
lacji w celu eliminowania skutków prądów harmonicznych, są nadal potrzebne. Jeżeli zainstalowany jest filtr,
to suma prądów obciążenia i filtra (tj. prąd dostarczony przez system zasilający) jest mniejsza niż prąd obcią-
żenia bez filtra, natomiast prąd samego odbiornika będzie większy niż gdyby w pobliżu nie było filtra. Z tego
powodu, silnie rozproszona filtracja jest bardziej skutecznym rozwiązaniem (ponieważ zwiększone prądy za-
mykają się w mniejszych pętlach), koszt takiego rozwiązania jest jednak większy.
W żadnym wypadku obecność jakiegokolwiek urządzenia filtrującego nie może być pretekstem do powrotu do
instalacji w systemie TN-C, stosowanych dawniej w niektórych krajach, lub do instalowania zbyt nisko zwy-
miarowanych przewodów neutralnych (wytyczne dotyczące wymiarowania przewodów neutralnych są poda-
ne w Części 3.5.1. niniejszego Poradnika). System instalacji TN-C pozwala na przepływ prądów, także harmo-
nicznych, w zewnętrznych częściach przewodzących. Wady systemu TN-C, z punktu widzenia kompatybilno-
ści elektromagnetycznej, są w pełni opisane w Części 6. Poradnika.

Decentralizacja powinna być prowadzona ostrożnie. Rozważ-

my dwa obwody szeregowe LC dla piątej harmonicznej. Nie
mogą one być w pełni identyczne ze względu na tolerancje ele-
mentów i różnice temperatury pracy. Tak więc z dwóch filtrów
o znamionowej częstotliwości rezonansowej 250 Hz, jeden mo-
że w rzeczywistości rezonować przy częstotliwości 248 Hz, a
drugi 252 Hz. Przy 250 Hz pierwszy z nich będzie miał charak-
ter pojemnościowy, a drugi indukcyjny - razem utworzą obwód
bliski filtrowi zaporowemu lub nawet doskonały filtr zaporowy,
co daje rezultat przeciwny do zamierzonego. Co więcej, przy
częstotliwości 250 Hz prąd będzie płynął w obwodzie pomię-
dzy tymi filtrami, powodując przeciążenie obu filtrów, jak rów-
nież przewodów w instalacji (rys. 5). Jeżeli zdarzy się, że jeden Rys. 5 Skutki niekontrolowanego rezonansu
z filtrów jest dokładnie dostrojony do 250 Hz a drugi rezonuje
np. przy 254 Hz, to przejmie on większą cześć zaburzeń o częstotliwości 250 Hz i może zostać przeciążony, pod-
czas gdy ten drugi pracuje jałowo. Niestety, ten efekt wystąpi tym ostrzej, im większa będzie wartość współczyn-
ników dobroci filtrów. Większy współczynnik dobroci szeregowego lub równoległego obwodu LC oznacza wła-
śnie, że w miarę zbliżania się do częstotliwości rezonansowej, impedancja wzrasta lub maleje bardziej stromo.
Zatem pomiędzy każdym z filtrów musi istnieć pewna impedancja oddzielająca je wzajemnie, tak, żeby nie były
bezpośrednio połączone równolegle. Oznacza to, że duża liczba rozproszonych małych filtrów nie jest praktycz-
ną propozycją i, jak zawsze w technice, należy poszukiwać dobrze wypośrodkowanego rozwiązania.

Należy zwracać uwagę na iloraz L/C

Dla każdej częstotliwości istnieje nieskończenie duża liczba par LC o
tej samej częstotliwości rezonansowej. Wartość pojemności kondensa-
tora wyznacza możliwy zakres kompensacji mocy biernej (który oczy-
wiście nie może być zerowy), natomiast pozostaje do wyznaczenia war-
tość indukcyjności, która określa zachowanie się układu dla częstotliwo-
ści harmonicznych. Raz dokonany wybór nie ulega zmianie, może to sta-
nowić pewną niedogodność w stosowaniu filtrów biernych. Na przykład,
omawiane wyżej filtry 150 Hz i 250 Hz pobierają prąd 50 Hz odpowied-
nio 100 mA i 37 mA. Wartości te są niskie, w porównaniu ze zmierzony-
mi prądami harmonicznymi, z tego powodu, że filtry te były zaprojekto-
wane dla dużej wartości L i małej wartości C. Jednym z rozwiązań jest F0=150 Hz F0=250 Hz F0=350 Hz F0=450 Hz
skonfigurowanie filtrów w małych grupach i załączanie ich indywidual- Rys. 6 Zestaw filtrów szeregowych
nie w celu dostosowania do potrzeb kompensacji mocy biernej tak, jak w
kompensatorach regulowanych. Oczywiście obciążalność filtra rośnie także ze wzrostem jego mocy biernej, ale może
to być pożądany efekt, gdyż przy zmniejszonym obciążeniu zmniejszy się również wartość prądu harmonicznego.

7
 Filtry bierne

Należy również wziąć pod uwagę możliwość odłączania filtrów F0=183.3 Hz

wyższych harmonicznych, kiedy zachodzi potrzeba kompensacji
mniejszej mocy biernej, jak zaproponowano na rys. 6. Rozwiązanie
takie, jakkolwiek nie jest doskonałe, jest bardzo oszczędne. Oma-
wiany filtr bierny jest niczym więcej, jak tylko zmodyfikowanym
rozwiązaniem lub odpowiednim wyborem kompensatora, który i tak
jest potrzebny. Stosując tę metodę należy się jednak upewnić, czy
odłączanie następuje od wyższych wartości częstotliwości dostroje-
nia do niższych (od prawej do lewej na rys. 6), jak to opisano w Czę-
ści 3.1.2 niniejszego Poradnika. W przeciwnym przypadku, któryś
z szeregowych obwodów filtrów LC może rezonować z elementem
indukcyjnym sieci przy jednej z niższych harmonicznych.

Nie odfiltrowywać sygnałów F0=150 Hz F0=250 Hz F0=350 Hz F0=450 Hz

o częstotliwości akustycznej! Rys. 7 Połączenie filtrów szeregowych

Niektóre zakłady energetyczne mogą wykorzystywać częstotliwości z filtrem zaporowym, zapobiegające
akustyczne do sterowania oświetleniem ulicznym, ogrzewaniem ma- zwieraniu sygnału częstotliwości
gazynów w nocy, a także w innych systemach zarządzania obciąże- akustycznej
niem po stronie odbiorczej systemu rozdzielczego. Należy uważać,
aby nie zwierać tych sygnałów, uniemożliwiając przez to ich działanie. Im częstotliwość sygnału jest bliższa czę-
stotliwości rezonansowej filtra, tym niższa jest impedancja filtra dla częstotliwości sygnałowej. Jeżeli instalacja
jest zasilana z oddzielnego transformatora, to związana z nim indukcyjność może być wystarczająco duża, aby
nie było oddziaływania na częstotliwości sygnałowe. W przeciwnym przypadku może zaistnieć konieczność za-
instalowania równoległego filtra LC dostrojonego do częstotliwości sygnałowej, jak pokazano na rys. 7 (dla za-
kładu energetycznego, który stosuje sygnały o częstotliwości 183,3 Hz, tj. 3 i 2/3 częstotliwości sieci).

Wnioski
Wspólne eliminowanie dominujących harmonicznych i kompensacja mocy biernej składowej podstawowej
pociąga za sobą niewiele dodatkowych starań i kosztów, ponieważ kompensacja i tak jest realizowana, a w
większości współczesnych kompensatorów stosowane są dławiki odstrajające. W większości przypadków ce-
lowo unika się dostrajania częstotliwości rezonansowych takich układów do częstotliwości harmonicznych,
które mogą wystąpić w systemie energetycznym. Większe korzyści uzyskuje się projektując filtr do rezonan-
su z częstotliwością harmoniczną - prądy harmoniczne są wtedy eliminowane skuteczniej, a ryzyko przecią-
żenia kompensatora nie jest tak duże, jak się to ogólnie przyjmuje. Oczywiście, pewna rezerwa powinna być za-
wsze zainstalowana, co nie powinno stwarzać problemu, ponieważ daje większą poprawę jakości energii i większą
sprawność energetyczną przy bardzo małych dodatkowych kosztach.
Prądy harmoniczne stwarzają więcej problemów w sieci zasilającej niż prądy bierne. Można się zatem spo-
dziewać, że zakłady energetyczne zaczną naliczać opłaty za emisję harmonicznych, podobnie jak za moc bier-
ną składowej podstawowej, nie ma bowiem sensu pobierać opłat za moc bierną składowej podstawowej nie
pobierając ich za harmoniczne.
Nie ma przypadku, w którym instalowanie urządzeń filtrujących, z wyjątkiem filtrów instalowanych razem z
odbiornikiem lub nawet wewnątrz niego, może być przekonywującym argument przeciwko zwiększeniu wy-
miarowania przewodów neutralnych lub uwzględnieniu harmonicznych w określeniu danych znamionowych
kabli lub innych urządzeń.
Niezwykle ważne jest utrzymywanie niskiej impedancji systemu. Z zainstalowanym filtrami jest to nawet bar-
dziej istotne niż bez, w przeciwnym przypadku efekty stosowania filtrów mogą być niekorzystne!

Literatura
[1] Fender, Manfred: Vergleichende Untersuchungen der Netzrückwirkungen von Umrichtern mit Zwischenkreis bei Beachtung realer
industrieller Anschluss-Strukturen, Wiesbaden 1997.

8
Partnerzy główni i referencyjni
European Copper Institute Engineering Consulting & Design Polskie Centrum Promocji Miedzi
(ECI) (ECD) (PCPM)
Web: www.eurocopper.org Web: www.ecd.it Web: www.miedz.org.pl

Akademia Górniczo-Hutnicza Hochschule für Technik und Wirtschaft Provinciale Industriele Hogeschool
(AGH) (HTW) (PIH)
Web: www.agh.edu.pl Web: www.htw-saarland.de Web: www.pih.be

Centre d’Innovació Tecnològica en Istituto Italiano del Rame Università di Bergamo

Convertidors Estàtics i Accionaments (IIR) Web: www.unibg.it
(CITCEA) Web: www.iir.it
Web: www-citcea.upc.es

Comitato Elettrotecnico Italiano International Union of Electrotechnology University of Bath

(CEI) (UIE) Web: www.bath.ac.uk
Web: www.ceiuni.it Web: www.uie.org

Copper Benelux ISR - Universidade de Coimbra University of Manchester Institute of

Web: www.copperbenelux.org Web: www.uc.pt Science and Technology (UMIST)
Web: www.umist.ac.uk

Copper Development Association Katholieke Universiteit Leuven Politechnika Wrocławska

(CDA UK) (KU Leuven) Web: www.pwr.wroc.pl
Web: www.cda.org.uk Web: www.kuleuven.ac.be

Deutsches Kupferinstitut La Escuela Técnica Superior de

(DKI) Ingenieros Industriales (ETSII)
Web: www.kupferinstitut.de Web: www.etsii.upm.es

Zespół redakcyjny
David Chapman (Chief Editor) CDA UK david.chapman@copperdev.co.uk

Prof Angelo Baggini Università di Bergamo angelo.baggini@unibg.it

Dr Araceli Hernàndez Bayo ETSII - Universidad Politécnica de Madrid ahernandez@etsii.upm.es

Prof Ronnie Belmans UIE ronnie.belmans@esat.kuleuven.ac.be

Franco Bua ECD franco.bua@ecd.it

Prof Anibal de Almeida ISR - Universidade de Coimbra adealmeida@isr.uc.pt

Hans De Keulenaer ECI hdk@eurocopper.org

Gregory Delaere Lemcko gregory.delaere@howest.be

Prof Jan Desmet Hogeschool West-Vlaanderen jan.desmet@howest.be

Dipl-Ing Marcel Didden KU Leuven marcel.didden@mech.kuleuven.ac.be

Dr Johan Driesen KU Leuven johan.driesen@esat.kuleuven.ac.be

Stefan Fassbinder DKI sfassbinder@kupferinstitut.de

Prof Zbigniew Hanzelka Akademia Gorniczo-Hutnicza hanzel@uci.agh.edu.pl

Dr Antoni Klajn Politechnika Wrocławska antoni.klajn@pwr.wroc.pl

Reiner Kreutzer HTW rkreutzer@htw-saarland.de

Prof Wolfgang Langguth HTW wlang@htw-saarland.de

Jonathan Manson Gorham & Partners Ltd jonathanm@gorham.org

Prof Henryk Markiewicz Politechnika Wrocławska henryk.markiewicz@pwr.wroc.pl

Carlo Masetti CEI masetti@ceiuni.it

Dr Jovica Milanovic UMIST jovica.milanovic@umist.ac.uk

Dr Miles Redfern University of Bath eesmar@bath.ac.uk

Andreas Sumper CITCEA sumper@citcea.upc.es

Roman Targosz PCPM cem@miedz.org.pl

 Deutsches Kupferinstitut
Am Bonneshof 5
D-40474 Düsseldorf
Germany
Tel: 00 49 211 4796300
Fax: 00 49 211 4796310
Email: sfassbinder@kupferinstitut.de
Web: www.kupferinstitut.de
Stefan Fassbinder

Polskie Centrum Promocji Miedzi S.A. European Copper Institute

50-136 Wrocław 168 Avenue de Tervueren
pl. 1 Maja 1-2 B-1150 Brussels
Polska Belgium

Tel: 00 48 71 78 12 502 Tel: 00 32 2 777 70 70

Fax: 00 48 71 78 12 504 Fax: 00 32 2 777 70 79
e-mail: pcpm@miedz.org.pl Email: eci@eurocopper.org
Website: www.miedz.org.pl Website: www.eurocopper.org