NAUKA 3/2010 14-31 ZYGMUNT HAJDUK*

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

Paszczyzna filozofii nauki Wok dynamicznie narastajcej problematyki, dotyczcej, generalnie mwic, etyki nauki (ethics of science), czy te etyki w nauce, a take relacji midzy etyk i nauk, ukonstytuoway si i nadal si tworz zrnicowane tendencje badawcze1. S cigle uaktualniane dokonujcym si rozwojem naukowo-technicznym oraz ewentualnoci pojawiania si wadliwoci. Uwzgldniajca te realia etyka nauki, zwana te etyk badania naukowego (scientific research ethics), podejmuje faktycznie wystpujce w praktyce badawczej tego rodzaju problemy wspczesnoci. Prowadzenie w miar wieloaspektowej dyskusji tej problematyki na paszczynie metanaukowej ujawnia szereg dalszych dorzecznych determinacji, w tym rwnie terminologicznych, oraz ich kontekstowych objanie. W tych ostatnich nie pominiemy zwaszcza kontekstw, choby tylko porednio odniesionych do wartoci poznawczych2. Dociekania s prowadzone na metaprzedmiotowym poziomie. Mamy wtedy na uwadze minimalistycznie traktowan filozofi, a wic filozofi nauki. Pomijamy wiadomie maksymalistycznie rozumian filozofi. Interesujca nas relacja nie jest wic rozpatrywana zasadniczo w perspektywie okrelonych systemw filozoficznych. Etyka nauki w (konstruktywistycznej) filozofii nauki W stosunkowo najmniej skomplikowanym przypadku, jakim w tej kwestii jest konstruktywistyczna filozofia nauki, reprezentowana np. przez J. Mittelstrassa, wyrnia si trzy pojcia nauki. Odnosz si one kolejno do nauki jako pewnej formy wiedzy, jako instytucji oraz jako idei. Tym trzem pojciom s odpowiednio przyporzdkowane trzy aspekty filozofii nauki. S nimi logika, socjologia oraz etyka nauki, okrelana te jako etyka badania naukowego. Konsekwentnie mwi si te o teorionaukowym, socjologicznym i moralnym aspekcie nauki. Drugi z tych aspektw, a wic socjologiczny, bywa te rozumiany szerzej i obejmuje wszystkie metanauki humanistyczne. Zalicza si zatem do nich psychologi, socjologi i polityk nauki3. Wymienione dziay metanauki pozostaj w relacji dopeniania. Swj odpowiednik posiadaj one na poziomie przedmiotowym. Pojmowanie nauki jako szczeglnej formy tworzenia wiedzy jest dopeniane jej ujciem jako spoecznej instytucji. Naley te uwzgldni i t okoliczno, i tworzenie wiedzy definiuj normy racjonalnoci. Jedn z nich bdzie np. istotny ze wzgldu na wymg wanoci warunek kontrolowalnoci oraz intersubiektywnoci. Okrelona przez takie normy racjonalno legitymuje si te aspektem moralnym. Wedug R.K. Mertona np. jest on wyznaczony dyrektywami altruizmu, determinowanego potrzeb rezygnowania z korzyci indy* ks. prof. dr hab. Zygmunt Hajduk, Wydzia Filozofii, Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II, Lublin. 1 Por. [19].
2 3

W uyciu jest te zwrot aksjologia poznania naukowego. Por. np. [10, s. 65]. Por. np. [6, s. 46, 524].

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

15

widualnych oraz uorganizowanego sceptycyzmu, wyraonego przez potrzeb podatnoci na krytyk wszystkich przekona. Typy zagadnie etyki nauki W rozpatrywanym ujciu nauka nie jest jedynie rodkiem spoecznej organizacji zaspokajania okrelonych potrzeb ani rodkiem systematycznego eksplikowania racjonalnoci. Jej aspekt moralny realizuje si poprzez wymg autonomii. Wystpuje w formule swobody bada oraz komunikowania o ich wynikach. W ten sposb staje si ona faktycznie nie tylko przedmiotem logiki i socjologii nauki, ale i etyki badania naukowego. Te trzy aspekty stanowi dopiero cznie o jej adekwatnym ujciu. Nauka nie jest bowiem jedynie metodologicznie scharakteryzowan praktyk spoeczn, ale te form ycia realizowan w ramach okrelonej kultury. Z tej racji jest obiektem bada z punku widzenia teorii, socjologii i etyki nauki4. Nie uwaa si, by etyka nauki bya ju ukonstytuowan, samodzieln dyscyplin. Coraz bardziej aktualizujca si problematyka stanowi impuls do jej uwspczenionego opracowania, co dokonuje si m.in. przez odrnienie etyki nauki jako wewntrznego wzorca dla caoksztatu przedsiwzi badawczych od etyki nauki jako refleksji nad jednostkowymi i spoecznymi konsekwencjami przedsiwzi badawczych i ich wynikw. Charakterystyczny dla pierwszego przypadku jest pewien rodzaj problematyki etyki nauki, wystpujcy w kontekcie wyboru teorii przy uwzgldnieniu tezy o niedookreleniu teorii przez dane. Uwzgldniajc zawarto tej tezy, nieosigalne staj si cele realistycznej epistemologii w postaci prawdy, i z tej racji jej miejsce jest w tym przypadku przyznawane etyce nauki. W tych ramach dokonywane oceny teorii rywalizujcych nie odwouj si do ich wartoci logicznej, lecz do mniejszej lub wikszej wiarygodnoci takich teorii5. Historyczna perspektywa rozwaa nad drug grup problematyki siga pocztkw nauki w antycznej Grecji. Znany jest wystpujcy ju w przysidze Hipokratesa zwizek midzy nauk i etyk, ujmowany z punktu widzenia spraw czowieka. Przyporzdkowanie sobie logosu i etosu jest artykuowane poprzez dwa rne sposoby zachowania. Pierwszy, waciwy postawie Sokratesa, charakteryzuje maksyma: wiedzie to suy. Drugi, reprezentowany w staroytnoci przez sofistw, legitymuje si dewiz: wiedza to wadza. O ile w postawie Sokratesa w etycznym wymiarze nauki jest miejsce na wtek religijny, to u sofistw wiedza nie jest legitymowana przez niezalene od wadzy odniesienie do prawdy, lecz przez jej relewantno dla wadzy politycznej. Obydwie te tradycje s obecne w dziejach nauki po wspczesno. W pierwszej poowie XX wieku wyniki nauki zostay wyranie skonfrontowane z istotnie egzystencjalnymi kwestiami czowieka, a to poprzez fakt skonstruowania broni nuklearnej. Znana jest deklaracja z Getyngi (kwiecie 1957), w ktrej wczeni fizycy dystansuj si w stosunku do technicznego wykorzystania rezultatw fizyki w tego rodzaju celach. Analogiczne zagadnienia powstaj przy wspczesnym wykorzystaniu np. wynikw biologii, m.in. inynierii genetycznej.
4 5

J. Mittelstrass, [22, s. 308-313].

W gr wchodz przypadki opozycji midzy kwalifikacj okrelan w oryginale angielskim: plausible vs. implausible (wiarygodne vs. niewiarygodne). Por. [8, s. 36-37]. Skrtu vs. versus uywamy na oznaczenie wyraenia w przeciwiestwie, a.

16

Zygmunt Hajduk

Tego typu sytuacje, generowane przez aplikacje wynikw nauki i nauk politechnicznych, nasuwaj zagadnienia z obrbu takich dziedzin, jak antropologia czy etyka. Niezalenie od liczby i rnorodnoci tych zagadnie, ich racjonalna dyskusja zakada konsensus w sprawie niezbdnego minimum oglnie aprobowanej obyczajowoci, szeroko rozumianej moralnoci. Kierowano by si nimi najpierw w determinowaniu charakterystycznego dla poszczeglnych dyscyplin katalogu dyrektyw. Okrelaj one sposb bycia i postpowania naukowcw w zespoach badawczych, w spoecznociach uczonych, jak i w spoecznociach pozaprofesjonalnych. Te ostatnie np. s adresatem stwierdzonych prawd naukowych, w ktrych propagowaniu powinna obowizywa swoboda i niezaleno od czynnikw spoza spoecznoci naukowcw. Budowanie nauki jest zorientowane co najmniej dwojako. 1) Uwzgldniajc spoeczny aspekt nauki, eksponuje si, zalenie od sytuacji, szeroko rozumiane owoce dyscyplin naukowych. Niektre aspekty tego zagadnienia rozpatruje si, wykorzystujc wyniki kontrowersji nad tez finalizacji nauki (G. Bhme, van den W. Daele, W. Krohn). Istotne jest tu nie tyle akcentowanie tej strony kontrowersji, zgodnie z ktr orientacja popperowska kwestionowaa tre tej tezy ze wzgldu na moliwo, w przypadku jej realizacji, utraty autonomii ze strony nauki i swobody bada naukowych. Nawizuje si raczej do tego jej wtku, by etyka nauki, cznie z polityk nauki oraz metanaukami humanistycznymi, byy brane pod uwag przy planowaniu kierunkw bada naukowych zgodnie z celami spoeczno-ekonomiczno-politycznymi. Odwoujca si do tych dyscyplin refleksja pozwala uj kwestie wzorcw sterowania i kontroli nad odpowiedniej skali projektami rnych form aplikacji wynikw nauki. Interdyscyplinarny charakter bada z zakresu etyki nauki usprawiedliwia odwoywanie si zarwno do zawartoci nauki, jak te do odnonych dziedzin filozofii (systematycznej). 2) Etyczny wymiar nauki staje si wspczenie relewantn informacj w caociowej refleksji nad nauk. Obejmuje on nie tylko respektowanie spoecznych uwarunkowa i determinantw funkcjonowania nauki, ale te uwzgldnienie krytycznej oceny doniosoci nauki dla czowieka oraz jej miejsca w tworzeniu jego osobowoci, a take zwizkw struktur wadzy z instytucjonalnie ujtym poznaniem, jakie ona stwarza dla kadego czowieka od strony jego politycznego mandatu. Zarysowana szkicowo problematyka etyki nauki w prezentowanym ujciu jest rwnie aktualna we wspczesnej epoce zdominowanej przez elektroniczne rodki przekazu informacji, jej komunikowania6. W perspektywie bardziej teoretycznej, odniesionej do paszczyzny metaetyki i metaepistemologii, rozpatruje si niektre zagadnienia uzasadnienia i racjonalnoci w tych dwu dziedzinach. Abstrahujc od przedmiotu uzasadniania typu etycznego i epistemicznego, inne zagadnienia teoretycznych zwizkw midzy nimi s w mniejszym lub wikszym stopniu dyskusyjne. Odwoywanie si np. do konsekwencji dziaa odgrywa wiksz rol w ocenie tyche dziaa anieli w ocenie przekona. Istniej te wyrane analogie midzy uzasadnianiem dziaa na gruncie
6

Por. [16]. Zagadnienie finalizacji nauki oraz zada nauki ujmowanych w perspektywie sokratejskiej i sofistycznej przedstawia te [24, s. 226-227].

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

17

etyki a epistemicznym uzasadnianiem przekona. W obydwu przypadkach odwoujemy si do racji, wrd ktrych s te racje wiodce i normatywne. Zachodz rwnie zwizki midzy ich filozoficznymi ujciami subiektywnymi i obiektywnymi. Dotyczy to np. zwizkw midzy epistemologicznym internalizmem a uzasadnianiem etycznym, odwoujcym si do subiektywnej susznoci (rightness), a take midzy epistemologicznym eksternalizmem a bardziej obiektywnymi kwalifikacjami dziaania. Rozpatruje si wic wpierw przejcie od uzasadniania etyczno/epistemicznej susznoci do ujcia bardziej obiektywnego, odwoujcego si do etyczno/epistemicznych walorw. Z kolei, bardziej obiektywne, odwoujce si do kategorii konsekwencji i niezawodnoci ujcie uzasadniania stosuje si do dziedziny moralnoci oraz dziedziny epistemicznej. Na tej podstawie wskazuje si na brak istotnych rnic midzy uzasadnianiem epistemicznym i tym, ktre wystpuje na gruncie etyki. Kategori wartociujc jest te epistemiczna odpowiedzialno. Wyraa si ona poprzez osiganie przekona prawdziwych, a nie faszywych. Na paszczynie moralnej bdzie to denie do dobra, do unikania za. Poprzez takie i inne epistemiczno/etyczne walory jest determinowana epistemiczna odpowiedzialno, ktra jest pojciem mocniejszym od kategorii susznoci. Odniesione do uzasadnionej wiedzy walory epistemiczne s tego rodzaju jakociami, ktre w oparciu o aktualne, dostpne wiadectwa s pomocne w odkrywaniu prawdy. Zasadno przekona bywa relatywizowana nie tylko do odpowiedzialnoci, ale i do skutecznoci tej kwalifikacji. W epistemologii post-Gettierowskiej jednakowy status posiadaj te przekonania faszywe, byle skutecznie uzasadnione (casus funkcjonujcych w dziejach kosmologicznych koncepcji Arystotelesa i Ptolemeusza). Wpywowe jest te stanowisko A. Goldmana, wedug ktrego zasadno przekona jest uzaleniona od posuenia si epistemicznymi zasadami, uwaanymi za niezawodne w osiganiu prawdy i unikaniu faszu. Wskazalimy na niektre zwizki midzy metaetyk i metaepistemologi, ktre odnosiy si do uzasadniania w etyce i epistemologii. Warto podkreli, i metaetycznemu naturalizmowi odpowiada epistemologiczny reliabilizm (eksternalizm), za metaetycznemu intuicjonizmowi epistemologiczny internalizm. Ten ostatni jest rozumiany w relacji do uzasadniania poprzez przekonania podmiotu7. Wtedy te odpowiednik subiektywnej susznoci stanowi cech uzasadniania na gruncie etyki. Siga on internalizmu koherentystycznego K. Lehrera, a dalej, internalizmu fundacjonistycznego R.M. Chisholma8. Zwizek nauki z etyk lub moralnoci jest te wybirczo rozpatrywany dla przypadku kategorii racjonalnoci. Angaowana tu problematyka wartoci wyraa si poprzez znan opozycj midzy zdaniami faktualnymi oraz wartociujcymi. Zarwno ta opozycja, jak te zwizek midzy racjonalnoci typow dla nauki oraz dla etyki nie s kwestiami jedynie akademickimi, zwaszcza jeli uwzgldni dzieje tych dziedzin. Szczeglnie wtedy, kiedy podkrela si potrzeb jednoci, akcentuje si to, by nauka nie bya jedynie deskryptywna, za etyka wycznie emotywistyczna. Wolne od wartoci nauka i technika odgrywaj w liberalnych spoeczestwach Zachodu zoone
7

Zgodnie z epistemologicznym internalizmem kryteria zasadnego przekonania s niezalene od poznania empirycznego. Bd to np. zwizki midzy uzasadnionymi przekonaniami. Zgodnie z opozycyjnym eksternalizmem kryteria te zale od zwizkw z wiedz empiryczn, posiadaj wic charakter empiryczny. Dla przypadku stanowiska Goldmana wicej szczegw podaje [20, s. 135-6.] [23, s. 186-190, 198].

18

Zygmunt Hajduk

role, poczwszy od zdehumanizowanych sposobw i wynikw produkcji po tendencyjn propagand ideologiczn, w ktrych wykorzystuje si pozytywn informacj naukow dla realizacji okrelonych w tych dziedzinach celw. Eksponowanie neutralnoci nauki na jakiekolwiek wartoci, a wic traktowanie jej jedynie w sposb deskryptywny, ma miejsce przy emotywistycznym sposobie rozumienia etyki. Rwnoczenie dostrzega si narastanie elementu racjonalnoci etyki, zwaszcza tej angaowanej w nauce. Nie musi by ona zarazem emotywistyczna, subiektywna. Naley jednak wtedy uwzgldni t okoliczno, e wiele wartoci typowych dla etyki jest nacechowanych uniwersalnoci, ktra implikuje jedn z podstawowych wasnoci badania naukowego, jak jest obiektywno. Jest ona wtedy zrelatywizowana do uwarunkowa spoecznych, w ktrych z kolei s realizowane odniesione do czowieka interesy. Niektre spord nich s nacechowane uniwersalnoci. Najczciej bd to np. promowanie pracy twrczej i wsppracy, komunikowanie i transfer midzykulturowy. Poprzez fakt swojej uniwersalnoci interesy takie nie osabiaj wymogu obiektywnoci nauki. Wspkonstytuuj natomiast zbir zaoe jakiegokolwiek badania naukowego, za nauka niezalena od wartoci nie zakada nawet milczco jakichkolwiek wartoci. Przedstawione wyej zwizki midzy nauk i etyk s obustronne. Nauka bdzie w wikszym stopniu stowarzyszona z etyk o tyle, o ile zwerbalizuje si zaoenie odpowiedzialnoci za praktyczne wykorzystanie jej rezultatw, o ile zostanie nastpnie uchylona jej iluzoryczna neutralno wobec wartoci, oraz, o ile racjonalno rodkw dopeni si racjonalnoci celw ukierunkowujcych badania, a take o tyle, o ile bdzie systematycznie stosowana krytyka typu spoecznego i kulturowego. Stowarzyszona z nauk etyka, bez prb zacierania rnic midzy nimi, zyskuje na racjonalnoci poprzez akcentowanie uniwersalizowania ocen i norm, poprzez integrowanie tych ostatnich w okrelone caoci oraz przez odnoszenie ich do tych wymogw, okrelanych na gruncie znanej z historii koncepcji rozumu praktycznego (Arystoteles, I. Kant), a ktre usprawiedliwiaj moliwo faktycznych dziejw czowieka ujmowanego spoecznie9. Przewaa opinia, i wyrniajc waciwoci nauki jest obiektywno, za wyrniajc cech naukowca jest wyczne zainteresowanie wiedz o przyrodzie, odkrywaniem nowych o niej faktw. To upowszechnione rozumienie czynnociowo ujtej nauki, a wic badania naukowego, respektuje podkrelan szczeglnie przez teoretykw poznania nauk spoecznych potrzeb eliminowania sdw wartociujcych (value judgments) z nauki. Uwaa si zatem, e nauka fakPor. [21, s. 79-89]. Na rzecz nieodzownoci etyki jako zaoenia nauki argumentuje si te (K.O. Apel), przywoujc fakt, i nie sposb zrozumie poznania na podstawie metodologicznego solipsyzmu (Kartezjusz, J. Locke, E. Husserl). Nieodzowno tego zaoenia bierze si std, e prawda, jej kognitywno, to nie tylko kwestia wiadectw dostpnych wiadomoci podmiotu poznajcego, ale te zagadnienie intersubiektywnej zasadnoci, ktr trzeba sprawdzi, by obowizywaa w spoecznoci uczonych. Nauka musi przeto zakada zrozumienie komunikujcych si osb jako wsppodmiotw porozumienia co do prawdy, a owo zrozumienie nie byoby moliwe bez respektowania okrelonych norm etycznych. W powyszej argumentacji nie uwzgldnia si np. takiej okolicznoci, i uzasadnianie w nauce nie jest ostateczne. Nie mwi si te o niezmiennoci zasad etyki, co uwaa si za nieodzowny warunek wszelkiego porozumienia w nauce. Podobnie jest z ich powszechn wanoci. Dyskusja tych kwalifikacji wymaga ju odwoania si do normatywnych dziaw odnonych systemw filozofii.
9

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

19

tyczna ma do czynienia jedynie z tym, co jest, a nie z tym, co powinno by. Odwoywanie si natomiast do wartoci lub postaw naukowcw w wynikach prowadzonych bada moe by relatywizowane wycznie do psychologii, bd socjologii, badania naukowego. Na pewno pozostaje ono poza obszarem logiki nauki. Pogld o nauce wolnej od wartoci wydaje si zatem cigle dominowa. Jest okrelany mianem tezy o aksjologicznej neutralnoci nauki. Wspczenie jest ona wyranie kontrowersyjna. Wykazuje si wic, e separowanie dyscyplin ewaluatywnych od nieewaluatywnych jest oparte na nieadekwatnej koncepcji natury badania naukowego. Zbyt akcentuje si bowiem formaln stron badania naukowego. Traci si wtedy z oczu fakt, i badanie naukowe jest przedsiwziciem podatnym na wartociowanie. Problemy etyczne mieszcz si w oglnych ramach badania naukowego. Przez fakt bycia naukowcem nie wyzbywa si on moliwoci wartociowania. Podejmujc typow dla nauki problematyk etyczn, koncentrujemy wpierw uwag na etycznych aspektach dokonywanych w nauce wyborw. Kwestie etyczne s wtedy osnute w zasadzie wok kwalifikacji susznoci podejmowanych w nauce dziaa bd te jej braku. Szczeglnie od czasw F. Bacona w czynnociowej stronie bada podnosi si ich aspekt zespoowoci, co w prowadzonych wspczenie badaniach zespoowych uwidacznia si coraz wyraniej. Za najbardziej ewidentne sytuacje, w ktrych powstaj etyczne problemy prowadzonych bada, uwaa si czynnoci dokonywania wyboru problemw badawczych, ustalania celw tych bada oraz organizowania zasobw materialnych, a take zespow ludzi realizujcych badania. Etyczne problemy wyboru zada badawczych przedstawia si na trzech paszczyznach: narodowej, ewentualnie pastwowej, instytucjonalnej oraz indywidualnej. Na pierwszej z nich okrelone cele, bd preferencje, s z reguy wyznaczane przez czynniki oficjalne. Kwalifikacje etyczne s odniesione do czynnoci determinowania takich celw przez te czynniki. Z tymi wyborami idzie w parze odpowiedzialno. Rwnie na paszczynie instytucjonalnej powstaje zagadnienie celw badawczych, zwizanych z selekcj projektw badawczych. Istotny charakter posiada cigle klasyczne zagadnienie oddzielenia bada podstawowych, zwanych czystymi, oraz stosowanych, praktycznych. Problem jest o tyle zoony, e im jakie zagadnienie jest bardziej aplikacyjne, tym wiksze niesie poytki dorane, im bardziej za jest dla nauki fundamentalne, tym wiksza jest jego donioso naukowa, poznawcza. Rozwizanie instytucjonalne jest koncentrowane bardziej na aplikacyjnym fragmencie spektrum potrzeb, co znajduje te wyraz w dysponowaniu rodkami poszczeglnych instytucji. Problematyka etyczna celw bada oraz orientacji zainteresowa teoretycznych lub aplikacyjnych, bd typu tych aplikacji, charakteryzuje te indywidualn paszczyzn typow dla poszczeglnych naukowcw. Inn grup problemw natury etycznej tworzy angaowanie si do czynnego uprawiania nauki. Etyczne implikacje bior si z faktu obowizku naukowca do promowania nauki jako pewnej formy profesji. Kolejny zestaw problemw etycznych bierze si ze stosowania metod w badaniach z zakresu rnych dziedzin biologii, a take psychologii oraz socjologii. Szczeglnie zwraca uwag typ bada dowiadczalnych prowadzonych na organizmach, w tym na ludziach. Problemy etyki badania naukowego powstaj te przy ocenie standardw zasadnoci np. danych, by na tej podstawie wysun jakie twierdzenie lub uzna jaki fakt. Problem tych

20

Zygmunt Hajduk

standardw nie jest jedynie spraw teoretyczn lub metodologiczn, dotyczy bowiem powizania sfery mylenia lub zrozumienia naukowego ze sfer dziaania. Jedynie ekspert w danej dziedzinie moe oceni zaleno okrelonych przypadkw od rozwaa oglnych. Wielce zoone jest okrelenie stopnia, w jakim od opinii fachowcw uzalenia si naoone na te zwizki rygory. Wok komunikowania wynikw bada jest osnuta kolejna grupa zagadnie etycznych. Wspczesne formy przekazu stwarzaj dziedzin tych kwestii m.in. poprzez faworyzowanie pewnych rodowisk z pominiciem innych w informowaniu o tych wynikach. Wok pewnych wynikw stwarza si te pewien sprzyjajcy bd nieprzychylny klimat, charakterystyczny zwaszcza dla publicystyki medialnej. Szereg wynikw bada naukowych przenika do tych niespecjalistycznych form publikacji, w ktrych nie s respektowane cile profesjonalne kwalifikacje wynikw. Dbao o rzeteln informacj idzie w parze z obowizkiem zapewnienia odpowiedniej jakoci przekazu informacji. Ta protekcyjna funkcja powinna by stowarzyszona z dbaoci o rzeteln wymian idei, o wymian idei nowych, nietypowych. Jest to obowizek o tyle trudny, e suponuje umiejtno waciwego odgraniczenia nauki od pseudonauki. Zoono zagadnienia rodkw identyfikowania i kontroli przypadkw pseudonauki stwarza dla spoecznoci naukowej faktyczne problemy etyczne. Nie naley bowiem traci rozeznania moralnego waloru metod osigania celw. Te ostatnie bowiem nie usprawiedliwiaj kwestionowalnych rodkw. Etyczny problem pozostajcy w relacji do kocowej fazy bada naukowych dotyczy wiarygodnoci i uznania wynikw pracy badawczej. Zespoowo prowadzonych bada i uzyskiwanych rezultatw stwarza kwesti partycypowania jednostek w osignitych wynikach. Jest to odpowiednik prowadzonych ju dawniej dyskusji nad priorytetem osignitych rezultatw10. Przedstawilimy pewne fragmenty dziedziny etycznego wymiaru bada naukowych. Ten aspekt bada dotyczy praktycznie wszystkich jego etapw od fazy pocztkowej, od wyboru zagadnienia jako przedmiotu docieka po publikowanie otrzymanych rezultatw. Zarwno naukowcy, jak i teoretycy nauki koncentruj z reguy uwag na wyabstrahowanej stronie wyidealizowanej metody naukowej, w ktrej pomija si zupenie zarysowany wymiar etyczny nauki. Uwaa si wtedy, e nauka, zwaszcza nauki przyrodnicze, nie angauje jakich-

Szczeglnym przypadkiem etycznego, zwaszcza moralnego wymiaru badania naukowego jest analizowana w ksice [27] idea wiedzy zakazanej (forbidden knowledge ). W jej charakterystyce podkrela si, e wiedza jest tylko jednym spord rnych dbr. Po akademicku pojta swoboda do prowadzenia bada oraz informowania o ich wynikach powinna uwzgldnia rwnie inne aspekty badania naukowego. Okazuje si wtedy, e wiedza naukowa, formuowane w niej twierdzenia nie s absolutne, s bowiem ograniczone przez uwzgldnienie innych aspektw bada, bdcych pewn form dziaa czowieka. S one wyrnione przez szczeglny charakter wiedzy naukowej. Systematycznej nazwie jednostki taksonomicznej, jak jest homo sapiens, odpowiada okrelenie animal rationale. Wyrniony charakter wiedzy uzasadnia efektywne funkcjonowanie czowieka w otoczeniu. Z tego punktu widzenia informacja oferowana przez wiedz jest dla czowieka istotna. Dysponowanie informacj warunkuje realizowanie innych zada czowieka. Z tego punktu widzenia idea wiedzy zakazanej obowizuje nadal, bo obok wiedzy istniej te inne doniose cele. Nie da si wic jej wykluczy w ogle. W kwestii tej idei wyrnia si kilka stanowisk. Obok umiarkowanego stanowiska Reschera znany jest panregulatywizm oraz liberalizm, w ktrym obowizuje formua laissez faire. Dodajmy, e problematyka zatytuowana Limits of Scientific Inquiry jest przedstawiona w monotematycznym numerze Daedalus, 107(1978).

10

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

21

kolwiek wartoci. Tak nauk traktuje si w sposb czysto obiektywistyczny, wsko faktualny. Przedmiotowo nie uwzgldnia ona adnych wartoci, m.in. etycznych. Nauka (w sensie science) a humanistyka (humanities) Przedstawiona aspektywnie analiza roli etyki w nauce wskazuje jednak na nieadekwatno dychotomizowania intelektualnych przedsiwzi badawczych na dziedzin nauki i humanistyki. W tradycji intelektualistycznej kultury Zachodu ley od staroytnoci po wspczesno caoksztat jednolitego rozumienia wiata. Nauka stanowi integraln cz szeroko rozumianej tradycji kulturowej11. Dokonujcy si w niej rozwj cywilizacji suponowa nauk, okrelan historycznie nazw filozofia naturalna. Niezalenie od tego, jakiej zmianie ulegnie sposb opisu faktw, z pewnoci niezmienion zostanie ta podstawowa okoliczno, i nauka odgrywa wiodc rol w tworzeniu wiatopogldu (Weltanschaung), bdcego istotnym skadnikiem wszystkich dziedzin myli. W miar realistyczne i adekwatne przedstawienie natury nauki respektuje wskazany wymiar humanistyczny, akcentowany od strony etycznej. Obydwa te skadniki, a wic nauka i humanistyka, wzajemnie si przenikaj12. Poprzez to partnerstwo pozwalaj bardziej adekwatnie zrozumie wiat i czowieka jako jego integraln cz13. Wspczesna aktualizacja problematyki etyki badania naukowego, dokonujca si w oglniejszych ramach, jest z kolei wyznaczana przez zobowizania charakterystyczne dla prowadzcych badania. S one generowane przez profesj naukowca, spoeczestwo oraz przedstawicieli jego grup. Etyka badania naukowego szczeglnym przypadkiem etyki zawodu (profesji) Etyka nauki obejmuje wszystkie rodzaje docieka naukowych i stanowi szczeglny przypadek etyki zawodu w ogle. Nie da si jej zawzi do rozpatrywania doranych zagadnie szczegowych. Badania naukowe s wtedy traktowane jako czynnoci zawodowe wykonywane przez czonkw spoecznoci majcych okrelone obowizki zakotwiczone w roli spoecznej poszczeglnych grup zawodowych. W tym modelu odpowiedzialnoci zawodowej s okrelane zasady etyki zawodowej. Jej zasady pozytywne determinuj obowizki prowadzenia bada oraz oceny ich rezultatw, konsekwencji. Zasady negatywne tej etyki wyznaczaj sytuacje poniechania bada obarczonych
11 12

Pewien aspekt tych relacji przedstawia [7, s. 125-140].

Na te zwizki, z uwzgldnieniem filozofii, zwraca uwag rwnie w aspekcie kryteriw demarkacji [15, s. 153-156]. Zostay tu podkrelone odrbnoci znaczeniowe terminw Science i Wissenschaft , co znajduje zastosowanie w charakterystyce grupy nauk humanistycznych oraz filozofii. Szczeglnie w konstruktywistycznej filozofii nauki podkrela si potrzeb szerszego rozumienia nauki. Ujta czynnociowo byaby ona systematycznym dociekaniem poznawczym. Termin Wissenschaft oznaczaby wtedy zarazem nauki formalne, przyrodnicze i humanistyczne. Konsekwentnie philosophy of science Wissenschaftstheorie byyby wtedy szerzej rozumiane. W aspekcie kryteriw demarkacji zauwaa si wtedy potrzeb uwzgldnienia wtkw pozaepistemologicznych przy zaszeregowaniu danej dziedziny wiedzy do zbioru dyscyplin naukowych.
13

Por. [26, s. 261-276].

22

Zygmunt Hajduk

typowymi przypadkami ryzyka. Obowizki prowadzcego badania wobec szerszego ogu s dwojakiego rodzaju: minimalizowanie szkd jest preferowane w stosunku do maksymalizowania korzyci. Nie s to zasady absolutne, nie s wic usprawiedliwiane niezalenie od siebie, nie jest te wykluczona ewentualno konfliktu midzy nimi. Na ich podstawie formuuje si szczegowe reguy postpowania badawczego. Niezgodnoci midzy nimi roztrzsa si poprzez analiz generujcych je przypadkw. Przeciw propozycji porzdkowania takich zasad ze wzgldu na ustalony cel lub warto przemawia to, i realizacja tej propozycji prowadzi do swoistego utylitaryzmu naukowego, w ktrym cele, np. wiedza bd interes spoecznoci, usprawiedliwiayby angaowane rodki. Tymczasem prowadzenie bada nie usprawiedliwia amania norm etycznych dla promowania podanych wynikw bada oraz ich konsekwencji. W rozwizywaniu niezgodnoci midzy zasadami maj miejsce dwa stadia. Najpierw identyfikuje si zasady lub reguy podejmowania decyzji na gruncie etyki badania. Nastpnie rozstrzyga si, ktre z nich powinny by preferowane w okrelonych przypadkach. Wtedy te s przywoywane oglne teorie moralnoci, fundowane na okrelonych fragmentach odnonych systemw filozoficznych, takich np. jak utylitaryzm, kantyzm lub filozofia klasyczna14, a take inne relewantne dla danych przypadkw zobowizania oraz ich konsekwencje. Tego rodzaju analizy s odnoszone do zoonych kwestii etyki badania naukowego oraz polityki nauki. Jedn z nich jest zagadnienie sposobu prezentowania wynikw takich bada. Bd to zwaszcza wyniki bada dopuszczajcych moliwo wadliwych interpretacji. Takie kwestie wspieraj si ostatecznie na niezgodnoci zasad etyki badania. Odzwierciedlaj zarazem waciwe takim badaniom oraz formom publikowania wynikw tych bada dylematy etyczne15. W ich dyskusji wskazuje si na konflikt midzy zasadami etyki badania. Z jednej strony mamy obowizek rzetelnego informowania o wynikach badania, z drugiej promowania spoecznego interesu. Dyskusja tego przypadku pozwala zauway, i trudno w oglnoci stwierdzi, jakoby jedn zasad we wszystkich przypadkach naleao preferowa w stosunku do innej. Taki stan rzeczy usprawiedliwia bardzo oglny charakter zasad etyki nauki, co utrudnia ustalenia szczegowe, brak rwnie stabilnego uszeregowania takich zasad. Niemniej daje si wskaza pewne typy przypadkw, w ktrych nie zachodzi potrzeba cisego respektowania zasady obiektywnoci informacji w przypadku promowania interesu spoecznego. Najczciej s to przypadki potencjalnie powanych konsekwencji spoecznych, trudnych do rozwizania niepewnoci faktualnych oraz bada aplikacyjnych, w szczeglnoci minimalizowania bdw wystpujcych w tym ostatnim typie bada, np. w inynierii lub medycynie. Zagadnienie minimalizowania bdw w badaniach stosowanych stwarza okazj do odrnienia dwu rodzajw bdw typowych dla takich bada. Pierwszy rodzaj bdu wystpuje, gdy omykowo odrzuca si prawdziw hipotez z gry przyjt (tzw. hipoteza zerowa, cho nie w technicznym rozumieniu, jakie wystpuje w Neymana-Pearsona typie testowania hipotez statysNa potrzeb odwoywania si w dyskusji nad etyk nauki do okrelonego systemu filozoficznego, a wic do filozofii w rozumieniu maksymalistycznym, wskazuje dla przypadku filozofii klasycznej [18].
15 14

[29, s. 81-82] przedstawia ich przykady, odwoujc si do obiektywnego referowania wynikw bada z zakresu deforestacji tropiku oraz konsekwencji tego stanu rzeczy dla czstoci wymierania pewnych gatunkw zasiedlajcych te obszary.

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

23

tycznych) na rzecz faszywej hipotezy alternatywnej, a wic takiej, na rzecz ktrej naley poda odrbne poparcie. Drugi rodzaj bdu wystpuje, gdy omykowo akceptuje si faszyw hipotez zerow, a odrzuca si hipotez alternatywn16. Jakkolwiek podane procedury testowania minimalizowayby obydwa typy bdw, to ze wzgldu na nieosigalno takiego zamierzenia wybiera si minimalizowanie jednego z nich. Poniewa z rnymi rodzajami testw wi si okrelone rodzaje bdw, utrzymuje si, e pierwszy typ bdw jest bardziej szkodliwy w stosunku do drugiego ze wzgldu na powaniejsze nastpstwa dla celw badania naukowego, a wic dla doskonalenia wiedzy. Opowiadajc si za wymogiem naukowej obiektywnoci, uwaa si ten wymg za racj minimalizowania pierwszego typu bdw. Drugi typ bdw jest niepodany z epistemologicznego punktu widzenia, prowadz one bowiem systematycznie do poszerzania obszaru faszywych przekona i uprzedze. Z pozycji promowania dobra ogu jako zasady prowadzenia bada wykazuje si, i to drugi typ bdw w stosunku do pierwszego powinien by preferowany, poniewa te ostatnie (bdy) w badaniach aplikowanych przynosz wicej szkd ogowi. By odwoa si do podanego przykadu, bdzie to pogld, i lepiej jest okaza niewinno (czyli okaza hipotez zerow), ni skaza osob winn. Z dwu ewentualnoci, z ktrych jedn jest minimalizowanie szkd, jakie moe ponie nauka (minimalizowanie pierwszego typu bdw), drug za minimalizowanie szkd, jakie moe ponie og ludzi (minimalizowanie drugiego typu bdw), wybiera si drug ewentualno. Usprawiedliwianie zasady primum non nocere Zauwaa si te17, e akcentowanie jedynie wadliwoci epistemologicznych, znieksztacajcych badania przy rwnoczesnym niedocenianiu bdw etycznych prowadzi do wadliwych aplikacji bada, do wadliwej polityki. Naley wic minimalizowa drugi w porwnaniu z pierwszym rodzajem bdw w sytuacjach nacechowanych niepewnoci i powanymi potencjalnie konsekwencjami. Takie sytuacje wystpuj w wielu dziedzinach bada stosowanych, m.in. w naukach technicznych czy medycynie. Wprowadzanie innowacji naukowo-technicznych zakada obowizywanie zasady primum non nocere. Dla epistemologicznego uzasadnienia tej tezy korzysta si z wprowadzonego oddzielenia racjonalnoci epistemicznej od etycznej. Racjonalno obejmuje zarwno dziedzin tworzenia przekona, jak i dziedzin dziaania. Tak jak okrelajce racjonalno epistemiczn standardy tworzenia przekona su do oceny przekona, tak te okrelajce racjonalno etyczn standardy postpowania su ocenie dziaa. O ile pierwsze z nich oferuj racje za uznaniem bd odrzuceniem przekona, tak drugie z nich racje za okrelonym sposobem dziaania. Wymogiem ze strony racjonalnoci epistemicznej jest wysunicie przez naukowcw jedynie

Te przypadki ilustruje si przykadami z prawodawstwa karnego USA, w ktrym obowizuje zasada, wedug ktrej dla wykazania, i kto jest winny przestpstwa, naley dysponowa stosownym wiadectwem dla okazania tej hipotezy. Zatem zdanie, i oskarony jest niewinny, funkcjonuje w tym systemie prawnym jako hipoteza zerowa, za zdanie, i oskarony jest winny, funkcjonuje jako hipoteza alternatywna, zatem w systemie prawnym USA obowizuje zaoenie o niewinnoci, dopki nie okae si winy.
17

16

[29 s. 111, 116, 138]. Por. te recenzj tej pozycji [D. Resnik. Nous 30(1996) 1, s. 133-143].

24

Zygmunt Hajduk

obiektywnych danych. Hipotezy s wtedy tylko akceptowane, gdy dysponujemy wiadectwem na rzecz ich prawdziwoci. Racjonalno etyczna obliguje naukowcw do respektowania zasad moralnych i do oceny dziaa w perspektywie ich moralnych konsekwencji. Z ewentualnoci niezgodnoci standardw racjonalnoci epistemicznej i etycznej mamy do czynienia, gdy przedmiotem oceny s praktycznie aplikowane hipotezy lub teorie posiadajce doniose nastpstwa etyczne. W takich razach zdarza si, e normy etyczne s preferowane w stosunku do epistemicznych. Jakkolwiek standardy racjonalnoci epistemicznej obowizuj w obszarze rozumu teoretycznego, to nie zawsze obowizuj te w obrbie rozumu praktycznego. Przekonania o doniosych nastpstwach praktycznych naley ocenia na gruncie racji etycznych, a nie wycznie poprzez racje epistemiczne. W istocie rzeczy midzy normami epistemologii i etyki nie zachodzi niezgodno, poniewa odnosz si do odrbnych dziedzin. Wiadomo, e hipoteza moe popiera wybory posiadajce potencjalnie ze moralnie konsekwencje. Te jednak bior si z dziaania opartego na tych hipotezach, a nie z ywionego do nich przekonania. Przekonanie do hipotezy opiera si na racjach epistemicznych, za przedsibrane na jej podstawie dziaanie dokonuje si dla racji etycznych. W istocie rzeczy nie zachodzi konflikt, dodajmy, autentyczny konflikt midzy normami etycznymi i epistemicznymi. Daje si bowiem odrni racje za przekonaniem od racji na rzecz dziaania18. Uwaa si nadal, i wystpuje faktyczna niespjno midzy normami epistemicznymi i etycznymi, poniewa przynajmniej niektre przekonania mona, czy nawet trzeba, ocenia jako dziaania. Tego rodzaju etyka przekona jest szczeglnie istotna przy ocenie bada stosowanych, nioscych ewentualne szkody dla ogu. Naley wic niekiedy uzna hipotezy nie z racji wiadectwa na rzecz ich prawdziwoci, lecz dlatego, e ich uznanie posiada moralnie pozytywne nastpstwa, albo te pozwoli unikn niepodanych nastpstw. Powysza dyskusja etyki przekona wzmacnia konkluzje w podanej wczeniej analizie. W jej drugim stadium wykazywano, i s sytuacje, w ktrych zobowizania naukowca do promowania interesu ogu nakada ograniczenia na wymg adekwatnej obiektywnoci. Wartoci etyczne, a take spoeczne lub polityczne, powinny niejednokrotnie wywrze wpyw na sposb prezentowania, interpretowania, czasem nawet na akceptacj hipotez. Mimo e rodkami nieetycznymi nie promuje si efektw podanych, to nie da si wykluczy sytuacji usprawiedliwiajcych interpretowanie wynikw promujcych spoecznie wartociowe efekty oraz akceptowanie bd odrzucanie hipotez, odwoujc si do racji moralno-spoecznych. Ewentualne preferowanie takich racji w stosunku do wycznie respektowanej naukowej adekwatnoci wystpuje wspczenie rwnie w badaniach z zakresu sozologii (K. Shraden-Frechette), zdrowia publicznego (C. Cranor), inynierii i projektowania (C. Mitchum)19.
Potrzeba pooenia akcentu na t kwesti jest wana ze wzgldu na wyranie zarysowan jeszcze w latach 50. XX wieku ([28, s. 1-6] problematyk. Jakkolwiek zauwaa si prby uporania si z ni, to nie dokona si w tej dziedzinie po lata wspczesne istotny postp, co wiadczy o jej zoonoci. Akcentowanie sporadycznoci takich ewentualnych preferencji bierze si std, e nie dysponujemy takim uszeregowaniem zasad etyki bada, by dobro ogu stale, albo w okrelonych razach, brao gr, gdy pozostaje w konflikcie z innymi zasadami. Naley zachowa moliwo rwnowaenia przez naukowcw kwestii obiektywnoci i dobra publicznego.
19 18

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

25

Pewna wersja (kontrowersyjnej) tezy o aksjologicznej neutralnoci nauki Uwzgldniajc ewentualno promowania interesu spoecznego w stosunku do typowej dla nauki obiektywnoci, zajmuje si okrelone stanowisko w toczcej si na gruncie filozofii nauki dyskusji nad aksjologiczn neutralnoci nauki. Zgodnie z pewn wersj tezy okrelajc t neutralno naukowcy nie mog w jakimkolwiek przypadku rezygnowa z teje obiektywnoci oraz racjonalnoci epistemicznej na rzecz racjonalnoci etycznej i dobra ogu. Jest wykluczona kada ewentualno istotnego oddziaania wartoci pozapoznawczych, np. spoecznych, ekonomicznych, na sposb interpretowania danych, jak to miao miejsce w przytoczonym przypadku sposobu informowania o wpywie deforestacji na wymieranie pewnych gatunkw. Wyej przedstawiono stanowisko dopuszczajce ewentualno promowania dobra ogu kosztem restryktywnego realizowania wymogu obiektywnoci nauki i epistemicznej racjonalnoci. Istotna trudno tego stanowiska ley w tym, e czynic obiektywno przedmiotem kompromisu, mona doprowadzi do ewentualnego jej podporzdkowania celom pozapoznawczym i ocenom wynikw bada w tego rodzaju kategoriach. Wedug sabszej postaci tego stanowiska ktre ju te zaprezentowano, bezstronna obiektywno stanowi naczelne zadanie etyki badania. Jedynie w szczeglnych przypadkach moe ona by przedmiotem kompromisu. Bdca przedmiotem krytyki sygnalizowana trudno powstaje przy prbach rwnowaenia obiektywnoci nauki oraz dobra ogu. Teza goszca potrzeb wizania wysokiej rangi doniosoci z obiektywnoci naukowych bada, ktre nie mog by nawet po czci upolityczniane, jest uzasadniana przy pomocy racji epistemicznych i pozaepistemicznych, w tym przypadku politycznych. Wedug pierwszego argumentu wiedza naukowa powinna by obiektywna, tak te naley doskonali20. Obiektywno w rozumieniu tradycyjnym to niezaleno od teorii, interpretacji, wartoci. Tego typu argumentacj posugiwano si ju w staroytnoci (Platon w kontrowersji z Heraklitem), wykorzystywano j te w dyskusji z rnego rodzaju relatywizmami. W drugim przypadku argumentacja te wywodzi si ze staroytnoci. Wspczenie jest znana w postaci podanej przez K.R. Poppera21. Przy okrelonych zaoeniach, dotyczcych spoecznych realiw, wykazuje si potrzeb instytucji w tym sensie obiektywnej, e jest dostatecznie wolna od spoecznych, politycznych interesw i punktw widzenia. Tak instytucj jest wspczenie nauka (science) i z tej racji demokratyczne spoeczestwa ceni i powinny j ceni w aktualnym, a wic obiektywnym ksztacie. Ten drugi typ argumentu na rzecz obiektywnoci nauki warto te dostrzec w perspektywie charakterystycznego dla wspczesnej kultury pluralizmu w dziedzinie polityki i moralnoci. Nie jest w tym przypadku wykluczona sytuacja, i maksymalizowanie poytkw lub minimalizowanie szkd nie wyrni okrelonej hipotezy w stosunku do jej rywalek, poniewa rne hipotezy promuj odrbne cele spoeczne lub polityczne, albo te s eksponowane przez rne zasady lub tradycje etyki. Uwzgldnianie tych okolicznoci w wynikach bada doprowadzioby do powanego skomplikowania wysuwanych rozwiza. Wyniki bada nie stanowiyby ju faktualnego kontekstu dla uzgadnianych rozwiza.
20

man, Objectivity and History. A Critical Discussion. Erkenntnis 44(1996) s. 379-395.

21

W tym duchu jest np. napisana monografia [17]. Por. te problemow recenzj tej monografii: M. Freed-

Por. [25].

26

Zygmunt Hajduk

Podana charakterystyka bdw pierwszego i drugiego rodzaju, a take wadliwoci epistemicznych i etycznych bya w duym stopniu przybliona. Dokonywane preferencje bd uzalenione od poszczeglnych przypadkw, w ktrych te kategorie bd dookrelane. Zarysowan dyskusj zasad etyki badania naukowego oraz stadiw analizy, wystpujcych w takiej etyce, daje si wykorzysta w analizie zoonych kwestii takiej etyki. Spord bardziej doniosych s do niej zaliczane takie egzemplifikacje, jak nauka a militaria, intelektualna wasno, sekret, dyskrecja, otwarto i oszustwa w nauce, gromadzenie i dysponowanie danymi. Pewne utrudnienie przy wykorzystywaniu wynikw etyki badania naukowego stanowi oglno jej sformuowa. Zauwaa si te nacisk, jaki kadzie si w tej etyce na tzw. zewntrzne zobowizania naukowcw, zwane czasem profesjonalnymi, wobec spoeczestwa, rnych jego grup. Nie s nimi natomiast objte ich zobowizania wobec samej nauki, a take pynce ze wzajemnych relacji midzy naukowcami. S one nazywane wewntrznymi i stanowi przedmiot publikacji m.in. R.K. Mertona, D. Hulla, M. LaFollette'a. Dalsze aspekty etyki badania naukowego Na rwni z rozwijanymi aktualnie rodzajami etyki medycyny, biznesu, prawa oraz etyki innych wiodcych profesji, tworzca si dziedzina etyki badania naukowego jest rwnie postrzegana na inne sposoby. Odnotujmy niektre z nich, cznie z typowymi dla nich kontekstami. Wypada wpierw zauway, e rozpatrywana problematyka uwiadamia potrzeb dostrzeenia zwizkw etyki nie tylko z dyscyplinami filozoficznymi, m.in. z logik, ontologi, epistemologi, aksjologi, ale i z nauk oraz szeroko pojt technologi22. Z dwustronnych zwizkw nauki (w sensie science23) z etyk uwag zwracamy gwnie na etyk badania naukowego24. Przyjo si zatem wyrnia inherentny nauce kodeks postpowania, charakterystycznej dla niej moralnoci, znajdujcej wyraz w tym, co przyjo si nazywa etosem nauki25 lub endomoralnoci badania naukowego. Realizacja zawartoci takiego kodeksu proteguje realizowanie naczelnych zada nauk podstawowych, zwanych te czystymi. W kontekcie okrelonych dziaw filozofii
Byaby ona opart na nauce dyscyplin nie angaowan wycznie w wykonywanie, lecz take w projektowanie artefaktw i zdarze zarwno w dziedzinie obiektw anorganicznych, np. komputerw, jak te w sferze obiektw oywionych, np. okrelonych upraw, a take spoecznych, np. fabryk. Przy takim sposobie rozumienia odniesienia przedmiotowego technologii bd do niej naleay nie tylko rne dziedziny inynierii, ale i agronomia, prawo oraz nauki o zarzdzaniu. Por. [5, s. 258]; [4]. W caoci naszych docieka zawartych w tym opracowaniu nie koncentrujemy si na problemie stosunku nauki do wartoci na terenie humanistyki, uwzgldniany go natomiast dla przypadku nauk empirycznych, w szczeglnoci dla przyrodoznawstwa oraz, w pewnym stopniu, dla nauk spoecznych. Z tej racji odwoujemy si do pojcia nauki w sensie science, Wissenschaft. Por. przypis nr 12. W metodologii nauki zauwaa si wspczenie stanowisko (M. Bunge, T. Airaksinen), wedle ktrego za kontrowersyjn uwaa si tradycyjn tez, zgodnie z ktr nauka, ze wzgldu na wystpujce w niej kwestie z zakresu moralnoci, suponuje etyk. Dzieje si tak ze wzgldu na jej kwalifikacje epistemiczne, jakie cechuj systemy filozoficzne, ktrych jest ona integraln czci. Takich zastrzee nie budz natomiast prby odwrcenia tej relacji. Nie byyby ju wtedy aktualne powysze zastrzeenia, do nauki nie ingerowaby bowiem wewntrzny w stosunku do niej czynnik, jakim byaby etyka, a zatem i jaki fragment okrelonego systemu filozoficznego. Por. [2, s. 65 ].
25 24 23 22

Charakterystyczny dla analitycznej filozofii nauki i popperyzmu etos bada naukowych, wraz z jego kontekstem, zosta zarysowany w pracy: [13, s.106].

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

27

realizmu bd to zadania suce ostatecznie zrozumieniu badanych fragmentw rzeczywistoci. Jest wtedy miejsce na wysuwanie (aproksymatywnie) prawdziwych hipotez, bd innych konstruktw teoretycznych, a take na projektowanie efektywnych metod gromadzenia danych oraz sprawdzania tyche konstruktw pod wzgldem prawdziwoci. Tworzenie na tej drodze wiedzy dokonuje si w ramach bada podstawowych. W badaniach aplikacyjnych suy ona dokonywaniu zmian w teoretycznie rozpoznanym wiecie i do utrzymania nad nim kontroli. W charakterystycznej dla takich dziedzin wiedzy egzomoralnoci bdzie za rozpatrywana istotna kwestia spoecznej odpowiedzialnoci prowadzcych badania specjalistw. Racj bezporedniego zwizku midzy nauk a wartociami jest angaowanie zasad etycznych w obrb samej nauki, a nie tylko w ramy spoecznoci, w ktrej jest ona uprawiana. Mwimy wtedy o wewntrznej etyce nauki jako o korpusie sdw wartociujcych, ktrych respektowanie przez naukowcw warunkuje uzyskanie na gruncie nauki odpowiedniej jakoci wynikw. W szczeglnoci wchodz wtedy w gr takie jej elementy, jak: swoboda bada, obiektywno, rzetelne przedstawianie rezultatw bada, swoboda w ich komunikowaniu. Sdy o tego rodzaju kwalifikacjach wymagaj ich respektowania ze strony naukowca jako naukowca, czyli naukowca po prostu, a wic ludzi nauki. Kwestionowanie obowizywania takich sdw stanowioby kwestionowanie istoty samej nauki. Inne typy wartoci, jakie naukowiec podtrzymuje, np. polityczne, moralne, religijne, pozostaj z nauk w zwizku porednim26. W kontekcie wprowadzonego odrnienia (endo-, egzomoralno) nauki podstawowe (nie tylko przyrodnicze, ale i spoeczne) byyby moralnie (a take politycznie) zgoa neutralne wzgldem spoeczestwa, w stosunku do ktrego ich jedyn rol jest ubogacanie kultury. Nie znaczy to, by nauka pozostawaa bez wpywu na zmiany spoeczestwa. Zwaszcza wspczenie jest ona istotnym skadnikiem kultury i osigni cywilizacyjnych. Niemniej odpowiedzialno przedstawicieli nauki nie byaby uwaana za porwnywaln pod wzgldem rangi z odpowiedzialnoci przedstawicieli nauk technicznych, prawnych, medycznych lub politycznych27. Prezentowany zarys etyki bada naukowych zakada, obok podziau bada na podstawowe i stosowane, take podzia na czynnociowo lub procesualnie oraz wytworowo, czy te rezultatowo rozumian nauk. Ujmowanie nauki nie tyle jako stanu, ale jako procesu jest typowe na gruncie metanauki dla K.R. Poppera, a take m.in. dla M. Bungego. W orodku bada reprezentowanym w drugiej poowie XX wieku przez H. Trnebohma i G. Radnitzky'ego zarysowao si inne w porwnaniu z pozytywistycznym ujcie metanauki. Obok problematyki statyki nauki, uwzgldniajcej w przekroju momentalnym relacje midzy czynnikami wewntrznaukowymi, podejmuje si te istotnie inne rodzaje zagadnie. W obrbie dynamiki nauki rozpatruje si relacje midzy tymi czynnikami, jednak w ich odniesieniu do okrelonych przedziaw czasu, a ponadto wewntrznaukowe czynniki rozwoju poznania. Jest te podejmowana tematyka zwizku nauki z jej szeroko rozumianym otoczeniem. Bd to kwestie pozanaukowych czynnikw rozwoju poznania oraz odniesienia nauki do rodowiska spoecznego28.
26 27 28

[11, s. 272]. Por. [5, s. 255 nn].

Pojcie statyki i dynamiki nauki uywamy w rozumieniu W. Stegmllera. Por. te rec. T. Dbrowskiego pozycji J. Brmark (ed.), Perspectives in Metascience, Gteborg 1979, zamieszczon w Zagadnienia Naukoznawstwa 1-2(65-66) 1981, s. 177.

28

Zygmunt Hajduk

Z interesujcego nas punktu widzenia zwracamy w zwizku z tymi odrnieniami uwag na kilka kwestii. Koncentrujcy si na badaniach podstawowych s zainteresowani realizacj programw badawczych tak zaplanowanych, by zasugiway na akceptacj. Plan takich bada powinien wic by zwizany z tradycj badawcz, ktra jest warta aprobaty ze strony szerszej spoecznoci uczonych. Ich prowadzenie jest zasadniczo zorientowane na pozyskiwanie i rozwijanie wiedzy teoretycznej. W ocenie uzyskanych rezultatw jest wykorzystywany kodeks wartoci poznawczych. W badaniach stosowanych wykorzystuje si uzyskane ju i uznane za wartociowe wyniki bada czystych. Panuje przekonanie, e nauka jest autonomicznym czynnikiem rozwoju, przy czym jego perspektywy jedni (np. M. Bunge) oceniaj pozytywnie i optymistycznie, inni (np. N. Rescher) negatywnie i pesymistycznie. Jest to przekonanie o jednostronnej zalenoci midzy rol nauki a yciem spoecznym. Zgodnie z tym pogldem pomnaanie wiedzy automatycznie prowadzi do postpu, o ile przyj przesank o nieograniczonym rozwoju nauk podstawowych. Jedynym obowizkiem etycznym uczonego byoby wtedy poszerzanie wiedzy29. Przypadek, ktry wspczenie pozwoli uwiadomi zachodzenie bezporedniego zwizku midzy badaniami podstawowymi a dziedzin wartoci, odnosi si do toczcej si do koca lat 70. XX wieku kontrowersji nad pewnymi rezultatami bada z zakresu inynierii genetycznej. Problem by na tyle interesujcy, a zarazem doniosy, e nie dotyczy wtrnych aplikacji osignitych ju wynikw, ale bezporedniego wpywu na inherentny nauce kodeks wartoci. Ze wzgldu na moliwo utraty kontroli nad wynikami bada z tego zakresu spoeczno specjalistw zdecydowaa o dobrowolnym moratorium na takie, odniesione do czowieka badania. W taki sposb zaktualizowa si problem bezporedniego zwizku midzy badaniami podstawowymi a uwaan za warto kwalifikacj, jak jest swoboda bada. Swoboda prowadzenia takich bada pozostaje te w zwizkach z twrczoci. Stopie dookrelenia stawianych nauce wymogw normatywnych zaley od sposobu zorganizowania czy zinstytucjonalizowania prowadzonych bada. Niemniej nakadanie formalnych ogranicze na swobodne i krytyczne tworzenie konsensusu nie jest w nauce podane, zwaywszy zwaszcza podstawow warto, jak jest maksymalizowanie oczekiwanej uytecznoci prowadzonych bada. Z punktu widzenia swobody bada sie niezalenych instytucji, takich jak uniwersytety, wydziay, instytuty legitymuje si te pewnymi zaletami. Bd to zwaszcza skodyfikowane reguy funkcjonujce w dobrze okrelonych kontekstach spoecznych. Spoeczno naukowcw nie jest wszake dobrze okrelon jednostk spoeczn w postaci jednorodnej profesji. Std znane wspczenie zjawisko tworzenia profesjonalnych kodeksw etyki dla poszczeglnych podgrup spoecznoci naukowcw30. Spektrum relacji midzy nauk i wartociami posiada ekstremum, ktrego swoistoci jest inherentno wartoci w procedurze badawczej. S te przypadki zalenoci poredniej31.
29 30 31

[2, s. 15, 28-29, 32, 41, 65, 67]; [3, s. 63; s. 129-146]. [31, s.198-199]. [11, s.272 nn.]. Por. przypis nr 26.

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

29

Dla etyki nauki, podobnie jak dla etyki w ogle, charakterystyczna jest problematyka odpowiedzialnoci, jej podmiotu we wspczesnej, naukowo-technicznej kulturze. Uwzgldnia si w niej nie tylko jednostkowy, ale i podmiot grupowy. Podmiotem dziaania s bowiem cae ukady, systemy spoeczne. Odpowiedniemu zdynamizowaniu ulego samo pojcie odpowiedzialnoci. Odnosi si nie tylko do jednostek, ale i do grup, obejmuje przysze stany i procesy. Powinno by ono dookrelone w poszczeglnych przypadkach. Zarysowuje si wiadomo kompleksowego charakteru sytuacji odpowiedzialnoci. Ta wiadomo zoonoci pozwala faktycznie podj odpowiedzialno w odpowiednio okrelonych ramach. Chodzi wtedy nie tylko o powoywanie si na odpowiednie zasady rozstrzygania jednostkowych przypadkw, ale o uwzgldnianie rwnie szerszych aspektw aplikacyjnych. Dyrektywy etyki stanowi podstaw ocen nie tylko moralnych, ale i pragmatycznych. Ze wzgldu na zawarte w szacowaniu nastpstw dziaa specjalistycznych zobowizania moralne naley spoytkowa moliwie ca dostpn wiedz o potencjalnych skutkach, rwnie tych ubocznych, realizowania aplikacyjnych programw. Kwestie moralne takich aplikacji bywaj czasami rozpatrywane przez stosowne gremia, zajmujce si gwnie spoeczn odpowiedzialnoci. O ile najbardziej trudne problemy praktyczne, dotyczce spoecznej odpowiedzialnoci nauki, koncentruj si gwnie wok sposobw wdroe i aplikacji jej wynikw, to bardziej obiecujce perspektywy le po stronie spoecznego organizowania si wyrnionych zespow spoecznoci naukowcw. Rol roboczego wzorca mog tu odegra funkcjonujce ju w niektrych orodkach USA, Niemiec i Szwajcarii tzw. Ethic Commitees32. Kwesti odpowiedzialnoci nauki pozwala odpowiednio przedstawi teoriosystemowy sposb rozumienia nauki. Nauka jako ukad traktowany czynnociowo realizuje cele. Sprowadzaj si one do tworzenia wiedzy przez ten ukad i do jej komunikowania, czynic j dostpn dla realizacji zada poznawczych i praktycznych. Realizacja tego rodzaju zada jest punktem wyjcia koncepcji optymistycznej. W szczeglnoci cechowaa pozytywistyczny scjentyzm, wedug ktrego nauka jest stale oceniana pozytywnie, za ewentualne aplikacje negatywne zale od czynnikw zewntrznych. Opozycyjne stanowisko eliminuje neutralno nauki, ktra jest instrumentem pozostajcym w gestii rodowisk odpowiednio wpywowych. S to dwa stanowiska skrajne. Ujta teoriosystemowo odpowiedzialno jest odniesiona do nauki, ktra jako ukad pozostaje w zwizku z otoczeniem spoecznym. Ponadto posiada typowy dla caoci ukadu cel, ktry realizuje. Caa aktywno tego ukadu nie moe by ograniczona do realizacji potrzeb otoczenia spoecznego, a tym bardziej do zakcania zabiegw pozyskiwania obiektywnej i wiarygodnej wiedzy, co jest specyficznym zadaniem tego ukadu. To rozumienie odpowiedzialnoci stanowi fragment badania naukowego, jest wewntrznym i nieeliminowalnym warunkiem funkcjonowania systemu naukowego. W tej dyskusji nie odwoujemy si do argumentacji z dziedziny etyki czy moralnoci. Stosuje si do ukadu, jakim jest czyste i stosowane badanie naukowe. Teoriosystemowy aspekt badania odpowiedzialnoci nauki eksponuje optymalizacj funkcjonowania nauki jako ukadu. Optymalne funkcjonowanie ukadu, jakim jest nauka, wymaga uwzgldnienia dziaa systemw tworzcych otoczenie tego systemu, w tym otoczenia spoecznego. Jest ono konstytuowane przez ukady, takie jak kultura, w szczeglnoci za takie jej fragmenty, jak filozofia oraz
32

Por. [12, s. 32-33]; [26, s. 262]; [30]; [31, s. 201].

30

Zygmunt Hajduk

etyka. Jeli te ukady s wzgldem siebie otwarte, wtedy ich optymalne funkcjonowanie implikuje obustronne zalenoci. I faktycznie, dzieje nauki i innych dziedzin kultury mwi o zalenoci ewolucji nauki od istniejcych systemw filozoficznych, w tym rwnie etycznych. Ta zaleno jest porwnywalna z zalenoci od aktualnego stanu zaawansowania technologii, a take ekonomii. Zalenoci zachodz te w drug stron, czyli rozwj nauki ma wpyw na inne dziay kultury, w tym na filozofi i na etyk. Ta zaleno nie jest kompletna. Kady system etyki posiada cechy specyficzne, ktre pozwalaj go identyfikowa. Optymalno funkcjonowania zakada harmonijne wspdziaanie wszystkich jego skadnikw, w tym rwnie spoecznych33. Literatura
[1] Agazzi E.: A System-Theoretic Approach to the Problem of the Responsibility of Science. Zeitschrift fr allgemeine Wissenschaftstheorie 18(1987) s. 30-48. [2] Airaksinen T.: Oglna teoria wartoci i jej zastosowanie w nauce i technice. Wrocaw: Ossolineum 1986; tum. z jz. ang.: I. Barliska, K. Frieske. [3] Amsterdamski St.: Nauka wspczesna a wartoci. Zagadnienia Naukoznawstwa 1 (25) 1971 s. 5873. Przedruk tego artykuu ze zmianami znajduje si w: Tene. Tertium non datur? Szkice i polemiki, Warszawa: PWN 1994 s.129-146. [4] Betzler M.: Von einer Ethik der Technik aus antinaturalistischen Geist. Philosophische Rundschau 42(1995) 1, s. 60-68. [5] Bunge M.: Treatise on Basic Philosophy. Dordrecht: Reidel t. VIII 1989. [6] Bunge M.: A critical Examination of the New Sociology of Science. Philosophy of the Social Sciences 21(1991), s. 524- 539; 22(1992), s. 46-59. [7] Erpenbeck J.: Natur, naturwissenschaftliche Kultur und Werte. Dialektik (1993) 3, s.125-140. [8] Feher H.: Rationality and the Strong Programme. Science of Science 4(1984) 1(13) s. 29-50. [9] Freedman M., Objectivity and History. A Critical Discussion. Erkenntnis 44(1996) s. 379-395. [10] Gokowski J., K. Pigo (red.) Etyka zawodowa ludzi nauki. Wrocaw: Ossolineum 1991. [11] Graham L.R.: Between Science and Values. New York: Columbia University Press 1981. [12] Hajduk Z.: Wartociowanie w technologii. Roczniki Filozoficzne 44 (1996) 3 s. 5-33. [13] Hajduk Z.: Wspczesne dyskusje nad sensem i funkcjami filozofii. Zeszyty Naukowe KUL 40:1997, 3-4(159-160) s. 87-110. [14] Hajduk Z.: Nauka a wartoci. Aksjologia nauki aksjologia epistemiczna. Lublin 2008, Wydawnictwo TNKUL. [15] Hansson S.O.: Is Philosophy Science? Theoria 69 (2003) 3 s. 153-156. [16] Kanz H.: Wissenschaftsethik. [W:] Red. H. Rombach. Wissenschaftstheorie, Freiburg/M: Herder 1974 s.173-176. [17] Kitcher P.: The Advancement of Science: Science without Legend, Objectivity without Illusions. Oxford: Univ. Press 1993. [18] Lekka-Kowalik A.: O potrzebie uprawiania etyki bada naukowych w ramach filozofii klasycznej. Zeszyty Naukowe KUL 40: 1997 nr 3-4 (159-160) s. 111-131. [19] Lenk W.H. (red.): Wissenschaft und Ethik, Stuttgart: Reclam 1991. [20] Liana Z.: Naturalistyczne prby obrony realizmu naukowego. Roczniki Filozoficzne 51(2003) 3 s. 127150. [21] Markovi M.: Scientific and Ethical Rationality [W:] Red. R. Hilpinen. Rationality in Science. Dordrecht: Reidel 1980 s. 79-89. [22] Mittelstrass J.: Die Philosophie der Wissenschaftstheorie. Zeitschrift fr allgemeine Wissenschaftstheorie 19 (1988) 2 s. 308-325. [23] Montmarquet J.A.: Justification: Ethical and Epistemic. Metaphilosophy 18(1987) s.186-198.
33

[1, s. 45-49]; [14, s. 41-63].

Metanaukowe ujcie relacji midzy etyk a nauk

31

[24] Niiniluoto I.: Is Science Progressive? Dordrecht: Reidel 1984. [25] Popper K.R.: The Open Society and Its Enemies. London: Routledge and Kegan Paul 1966. [26] Rescher N.: The Ethical Dimension of Scientific Research. [W:] Red. R.G. Colodny. Beyond the Edge of Certainty. Englewood Cliffs: Prentice-Hall 1965, s. 261-276. [27] Rescher N.: Forbidden Knowledge and Other Essays in the Philosophy of Cognition. Dordrecht: Reidel 1987. [28] Rudner R.: The Scientist Qua Scientist Makes Value Judgments. Philosophy of Science 20(1953) s. 1-6. [29] Shrader-Frechette K.: Ethics of Scientific Research. Lahnam M.D.: Rowman and Littlefield 1994. [30] Strker E.: Red. Ethik der Wissenschaften? Philosophische Fragen. Mnchen: Fink 1984. [31] Trany K.E.: Norms of Inquiry, Methodologies as Normative Systems. [W:] Red. G. Ryle. Contemporary Aspects of Philosophy, Stocksfield: Oriel Press 1977 s. 1-13.

Relation between ethics and science in metascientifc framework

The paper is devided in several parts, entitled as follows: philosophy of science level; ethics of science in (constructivist) philosophy of science; kinds of problems in ethics of science; science vs. humanities; ethics of scientific research as a special kind of professional ethics; vindication of the principle: primum non nocere; some approach to controversial thesis about axiological neutrality of science; additional aspects of scientific research ethics. Key words: axiologically neutral science, endo- exomorality, epistemic responsibility, epistemological externalism vs. epistemological internalism, metascientic framework, philosophy of science, profession ethics, scientific research ethics, systemtheoretic approach to science