SAWOMIR SIKORA

Z punktu widzenia ghanijskiego fotografa*

Racjonalno nie jest po prostu pojciem w jzyku jak ka de inne; jest nim tak e, poniewa jak ka de inne pojcie, tak i ono musi by okrelone przez ustalony sposb u ycia: sposb u ycia ustalony w jzyku. Peter Winch

Tak naprawd tych opowieci jest kilka. Tworz one jednak do zwart narracj ukazujc funkcjonowanie r nych aspektw fotografii (i nie tylko fotografii) w kilku orodkach w Ghanie. A wdrwki po kraju s podyktowane raczej chci pokazania r nych postaci, jakie przybiera fotografia, ni prb dokumentacji poszczeglnych orodkw miejskich (cele te nie musz by zbie ne). Poznajemy zatem pewne ciao zbiorowe fotografi w Ghanie, a przynajmniej kilka ciekawych aspektw jej oblicza, r nych typw fotografii. Jednym z gwnych narratorw jest niejaki PiKi (fonetycznie od PK; Philip Kwane Apagya) z maej rybackiej miejscowoci Shama. Jest on te konsultantem [assistance] w filmie. Zdjcia do filmu nakrcone zostay okoo roku 1990; tak przynajmniej mo na sdzi, data ta pojawia si bowiem jest wanie pisana w jednym z komemoratywnych napisw na nagrobku. Opowiadania dotycz fotografii, ale pokazuj przy okazji cay wielogosowy i (jak si mo na czciowo domyla) podlegajcy cigle przeksztaceniom fotograficzny biznes pewn cao (cho, jak wiadomo, pojcie caoci bywa dzi kategori do podejrzan). Zmiennym narratorem s kolejni fotografowie, malarze ekranw, plakatw, rzebiarze, sporadycznie inne postaci (np. bywalcy klubu fitness). Jedno jest pewne: fotografia w Ghanie ma si niele, a usugi fotografw ciesz si sporym wziciem, cho pojawiaj si gosy, ktre widz zagro enie m.in. ze strony zautomatyzowanych zakadw wytwarzajcych kolorowe odbitki, a fotografw, takich jak narrator, PK, porwnuje do owcw potek (czy raczej maych rybek, ktrych czowiek, a man, musi zje tysic, by si nasyci). Konstrukcja filmu powtarzane przez poszczeglne postaci frazy podkrela silnie pamiciowe znaczenie fotografii: Jeli si nie sfotografujesz, umrzesz na za-

wsze, nikt nie bdzie ci pamita ani zna; You are doing it for future remembrance, Photo itself is a remembrance thing Robisz to na przysz pamitk, Zdjcie samo jest rzecz pamitkow Future remembrance. Fotografia su y pamici, by mo e jest nawet sam pamici Na pewno ma te du e znaczenie komemoratywne. Jest ona rwnie czsto podstaw do wykonywania rzeby i malowide nagrobnych (sporo wypowiedzi dotyczy wanie wizerunkw nagrobnych i ich wiernoci rzeba, malarstwo). Czy moga rwnie zastpowa dawne wizerunki? (O wczeniejszych tradycjach ikonograficznych z filmu nie dowiemy si wiele.) Ten interesujcy film ukazuje pewne idiomy, ktre czasem wzbudzaj ciekawo nie zawsze j jednoczenie w peni zaspokajajc. (Czy fotografie pomagaj tylko w wykonaniu rzeb i malunkw nagrobnych, czy mo e ze swoj pamiciow funkcj przeja rwnie funkcje czego innego tego nie wiemy.) Tak jest ju z pierwszym obrazkiem, kiedy to PiKi objania nam nazw zao onego przez ojca studia PKs Normal Photo & Video Studio (jedno inicjaw PK podkrela ontologiczn to samo z ojcem i cigo tradycji1). Ciekawa jest eksplikacja drugiego sowa: Normality comes from how we work. We work so normally. We cant say we are the best. Somebody else manufactures the items and we use them. But we try to normalize everything. Everything to be normal. To wyjanienie w gruncie rzeczy niewiele wyjania, wskrzesza jednak szczeglne zaciekawienie statusem sowa normal, ktre powraca jeszcze w filmie, tylko zreszt w ustach PK. Budzi ono szczeglne skojarzenie z takimi ambiwalentnymi w gruncie rzeczy sowami, jak regular w USA czy popularny (jako marka) w PRL-u. Papierosy Popularne, herbata Popularna, proszek do prania Popularny Popularny sta si synonimem najtaszego i najbardziej powszechnego (by nie rzec najgorszego). Tu owa normalno konotuje jak si wydaje rwnie zwyczajno, ale mo e przede wszystkim: rzeczywisto, a tym samym i prawd, o czym waciciel studia mwi przy innej okazji. Studio szczyci si czterema malowanymi ekranami, z ktrych najbardziej popularny (a zatem i normalny) ukazuje wntrze domu z namalowan meblociank (room divider), ktrej pki wypeniaj nowoczesne sprzty: telewizor, wideo, wiatrak, telefon oraz inne gad ety spotykane w normalnym standardzie domowym. Otwarta na ocie lodwka ukazuje swoje normalne wntrze: guinness, mango, arbuzy A wszystko udzco przypomina (quite deceptive) rzeczywisto: you think its real Ludzie lubi fotografowa si w pozie sigania po dobra, niektrzy nawet przyjmuj pozycj le c, rozcignici (relaxing) na pododze przed (i pod) lodwk Dobrobyt jest normalnoci. Granica midzy mie a by nie istnieje Takie wypowiedzi (i zdjcia) pokazuj, jak kontekstualne s znaczenia sw wydaje si bowiem, e normalno oznacza w tym przypadku rwnie niemal rajski dobrobyt postaci wypoczywajce pod wypenion jaskini

184

Sawomir Sikora Z PUNKTU WIDZENIA GHANIJSKIEGO FOTOGRAFA

obfitoci lodwk. Wedle fotografa iluzja jest tak doskonaa, e staym pytaniem, ktre si pojawia, gdy kto pokazuje zrobione u niego zdjcie, jest: czy to twj pokj. (Jeli nie bye w moim studiu, sdziby, e to jest prawdziwe.) Opisywane m.in. przez Hansa-Georga Gadamera, Davida Freedberga i Joann Tokarsk-Bakir nierozr nianie wizerunkw i przedstawianej rzeczywistoci kwitnie tu, mo na sdzi, w peni. Owo nierozr nianie wbrew, jak si wydaje, enuncjacjom samych fotografw przynajmniej nie zawsze siga gbokiej paszczyzny ontologicznej. Pomys na poz, rodzaj zdjcia pojawia si czsto jeszcze przed wykonaniem fotografii. Przynajmniej jedna z eksplikacji stale przywouje w pamiciowy charakter zdjcie zawsze mo e by tym ostatnim zdjciem: tak bd ci ludzie pamita. PiKi, nie jest tu fotografem odosobnionym. Podobnie waciciel Evants Colour Studio powiada, e namalowane wybrze e morza jest tak naturalne (I always think of how to get everything natural), e gdy kto pozoruje np. skok do wody, to nikt nie zobaczy, e to jest w studiu. Inna urealniajca anegdota opowiada o kobiecie, ktra wysaa m owi zrobion w studiu fotografi i mimo pniejszych zapewnie, e wykonano j w studiu, m uwierzy dopiero wwczas, gdy sam odwiedzi wskazany przez ni zakad fotograficzny. Sztuka malowania ekranw jest w cenie (poznajemy specjalist, ktry tworzy je w nieodlegej miejscowoci). Mo na oczywicie wierzy we wszystkie owe anegdoty, wchodzc na grunt relatywizmu i uznajc w zgodzie z Peterem Winchem, e Co mo e si komu wydawa racjonalne jedynie z punktu widzenia waciwego mu sposobu pojmowania racjonalnoci. Jeli nasza koncepcja racjonalnoci jest r na od jego koncepcji, to nie ma sensu mwi, e co jest lub nie jest racjonalne dla niego w naszym sensie. () standardy racjonalnoci w r nych spoecznociach nie zawsze ze sob koincyduj.2 Ale mo na chyba potraktowa przynajmniej niektre z owych wynurze jako szczegln gr nie tylko z wizerunkiem (rzeczywistoci) nierozr nialno ale tak e z klientem, badaczem i za jego porednictwem ogldajcym (publicznoci). Widz, jak powiada Gadamer, jest momentem gry. By mo e na szwank nara one jest przede wszystkim nasze, w kocu rwnie kulturowo uwarunkowane, odczucie rzeczywistoci. Jeli mwi nadal o nierozr nialnoci, to by mo e wcale nie zawsze w silnym ontologicznym znaczeniu Sam termin nierozr nialno wi e si ju z podjciem pewnej gry. Niemniej otologia obrazu drzemie w pobliu o czym dalej. Fotografia ma, wydaje si, silne znaczenie rytualne i komemoratywne jest stale przywoywana przy okazji mwienia o mierci i rzebie nagrobnej, ale te spenia wa n funkcj na przykad w obrzdzie ayefor (oyer foyer nowa ona), ktry wi e si z fotografowaniem gotowej ju do ma estwa kobiety. Odkarmione,

szykownie ubrane kobiety fotografowane byy najczciej frontalnie, w pozycji siedzcej z wszystkimi niezbdnymi akcesoriami (parasolka, torebka) i ozdobami, ktre winny zosta ukazane, a ktre wsptworz wizerunek kobiety Prawdziwo fotografii nie kci si te z istnieniem retuszu, wrcz jego koniecznoci zadowolenie klienta jest tu kryterium najwa niejszym. Realizm nigdy nie przechodzi w weryzm. Pozy maj tuszowa nieodpowiedni ksztat gowy twarz powinna mie te jednolit powierzchni. Nierwno powierzchni twarzy na skutek (najprawdopodobniej) widocznego ziarna i by mo e nie najlepszych substancji chemicznych zostaje wygadzona retuszem (przenikanie ukazuje prac retuszu w odwrotnym kierunku redukuje rezultat do postaci wyjciowej). Fotografowie posuguj si cay czas zdecydowanie r nymi aparatami czsto lustrzankami i lamp byskow. Niemniej bardzo popularnym sprztem, robionym np. przez Yawa Nkrabeaha z Kumasi, s przenone du e kamery-laboratoria (express technology, wait & get photographs), aparaty skrzynkowe, ktre pozwalaj w cigu kilku minut wykona zdjcie paszportowe (cho jeden z fotografw powiada, e jest to typowa ghanijska technologia przydro na, to warto pamita, e fotografia taka bya a czciowo jeszcze jest spotykana i popularna na caym wiecie).3 Jeden z twrcw takich kamer niegdy sam bdcy aktywnym wdrownym fotografem (odwiedza kilka ssiednich krajw), nigdy nie wraca z terenu z aparatem zawsze sprzedajc go w drodze powrotnej (zacz je wytwarza w 1948 r. i wykona jak twierdzi ponad 1000 sztuk). W studiach zdarzaj si te aparaty wielkoformatowe, cho sporo zdj rwnie studyjnych wykonuje si take lustrzankami z lamp byskow a powstae cienie s skrztnie retuszuje. Ostatnio czsto spotyka si rwnie fotografw poszukujcych klientw w plenerach. Wrd wycieczek, w ktrych uczestniczymy, trafiamy rwnie do fitness-clubu gdzie jeden z obecnych tam m czyzn pokazuje popularne zachodnie magazyny kulturystyczne, bdce rdem inspiracji dla wiczcych: we are after them. Zdjcia s zatem wa nym przekanikiem wzorw kulturowych. Przedstawiona w filmie fotografia jest nie tylko specyfik ghanijsk. Zbie ne czasem fenomeny opisuje np. w ciekawym tekcie na temat fotografii u Jorubw (badania prowadzone jeszcze w pierwszej poowie lat 70. w Nigerii) Stephen Sprague w jednym z pierwszych tekstw prbujcych opisywa wykorzystanie zachodnich mediw przez ludno natywn, ktra jest ju nie tylko obiektem fotografii, lecz tak e aktywn i kreujc stron How the Yoruba See Themselves.4 Nie bd tu oczywicie streszcza wywodw Spraguea, zatrzymam si tylko na pewnych, jak sdz, ciekawych aspektach fotografii, ktre nie wybrzmiay w filmie, ale ktre mog rzuci nieco wicej wiata na

185

Sawomir Sikora Z PUNKTU WIDZENIA GHANIJSKIEGO FOTOGRAFA

szczegln ontologi fotografii. Mam nadziej, e ta kontaminacja nie bdzie nadu yciem. Fotografowie z Ila-Orangun (Nigeria) twierdz, e jedynymi rzeczami, ktrych nie mo na fotografowa, s obiekty rytualne, zwizane z obrzdami. Cho jednoczenie, warto doda, fotografia w ciekawy sposb wkracza w sfer sacrum. Sprague pisze, e jedna ze starszych napotkanych przez niego fotografii zawieszona bya nad wejciem do wityni i przedstawiaa matk wczenie panujcej starej kapanki. Podobnie hieratyczne wizerunki wodzw wydaj si wzmacnia i wanie sakralizowa wizerunek wadcy, ukazywa jego status i pozycj. Co ciekawe, Sprague twierdzi, e fotografie te potwierdzaj szczegln mimesis charakterystyczn rwnie dla tradycyjnej rzeby: s zawieszone midzy portretem indywidualnym a abstrakcj (uoglnieniem), pewnym ideaem. (Podobnie w filmie czsto do konwencjonalne portrety rzeba, malarstwo s traktowane jako doskonae wizerunki; co wa ne elementem rozpoznawczym bywaj atrybuty wykonywanego zawodu.) Wa na jest frontalno fotografii zdjcia wykonane z profilu uznawane s za mao wyrane. Ale jednym z najciekawszych aspektw fotografii poruszanych w artykule s zdjcia blinit, ktre w tej akurat spoecznoci s traktowane jako wite. Ich fotografie wieszano w salonie, podobnie zreszt jak i zdjcia innych czonkw rodziny. Ale speniaj te one dodatkow funkcj. Tradycyjnie w tej spoecznoci w przypadku mierci jednego bd obojga blinit wykonywano ich rzebione wizerunki (ibeji), ktre uczestniczyy w ceremonii blinit na rwni z yjcymi. Na niektrych obszarach fotografia blinit zacza zastpowa owe rzeby. I tu pojawia si kilka ciekawych przykadw mwicych wiele o szczeglnej ontologii fotograficznego wizerunku. W przypadku mierci jednego z blinit przed powstaniem fotografii, drugie odgrywao podwjn rol. W przypadku blinit tej samej pci, zdjcie jednego z nich byo po prostu reprodukowane podwjnie na jednym kawaku papieru. W przypadku odmiennej pci osoba ywa bya fotografowana raz w mskim, raz w kobiecym ubraniu.

Ale najciekawszy przypadek wystpowa, gdy dwoje blinit umierao przed wykonaniem fotografii. Zdarzao si bowiem wwczas, e zamawiano tradycyjn rzeb blinit, ktra bya nastpnie fotografowana, a zdjcie wieszano w salonie razem z innymi fotografiami. Wydaje si to rzuca szczeglne wiato na problem podobiestwa to nie ono wysuwa si na plan pierwszy, lecz raczej kwestia szczeglnej (umownej?) ontologii. Zapewne budzi to wyzwanie dla naszej europejskiej racjonalnoci, ale te by mo e nie powinnimy stara si wszystkich fenomenw do ustanowionych przez ni kryteriw sprowadza. To szczeglne, e to wanie negatyw zyska t sam nazw co duch: samen. Owa to samo ustanawia szczegln wi midzy wizerunkiem i osob. To jeszcze jeden ciekawy wtek, ktry w filmie jest jedynie wspomniany, a sam film sugeruje, e o wiele rzeczy warto pyta dalej
*

Future Remembrance. Photography and Image Arts in Ghana, Tobias Wendl & Nancy du Plessis, 1998, Color 55 min, Documentary Educational Resources 2005.

Przypisy
1

Vide ontologiczne, to samociowe znaczenie imion: J. otman i B. Uspienski, Mit imi kultura, w: B. Uspienski, Historia i semiotyka, prze. i przedmow opatrzy B. yko, sowo/obraz terytoria, Gdask 1998. P. Winch, Rozumienie spoeczestwa pierwotnego, prze. T. Szawiel, (w:) Racjonalno i styl mylenia, wybra, wstpem i posowiem opatrzy E. Mokrzycki, Czytelnik, Warszawa 1992, s. 270-1. Por. np. wypowied jednego z takich piciominutowych fotografw z Polski, Stanisawa abiszewskiego; zakres wiadczonych przez p. abiszewskiego usug zdecydowanie nie sprowadza si tylko do fotografii paszportowej; tam te dokadny opis funkcjonowania kamery; por. Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, 1999, nr 1-2. S. Sprague, Yoruba Photography: How the Yoruba See Themselves, (w:) The Anthropology of Media. A Reader, K. Askew & R. Wilk (red.), Blackwell Publisher 2002. A wczeniejsza wersja jego tekstu ju w tytule akcentuje r nic perspektyw widzenia: How I See the Yoruba See Themselves.

186