WIELKIE

MITY

WIELKIEGO KRYZYSU

Lawrence W. Reed

WIELKIE

MITY

WIELKIEGO KRYZYSU

Przeoya

Karolina Jurak

Warszawa 2009 2 3

Copyright by Lawrence W. Reed & MacKinac Center Copyright for the Polish Translation by Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego PAFERE & Wydawnictwo Prohibita Tytu oryginau: Great Myths of Great Depression

SPIS TRECI Wstp.. 9 Wspczesna bajka .. 11 Bardzo, bardzo wielki kryzys .. 12 Faza I: Cykl biznesowy.13 Centralni planici zawodz w polityce monetarnej 14 Upadek gospodarczy ..... 17 Kolego, czy moesz zaoszczdzi 20 milionw dolarw?... 21 Faza II: Dezintegracja wiatowej gospodarki ... 22 Administracja wydajca najwicej pienidzy w caej historii 23 Ty opodatkujesz mnie, ja opodatkuj ciebie.. 26 Wolny rynek czy darmowe lunche? . 28 Faza III: Nowy ad 32 Nie ma si czego ba, z wyjtkiem samego strachu33 Nowy ad od podstaw ..... 35 Bkitne Ory, czerwone kaczki ... 40 Komisarze litery prawa 43 Zadziwiajcy motoch zuchwalcw bez znaczenia 48 Oznaki ycia .... 49 Faza IV: Ustawa Wagnera 50 Nieprzyjazna atmosfera dla biznesu 52 Zniszczy woln przedsibiorczo? 59 Przypisy ... 61

Permission to translate and reprint this essay was granted to PAFERE by the Foundation for Economic Education, www.fee.org and the Mackinac Center for Public Policy, www.mackinac.org
Wydanie I ISBN: 978-83-61344-11-7

Projekt okadki: Piotr Toboa-Pertkiewicz Redakcja i korekta: Ita Turowicz

Wydawca: Wydawnictwo PROHIBITA www.prohibita.pl wydawnictwo@prohibita.pl Tel: 022 425 66 68; fax: 022 425 66 69 Druk i oprawa: ARWIL s.c.
022 722 03 17 Ksika ukazaa si dziki finansowemu wsparciu Polsko-Amerykaskiej Fundacji Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego PAFERE www.pafere.org 4

HERBERT HOOVER by zdania, e rzd nie powinien odgrywa adnej roli w gospodarce. PROGRAMY RZDOWE pomogy w obnieniu bezrobocia, tworzc miejsca pracy dla wielu Amerykanw. FRANKLIN ROOSEVELT swoim programem reform Nowy ad (New Deal) ocali Ameryk od upadku kapitalizmu wolnorynkowego.

Ekonomista Lawrence W. Reed rozwiewa w tym eseju powysze i inne mity.

zisiejszym studentom obraz wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1929-1941 przedstawia si najczciej w sposb zdeformowany, wskazujc wolnorynkowy kapitalizm jako przyczyn ekonomicznych problemw i propagujc interwencj rzdu jako ich rozwizanie. W niniejszym eseju, opartym na popularnym wykadzie, Lawrence Reed, prezes Instytutu Mackinac Center for Public Policy, obala ten stereotypowy pogld i prbuje przeledzi decydujc rol, jak w tamtej legendarnej katastrofie odegraa nieskuteczna polityka rzdowa.

WSTP

Na temat wielkiego kryzysu gospodarczego lat dwudziestych XX wieku i jego wpywu na ycie milionw Amerykanw napisano ju wiele tomw. Historycy, ekonomici i politycy pracowicie przeczesali wrak, szukajc czarnej skrzynki, ktra ujawniaby przyczyn tamtego nieszczcia. Niestety, zdecydowanie zbyt wielu z nich postanawia zaprzesta poszukiwa, by moe uwaajc, e w ten sposb atwiej bdzie rozpowszechnia faszywe lub szkodliwe wnioski dotyczce wydarze sprzed omiu dekad. W rezultacie wielu ludzi w dalszym cigu akceptuje nieuzasadnion krytyk wolnorynkowego kapitalizmu
8 9

i wspiera destrukcyjn dla gospodarki polityk rzdow. Jak wielkie szkody przynis wielki kryzys? Przez cztery lata, od 1929 do 1933 roku, produkcja w fabrykach krajowych, kopalniach i przedsibiorstwach uytecznoci publicznej spada o ponad poow. Realne dochody na gow zmniejszyy si o 28 procent. Kursy akcji spady do jednej dziesitej poprzedniej wysokoci. Liczba bezrobotnych Amerykanw wzrosa z 1,6 miliona w 1929 roku do 12,8 miliona w roku 1933. W dobie najwikszego kryzysu jeden na czterech pracownikw nie mia pracy, i po raz pierwszy od wojny secesyjnej zaczy wzbiera grone pogoski o rewolcie. Groza wielkiego krachu polegaa na tym, e nie potrafiono go wyjani pisze ekonomista Alan Reynolds. Ludzie mieli odczucie, e ogromny ekonomiczny regres moe si zdarzy w kadej chwili, bez adnego ostrzeenia, bez adnej przyczyny. Odtd w lk by wykorzystywany jako gwne usprawiedliwienie dla waciwie nieograniczonej interwencji rzdu federalnego w ycie gospodarcze1. Dawne mity zwizane z wielkim kryzysem nie umary. W dalszym cigu pojawiaj si one w podrcznikach ekonomii i nauk politycznych. Poza sporadycznymi tylko wyjtkami mona tam znale sformuowanie najwikszego mitu XX wieku. Brzmi ono nastpujco: Odpowiedzialny za wielki kryzys by kapitalizm oraz wolnorynkowa ekonomia i dopiero interwencja rzdu spowodowaa uzdrowienie amerykaskiej gospodarki.
10

Wielki kryzys gospodarczy spustoszy kad cz USA, nawet najmniejsze miasteczka.

WSPCZESNA BAJKA Wedug tego uproszczonego pogldu, wany filar kapitalizmu, jakim jest gieda, zaama si i wcign Ameryk w kryzys. Poniewa za prezydent Herbert Hoover, zwolennik trzymania si przez pastwo z dala od ycia gospodarczego, adwokat idei laissez-faire (leseferyzmu), odrzuci moliwo wykorzystania prerogatyw rzdowych, w rezultacie warunki si pogorszyy. Od nastpcy Hoovera, Franklina Delano Roosevelta, zaleao, czy wjedzie na biaym rumaku rzdowej interwencji i poprowadzi nard ku odbudowie gospodarki. Oczywista lekcja, jak naleao z tego wycign, jest taka, e nie naley mie za11

ufania do kapitalizmu. Rzd musi odgrywa aktywn rol w gospodarce, aby ustrzec nas przed nieuchronnym upadkiem. Jednake ci, ktrzy propaguj tak wersj historii, mogliby rwnie dobrze zakoczy swj komentarz sowami: A pica Krlewna znalaza drog wyjcia z lasu, Dorotka powrcia z Oz do Kansas, za Czerwony Kapturek wygra loteri stanow w Nowym Jorku. Zarysowany powyej popularny opis wielkiego kryzysu gospodarczego powinien si znale raczej w ksice z bajkami, anieli w powanej debacie na temat historii ekonomicznej. BARDZO, BARDZO WIELKI KRYZYS Aby waciwie zrozumie wydarzenia tamtego okresu, warto spojrze na wielki kryzys nie jako na jeden, ale na cztery kolejne spadki koniunktury gospodarczej poczone w jedno. Owe cztery fazy to:2 I. II. III. IV. Polityka monetarna i cykl biznesowy Dezintegracja wiatowej gospodarki Nowy ad Ustawa Wagnera
Ludzie twierdzcy, e gospodarka wolnorynkowa w latach wielkiego kryzysu upada pod wasnym ciarem, s chyba niewiadomi przeomowej roli, jak odegraa raca niegospodarno banku centralnego w zakresie pienidzy i kredytw.

FAZA I: CYKL BIZNESOWY Wielki kryzys gospodarczy nie by pierwszym tego rodzaju zjawiskiem w Stanach Zjednoczonych, okaza si jednak najduszym. Poprzedzio go kilka innych kryzysw. Wsplnym wtkiem przenikajcym wszystkie wczeniejsze klski bya katastrofalna w skutkach interwencja rzdowa, czsto w postaci niewaciwego zarzdzania pienidzmi i poda kredytw. Jednak aden z tych kryzysw nie trwa duej ni cztery lata, wikszo z nich za koczya si po dwch. Klska,
13

Pierwsza faza wyjania przede wszystkim, dlaczego krach z 1929 roku w ogle mia miejsce. Pozostae trzy pokazuj, w jaki sposb interwencja rzdu pogbia go, utrzymujc gospodark w odrtwieniu przez ponad dekad. Rozwamy kad z tych faz po kolei.
12

jaka zacza si w 1929 roku, trwaa przynajmniej trzy razy duej ni ktrykolwiek z poprzednich kryzysw, poniewa rzd zwielokrotni swoje pocztkowe bdy seri dodatkowych, szkodliwych interwencji. CENTRALNI PLANICI ZAWODZ W POLITYCE MONETARNEJ Popularne wyjanienie dla zaamania si giedy w 1929 roku dotyczy praktyki poyczania pienidzy na zakup akcji. Liczne teksty historyczne beztrosko dowodz, e szalecza spekulacja udziaami bya podsycana przez nadmierne udzielanie kredytw i poyczek w oparciu o depozyt zabezpieczajcy (margin lending). Jednake Gene Smiley, ekonomista z Marquette University, w swojej ksice Rethinking the Great Depression, wydanej w 2002 roku, wyjania, dlaczego nie jest to owocne spostrzeenie: Historia udzielania kredytw i poyczek na wymian akcji w oparciu o depozyt zabezpieczajcy trwaa ju do dugo, a stawiane wymagania patny gotwk udzia w cenie zakupu nie byy pod koniec lat dwudziestych XX wieku nisze ni na pocztku tych lat lub w poprzednich dekadach. W istocie u schyku 1928 roku wymagania te zaczy wzrasta i od poyczkobiorcw wymagano pacenia wikszej ni dotychczas czci ceny zakupu akcji.

Argument dotyczcy margin lending nie w peni wytrzymuje krytyk. Jednake nieuczciwe dziaania zwizane z poda pienidza i kredytu to ju inna historia. Wikszo ekonomistw zajmujcych si polityk monetarn, zwaszcza tych ze szkoy austriackiej, dostrzega bliski zwizek pomidzy poda pienidza a dziaalnoci gospodarcz. Kiedy rzd sztucznie zwiksza poda pienidza i kredytu, pocztkowo stopy procentowe spadaj. Przedsibiorstwa inwestuj ten atwy pienidz w plany produkcji i w dobrach inwestycyjnych nastpuje hossa. Kiedy hossa dojrzewa, koszty biznesowe wzrastaj, stopy procentowe dostosowuj si, przyjmujc rwnie tendencje wzrostowe, dochody za zostaj zredukowane. Dlatego te efekt atwego pienidza sabnie, a wadze zajmujce si polityk monetarn, obawiajc si inflacji cen, spowalniaj wzrost albo nawet zmniejszaj poda pienidza. W obu przypadkach manipulacja jest wystarczajca, aby wyeliminowa niepewn podpor spod ekonomicznego domku z kart. Jedn z wanych interpretacji dziaa FED Systemu Rezerw Federalnych, penicego rol banku centralnego USA przed rokiem 1929 mona znale w ksice Murraya Rothbarda, Americas Great Depression. Uywajc szerokiej miary, ktra zawiera walut, popyt, lokat czasow i inne skadniki, autor w oszacowa, e od poowy 1921 do poowy 1929 roku FED wypeni poda pienidza w ponad 60 procentach3. Zdaniem Rothbarda, owa ekspan15

14

sja pienidza i kredytu spowodowaa spadek stp procentowych, wywoaa oszaamiajce wzrosty na giedzie i zrodzia szalone lata dwudzieste w Stanach Zjednoczonych. Lekkomylne zwikszanie iloci pienidza i kredytu stworzyo warunki dla tego, co ekonomista Benjamin M. Anderson okreli jako pocztek Nowego adu (New Deal)4 jest to lepiej znane okrelenie, oznaczajce wysoce interwencjonistyczn polityk wprowadzon pniej przez prezydenta Franklina D. Roosevelta. Inni jednak badacze podnosz wtpliwoci, czy dziaania Systemu Rezerw Federalnych byy rzeczywicie a tak inflacyjne, jak uwaa Rothbard, wskazujc na relatywnie niskie ceny za produkty oraz konsumpcj w latach dwudziestych XX wieku jako dowd, e polityka monetarna nie bya tak dalece nieodpowieBezrobocie gwatownie wzroso, gdy na pocztku lat dzialna. trzydziestych XX wieku KonPokane cicia gres podnis taryfy celne najwyszej stawki poi podatki. A utrzymao si datku dochodowego na tym poziomie, gdy podczas prezydentury polityka administracji Roosevelta zniechcaa do inJohna Calvina Coolidwestowania, utr udniajc gea z pewnoci poodbudow gospodarki a do mogy g ospodarce, koca dekady. prawdopodobnie te
16

poprawiy efekt cenowy polityki prowadzonej przez FED. Obnienie podatkw stao si bodcem dla inwestycji i rzeczywistego wzrostu gospodarczego, ktry z kolei wyda plon w postaci eksplozji rozwoju technologicznego i odkrywania taszych sposobw produkcji dbr. Niewtpliwie owa salwa wydajnoci produkcyjnej pomoga w utrzymaniu cen na niszym poziomie ni byoby to moliwe w innym przypadku. Jeli chodzi o polityk FED, wolnorynkowi ekonomici, rnicy si midzy sob co do zakresu federalnej ekspansji monetarnej pocztku i rodka lat dwudziestych XX wieku, zgadzaj si w kwestii rozwoju pniejszych wydarze: bank centralny kierowa dramatycznym kurczeniem si poday pienidza, ktre zaczo si pod koniec dekady. Reakcje rzdu federalnego na wystpujc recesj byy reakcjami na z sytuacj, ale w rezultacie uczyniy j znacznie, znacznie gorsz. UPADEK GOSPODARCZY Do roku 1928 Rezerwa Federalna podnosia stopy procentowe i tumia poda pienidza. Na przykad wprowadzona przez FED stopa dyskontowa (oprocentowanie, jakim FED obcia banki czonkowskie za kredyty i poyczki) od stycznia 1928 do sierpnia 1929 roku bya podnoszona cztery razy, wzrastajc z 3,5 do 6 procent. Bank centralny podj dalsze dziaania deflacyjne, agresywnie wyprzedajc rzdowe pa17

piery wartociowe przez kolejne miesice po krachu na giedzie. W cigu nastpnych trzech lat poda pienidza cofna si do 30 procent. Wwczas, jako e ceny runy w d w caej gospodarce, polityka najwyszej stopy procentowej prowadzona przez FED dramatycznie zwikszya rzeczywiste (przystosowane do inflacji) oprocentowania. Najbardziej wyczerpujc kronik polityki monetarnej tego okresu mona znale w klasycznym ju dziele, A Monetary History of the United States, 1867-1960, autorstwa laureata Nagrody Nobla, Miltona Friedmana, oraz jego wsppracownicy Anny Schwartz. Friedman i Schwartz w sposb przekonujcy dowodz, e zmniejszenie si krajowej poday pienidza o jedn trzeci w czasie od sierpnia 1929 do marca 1933 roku wynikajce w duym stopniu z sejsmicznej nieudolnoci Systemu Rezerw Federalnych ogromnie zahamowao gospodark. Kiedy w padzierniku 1928 roku zmar Benjamin Strong, czowiek, ktry wywar ogromny wpyw na gospodark jako dyrektor nowojorskiego banku rejonowego, nalecego do FED, System Rezerw Federalnych pozosta bez kompetentnego kierownictwa, przez co jego za polityka staa si jeszcze gorsza5. Pocztkowo jedynie ludzie sprytni, pokroju Bernarda Barucha i Josepha Kennedyego, ktrzy ledzili takie sprawy, jak poda pienidza i inne elementy dziaa rzdowych, dostrzegli, i dotychczasowa polityka si koczy. W rzeczywistoci Baruch zacz sprzeda18

wa akcje i kupowa obligacje oraz zoto ju w 1928 roku. Kennedy robi podobnie, komentujc to tak: Jedynie gupiec obstaje przy wysokiej wartoci dolara6. Wreszcie i inwestorzy jli masowo uwiadamia sobie zmian w polityce FED i wwczas wybucha panika. W numerze specjalnym U. S. News & World Report, upamitniajcym pidziesit rocznic krachu na giedzie, opisano to nastpujco: Tak naprawd wielki krach nie by bynajmniej kwesti jednego dnia, pomimo e czyni si cigle odniesienia do Czarnego Czwartku, 24 padziernika, oraz Czarnego Wtorku w kolejnym tygodniu. Ju 5 wrzenia akcje znikoway na oywionej giedzie, po tym jak dwa dni wczeniej osigny nowy, najwyszy poziom. Spadki na pocztku padziernika nazwano podan korekt. Przewidujc jesienn popraw sytuacji na giedzie, The Wall Street Journal odnotowa, e ceny niektrych akcji rosn, innych spadaj. Nastpnie, 3 padziernika 1929 roku, akcje wykazay najgorsze notowania w skali roku. Wezwania do uzupenienia depozytu wygasy. Wrd handlowcw narastay obawy. Jednake nastpnego dnia ceny znw poszy w gr, a przez nastpne dwa tygodnie si wahay. Prawdziwy kryzys rozpocz si w rod, 23 padziernika, od tego, co obserwatorzy nazwali Niagar
19

likwidacji. Sze milionw udziaw zmienio wacicieli. rednia dla akcji spek przemysowych spada o 21 punktw. Maklerzy powtarzali midzy sob: Jutro nadejdzie przeom. Ceny, mwili, doprowadzono do niedorzecznie niskiego poziomu. Jednake nastpnego dnia, w Czarny Wtorek, rynek zosta jeszcze bardziej zasypany akcjami dalekopis mia ponad 5-godzinne opnienie i wreszcie o godzinie 19.08 przesta wypuszcza kursy cenowe7. W punkcie szczytowym akcje notowane w indeksie Dow Jones Industrial Average sprzedawano z 19-krotnym zyskiem do wysokim, ale rzadko uznawanym przez analitykw giedowych za znak nadmiernej spekulacji. Zakcenia w gospodarce, do ktrych przyczyniaa si polityka monetarna FED, spowodoway w kraju recesj gospodarcz, jednak naoenie nowych restrykcji wkrtce uczynio z recesji cakowit katastrof. Kiedy ceny akcji dostay lanie, Kongres igra z ogniem: wczesnym rankiem w Czarny Wtorek krajowe gazety informoway, e siy polityczne opowiadajce si za wyszymi opatami celnymi, destrukcyjnymi dla handlu, odniosy na Kapitolu zwycistwo. Krach na giedzie by jedynie odzwierciedleniem nie za bezporedni przyczyn destrukcyjnej polityki rzdowej, ktra ostatecznie zrodzia wielki kryzys: rynek notowa wzrosty i spadki w niemal dokadnej synchronizacji z tym, co robiy FED i Kongres. A to, co robiy w latach trzydziestych XX wieku, plasuje si na czoowym miejscu w kronikach najwikszych szalestw w historii.
20

KOLEGO, CZY MOESZ ZAOSZCZDZI 20 MILIONW DOLARW? Czarny Czwartek potrzsn stanem Michigan bardziej ni jakimkolwiek innym. Ceny akcji przedsibiorstw motoryzacyjnych i grniczych zostay zbite. W 1929 roku produkcja samochodw osigna rekordow wysoko nieco ponad 5 milionw pojazdw, potem gwatownie spada o 2 miliony w 1930 roku. Do roku 1932 , czyli blisko momentu najgbszego kryzysu, spada o kolejne 2 miliony do zaledwie 1 331 860 pojazdw czyli w sposb zdumiewajcy zmniejszya si a o 75 procent w porwnaniu do maksimum z 1929 roku. Krach z roku 1929 mocno dotkn tysice inwestorw, cznie z wieloma znanymi postaciami. Znalaz si wrd nich take Winston Churchill. Przed krachem zainwestowa duo wasnych oszczdnoci w amerykaskie akcje. Pniej by w stanie odbudowa swoje finanse jedynie dziki zdolnociom pisarskim oraz piastowaniu stanowisk rzdowych. Clarence Birdseye, przedsibiorca, ktry wymyli technologi mroenia ywnoci, dostarczanej nastpnie na rynek w formie paczkowanej, sprzeda swoj firm za 30 milionw dolarw i zainwestowa wszystkie te pienidze w akcje. Kryzys zmit go z powierzchni ziemi. Zaoyciel General Motors, William C. Durant, straci ponad 40 milionw dolarw na giedzie i sko21

czy jako prawdziwy ndzarz, ale sama firma GM, pod kierownictwem tncego koszty Alfreda P. Sloana, pozostawaa z saldem dodatnim przez cay okres wielkiego kryzysu. FAZA II: DEZINTEGRACJA WIATOWEJ GOSPODARKI Chocia zgodnie z rozpowszechnionym wspczenie mitem, to wolny rynek doprowadzi do autodestrukcji w 1929 roku, gwnym winowajc klski bya w istocie polityka rzdowa. Gdyby ten krach by taki jak poprzednie, cikie czasy skoczyyby si w cigu najwyej dwch, trzech lat, a prawdopodobnie nawet szybciej. Tymczasem bezprecedensowe partactwo polityczne przeduyo niedol o lat ponad dziesi. W 1930 roku bezrobocie wynosio rednio 8,9 procent (poziom charakterystyczny dla agodnej recesji), zwikszajc si z 3,2 procent w roku poprzednim. Nastpnie gwatownie wzroso i osigno maksimum w wysokoci ponad 25 procent w 1933 roku. Do marca tego roku urzd prezydenta sprawowa Herbert Hoover, czowiek czsto przedstawiany jako mistrz nieinterwencjonistycznej ekonomii, zgodnie z zasad leseferyzmu.

Prezydenta Herberta Hoovera niesusznie przedstawia si jako zwolennika leseferyzmu, w rzeczywistoci bowiem podpisa on tak wiele kosztownych i niemdrych projektw ustaw, e jeden z najbliszych wsppracownikw Franklina Roosevelta powiedzia pniej, e praktycznie rzecz biorc, cay Nowy ad ekstrapolowano z programw, ktre zapocztkowa Hoover.

ADMINISTRACJA WYDAJCA NAJWICEJ PIENIDZY W CAEJ HISTORII Czy Hoover rzeczywicie by przychylny gospodarce nieinterwencjonistycznej, filozofii wolnego rynku? Jego rywal w wyborach z 1932 roku, Franklin Roosevelt, wcale tak nie uwaa. Podczas kampanii wyborczej Roosevelt krytykowa Hoovera za wydawanie zbyt duej iloci pienidzy i nadmierne opodatkowanie, powikszanie dugw narodowych, zastj w handlu i przeznaczanie milionw dolarw na zasiki. Oskary prezydenta o lekkomylne i rozrzutne gospodarowanie pienidzmi, o mylenie, e powinnimy zacz w Waszyngtonie centralnie sterowa wszystkim tak szybko, jak to moliwe oraz o przewodzenie administracji wydajcej najwicej pienidzy w czasie pokoju w caej historii. John Nance Garner, kontrkandydat Roosevelta do nominacji prezydenckiej z ramienia Partii Demokratycznej, zarzuca Hooverowi, e
23

22

ten poprowadzi kraj drog socjalizmu8. W przeciwiestwie do zwyczajowego pogldu na osob i dziaalno Hoovera, Roosevelt i Garner mieli cakowit racj. Ukoronowaniem szalestw administracji Hoovera byo wydanie w czerwcu 1930 roku Ustawy o taryfie celnej Smoota-Hawleya (Smoot-Hawley Tariff Act). Stanowia ona dodatek do Ustawy o taryfie celnej Fordneya-McCumbera (Fordney-McCumber Tariff) z 1922 roku, ktra zdya ju wywoa chaos w amerykaskim rolnictwie w trakcie poprzedniej dekady. Wprowadzenie ustawy Smoota-Hawleya, ktra bya najbardziej protekcjonistyczn legislacj w historii Stanw Zjednoczonych, faktycznie zamkno granice dla obcych towarw oraz stanowio zapon do brutalnej wojny w handlu midzynarodowym. Profesor Barry Poulson opisuje zakres ustawy nastpujco: Ustawa podniosa co na ca gam podlegajcych ocleniu towarw, np. rednie opaty celne na produkty rolne wzrosy z 20 do 34 procent, na wina, napoje alkoholowe i niealkoholowe z 36 do 47 procent, za na wen i wyroby weniane z 50 do 60 procent. Ogem wzroso gwatownie 887 taryf celnych, a ustawa rozszerzya list artykuw handlowych podlegajcych ocleniu do 3218 pozycji. Decydujca cz ustawy Smoota-Hawleya mwia, e wiele taryf celnych dotyczyo raczej okrelonych kwot pieninych ni odset24

ka ceny. Jako e podczas wielkiego kryzysu ceny spady o poow lub wicej, rzeczywiste wskaniki dla tych okrelonych taryf celnych podwoiy si, zwikszajc udzielon zgodnie z ustaw ochron9. Ustawa o taryfie celnej Smoota-Hawleya bya zarwno obszerna, jak i szczegowa, przez co odnosia si do mnstwa produktw. Przed jej przyjciem liczniki wskazyway taryf 45 procent, ustawa za podniosa j do 55 procent i dodatkowo o kolejne 4,50 dolara od kadego licznika. Gwatownie podwojono taryfy celne na zboe i maso. Pierwszy raz naoono co nawet na kiszon kapust. Pord niewielu dbr wolnych od opat celnych pozostay co do niezwyke pijawki i szkielety (by moe jako polityczny napiwek dla Amerykaskiego Towarzystwa Medycznego, jednake cierpko odebrany). Taryfy celne na olej z siemienia lnianego, wolfram i kazein uderzyy kolejno w przemys farbiarski, stalowy i papierniczy Stanw Zjednoczonych. Ustawa o taryfie celnej Smoota-Hawleya spowodowaa oclenie ponad 800 artykuw uywanych do produkcji samochodw. Wikszo z 60 tysicy ludzi zatrudnionych w amerykaskich fabrykach, produkujcych tani odzie z importowanych wenianych materiaw, stracio prac i wrcio do domw po tym, jak taryfa celna na te materiay wzrosa o 140 procent10. Urzdnicy pracujcy w administracji i w Kongresie sdzili, e podnoszenie barier handlowych zmusi
25

Amerykanw do czstszego kupowania dbr rodzimych, co rozwie dokuczliwy problem rosncego bezrobocia. Jednake nie wzili pod uwag wanej zasady handlu midzynarodowego: ostatecznie handel to dwukierunkowa ulica; jeli obcokrajowcy nie mog sprzedawa tutaj swoich dbr, to nie mog te zarabia dolarw, ktrych potrzebuj, by mc tu kupowa. Albo, inaczej mwic: rzd nie moe odcina importu, jednoczenie nie odcinajc eksportu. TY OPODATKUJESZ MNIE, JA OPODATKUJ CIEBIE Zagraniczne przedsibiorstwa i ich pracownicy zostali pooeni na opatki przez ostre ca, jakie wprowadzia Ustawa o taryfie celnej Smoota-Hawleya, za rzdy innych pastw wkrtce wziy odwet, ustanawiajc wasne bariery handlowe na wyroby amerykaskich przedsibiorcw; a majc ograniczon moliwo sprzeday swoich artykuw na powanie skrpowanym rynku Stanw Zjednoczonych, w efekcie tej polityki zredukoway kupno towarw amerykaskich. Szczeglnie mocno odbio si to na amerykaskim rolnictwie. Wraz z jednym pocigniciem prezydenckiego pira amerykascy rolnicy stracili blisko jedn trzeci swojego rynku. Ceny produktw rolnych spady, co doprowadzio do bankructwa dziesitki tysicy rolnikw. Buszel pszenicy, ktry w 1929 roku by sprzedawany za dolara, okoo 1932 roku kosztowa jedynie 30 centw.
26

Wraz z upadkiem rolnictwa banki rolne plajtoway jeden za drugim, pograjc setki tysicy swoich klientw. Pomidzy rokiem 1930 a 1933 zamkno podwoje dziewi tysicy amerykaskich bankw. Gieda, ktra ponownie odzyskaa wikszo obszarw, jakie stracia od padziernika poprzedniego roku, spada o 20 punktw w dniu, w ktrym Hoover podpisa Ustaw o taryfie celnej Smoota-Hawleya, i spadaa niemal bez wytchnienia przez kolejne dwa lata. Wysoki poziom wskanikw giedowych, zmierzony przez gwny indeks nowojorskiej giedy Dow Jones Industrial Average, ustalono na 381 w dniu 3 wrzenia 1929 roku. Ju 13 listopada gieda pobia swj najniszy poziom z 1929 roku i spada do 198, a nastpnie odbia si do 294 do kwietnia 1930 roku. Ponownie spada w czerwcu, kiedy projekt ustawy dotyczcej taryf celnych trafi na biurko prezydenta Hoovera, i w dwa lata pniej signa dna, osigajc zaledwie 41. Byo to wier wieku przed ponownym wspiciem si Dow Jones na wysoko 381. Skurczenie si wiatowego handlu spowodowane przez wojny taryfowe pomogo przygotowa grunt dla drugiej wojny wiatowej kilka lat pniej. W roku 1929 reszta wiata bya winna amerykaskim obywatelom 30 miliardw dolarw. Niemiecka Republika Weimarska usiowaa spaci ogromne odszkodowanie naoone przez zgubny w skutkach Traktat Wersalski. Kiedy taryfy celne niemal uniemoliwiy zagranicznym przedsibiorcom sprzeda ich towarw na amerykaskich rynkach, ciar ich dugw powikszy si na du
27

skal i zachci do dziaania takich demagogw, jak Adolf Hitler. Stara, ale dotkliwie prawdziwa maksyma ostrzega: Kiedy towary handlowe nie przekraczaj granic, zrobi to niebawem wojska. WOLNY RYNEK CZY DARMOWE LUNCHE? Ustawa Smoota-Hawleya powinna do reszty obali mit, e Hoover praktykowa zasady wolnego rynku, ale mona powiedzie duo wicej na temat bdw jego interwencjonistycznej administracji. W cigu miesica od momentu krachu na giedzie prezydent zwoywa narady kierownikw poszczeglnych przedsibiorstw w celu nakonienia ich (w istocie byo to jedynie pozorowane ruszanie szczk) do sztucznego utrzymywania wysokich pensji, mimo e zarwno zyski, jak i ceny spaday. Pomidzy rokiem 1929 a 1933 ceny konsumenckie spady o prawie 25 procent, podczas gdy nominalne pensje w rzeczywistych warunkach zmniejszyy si rednio jedynie o 15 procent przekadajc si na znaczcy wzrost pensji w rzeczywistych warunkach, czyli biorc pod uwag gwny skadnik kosztw prowadzenia biznesu. Jak zauwaa ekonomista Richard Ebeling: Jedynym sukcesem prowadzonej przez administracj Hoovera i zwizki zawodowe polityki wysokich pensji byo wypieranie robotnikw z rynku pracy, co stwarzao powikszajcy si krg bezrobocia11.
28

Hoover drastycznie zwikszy wydatki rzdu na subwencje i projekty zapomogowe. W cigu zaledwie jednego roku, od 1930 do 1931, udziay rzdu federalnego w PKB wzrosy z 16,4 do 21,5 procent12. Administracja rolna Hoovera przeznaczaa setki milionw dolarw dla rolnikw uprawiajcych pszenic i bawen i to nawet w momencie, kiedy nowe taryfy celne zmioty ich rynki z powierzchni ziemi. Dziaajca za jego prezydentury Reconstruction Finance Corporation szastaa kolejnymi miliardami z dotacji dla przedsibiorstw. Jeden z architektw polityki Franklina Roosevelta z lat trzydziestych XX wieku, Rexford Guy Tugwell, komentujc dziesitki lat pniej administracj Hoovera, powiedzia: Nie przyznawalimy tego wtedy, ale praktycznie rzecz biorc, Nowy ad ekstrapolowano z programw, ktre zapocztkowa Hoover13. Chocia Hoover najpierw obniy podatki dla najuboszych Amerykanw, Larry Schweikart i Michael Allen podkrelaj w swojej obszernej ksice A Patriots History of the United States: From Columbuss Great Discovery to the War on Terror, e nie zaproponowa on adnych premii dla bogatych z przeznaczeniem na inwestycje w postaci nowych fabryk, aby pobudza zatrudnienie. Opodatkowa nawet czeki bankowe, ktre przyspieszay spadek dostpnoci pienidza, karzc ludzi za wypisywanie czekw14. We wrzeniu 1931 roku, kiedy poda pienidza malaa, a gospodarka chwiaa si pod wpywem ustawy Smoota-Hawleya, FED narzuci najwiksz w hi29

storii podwyk stopy dyskontowej. W czasie czterech miesicy depozyty bankowe spady o 15 procent, za podczas pierwszej poowy 1932 roku utrzymyway si w kraju pokane, deflacyjne spadki poday pienidza. Dokadajc do bdu wysokich taryf celnych, ogromnych subsydiw i deflacyjnej polityki monetarnej, Kongres uchwali, za Hoover podpisa Ustaw o dochodach z 1932 roku (Revenue Act of 1932). Przy najwikszym wzrocie podatkw w caej historii czasu pokoju ustawa ta podwoia podatek dochodowy. Grny przedzia w rzeczywistoci wzrs wicej ni dwukrotnie, wznoszc si z 24 do 63 procent. Zredukowano zwolnienia, zniesiono ulgi podatkowe od zarobkw, podwyszono podatek dochodowy od przedsibiorstw i podatek spadkowy, naoono nowe podatki: od darowizn, federalny gasoline tax (odpowiednik akcyzy) i podatek samochodowy, a take gwatownie podwyszono taryfy pocztowe. Czy ktrykolwiek powany badacz moe uczciwie powiedzie obserwujc rozleg ingerencj gospodarcz administracji Hoovera e jej niechybnie zgubnym skutkom winien jest wolny rynek? Schweikart i Allen dokonuj ogldzin szcztkw gospodarki: Do roku 1933 liczby wytworzone przez t komedi pomyek byy oszaamiajce: wspczynniki krajowego bezrobocia osigny 25 procent, ale w niektrych pojedynczych miastach dane wydaway si zupenie
30

nieprawdopodobne. Cleveland odnotowao, e 50 procent jego si roboczych to ludzie bezrobotni, Toledo 80 procent, za kilka stanw zaliczyo redni ponad 40 procent. Za spraw obusiecznego miecza, ktrego jednym ostrzem byy zmniejszajce si dochody, drugim za wzrastajce naciski na wydatki socjalne, ciar spoczywajcy na miastach doprowadzi wiele zarzdw miejskich na skraj przepaci. W Nowym Jorku zamknito szkoy, za w Chicago pastwo byo winne nauczycielom 20 milionw dolarw. Wiele szk prywatnych cakowicie zbankrutowao. Jeden z gabinetw rzdowych odkry, e do 1933 roku okoo ptora tysica szk wyszych upado, za sprzeda ksiek gwatownie si obniya. Sie bibliotek w Chicago przez rok nie zakupia ani jednej ksiki15.

W 1932 roku Amerykanie oddawali gosy na Franklina D. Roosevelta, oczekujc, e zrealizuje on deklaracj programow Partii Demokratycznej, ktra domagaa si mniejszej iloci wydatkw i regulacji ze strony rzdu.

31

FAZA III: NOWY AD W 1932 roku Franklin Delano Roosevelt wygra wybory prezydenckie, uzyskawszy 472 gosy elektorskie w porwnaniu do zaledwie 59 gosw, jakie zebra urzdujcy Herbert Hoover. Program wyborczy Partii Demokratycznej, na ktrej czele sta Roosevelt, gosi: Uwaamy, e program wyborczy partii to umowa z ludem, i jej warunkw partia, ktrej powierzono wadz, ma wiernie przestrzega. Partia domagaa si 25-procentowej redukcji wydatkw federalnych, zrwnowaonego budetu, racjonalnego obrotu zotem, aby zapobiec wszelkiemu ryzyku, wycofania si rzdu z obszarw, ktre przynale raczej przedsibiorstwom prywatnym, a take pooenia kresu ekstrawagancjom programw Hoovera w zakresie polityki rolnej. Oto co obieca kandydat na prezydenta, Roosevelt. Ale nie ma to wiele wsplnego z tym, czego pniejszy prezydent Roosevelt rzeczywicie dokona. Kiedy F.D. Roosevelt zosta zaprzysiony w dniu 4 marca 1933 roku, Waszyngton by peen zarwno obaw, jak i optymizmu obaw, e gospodarka moe nie zosta uzdrowiona, za optymizmu, poniewa ufano, i wanie nowy i stanowczy prezydent bdzie w stanie dokona zmian. Humorysta Will Rogers uchwyci powszechne odczucia wobec Roosevelta, kiedy ten powoa now administracj: Cay kraj jest z nim, wanie dlatego, e on co robi. Gdyby spali
32

Kapitol, wszyscy wiwatowalibymy, mwic, c, przynajmniej udao nam si jako wywoa poar 16. NIE MA SI CZEGO BA, Z WYJTKIEM SAMEGO STRACHU Roosevelt w istocie da pocztek zmianom, ale prawdopodobnie nie takich zmian kraj si spodziewa, udzielajc mu kredytu zaufania w postaci wyboru na urzd prezydenta. Niefortunnie rozpocz prezydentur, potpiajc w przemwieniu inauguracyjnym wielki kryzys za niegodziwych handlarzy walutami. Nie powiedzia nic na temat niegospodarnoci FED i niewiele o szalestwach Kongresu, ktre przyczyniy si do pogbienia problemw. W rezultacie za jego dziaa gospodarka pogrya si w kryzysie na reszt dekady. Adaptujc zrcznie wypowied XIX-wiecznego pisarza Henryego Davida Thoreau, Roosevelt powiedzia w swoim przemwieniu: Nie mamy si czego ba, z wyjtkiem samego strachu. Jednake, jak wyjania dr Hans Sennholz z Groove City College, prawdziwy powd do strachu Amerykanie mieli w postaci polityki Franklina Delano Roosevelta: W czasie pierwszych 100 dni swojej prezydentury mocno si waha w kwestii regulacji dochodw. Zamiast usun wzniesione przez swoich poprzednikw bariery dla dobrej koniunktury, sam zbudowa nowe. Zagrozi integralnoci dolara amerykaskiego w wyniku
33

ilociowych wzrostw i spadkw. Przej nalece do ludzi zasoby zota, a nastpnie zdewaluowa dolara o 40 procent17. Dyrektor biura budetu pastwa, Lewis W. Douglas, sfrustrowany i rozgniewany tym, e Roosevelt tak szybko i gruntownie zaprzesta realizowania programu partii, z ktrym startowa do wyborw, poda si do dymisji zaledwie po roku penienia urzdu. W maju 1935 roku na Uniwersytecie Harvarda Douglas powiedzia jasno, e Ameryka staje w obliczu doniosego wyboru: Czy wybierzemy podporzdkowanie si nas samych tego wielkiego kraju despotyzmowi biurokracji, kontrolowaniu kadego naszego dziaania, zniszczeniu rwnoci, ktr osignlimy, wreszcie zredukowaniu nas do pooenia zuboaych niewolnikw pastwa? Czy te bdziemy uparcie trwa przy wolnociach, o ktre czowiek walczy przez ponad tysic lat? Wane jest, by zrozumie wielko problemu, jawicego si przed nami. () Jeeli nie wybierzemy bezwzgldnej, despotycznej biurokracji, kontrolujcej nasze ycie, niweczcej rozwj, obniajcej standard ycia () wwczas stanie si jasne, e funkcja rzdu federalnego w warunkach demokracji ma polega na ograniczeniu swojej aktywnoci do tych obszarw, ktrych demokracja
34

dotyczy, na przykad obrony narodowej, utrzymywania prawa i porzdku, ochrony prawa i wasnoci, zapobiegania nieuczciwoci i () ochrony spoeczestwa przed () partykularnymi interesami poszczeglnych rodowisk18. NOWY AD OD PODSTAW Kiedy 4 marca 1933 roku nowy prezydent obj urzd, kryzys zdy ju mocno dotkn system bankowy. Dziaanie Roosevelta majce na celu zamknicie bankw i ogoszenie w dniu 6 marca oglnokrajowego urlopu od bankowoci (banking holiday), ktry zakoczy si cakowicie dopiero dziewi dni pniej, jest cigle przywoywane przez jego apologetw jako rozstrzygajcy i niezbdny ruch. Friedman i Schwartz jednake wyjaniaj, e to rzekome lekarstwo byo gorsze ni choroba. Taryfy celne naoone przez ustaw Smoota-Hawleya oraz niegodziwo opartej na wyzysku polityki monetarnej, prowadzonej przez FED, to gwni winowajcy odpowiedzialni za powstanie warunkw, ktre day Rooseveltowi pretekst do tymczasowego pozbawienia deponentw ich pienidzy, za urlop dla bankw nie wpyn na zmian tych podstawowych zasad. Ponad 5 tysicy bankw, ktre dziaay w momencie ogoszenia urlopu, nie otworzyo ponownie swoich podwojw po jego zakoczeniu, a ponad 2 tysice z nich nie zrobiy tego ju nigdy donosz Friedman i Schwartz19.
35

Prezydent Franklin Roosevelt potpia przedsibiorcw, ktrzy sprzeciwiali si uciliwym podatkom i zarzdzeniom jego Nowego adu, nazywajc ich egoistycznymi ekonomicznymi rojalistami.

Ekonomista Jim Powell z Cato Institute wyda w 2003 roku rewelacyjn ksik na temat wielkiego kryzysu gospodarczego, zatytuowan How Roosevelt and His New Deal Prolonged the Great Depression. Autor pokazuje, e: Prawie wszystkie upade banki stanowe przestrzegay praw systemu bankowego, czyli praw, ktre zakazyway bankom otwierania nowych filii i tym samym rnicowania swoich ofert oraz zmniejszania ryzyka. Powell pisze: Chocia Stany Zjednoczone ze swymi prawami systemu bankowego zanotoway upado tysicy bankw, to jednak w Kanadzie, gdzie pozwolono bankom na rozszerzanie ich dziaalnoci, nie upad ani jeden bank 20. Co ciekawe, krytycy kapitalizmu, ktrzy uwielbiaj win za wielki kryzys obarcza rynek, nigdy nie wspominaj o tym fakcie.
36

Kongres najpierw udzieli prezydentowi wadzy do przejcia prywatnych zasobw zota nalecych do amerykaskich obywateli, a nastpnie do odgrnego ustalenia ceny zota. Pewnego ranka Roosevelt, jedzc niadanie w ku, zdecydowa wraz z sekretarzem skarbu pastwa o zmianie stosunku zota do banknotw dolarowych. Po oszacowaniu swoich moliwoci Roosevelt ustanowi 21-procentow podwyk cen, poniewa to szczliwa liczba. Morgenthau w swoim pamitniku napisa: Gdyby kto wiedzia, w jaki sposb w rzeczywistoci ustalamy cen zota poprzez kombinacj szczliwych liczb, sdz, e byby przeraony21. W 1933 roku Roosevelt wasnorcznie storpedowa konferencj ekonomiczn w Londynie, zwoan na wniosek innych znaczcych krajw w celu obnienia wysokoci taryf celnych i przywrcenia parytetu zota. Do wczesnych lat trzydziestych XX wieku Waszyngton wraz ze swoim beztroskim bankiem centralnym starli na miazg standard zota. Odrzucenie parytetu zota przez Roosevelta usuno wikszo pozostaych czynnikw hamujcych nieograniczon ekspansj pienidza i kredytw, co kraj w pniejszych latach przypaci deprecjacj waluty. Senator Carter Glass uj to dobrze, kiedy na pocztku 1933 roku ostrzega Roosevelta: To haba, sir. Ten potny rzd, mocny dziki zasobom zota, amie swoje obietnice dotyczce wypacania owego zota wdowom i sierotom, ktrym sprzeda obligacje rzdowe z zobowizaniem zapaty zot monet po aktualnym kursie wartoci. amie
37

obietnic wykupienia rzdowych banknotw przy pomocy zotych monet po aktualnym kursie ich wartoci. To haba, sir22. Roosevelt przej krajowe zoto, a take przywrci sprzeda alkoholu w amerykaskich barach i innych lokalach publicznych. W drug niedziel pobytu w Biaym Domu napomkn przy kolacji: Sdz, e teraz czas na piwo23. Tej samej nocy naszkicowa wstpn wersj adresowanej do Kongresu notatki z prob o zakoczenie prohibicji. Biay Dom we wtorek zaaprobowa uchylenie przepisu, w czwartek Senat poprawk uchwali, za przed upywem roku ratyfikowao j do stanw, aby dwudziesta pierwsza poprawka staa si czci Konstytucji. Jeden z obserwatorw, komentujc ten zadziwiajcy zwrot wydarze, zauway, e z dwch ludzi idcych ulic na pocztku 1933 roku z ktrych jeden mia zot monet w kieszeni, a drugi butelk whisky pod paszczem czowiek z monet by uczciwym obywatelem, ten z whisky za przestpc. Rok pniej sprawa wygldaa dokadnie odwrotnie. W pierwszym roku Nowego adu Roosevelt zaproponowa, by przeznaczy na wydatki 10 miliardw dolarw, podczas gdy dochody wynosiy zaledwie 3 miliardy dolarw. Pomidzy rokiem 1933 a 1936 wydatki rzdowe zwikszyy si o ponad 83 procent. Federalny dug gwatownie wzrs o 73 procent. Franklin Delano Roosevelt namwi Kongres do powoania w 1935 roku rzdowej agencji ubezpieczenia spoecznego, Social Security Administration, oraz
38

Biurokracja oraz potwornie nudne regulacje National Recovery Administration (NRA) sprawiy, e nazywano ten urzd Narodowym bieganiem po mielinie (National Run Around).

do ustanowienia w 1938 roku po raz pierwszy w kraju prawa do penej pensji minimalnej. Podczas gdy do dzisiaj og spoeczestwa wyraa pene uznanie za te dwa posunicia, wielu ekonomistw ma inny punkt widzenia. Prawo do pensji minimalnej wypiera z rynku pracy wiele osb niedowiadczonych, modych, niewykwalifikowanych i spoecznie upoledzonych. (Na przykad uchwalone w 1933 roku, jako cz innej ustawy, klauzule pacy minimalnej spowodoway wyrzucenie z pracy okoo p miliona czarnoskrych)24. Natomiast wspczesne badania i oceny ujawniaj, e agencja Social Security staa si tak strasznym i dugotrwaym ubezpieczeniowym koszmarem, e albo bdzie musiaa zosta sprywatyzowana, albo i tak ju wysokie podatki, potrzebne do utrzymywania jej na powierzchni, bd musiay wzrosn do kosmicznych rozmiarw. Roosevelt przeprowadzi uchwalenie Ustawy o pomocy rolnikom (Agricultural Adjustment Act, AAA),
39

ktra cigaa z przetwrcw rolnych nowy podatek, a nastpnie uywaa tego dochodu do nadzorowania masowego niszczenia wartociowych upraw i uboju byda. Federalni przedstawiciele nadzorowali ponury spektakl niszczenia poprzez przyoranie zupenie dobrych pl z upraw baweny, pszenicy i kukurydzy (trzeba byo nakania muy do tratowania plonw; przyuczono je przecie, by szy pomidzy zagonami). Zdrowe bydo, owce i winie byy wybijane i grzebane w masowych doach. Minister rolnictwa Henry Wallach osobicie wyda rozkaz uboju szeciu milionw prosit, zanim urosn do rozmiaru dorosych wi. Po raz pierwszy administracja pacia te rolnikom za to, aby nie podejmowali pracy. Nawet gdyby AAA pomoga rolnikom, zmniejszajc dostawy i podnoszc ceny, mogaby to zrobi jedynie kosztem milionw innych ludzi, ktrzy musieli paci te ceny albo zadowala si mniejsz iloci jedzenia. BKITNE ORY, CZERWONE KACZKI By moe najbardziej zasadniczym elementem Nowego adu byo uchwalenie w 1933 roku uchway o uzdrowieniu krajowego przemysu (National Industrial Recovery Act), ktra powoywaa rozleg now administracj na rzecz narodowego uzdrowienia (National Recovery Administration, NRA). Za jej rzdw wikszo przemysw wytwrczych zostao wcielonych przemoc do posiadajcych penomocnictwo rzdowe kar40

teli. Regulujcy zwile ceny i warunki sprzeday kodeks uksztatowa du cz amerykaskiej gospodarki w stylu faszystowskim, podczas gdy NRA bya finansowana z nowych podatkw, naoonych wanie na te dziedziny przemysu, ktre kontrolowaa. Niektrzy ekonomici szacuj, e NRA podniosa koszt prowadzenia dziaalnoci gospodarczej przecitnie o 40 procent a nie tego wszak potrzebowaa do swego uzdrowienia gospodarka w stanie kryzysu. Wpyw NRA na gospodark by natychmiastowy i potny. W cigu piciu miesicy przed uchwaleniem ustawy widoczne byy oznaki poprawy: zatrudnienie w fabrykach i wysoko wypat wzrosy odpowiednio o 23 procent i 35 procent. I wtedy zacza si dziaalno NRA, skrcenie godzin pracy, dowolne podnoszenie pensji oraz naoenie nowych kosztw na przedsibiorstwa. W cigu szeciu miesicy od wejcia ustawy w ycie produkcja przemysowa spada o 25 procent. Benjamin M. Anderson pisze: NRA nie bya miar oywienia gospodarczego. Bya miar anty-oywienia. () W przecigu caej dziaalnoci NRA produkcja przemysowa nie wzrosa tak wysoko, jak to miao miejsce w lipcu 1933 roku, zanim NRA zacza dziaa25. Do kierowania dziaaniami NRA Roosevelt wyznaczy generaa Hugh elazne Portki Johnsona, bezbonika, despot o czerwonej twarzy, jawnego wielbiciela woskiego dyktatora Benito Mussoliniego. Johnson grzmia: Niech Bg miosierny ma lito nad kadym, kto usiuje przeszkodzi Bkitne41

mu Orowi (oficjalny symbol NRA, ktry zosta przez jednego z senatorw kpico nazwany Sowieck kaczk). Tym, ktrzy odmwili podporzdkowania si NRA, Johnson osobicie zagrozi publicznymi bojkotami oraz ciosem pici w nos. Ostatecznie funkcjonowao ponad 500 kodeksw NRA zawierajcych regulacje prawne, poczwszy od produkcji piorunochronw a do produkcji gorsetw i biustonoszy, obejmujcych ponad 2 miliony pracodawcw i 22 miliony pracownikw26. Istniay kodeksy regulujce produkcj rodkw wzmacniajcych wosy, smyczy dla psw, a nawet komedii muzycznych. Krawiec z New Jersey, Jack Magid, zosta aresztowany i osadzony w wizieniu za zbrodni polegajc na uprasowania garnituru za 35, nie za za 40 centw, jak przewidywa kodeks krawiectwa NRA. W swojej ksice The Roosevelt Myth historyk John T. Flynn opisa, w jaki sposb partyzanci NRA niekiedy prowadzili interesy: NRA stopniowo odkrywaa, e nie jest w stanie wyegzekwowa poszanowania dla swoich regu. Czarny rynek umacnia si. Wymuszenie przestrzegania przepisw mogy spowodowa jedynie najbardziej drastyczne policyjne metody. W zakadzie Sidneya Hillmana, ktry zajmowa si produkcj garderoby, tworzca przepisy wadza zatrudnia specjaln policj odpowiedzialn za ich egzekwowanie. Jej funkcjonariusze przemierzali rejon,
42

gdzie szyto czci garderoby, niczym szturmujcy onierze. Mogli wej do fabryki, odprawi waciciela, ustawi w szeregu jego pracownikw, podda ich krtkiemu przesuchaniu i natychmiast przej nalece do niego ksigi rachunkowe. Nocna praca bya zakazana. Latajce szwadrony tej prywatnej policji dospraw-paszczy-i-garniturw przechadzay si w nocy po rejonie, stukajc trzonkami siekier w drzwi i wyszukujc ludzi, ktrzy popeniali zbrodni szycia pary spodni po zmroku. Wiele organw odpowiadajcych za tworzenie kodeksw utrzymywao, e bez tak ostrych metod nie byoby ulegoci, poniewa spoeczestwo ich nie popiera27. KOMISARZE LITERY PRAWA Nastpnie Roosevelt podpisa si pod ustaw o zbyt wysokim wzrocie podatkw w wyszych przedziaach podatkowych i wprowadzi potrcany z pacy 5-procentowy podatek dochodowy (withholding tax) od zbiorowych dywidend. W 1934 roku doprowadzi do kolejnego wzrostu podatkw. W rzeczywistoci przez nastpne dziesi lat podnoszenie podatkw stanowio ulubion cz polityki Roosevelta, czego kulminacj stanowia najwysza stawka podatku dochodowego, wynoszca 90 procent. Senator stanu Michigan, Arthur Vandenberg, ktry sprzeciwia si znacznej czci Nowego adu, skrytykowa ogrom43

ny wzrost podatkw za prezydentury Roosevelta. Nie przywrci si zdrowej gospodarki, powiedzia, kierujc si socjalistycznym pogldem, e Ameryka mogaby podwign nisz jedn trzeci (cz spoeczestwa), cigajc w d wysze dwie trzecie 28. Vandenberg potpi take poddanie si Kongresu komisarzom litery prawa, ktrzy gboko wierz, e aby uratowa mieszkacw Ameryki, trzeba ich podda surowej dyscyplinie ze strony potnych suwerenw29. Komisarze litery prawa bezsensownie trwonili pienidze spoeczestwa. To ich mia na myli wpywowy dziennikarz i krytyk spoeczny Albert Jay Nock, kiedy opisywa Nowy ad jako oglnokrajow, zarzdzon przez pastwo mobilizacj prnej bufonady i bezcelowego zamieszania30. Rooseveltowska administracja prac cywilnych (Civil Works Administration, CWA) wynajmowaa aktorw, by dawali darmowe wystpy, za bibliotekarzy, by katalogowali archiwa. Co wicej, pacia naukowcom za studiowanie historii agrafki, wynaja stu waszyngtoskich pracownikw, by uzbrojeni patrolowali ulice w celu odstraszania szpakw od budynkw publicznych, a take umiecia na publicznej licie pac mczyzn do cigania w wietrzne dni chwastw rozsiewanych przez wiatr. Kiedy CWA zaczynaa prac pod koniec 1933 roku, bya przewidziana jako krtkotrway program prac. W swoim przesaniu State of the Union Roosevelt zapewnia Kongres, e jakikolwiek nowy tego
44

Senator stanu Michigan Arthur Vandenberg owiadczy, e zdrowej gospodarki nie mona przywrci za pomoc zawyonych podatkw Roosevelta i nadmiernej kontroli.

rodzaju program bdzie zlikwidowany w cigu roku. Rzd federalny powiedzia prezydent musi i powinien zarzuci t dziaalno zapomogow. Nie chc, aby energia yciowa naszych obywateli bya nadal blokowana przez rozdawanie gotwki, koszy zakupw, kilku kskw tygodniowej pracy, takiej jak strzyenie trawy, grabienie lici czy zbieranie mieci w publicznych parkach. Czowiekiem odpowiedzialnym za agencj CWA zosta Harry Hopkins, ktry powiedzia: Zatrudniam cztery miliony pracownikw, ale na lito Bosk nie pytajcie mnie, czym oni si zajmuj. CWA zakoczya dziaalno w cigu kilku miesicy, jednak zostaa zastpiona przez inny program tymczasowej pomocy, ktry przed rokiem 1935 przeksztaci si w organizacj Works Progress Administration (WPA). Obecnie jest znana jako ten wanie program rzdowy, ktry da impuls do powstania nowego terminu symulowanie pracy (boondoggle), poniewa produkowa o wiele wicej ni 77
45

tysicy mostw i 116 tysicy budynkw, co jego obrocy uwielbiali wskazywa jako dowd na jego skuteczno31. Nie bez kozery krytycy czsto okrelali WPA mianem We Piddle Around (Siusiamy wokoo). W Kentucky pracownicy WPA skatalogowali 350 rnych sposobw gotowania szpinaku. Agencja zatrudniaa 6 tysicy aktorw, chocia narodowy zwizek aktorw utrzymywa, e liczy zaledwie 4,5 tysica czonkw. Setki pracownikw WPA kierowano do zbierania wpat na rzecz kampanii wyborczych kandydatw do Partii Demokratycznej. W Tennessee pracownicy WPA byli zwalniani, jeli odmwili przekazania 2 procent pensji urzdujcemu gubernatorowi. Do roku 1941 jedynie 59 procent budetu WPA przeznaczano na jakkolwiek zapat dla pracownikw; pozostaa cz bya wsysana przez administracj oraz koszty oglne. Redaktorzy The New Republic pytali, czy [Roosevelt] ma odwag, by przyzna teraz, e WPA bya pochopnym i rozdtym ponad miar politycznym posuniciem i e to aosny bd, ktremu naley pooy kres?32. Ostatni z projektw WPA kontynuowano a do lipca 1943 roku. Roosevelt by wychwalany pod niebiosa za swoje tworzce miejsca pracy posunicia, takie jak CWA czy WPA. Wiele osb uwaa, e pomogy one zagodzi kryzys. Nie s jednak w stanie uwiadomi sobie, e pozostaa cz majstrowania Roosevelta przeduya kryzys, a przede wszystkim w duej mierze uniemoliwia bezrobotnym znalezienie prawdzi46

W nadirze wielkiego kryzysu gospodarczego poowa amerykaskich zakadw przemysowych dziaaa na jaowym biegu, gdy gospodarka uginaa si pod ciarem dugotrwaej i niszczcej polityki zarwno republikanw, jak i demokratw w Waszyngtonie.

wej pracy. Zdumiewajca lista rozrzutnych wydatkw, ktre pochaniay te programy prac, oznaczaa marnotrawienie wartociowych zasobw na cele umotywowane politycznie, za pod wzgldem ekonomicznym przynoszce efekt odwrotny do zamierzonego. Kwesti t zilustruje krtka analogia. Jeeli zodziej idzie od domu do domu, kradnc pienidze kademu w okolicy, a nastpnie zmierza do pobliskiego centrum handlowego, by wyda swoje nieuczciwie nabyte zyski, to nie przypisuje mu si chocia jego wydatki pobudziy sprzeda w centrum handlowym usugi na rzecz pastwa albo zapewnienia oglnej korzyci ekonomicznej. Podobnie, kiedy rzd wynajmuje kogo do skatalogowania licznych sposobw go47

towania szpinaku, jego wspierana podatkami wypata nie moe zosta policzona jako wzrost netto w gospodarce, poniewa wypacane mu zasoby pienine zostay po prostu przekierowane, nie za utworzone. Dzi ekonomici musz wci walczy z tym magicznym myleniem, ilekro proponuje si zwikszenie wydatkw rzdowych jak gdyby pienidze nie pochodziy od produktywnych obywateli, ale raczej od dobrej wrki. ZADZIWIAJCY MOTOCH ZUCHWALCW BEZ ZNACZENIA Chaotyczne interwencje ekonomiczne Roosevelta zyskay uznanie u ludzi, ktrzy przypisuj wysok warto pozorom odpowiedzialnoci za cokolwiek i robienie czegokolwiek. Znaczna natomiast wikszo Amerykanw trwaa w cierpliwoci, bardzo pragnc obdarzy t charyzmatyczn ofiar poraenia dziecicego (polio) i zarazem byego gubernatora Nowego Jorku kredytem zaufania. Zarazem jednak Rooseveltowi nie brakowao krytykw, ktrych liczba rosa w miar, jak lata biegy nieubaganie. Jednym z owych krytykw by niezrwnany Mdrzec z Baltimore, H. L. Mencken, ktry w swoich przemwieniach retorycznie rzuci w prezydenta waciwie wszystkim, oprcz kuchennego zlewozmywaka. Paul Johnson podsumowuje kliwe, acz czsto humorystyczne uwagi Menckena w nastpujcy sposb:

Mencken przewyszy sam siebie w atakowaniu triumfalnego Franklina Delano, gdy powiew oszukaczego kolektywizmu Roosevelta napenia go prawdziwym wstrtem. Roosevelt by wic fuhrerem, znachorem, otoczonym przez zadziwiajcy motoch zuchwalcw bez znaczenia, niedoksztaconych belfrw, prawnikw nie znajcych konstytucji, pocieszaczy chodzcych z gow w chmurach i innych tego rodzaju aosnych czarodziejw. Jego Nowy ad by politycznym przekrtem, seri niewiarygodnych faszywych cudw wraz z ich cigymi apelami o to, by sklasyfikowa zazdro i nienawi, traktowaniem rzdu jako dojnej krowy ze 125 milionami sutkw i znaczonym przez czste odmowy wypenienia solennych obietnic33. OZNAKI YCIA Amerykaska gospodarka wkrtce zostaa uwolniona od czci najgorszych wykrocze Nowego adu, kiedy Sd Najwyszy w 1935 roku pozbawi mocy prawnej NRA, a w roku 1936 AAA, czym zasuy sobie na wieczny gniew i drwiny ze strony Roosevelta. Uznajc wikszo poczyna prezydenta za niekonstytucyjne, dziewiciu starszych Sdu Najwyszego odrzucio take inne, drugorzdne ustawy i programy, ktre utrudniay popraw sytuacji ekonomicznej.
49

48

Gospodarka, wyzwolona z pt najgorszego, co nis ze sob Nowy ad, zacza wykazywa pewne oznaki ycia. Bezrobocie zmniejszyo si do 18 procent w 1935 roku, 14 procent w 1936 roku i spado jeszcze niej w 1937 roku. Ale do roku 1938 podnioso si do prawie 20 procent, kiedy gospodarka znw gwatownie podupada. Rynek giedowy zaama si o niemal 50 procent midzy sierpniem 1937 a marcem 1938 roku. Ekonomiczny bodziec Nowego adu Franklina Delano Roosevelta osign prawdziwy wyczyn: kryzys w sercu kryzysu! FAZA IV: USTAWA WAGNERA Grunt dla upadku lat 1937-1938 przygotowao wejcie w ycie w 1935 roku Ustawy o krajowych stosunkach pracy lepiej znanej jako Ustawa Wagnera i Wielka Karta Swobd dla zwizkw zawodowych. Oto cytat z wypowiedzi dr. Hansa Sennholza: To prawo zrewolucjonizowao amerykaskie stosunki pracy. Odebrao spory dotyczce pracy sdom prawa i przenioso je pod kuratel niedawno utworzonej federalnej agencji, Krajowej Rady Stosunkw Pracy (National Labor Relations Board), ktra staa si prokuratorem, sdzi i aw przysigych zarazem. Sympatycy zwizkw zawodowych w Radzie dalej wypaczali i naginali prawo, ktre ju orze50

ko prawn nietykalno oraz przywileje dla zwizkw zawodowych. Tym samym Stany Zjednoczone zrzeky si wielkiego osignicia zachodniej cywilizacji, jakim bya rwno wobec prawa. Ustawa Wagnera czy te Ustawa o krajowych stosunkach pracy zostaa uchwalona w odpowiedzi na uniewanienie NRA i jego kodeksw pracy przez Sd Najwyszy. Miaa na celu cakowite wyeliminowanie sprzeciwu pracodawcy wobec zwizkw zawodowych. Wszystko, co pracodawca mg zrobi w obronie wasnej, stao si nieuczciw praktyk pracy, karaln przez Rad. Prawo nie tylko zobowizywao pracodawcw do zajcia si wyznaczonymi na reprezentanta pracownikw zwizkami zawodowymi i prowadzenia z nimi pertraktacji; pniejsze decyzje Rady sprawiy rwnie, e sprzeciw wobec da liderw zwizkw zawodowych sta si nielegalny34. Zwizki zawodowe, uzbrojone w te nowe, szeroko zakrojone uprawnienia, nadal trway w szale zrzeszania bojownikw. Groby, bojkoty, strajki, przejcia fabryk i rozpowszechniona przemoc zepchny produktywno ostro w d, za bezrobocie poszybowao w gr. Czonkostwo w krajowych zwizkach zawodowych gwatownie wzroso: do 1941 roku czonkami zwizkw zawodowych byo dwa i p razy wicej Amerykanw ni w roku 1935. Historyk William E. Leuchtenburg, sam nie bdc klientem wolnego przedsibiorstwa, zaobserwowa: Obywateli
51

opowiadajcych si za prawem wasnoci straszono zajciem fabryk, wprawiano w gniew, gdy strajkujcy ingerowali w przesyanie korespondencji, irytowano przez zastraszanie niezrzeszonych i niepokojono lotnymi szwadronami pracownikw, ktrzy maszerowali albo grozili przemarszem z miasta do miasta35. NIEPRZYJAZNA ATMOSFERA DLA BIZNESU Z Biaego Domu zaraz za Ustaw Wagnera posypa si gromki grad zniewag przeciw biznesowi. Biznesmeni, zoci si Roosevelt, s prawdziw przeszkod na drodze do odbudowy gospodarki. Prezydent przeklina ich jako ekonomicznych rojalistw i skwitowa krtko, e klasa biznesmenw to gupcy36. Dooy do tych zniewag seri nowych rodkw odwetowych. Narzucono kolejne ograniczenia na rynku giedowym. Naoono podatek na zachowane dochody zbiorowe, zwany podatkiem od zyskw niepodzielonych. Te wysiki, by zedrze z bogatych, jak pisze ekonomista Robert Higgs, nie pozostawiay wtpliwoci, e prezydent i jego administracja zamierzaj wszelkimi metodami nakoni Kongres do wycignicia bogactwa od ludzi o wysokich dochodach, odpowiedzialnych za wikszo decyzji pastwowych dotyczcych prywatnego inwestowania37. W cigu zaledwie dwch miesicy pod koniec 1937 roku wydajno rynku stali podstawowego ekonomicznego barometru spada z 83 do 35 procent.
52

Kiedy o tych wieciach rozpisyway si gazety, Roosevelt wybra si nieoczekiwanie na dziewiciodniow wypraw na ryby. New York Herald-Tribune ubagaa go, by wrci do pracy i powstrzyma fal wznawiajcego si kryzysu. Redaktorzy gazet utrzymywali, e potrzebna jest zmiana Rooseveltowskiej polityki goryczy i nienawici, skcania jednej klasy spoecznej z drug oraz karania wszystkich, ktrzy nie zgadzaj si z prezydentem38. Znany publicysta i komentator polityczny Walter Lippmann napisa w marcu 1938 roku, e niemal bez znaczcych wyjtkw kady przedsiwzity krok, jaki go [Roosevelta] interesowa w cigu ostatnich piciu miesicy, mia zmniejszy produkcj zasobw bd zniechci do niej39. Jak wskazano wczeniej w tym eseju, wersja Nowego adu w wykonaniu Herberta Hoovera podniosa w 1932 roku kracow stawk podatku dochodowego z 24 do 63 procent. Jednake w porwnaniu ze swym zadowolonym z podatkw nastpc, Hoover by ostronym graczem. Za prezydentury Roosevelta najwysza stawka podatkowa zostaa podniesiona najpierw do 79 procent, a nastpnie do 90 procent. Historyk zajmujcy si ekonomi, Burton Folsom, odnotowuje, e w 1941 roku Roosevelt zaproponowa nawet ogromn 99,5-procentow graniczn stawk podatkow na wszystkie dochody powyej 100 tysicy dolarw. Dlaczego nie? powiedzia prezydent, kiedy doradca zakwestionowa pomys40.
53

Sd Najwyszy zosta zaatakowany przez Roosevelta, kiedy ogosi, e wane czci programowe Nowego adu s niezgodne z konstytucj. Przygotowany przez prezydenta plan reorganizacji Sdu Najwyszego (court-packing) przyczyni si do wznowienia kryzysu gospodarczego w 1937 roku.

Po tym jak propozycja konfiskaty zawioda, Roosevelt wyda rozkaz wykonawczy, by na wszystkie dochody powyej 25 tysicy dolarw naoy zadziwiajc stawk podatkow rwn 100 procent. Przyczyni si take do obnienia progu osobistego zwolnienia z podatku do zaledwie 600 dolarw. Bya to taktyka, ktra popchna wikszo amerykaskich rodzin do pacenia po raz pierwszy przynajmniej jednego podatku dochodowego. Wkrtce potem Kongres odwoa w nakaz wykonawczy, ale zgodzi si z redukcj osobistego zwolnienia od podatku. Tymczasem w poowie lat trzydziestych XX wieku polityka Rezerwy Federalnej znw si wahaa, naj54

pierw ku grze, potem w d, a nastpnie ostro w gr na skutek przystpienia Ameryki do drugiej wojny wiatowej. Do ekonomicznego spadku w 1937 roku przyczyni si nastpujcy fakt: od lata 1936 roku do wiosny roku 1937 FED podwoi wymagania rezerw w krajowych bankach. Dowiadczenie wielokrotnie pokazywao, e sama polityka monetarna kolejki grskiej wystarcza do wykreowania gospodarki kolejki grskiej. Roosevelt, nadal dlcy po swoich wczeniejszych niepowodzeniach w Sdzie Najwyszym, usiowa w 1937 roku skaptowa najwyszy trybuna do propozycji, by pozwolono prezydentowi wyznacza na kade posiedzenie sdu dodatkowego sdziego, ktry osign wiek 70 lat i nie przeszed na emerytur. Gdyby ta propozycja zostaa zatwierdzona, Roosevelt mgby wyznaczy szeciu nowych sdziw przychylnych jego pogldom, zwikszajc liczb czonkw sdu z 9 do 15. Plan ten nie zosta zaakceptowany przez Kongres, jednak Sd zacz pniej wspiera polityk prezydenta, po tym jak wielu przeciwnych jej sdziw przeszo na emerytur. Dopki jednake Kongres nie obali planu reorganizacji, obawy przedsibiorcw, e yczliwy celom Roosevelta Sd Najwyszy poprze znaczn cz dawnego Nowego adu, stanowiy przeszkod dla oywienia inwestycji i miaych przedsiwzi gospodarczych. Historyk ekonomii Robert Higgs zwraca uwag na bliski zwizek pomidzy poziomem prywatnego
55

inwestowania i kursem amerykaskiej gospodarki w latach trzydziestych XX wieku. Bezustanne ataki administracji Roosevelta zarwno sowem, jak i czynem wymierzone przeciw biznesowi, wasnoci i wolnej przedsibiorczoci sprawiy, e potrzebny do napdzenia gospodarki kapita zosta zlikwidowany albo zepchnity do podziemia. Kiedy Roosevelt podj decyzj o przystpieniu Ameryki do wojny w 1941 roku, jego przedsiwzicia antybiznesowe osaby, jednak du cz narodowego kapitau przeznaczono na dziaania wojenne, zamiast na rozwj fabryk czy dbr konsumpcyjnych. Dopiero gdy nastpi kres zarwno ery Roosevelta, jak i wojny, inwestorzy poczuli si wystarczajco pewnie, by nada bieg powojennemu rozkwitowi inwestowania, ktry wspomg powrt gospodarki do trwaego stanu dobrej koniunktury41. Ta opinia zyskuje poparcie w wypowiedzianych w 1937 roku nastpujcych uwagach jednego z wiodcych krajowych inwestorw owego okresu, nazwiskiem Lammot du Pont: Niepewno rzdzi sytuacj podatkow, sytuacj pracy, sytuacj monetarn i praktycznie kadym prawnym warunkiem, jaki przemys musi spenia. Czy podatki maj pj w gr, w d czy te pozosta na tym samym poziomie? Nie wiemy. Czy maj istnie zwizki zawodowe czy nie? () Czy mamy mie inflacj czy deflacj, wicej rzdowych wydatkw
56

Przyznane przez Ustaw Wagnera specjalne uprawnienia dla zwizkw zawodowych i zorganizowanej klasy robotniczej przyczyniy si do fali gwatownych strajkw i powstania kryzysu wewntrz kryzysu w 1937 roku.

czy mniej? (...) Czy na kapita i dochody maj zosta naoone nowe ograniczenia? (...) Nie sposb nawet domyli si odpowiedzi na te pytania42. Wielu wspczesnych historykw skania si ku postawie refleksyjnie antykapitalistycznej i nieufnej wobec wolnego rynku; uznaj oni sprawowanie wadzy przez Roosevelta, konstytucyjne czy nie, za imponujce i interesujce pod wzgldem historycznym. W sondaach wikszo konsekwentnie klasyfikuje Franklina Delano blisko szczytu listy wielkich prezydentw, prawdopodobnie wic wzgardziliby
57

oni pogldem, e Nowy ad by odpowiedzialny za przeduenie wielkiego kryzysu gospodarczego. Kiedy jednak Amerykaski Instytut Opinii Publicznej przeprowadzi wiosn 1939 roku reprezentatywne w skali kraju badanie ankietowe, zadajc pytanie: Czy uwaasz, e postawa administracji Roosevelta wobec biznesu opnia oywienie gospodarcze?, amerykascy obywatele odpowiedzieli tak w proporcji ponad dwa do jednego. Spoeczno przedsibiorcw poczua si zatem jeszcze silniejsza43. W swoim prywatnym notatniku zaufany sekretarz skarbu pastwa prezydenta Roosevelta, Henry Morgenthau, zdawa si z tym zgadza. Napisa on: Zakosztowalimy wydawania pienidzy. Wydajemy wicej ni kiedykolwiek przedtem i to nie dziaa. (...) Nigdy nie spenilimy naszych obietnic. (...) Po omiu latach funkcjonowania tej administracji stwierdzam, e mamy dokadnie takie samo bezrobocie, jakie byo, kiedymy zaczynali (...) i w dodatku ogromny dug!44. Pod koniec dekady i dwanacie lat po zaamaniu si rynku akcji w Czarny Czwartek 10 milionw Amerykanw byo bez pracy. Wspczynnik bezrobocia zosta przekroczony o 17 procent. W 1932 roku Roosevelt deklarowa, e zakoczy kryzys, jednak regres utrzymywa si jeszcze przez dwie prezydenckie kadencje, pomimo rozlicznych interwencji.

ZNISZCZY WOLN PRZEDSIBIORCZO? Jak to si stao, e Franklin Delano Roosevelt wygrywa wybory prezydenckie cztery razy, skoro jego polityka pogbiaa i przeduaa ekonomiczn katastrof? Wiele wyjania niewiedza obywateli oraz uparta gotowo obdarzenia prezydenta kredytem zaufania. W 1932 roku Roosevelt pokona Hoovera, skadajc obietnic: mniej rzdu. Zamiast tego da Amerykanom wicej rzdu, ale zrobi to, uywajc fanfar i pogawdek przy kominku, ktre zahipnotyzoway zdesperowanych ludzi. Zanim do nich dotaro, e polityka Roosevelta jest szkodliwa, rozpocza si druga wojna wiatowa, ludzie skupiali si wok swego gwnodowodzcego, i ch, by w poowie przysowiowej drogi wybiera kogo nowego, bya niewielka. Wraz z poog drugiej wojny wiatowej nadeszo oywienie wymiany handlowej z sojusznikami Ameryki. Zagada ludzi i zniszczenie zasobw podczas wojny nie pomogy gospodarce Stanw Zjednoczonych, pomg za to w wznowiony handel. Ponowna inflacja narodowych zasobw pieninych neutralizowaa wysokie koszty Nowego adu, ale zwizany z tym problem nka nas do dzisiaj: dolar, za ktry kupuje si z roku na rok coraz mniej dbr i usug. Co najwaniejsze, naladujca dziaania Roo-sevelta administracja prezydenta Trumana bya zdecydowanie mniej chtna do krytykowania i tamszenia prywat59

58

nych inwestorw. W rezultacie inwestorzy ci ponownie weszli do krwioobiegu gospodarki i podsycili potny powojenny rozkwit. Wielki kryzys gospodarczy w kocu si zakoczy, jednake powinien on przetrwa w naszych umysach jako jedno z najwikszych i najtragiczniejszych niepowodze rzdu i polityki pastwowej w historii Ameryki. Geneza wielkiego kryzysu gospodarczego leaa w nieodpowiedzialnej polityce monetarnej i fiskalnej rzdu Stanw Zjednoczonych w pnych latach dwudziestych i wczesnych trzydziestych XX wieku. Wspomniana polityka rzdowa zawieraa ca list niewaciwych posuni politycznych, by wymieni choby kilka z nich: niegospodarno banku centralnego, miadce handel taryfy celne, wyciskajce ostatnie soki podatki, odrtwiajce umys kontrole produkcji i konkurencji, bezsensowne niszczenie plonw i uboje byda oraz przymusowe prawa pracy. To nie wolny rynek wyprodukowa dwunastoletni agoni, ale raczej polityczne partactwo na wielk skal. Ci, ktrzy analizujc wydarzenia z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku, wini wolnorynkowy kapitalizm za ekonomiczn klsk, maj oczy i umysy cakiem zamknite na fakty. Zmiana niewaciwie ukierunkowanego mylenia, ksztatujcego znaczn cz obiegowej opinii na temat tego niewdzicznego fragmentu historii, jest czym zasadniczym dla oywienia wiary w wolny rynek i ochron naszych wolnoci.
60

Nard zdoa przetrwa szarlatastwo zarwno aktywizmu Hoovera, jak i Nowego adu Roosevelta, i teraz amerykaskie dziedzictwo wolnoci oczekuje ponownego odkrycia przez nowe pokolenie obywateli. Tym razem nie mamy si czego ba, z wyjtkiem mitw i bdnych interpretacji.

Przypisy:
1

Alan Reynolds, What Do We Know About the Great Crash?, National Review, 9 listopada 1979, s. 1416. 2 Hans F. Sennholz, The Great Depression, The Freeman, kwiecie 1975, s. 205. 3 Murray N. Rothbard, Americas Great Depression, Sheed and Ward, Inc., Kansas City 1975, s. 89. 4 Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare: A Financial and Economic History of the United States, 1914-46, wydanie 2, Liberty Press, Indianapolis 1979, s. 127. 5 Milton Friedman, Anna Jacobson Schwarz, A Monetary History of the United States, 1867-1960, National Bureau of Economic Research, Nowy Jork 1963; IX nakad, Princeton University Press, 1993, s. 411-415. 6 Lindley H. Clark jr, After the Fall, The Wall Street Journal, 26 padziernika1979, s. 18. 7 Tearful Memories That Just Wont Fade Away, U.S. News & World Report, 29 padziernika 1979, s.36-37. 8 FDRs Disputed Legacy, Time, 1 lutego 1982, s. 23. 9 Barry W. Poulson, Economic History of the United States, Macmillan Publishing Co., Inc., Nowy Jork 1981, s. 508. 10 Reynolds, s. 1419. 11 Richard M. Ebeling, Monetary Central Planning and the State-Part XI: The Great Depression and the Crisis of Government Intervention, Freedom Daily, The Future of Freedom Foundation, Fairfax, Wirginia, listopad 1997, s.15. 61

12 Paul Johnson, A History of the American People, HarperCollins Publishers, Nowy Jork 1997, s. 740. 13 Ibid., s. 741. 14 Larry Schweikart, Michael Allen, A Patriots History of the United States: From Columbuss Great Discovery to the War on Terror, Sentinel, Nowy Jork 2004, s. 553. 15 Ibid., s. 554. 16 FDRs Disputed Legacy, s. 24. 17 Sennholz, s. 210. 18 Z: Lewis W. Douglas, The Liberal Tradition: A Free People and a Free Economy, cytowane w: Richard M. Ebeling, Monetary Central Planning and the State, Part XIV: The New Deal and Its Crisis, Freedom Daily, luty 1998, s. 12. 19 Friedman i Schwartz, s. 330. 20 Jim Powell, FDRs Folly: How Roosevelt and His New Deal Prolonged the Great Depression, Crown Forum, Nowy Jork 2003, s. 32. 21 John Morton Blum, From the Morgenthau Diaries: Years of Crisis, 1928-1938, Houghton Mifflin Company, Boston 1959, s. 70. 22 Anderson, s. 315. 23 FDRs Disputed Legacy, s. 24. 24 Anderson, s. 336. 25 Ibid., s. 332-334. 26 FDRs Disputed Legacy, s. 30. 27 John T. Flynn, The Roosevelt Myth, Garden City Publishing Co., Inc., Garden City, N.Y. 1949, s. 45. 28 C. David Tompkins, Senator Arthur H. Vandenberg: The Evolution of a Modern Republican, 1884-1945, Michigan State University Press, East Lansing, MI1970, s. 157. 29 Ibid., s. 121. 30 Albert J. Nock, Our Enemy, the State (www.barefootsworldnet/nockets1.html), rozdzia 1, cz IV (pol. wyd. Pastwo. Nasz wrg, Lublin 1995). 31 Martin Morse Wooster, Bring Back the WPA? It Also Had A Seamy Side, Wall Street Journal, 3 wrzenia 1986, s. A26.

32 33

Ibid. Johnson, s. 762. 34 Sennholz, s. 212-213. 35 William E. Leuchtenburg, Franklin D. Roosevelt and the New Deal, 1932-1940, Harper and Row, Nowy Jork 1963, s. 242. 36 Ibid., s. 183-184. 37 Robert Higgs, Regime Uncertainty: Why the Great Depression Lasted So Long and Why Prosperity Resumed After the War , The Independent Review, t. I, nr 4, wiosna 1997, s. 573. 38 Gary Dean Best, The Critical Press and the New Deal: The Press Versus Presidential Power, 1933-1938, Praeger Publishers, Westport, Connecticut 1993, s. 130. 39 Ibid., s. 136. 40 Burton Folsom, Whats Wrong With The Progressive Income Tax?, Viewpoint on Public Issues, nr 99-118, 3 maja 1999, Mackinac Center for Public Policy, Midland, Michigan. 41 Higgs, s. 564. 42 Cytat za: Herman E. Krooss, Executive Opinion: What Business Leaders Said and Thought on Economic Issues, 1920s-1960s, Doubleday and Co., Garden City, N.Y. 1970, s. 200. 43 Higgs, s. 577. 44 Blum, s. 24-25.

62

63

O AUTORZE

Lawrence W. Reed jest prezesem Mackinac Center for Public Policy, dziaajcego non profit niezalenego instytutu badawczo-owiatowego, od momentu zaoenia w roku 1988 z siedzib w Midland, w stanie Michigan. Reed zdoby stopnie naukowe w dziedzinie ekonomii i historii, nadane przez Grove City College i Slippery Rock State University w Pensylwanii, oraz honorowy doktorat z zakresu administracji publicznej z Central Michigan University. W latach 1977-1984 prowadzi zajcia z ekonomii w Northwood University, penic funkcj dziekana wydziau. Jest autorem ponad 1000 felietonw i artykuw, ktre ukazay si w gazetach i czasopismach, takich m.in. jak The Wall Street Journal, Investors Business Daily, Policy Rewiew, The Detroit News, The Detroit Free Press, rwnie w wielu zagranicznych. Ponadto napisa bd zredagowa pi ksiek i wygosi ponad 800 przemwie w 40 stanach USA, a take w innych krajach. Jego zainteresowanie sprawami politycznymi i ekonomicznymi sprawio, e od
64

1985 roku jako niezaleny autor odwiedzi 63 kraje na szeciu kontynentach. Jest czonkiem rady nadzorczej i byym prezesem State Policy Network, przewodniczcym zarzdu Foundation for Economic Education (FEE) w Nowym Jorku i staym komentatorem wydawanego przez FEE miesicznika Ideas on Liberty.

Celem dziaalnoci Mackinac Center for Public Policy jest pomoc w lepszym zrozumieniu zasad ekonomicznych i politycznych przez obywateli stanu Michigan, urzdnikw pastwowych, decydentw oraz liderw opinii. Wicej informacji na temat Mackinac Center i jego publikacji mona znale na stronie www.mackinac.org.

65

Indeks osb

Allen Michael 29, 30 Anderson Benjamin M. 16, 41 Baruch Bernard 18 Birdseye Clarence 21 Coolidge John Calvin 16 Churchill Winston 21 Douglas Lewis W. 34 Durant William C. 21 Ebeling Richard 28 Flynn John T. 42 Folsom Burton 53 Friedman Milton 18, 35 Garner John Nance 23, 24 Glass Carter 37 Hitler Adolf 28 Higgs Robert 52, 55 Hoover Herbert 7,11, 22, 23, 24, 27, 28, 29, 30, 32, 53, 60 Hopkins Harry 45 Johnson Hugh 41 Johnson Paul 48 Kennedy Joseph 18 Leuchtenburg William E. 51 Lippmann Walter 53 Magid Jack 42

Mencken H. L. 48, 49 Morgenthau Henry 37, 58 Mussolini, Benito 41 Nock Albert Jay 44 Pont Lammot du 56 Poulson Barry W. 24 Powell Jim 36 Reynolds Alan 10 Rogers, Will 32 Roosevelt Franklin Delano 23, 24, 29, 32, 33, 36, 3739, 46, 48, 49, 53, 55, 56, 58, 60 Rothbard Murray 15 Schwarz Anna Jacobson 18 Schweikart Larry 29, 30 Sennholz F. Hans 33, 50 Sloan Alfred P. 22 Smiley Gene 14 Strong Benjamin 18 Tugwell Rexford Guy 29 Thoreau Henry David 33 Truman Henry 59 Wandenberg Arthur H. 43,44 Wallach Henry 40

66

67

Fundacja PAFERE Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego, bdca niezalen, pozarzdow organizacj, zajmujc si wolnorynkow edukacj ekonomiczn, promocj wolnoci gospodarczej i wolnego handlu jako najskuteczniejszego i najsprawiedliwszego systemu powodujcego podnoszenie zamonoci ludzi i narodw, zwizkami etyki z ekonomi, a take rozwojem nauk ekonomicznych, zostaa zaoona przez Jana Michaa Maka w roku 2007 i zostaa wpisana do Krajowego Rejestru Sdowego pod numerem 0000278610. Wczeniej Fundacja dziaaa jako oddzia amerykaskiej Fundacji PAFERE Pro Publico Bono, zaoonej w 2000 roku w Kalifornii. Formy dzialania Fundacja realizuje swoje cele poprzez: * sponsorowanie publikacji ksiek, artykuw, esejw i innych form literackich dotyczcych rozmaitych aspektw ludzkiej wolnoci; * prowadzenie bada nad biecymi problemami ekonomicznymi i gospodarczymi oraz przedstawianie ich rozwiza; * organizacj prelekcji, konferencji, seminariw i dyskusji publicznych; * sponsorowanie i przeprowadzanie ankiet i konkursw (Magister PAFERE); * zapoznawanie Polakw z najnowsz myl wolnorynkowej ekonomii przez zapraszanie do kraju wybitnych naukowcw i praktykw wolnego rynku;
68

* podejmowanie wsppracy z innymi fundacjami, instytucjami i organizacjami o celach podobnych do celw Fundacji; * wspprac z wadzami lokalnymi w dziele realizacji celw Fundacji; * prowadzenie i sponsorowanie serwisw internetowych; * Fundacja wydaje wasny kwartalnik IDEE Edukacja Z inicjatywy Fundacji opublikowano ponad 20 ksiek i setki artykuw edukacyjnych. Fundacja jest otwarta na wspprac ze wszystkimi osobami i organizacjami dziaajcymi na polu upowszechniania wartoci, w celu ktrych zostaa powoana. Nasz biec dziaalno oraz informacje o zaproszeniach na wykady i konferencje mona ledzi poprzez portal: www.pafere.org

Kontakt z Fundacj: Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego ul. Mickiewicza 16/12A, 01-517 Warszawa www.pafere.org; pafere@pafere.org tel: +48 022 415 72 22, fax: + 48 022 435 60 01 Wesprzyj nasz dziaalno wpacajc datek na konto bankowe: Volkswagen Bank Direct PL33213000042001040942150001 SWIFT: ING BP LPW

69

About PAFERE Foundation Mission Our foundation, PAFERE, was established by Polish refugees, who managed to escape from Communist Poland to the Free-market United States.Very quickly they learned how free market economy, untamed entrepreneurship, and individualism inspire peoples. initiatives. They decided to help Poles in Poland after the dismounting of Soviet domination to better understand the rules of the free market economy. After several years of individual activity the decided to establish (in 2000) the Polish-American Foundation for Economic Research and Education (PAFERE) with goals to promote the free market economy education amongst the Polish society. Activity After seven years of managing all activities (including two major international conferences) from the USA, the leaders felt it was necessary to establish a foundation well settled in Poland, operating under the auspices of the Polish code of law. In March 2007 PAFERE Polska (Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego) was established as a wholly owned and financed PAFERE-USA subsidiary. All activity in Poland is run by the fully established PAFERE-Poland, including internet web site http:// www.pafere.org, where everyone may monitor our activities and have access to our publications. In 2007 and in 2008 our foundation hosted events with participation of foreign experts and intellectuals with Dr. Alejandro A. Chafuen of Atlas Foundation, Dr. Michael Miller of Acton Institute, Dr. Adolpho Lindberg of Brazil, Dr. Thomas E. Woods of Mises Institute and Daniel J. Mitchell of CATO Institute. Education Our goal to promote the free-market economy is accomplished through series of lectures and conferences broadcasted 70

throughout Poland. We emphasize these ideas with the teaching of the Roman Catholic Church. Therefore we aim our activity at the college and graduate students, including public, private, and religious academic institutions. RC clergy enjoys popular respect, trust and authority for its role in Polish history and struggle for freedom. Unfortunately, religious seminaries here don.t pay much attention to bringing their alumni together with understanding of solid economic principles. Our role is to show them how free-market economy principles can be embraced by the religions. The next group of society we aim at is political leaders. Our foundation feeds them with analytical and synthetic reports and publications that serve them with better understanding of economic processes, the impact that their decisions have on their country.s economy, and entrepreneurial spirit and activity of their electorate. Bullettin In order to reach our goals we publish our quarterly IDEE (IDEAS in English), where we promote the free-market rules, by distributing dissertations of seasoned scholars, economists and politicians. Our periodic is distributed in public, private and religious academic institutions, so students, alumni, professors and lecturers can be better familiarized with the principles of free-market economy. If you share our vision of liberty and prosperity, and wish to help our Foundation in reaching the goals specifed in this book, please send your donation to the address: Volkswagen Bank Direct PL33213000042001040942150001 SWIFT: ING BP LPW Contact us: Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego ul. Mickiewicza 16/12A 01-517 Warszawa tel: +48 022 415 72 22, fax: + 48 022 435 60 01 www.pafere.org; pafere@pafere.org 71

72