Marek Skawiski OSADNICTWO POLSKIE NA GRNYCH WGRZECH DO POCZTKU XVIII WIEKU CEL PRACY I ZAKRES TRECI Niniejsze opracowanie

stanowi zwizy opis procesu ksztatowania si obszaru polskiego zasiedlenia etnicznego na Grnych Wgrzech w jego podstawowej postaci trzech regionw w sposb zwarty zasiedlonych przez autochtoniczn ludno polsk, stanowicych poudniow rubie gwnego obszaru etnicznego Polakw w Europie, zawartego midzy Batykiem a Karpatami (zob. SKAWISKI 1998; SKAWISKI 1998a). Opisowi temu towarzyszy, zwaszcza w pierwszej i czciowo drugiej czci relacja odnonie do procesu ksztatowania si poudniowej granicy Polski (oraz lska) z Wgrami. Historia, bowiem potoczya si w ten sposb, e najpierw, w wiekach rednich dynamiczn bya granica Polski (Maopolski i lska) z Wgrami, a nastpnie, czciowo w pnym redniowieczu, ale w du ej mierze w dobie nowo ytnej dokonywao si zasiedlanie omawianych w tekcie obszarw. Taka kolej rzeczy jest konsekwencj grskiego charakteru granicy midzy Polsk a Wgrami. Zakres czasowy opracowania zamyka si z pocztkiem XVIII wieku, co nale y rozumie: przed rokiem 1715. Rok ten jest jedn z kilku cezur czasowych, ktrymi naznaczona jest historia Polakw na Grnych Wgrzech. Ot , poza kilkoma miejscowociami na jego granicy lub w obrbie, praktycznie ustalony zosta podstawowy zasig zwartego polskiego zasiedlenia na Grnych Wgrzech. Jego zmiany, najczciej cofanie si, cho nie zawsze, bdzie odtd wynikiem procesw asymilacyjnych, a od przeomu XVIII i XIX wieku tak e wynaradawiania. Zarazem od tego roku, rozpoczyna si, kontynuowana przez wiek XVIII i powtrzona na przeomie XIX i XX wieku wdrwka Polakw w gb Grnych Wgier i na Dolne Ziemie. Proces ten, majcy miejsce w pewnym stopniu i wczeniej, jest tym razem lepiej uchwytny i ma charakter masowy. Wiek XVIII to tak e okres zmiany stabilnej od du szego czasu granicy z Wgrami: usankcjonowania ich nabytkw w Czadeckiem i, poprzedzajcego rozbiory Polski, zaboru starostwa spiskiego. Podobnie, jak wdrwka Polakw na Dolne Ziemie i te wydarzenia znajduj si poza zakresem czasowym pracy. Pod niezdefiniowanym precyzyjnie do dzi terminem Grne Wgry (poudniowa granica pozostawaa nieokrelona, bowiem zawsze bya to integralna cz krajw Korony w. Stefana) rozumiem tu t cz byego Krlestwa Wgier, na ktrym pastwami sukcesyjnymi s obecnie Sowacja i Polska. Dotyczy to tak e tych fragmentw, ktre w omawianym czasie stanowiy skadow lska (cz Czadeckiego) bd Krlestwa Polskiego (starostwo spiskie). POLSKIE OSADNICTWO NA GRNYCH WGRZECH DO XV WIEKU Wieki X i XI stanowi okres ksztatowania si zrbw pastwowoci polskiej oraz wgierskiej. Obszar bdcy przedmiotem niniejszego opracowania by terenem stanowicym pogranicze polskowgierskie, a zarazem charakteryzowa si znaczn zmiennoci przebiegu granicy pastwowej. Jednoczenie te dwa stulecia poprzedzaj proces ksztatowania si sieci osadniczej trzech gwnych regionw, ktre sta si miay obszarem polskiego zasiedlenia etnicznego na terenie Grnych Wgier, w tym dzisiejszej Sowacji. W latach 833907 istniao Pastwo Wielkomorawskie z centrum na pograniczu Moraw i Sowacji. W zasigu jego wpyww znalaza si rwnie Maopolska. W 896 r. do Kotliny Panoskiej przybyli Wgrzy, a w 907 r. upada Wielka Morawa. Podboje Arpada sprzed 907 r. sigay rwnie na Dolny Spisz, w dorzecze Hernadu. lady osadnictwa z X w. znalezione zostay w okolicy Lewoczy i Spiskiego Grodu. Z kolei polska obecno na poudnie od Karpat datowana jest od roku 1000. Wtedy to zostao utworzone biskupstwo we Wrocawiu. Na jego uposa enie zostaje przeznaczony m.in. Trenczyn. Tak wic prowincja Wag obejmujca grny i rodkowy bieg tej rzeki, znajdowaa si w strefie wpyww Polski. W 1002 r. w skad Polski wszed prawie cay obszar Sowacji i Moraw, a linia graniczna biega wzdu Dunaju, a nastpnie do miasta Eger (Jagier), grzbietem gr Matra, w gr Cisy do ujcia Topli, nastpnie do Solnego Grodu (Solivr k. Preszowa), skd na gwny grzbiet Karpat. Ten stan posiadania utrzyma si jedynie do roku 1018, po czym strefa wpyww wgierskich zacza si poszerza w kierunku pnocnym, dochodzc ok. 1038 r. (mier Stefana I - krla Wgier) pod Trenczyn, przekraczajc rzeki: Ipol i Hernad (pod miastem Gnc). W 1086 r. cesarz Henryk V potwierdzi przynale no prowincji Wag do Ziemi Krakowskiej. Granic Polski stanowiy wwczas Gry Stra owskie, Wielka Fatra, Ni ne Tatry i rzeka Hernad [SEMKOWICZ 1920: 8990]. W 1095 r. Wadysaw Herman zawar z krlem wgierskim Wadysawem ukad, na mocy ktrego granica polsko-wgierska zostaa przesunita na grzbiet Tatr. Otwarta zatem zostaje kwestia Spisza. Z wyjtkiem ladw osadnictwa na Dolnym Spiszu z X wieku, w omawianym okresie, w grnej czci dorzecza Wagu i w dorzeczu Popradu nie zaistniay jeszcze procesy osadnicze o wikszym zasigu i znaczeniu. Wgrzy lokowali osady obronne nad Ipol i Hernadem czyli w przybli eniu na obecnej linii granicznej wgierskosowackiej, a tak e w pobli u Trenczyna. Na pne redniowiecze przypada proces dalszego politycznego wycofywania si Polski z terenu wspczesnej Sowacji. Rozpoczyna si natomiast kolonizacja polskim elementem etnicznym. Czadeckie

Dokumentem potwierdzajcym wyznaczenie Trenczyna na uposa enie biskupstwa wrocawskiego, ufundowanego w roku 1000, jest bulla papieska z 1155 r. Jednak e wtedy Trenczyn znajdowa si ju w skadzie diecezji nitrzaskiej nale cej do Wgier. Z prowincji Wag Polska utrzymaa tylko dorzecze Kisucy. Ta pnocna cz Powa a - niezasiedlona jeszcze - wchodzia w skad Ksistwa Opolskiego, a po jego podziale do Ksistwa Cieszyskiego. Prdy osadnicze w I poowie XIII wieku signy rwnie nad Kisuc. Dokument Beli IV z 1244 r. mwi o granicy polsko-wgierskiej midzy grnym biegiem Kisucy a Wagiem, co potwierdza linia zamkw obronnych, tzw. stra y z tamtego okresu, poo onych nad Wagiem. Kolonizacj wgiersk (elementem sowackim) od ujcia Kisucy w gr tej rzeki prowadziy dominia Budatin i Streczno, poo one nad Wagiem. Z czasem kolonizacja ta dosza do granic dbr kameralnych Ksistwa Cieszyskiego. Spory graniczne rozpoczy si, gdy ekspansja wgierska signa ujcia Oszczadnicy do Kisucy. Kwestia granicy uregulowana zostaa w 1417 roku wydaniem tzw. instrumentu reambulacyjnego, ktry cile okrela granic midzy lskiem Cieszyskim a Wgrami. Granica biega potokami Predmier, Kisuca i Oszczadnica [SEMKOWICZ 1920: 90 91]. Orawa Pierwsza wzmianka o Orawie pochodzi z 1265 r. i mwi o tym, jakie co maj paci osadnicy krlewscy sprowadzajcy z Polski sl, ow i sukno, na granicznej stacji w Twardoszynie. Z 1267 r. pochodzi pierwsza wzmianka o Zamku Orawskim. Osi komunikacyjn, a w lad za tym osadnicz bya droga prowadzca wzdu rzeki Orawy z Wgier w kierunku Krakowa. W XIII wieku powstay cztery osady tj. trzy na Dolnej Orawie i jedna na Grnej Orawie - wanie Twardoszyn. Dalsza akcja osadnicza zainicjowana przez Bel IV koncentruje si na Dolnej Orawie a do roku 1371. Wtedy to na Grnej Orawie powstaje Trzciana, a u schyku XIV wieku na wschd od Trzciany zao ona przez Plathych, Czymhowa [TRAJDOS 1993: 611]. Do koca XV wieku na Orawie powstao 29 miejscowoci (w tym 4 miasta) - zasiedlonych przez ludno rolnicz - gwnie sowacki element etniczny, z nieznacznym udziaem Niemcw (Trzciana). W XV wieku powstaj na Dolnej Orawie pierwsze wsie lokowane na prawie wooskim. Na Grnej Orawie powstay 3 osady w jej poudniowej czci (w tym 2 miasta). Na pnoc i wschd od Trzciany rozcigaa si puszcza eksploatowana gospodarczo przez pasterzy polskich, gwnie z Podhala [GOTKIEWICZ 1965]. Przebieg granicy pozwala okreli statut wydany w 1368 r. przez Kazimierza Wielkiego, ustanawiajcy stacj celn na terenie dzisiejszej Jabonki [SEMKOWICZ 1932: 24]. Tak wic granica przebiegaa midzy Jabonk a Twardoszynem (potok Jelenia). Od pnocy dobra Zamku Orawskiego koczyy si na Magurze Orawskiej, a dobra Plathych na torfowiskach na wschd od Trzciany. Do 1337 r. Orawa wchodzia w skad komitatu lenego z siedzib w Zwoleniu, a w latach 1337-1370 bya czci komitatu turczaskiego. Komitat orawski wyodrbniono w 1370 r. [TRAJDOS 1993: 6]. W latach 13881474 upanami orawskimi byli panowie polscy z nominacji krlw wgierskich, kolejno: cibor ze ciborzyc, Mikoaj Balicki i Piotr Komorowski, a w latach 15341545 Jan z Dubowca. Prof. Wadysaw Semkowicz przypuszcza, e ju za tych 80letnich rzdw polskich musiao napyn na Oraw sporo ssiedniego elementu polskiego, ktry jednak nie wytworzy jeszcze wtedy zwartego orodka osadniczego i rozpyn si w elemencie sowackim [SEMKOWICZ 1931: 147]. Pewna, niewielka ilo osadnikw polskich napyna po 1265 roku. Wtedy to Bela IV wyda przywilej zwalniajcy od zobowiza wobec krla i upana mieszkacw Liptowa, ktrzy sprowadz osadnika z Polski czy skdind. Przywilej ten dotyczy zarwno osoby sprowadzajcej jak i sprowadzanej. Szacowany napyw Polakw wwczas na Liptw to kilkadziesit osb [ULIN 1996: 4445]. Spisz W I po. XII w. doszo do utraty przez Polsk Dolnego Spisza. Data tego wydarzenia jest sytuowana w przedziale 10951133. Przyczyny mogy by nastpujce: w 1095 r. Wadysaw Herman zawar z Wadysawem, krlem wgierskim ukad stanowicy o przebiegu granicy grzbietem Tatr; w 1108 r. Spisz mia stanowi posag Judyty, crki Bolesawa Krzywoustego wychodzcej za krlewicza wgierskiego Borysa; wzgldnie by to rezultat nieudanej wyprawy Bolesawa Krzywoustego na Wgry w 1133 r. W nastpnej kolejnoci Polska utracia rodkowy Spisz czyli cz Spisza poo on nad grnym Popradem. Ramy czasowe tego wydarzenia okrelaj daty 11081145. Wtedy to rodkowy Spisz mia by oddany przez Mieszka III Starego Gejzie II za pomoc w walce z Wadysawem II [SEMKOWICZ 1920: 9394; OROWICZ 1921:20]. W I poowie XII wieku na wododziale Popradu i Hernadu czyli na obowizujcej przejciowo granicy powstao 14 osad tzw. spiskich kopijnikw tj. pogranicznych osad wojskowych wgierskiej szlachty zagrodowej (ucznikw krlewskich). Nabytki wgierskie na Spiszu w XII wieku, sankcjonuje w 1192 r. pokj zawarty w Spiskiej Starej Wsi, miedzy Kazimierzem Sprawiedliwym, a Bel III. Granica biega grzbietem Tatr i Magury Spiskiej, schodzia w dolin Popradu powy ej Podolica, a nastpnie prowadzia grzbietem Gr Lewockich i przez pniejszy Szarysz. Obszary Spisza nawczas przynale ne Polsce stanowiy integraln cz Ziemi Sdeckiej. Poczwszy od 1150 roku rozpoczyna si niemiecka kolonizacja w dolinie Hernadu i Popradu (Spisz Dolny i rodkowy). Ludno niemiecka napyna z Flandrii, Turyngii, Saksonii i lska. Kolonici niemieccy przeniknli rwnie na tereny nale ce do Polski. Najazd tatarski w 1241 r. zniweczy rezultaty XIIwiecznej

kolonizacji. Po 1241 nastpia niemiecka rekolonizacja. Rwnolegle do kolonizacji niemieckiej w dolinie Popradu, do regionu tego zaczyna sobie roci pretensje arcybiskup ostrzyhomski bezprawnie naruszajcy granice diecezji krakowskiej. Biskup krakowski wnis do Rzymu skarg. Jeszcze przed jej rozpatrzeniem, bo w latach 13081312 Polska traci pozosta cz Spisza dotychczas cz Sdecczyzny tj. dystrykt podoliniecki i Zamagurze Spiskie. Na caym tym obszarze w XIII w. nastpuje intensywna kolonizacja polskim elementem etnicznym. Nad Popradem w XIII w. le ay 3 osady polskie: Podoliniec, Lubowla i Gniazda. Podoliniec by siedzib kasztelani. Nad rodkowy Poprad przybywali osadnicy z terenu Sdecczyzny. Na terenie dystryktu podolinieckiego, jeszcze przed 1312 r. polscy osadnicy zao yli Dru baki Ni ne, Koaczkw, Jurskie i Forbasy. Po 1312 r. powstaj Dru baki Wy ne, Nowa Lubowla i Podsadek, a w 1408 r. ckowa. Na caym obszarze dystryktu podolinieckiego brak jest osadnictwa sowackiego. Wystpuje natomiast w niewielkim zakresie osadnictwo niemieckie. Rwnolegle z utrat, w latach 13081312 dystryktu podolinieckiego Polska utracia rwnie Zamagurze Spiskie. Do tego czasu byo tam ju lokowanych kilka wsi tj. Frydman, Stara Wie Spiska (od 1399 r. miasto), Lechnica, Lenica. Wsie te zasiedlili polscy chopi znad Raby, z Ni nego Podhala i pnocnych stokw Pienin. Zachodni cz Zamagurza w pocztkach XIV wieku przejmuje wgierski rd Berzewiczych. Zakadaj oni wsie: Relw, Hanuszowce i Maciaszowce; po uzyskaniu klucza dunajeckiego: Kacwin, Frankow i apsze Ni ne, a w XV w. apsze Wy ne. Zarazem we wschodniej czci Zamagurza tereny wzdu drogi z przeczy Toporzeckiej nad Dunajec kolonizuje rodzina Grgeyw, zakadajc Rychwad, Haligowce i Lipnik [TRAJDOS 1991; TRAJDOS 1991a: 315]. Okres od poowy XIII do poowy XIV wieku to czas najbardziej intensywnej akcji kolonizacyjnej na Zamagurzu. Zasiedlenia tego dokonaa ludno polska z poudniowej Maopolski oraz niewielka ilo osadnikw niemieckich, ktrzy penili rol zasadcw. Std czsto wsie te nosz nazwy o niemieckiej etymologii. Niemcy ci ulegali szybkiej asymilacji. Na rodkowym Spiszu, nale cym od poowy XII wieku do Wgier, obok masowego osadnictwa niemieckiego miao miejsce rwnie osadnictwo polskie (Lendak, May Sawkw, napyw do osad niemieckich). Lata 30te XIV w. przyniosy kolejne wydarzenie. 12. lutego 1332 r. w sporze o bezprawne naruszenie granic diecezji krakowskiej przez arcybiskupa ostrzyhomskiego zapad wyrok nastpujcy: biskupowi krakowskiemu przyznano jurysdykcj nad dystryktem podolinieckim i Zamagurzem Spiskim [MODELSKI, 1928]. Jednak e region ten od 20. lat nale a ju do Wgier i prepozyci spiscy przez 272 lata nie respektowali w ogle tego wyroku. W 1313 roku zostaje ufundowany w Lendaku (etnicznie polskiej wsi na rodkowym Spiszu) klasztor polskiego zakonu bo ogrobcw-miechowitw, a w 1319 r. klasztor kartuzw (Czerwony Klasztor) na Zamagurzu. W latach 40. XIV wieku bo ogrobcy-miechowici otrzymuj apsze Ni ne i Hanuszowce, a kartuzi w latach 1319 1351 Lechnic, Star Wie Spisk, Relw, a w XV w. Frankow. [TRAJDOS 1991a: 5; o redniowiecznym osadnictwie na Spiszu zob. te RADZISZEWSKA, 1985] Mo na zatem stwierdzi, e XIII i XIV wiek to okres intensywnej kolonizacji polskiej na pnocnym Spiszu. Osadnicy niemieccy w niewielkim zakresie docieraj na pnocny Spisz, przewa ajc zdecydowanie na rodkowym Spiszu, cho i tam pewien udzia w akcji kolonizacyjnej mieli Polacy. Osadnictwo polskie wywodzio si z terenu poudniowej Maopolski doliny Raby, Sdecczyzny i Podhala. Kolonizacja polska postpowaa na Spiszu niezale nie od politycznego wycofywania si Polski na lini Biaki, Dunajca i Pienin. Wsie byy lokowane na prawie niemieckim. Do XV wieku brak osadnictwa wooskiego, a osadnictwa sowackiego na pnocnym i rodkowym Spiszu praktycznie do XX wieku. Wsie poo one w dolinach rzek byy osadami rolniczymi, natomiast wioski poo one wy ej nastawione byy na pasterstwo i eksploatacj lasw. Cigo etniczna zao onych w XIII i XIV wieku miejscowoci zostaa utrzymana do dzi mimo niesprzyjajcych warunkw. Ludno polska na tym terenie jest ludnoci autochtoniczn. Analogicznie do Spisza, rwnie na terenie Szarysza granica Wgier ulegaa przesuniciu ku pnocy fazami. W XII w. przebiegaa powy ej Hanuszowiec nad Topl i Chmielowa oraz midzy Now Wsi Peczowsk a Czerwienic docierajc przez Bachure do Gr Lewockich. Dzisiejsz lini osigna dopiero za panowania Beli IV tj. po 1235 a przed 1247 r., za komitat szaryski zosta utworzony ok. poowy XIII w. Na przeomie XII i XIII w. na pnoc od podanej wy ej granicy z XII w., czyli za zasiekami, to poza kilkoma punktami panuje w Szaryszu pustka osadnicza. Wypenia j poczy zakony z Polski osadnikami z Ziemi Sandomierskiej i pd.wsch. czci Ziemi Krakowskiej. Odnonie do nadania ziemi bardiowskiej w latach 1185 1194 bdcego darowizn dbr dla klasztoru cystersw w Koprzywnicy, uprawnione jest twierdzenie, e dokona go Kazimierz II Sprawiedliwy traktujc pusty obszar pn. czci pniejszego Szarysza jako peryferie wasnego pastwa. Kolejne nadanie dotyczy bo ogrobcwmiechowitw w Gabotowie. Ich dobra ssiadoway od zachodu z dobrami cystersw. Nadanie to rwnie jest decyzj Kazimierza II Sprawiedliwego, co w sumie wiadczy o planowej prbie zasiedlenia rubie y Polski poo onych za atwo dostpnymi przeczami gwnego grzbietu Karpat, gdy cao tych nada obejmuje grn cz dorzecza Torysy powy ej Hrabowca. Trzecie nadanie dla polskich zakonnikw istotnie zostao dokonane przez krla Wgier tj. Andrzeja II w 1212 r. niemal na wczesnej granicy pastwa, owych zasiekach, na zachd od Topli midzy Preszowem a

Giraltowcami. Miechowici zao yli tam wie Chmielw. W 1313 r. przenieli si do Lendaku na Spiszu. (TRAJDOS 1996: 253262) Wsie zwizane z nadaniami dla klasztorw to cz zasiedlenia polskiego, ale byo te osadnictwo wiejskie, rwnie autochtoniczne wzgldem Sowakw i Rusinw i przez nich w czasach nowo ytnych asymilowanego, cho nie do koca skutecznie, o czym wiadczy i oglna posta dialektw wschodniosowackich i zachowanie polskiego charakteru etnicznego niektrych miejscowoci jeszcze przed stu laty (szerzej: CZAMBEL 1906; KOODZIEJCZYK, 1910; STIEBER 1933; STIEBER 1937). Chodzi m.in. o miejscowoci nastpujce, lokowane w redniowieczu: g (Luany n. Topou), Polakowce, Dbowica (Dubov), Mokrolak (Mokroluh), Bardiowska Nowa Wie, Gabotw, Chmielw, Zborw, wier w, Komarw, Szyby, wspomniane ju Gabotw i Chmielw, Malcw, Rokitw, Rychwad, Liww, Kochanowce, Stroczyn, Mocisko, Tyszyn, Duplin, Okruhe, Radoma, Tarnw (TRAJDOS 1996: 265). Obecno polska w Szaryszu wi e si z przynale noci pnocnej czci regionu do Polski do I po. XIII w., penetracj osadnicz kierowan przez Polskie zakony w tym czasie, i osadnictwem polskim na terenach dotychczas niezasiedlonych, ju pod panowaniem wgierskim. Wiek XIV zamkn si wytworzeniem etnicznie polskiego kompleksu wsi na pnocnym i, czciowo rodkowym Spiszu, a tak e kontynuacj osadnictwa polskiego na wschd od Spisza. UKSZTATOWANIE SI OBSZARU POLSKIEGO ZASIEDLENIA ETNICZNEGO XVPOCZTEK XVIII WIEKU Trwalsze ustalenie i stabilizacja granic politycznych przypada na XV wiek (Orawa XVI wiek). Ustalenia te obowizyway do XVIII wieku (na Orawie do 1918 roku). Do XVIII wieku to samo ludnoci polskiej nie zostaa powa nie naruszona. Czadeckie Zasadnicza akcja kolonizacyjna w Czadeckiem miaa miejsce od II po. XVI do I po. XVIII wieku [szerzej o Polakach w Czadeckiem: SKAWISKI, 2005]. Przez 250 lat poprzedzajcych ten okres ludno sowacka zasiedlaa jedynie tereny poo one bezporednio na pnoc od yliny. Znaczcym orodkiem lokowanym w 1321 r. stao si Krasno nad Kisuc. Tu nastpio zetknicie si pierwszych osadnikw sowackich z osadnikami polskimi. W XIII bd XIV wieku Polacy zao yli Dragoszank, a nastpnie Podzawozy (obecnie dzielnice Czacy) [GOTKIEWICZ 1939: 2829]. Pocztki osadnictwa w dolinie Kisucy stay si przyczyn sporw midzy Ksistwem Cieszyskim a Wgrami, za egnanych wydaniem tzw. instrumentu reambulacyjnego w 1417 r., ktry ustanowi granic na ok. 350 lat, cho bya ona systematycznie naruszana przez Wgry. Kolonizacja polska wzmoga si po najazdach tatarskich i kozackich w 1654 r. na wsie Maopolski. Szereg rodzin ucieko wtedy do majtkw w pnocnych Wgrzech, na teren komitatw: Spisz, Szarysz, Gemer, Liptw i Trenczyn. Drug przyczyn byo, analogiczne jak na Orawie zbiegostwo chopw z dbr ywieckich Mikoaja Komorowskiego. Wedug rde, nie byo komitatu graniczcego z Polsk, do ktrego nie zbiegaliby grale ywieccy, a tak e chopi z ksistw: zatorskiego i owicimskiego. Do kolonizacji Czadeckiego przyczyniy si ucieczki chopw ze lska Cieszyskiego, majce miejsce zwaszcza w II po. XVII wieku. Zakadane przez Polakw wsie charakteryzuj si specyficzn fizjonomi osadnicz. S to acuchwki, ale bardzo du y udzia stanowi osadnictwo rozproszone - tzw. kopanice czyli przysiki poo one wysoko ponad dolin, zamieszkae przez kilka do kilkudziesiciu osb. Kopanice te nosz nazwy pochodzce od nazwisk osadnikw, czasem miejsca ich pochodzenia. Analiza tych nazw patronimicznych jak i nazwisk zaczerpnitych z ksig metrykalnych bd gromadzkich, akt sdowych i innych dokumentw pozwala przeledzi przebieg procesu osadniczego. Obok Czacy (zao onej w II po. XVI w.) wraz z jej obecnymi dzielnicami, Polacy zao yli tak e Skalite (1662) - osadnicy z ywiecczyzny, Czarne (1662) osadnictwo lsko- ywieckie, wierczynowiec (1658), Oszczadnic (1712) oraz Rakow (1658), Zakopcze, Podwysok (1658), Turzwk (1592) z Korni i Kokoczowem (te wsie zakadali osadnicy przybyli przede wszystkim ze lska Cieszyskiego). W przyjtym zakresie czasowym nie istnia tylko Makw zao ony w 1720 r. Polscy osadnicy mieli te swj udzia w kolonizacji obszarw poo onych na poudnie od Czacy. Obok wspomnianego ju Krasna dotyczy to tak e Klubiny, Zborowa, Starej i Nowej Bystrzycy, a tak e Kubikowej i Grnej Ty iny (obecnie czci odpowiednio: Biaej i Terchowej). [GOTKIEWICZ 1967: 89; GOTKIEWICZ 1969: po 42] Paradoksalnie, osadnictwo polskie stanowio czynnik ekspansji politycznej Wgier. Tak w XV jak i w XVI oraz XVII wieku mimo linii granicznej z 1417 roku, od strony wgierskiej czyniono wypady w stron Jabonkowa, celem przesunicia granicy w kierunku wododziau europejskiego. Osadnicy, masowo kolonizujcy od II po. XVI do I po. XVIII wieku wgiersk cz Czadeckiego dokonywali systematycznych wyrbw lasw po stronie lskiej uszczuplajc jej stan posiadania. Doprowadzio to do konfliktw. Komisje badajce problem zbieray si co jaki czas i potwierdzay rozgraniczenie z 1417. W latach 16761712, w zwizku z panujc na Wgrzech zaraz, na terenie spornym zacignito tzw. kordon kontumacyjny. Mimo to wyrby lasw i zasiedlanie dbr lskich od strony Wgier trway Ostateczne rozwizanie przynis koniec XVIII wieku [SEMKOWICZ 1920: 9092; GOTKIEWICZ 1939: 3336]. Orawa Przejcie w 1556 r. przez Franciszka Thurzo dbr Zamku Orawskiego stanowio przeom w dziejach Orawy. Fr.

Thurzo podj decyzj o kolonizacji ziem a po wododzia europejski. Ze wzgldu na to, e nieskolonizowana Grna Orawa stanowia teren grzysty, wsie zakadane od poowy XVI wieku lokowane byy na prawie wooskim. Jednak udzia etnosu wooskiego w akcji kolonizacyjnej by niewielki. Kilka wsi zasiedlonych przez Sowakw zao ono jeszcze na Dolnej Orawie. Przede wszystkim jednak rozpoczto kolonizacj Grnej Orawy. Dokonaa si ona w trzech fazach. W latach 15491570 akcja osadnicza miaa przebieg nastpujcy. Od Trzciany w kierunku ywca zao one zostay nastpujce osady: Ucie (1549), Namiestw (1557), Rabcza (1558), Sanica (1560), Bobrw (1558). Namiestw stanowi dla tej czci Grnej Orawy centrum osadnicze. Std akcja osadnicza zostaa skierowana rwnie w stron Magury Orawskiej i Zamkw Orawskich. Na tym kierunku zostay zao one nastpujce osady: Ciapeszw (1570), Wasylw i Babin (1560). Na wschd od Trzciany, w dobrach odebranych Plathym zao ono Witanow (1552), Lesek (1558) i Such Gr (1566). Jeszcze przed Trzcian, na pograniczu Dolnej i Grnej Orawy zao one zostay: Krzywa i Podbiel, a w kierunku na Liptw - Biay Potok. Natomiast na wschd od Twardoszyna zao ono Zabidw (1567). Przy drodze do Krakowa, w latach 1558-1561 powstaje Jabonka, a na granicy z Ni nym Podhalem Bukowina (1565) i Podsarnie (1567). Na tym koczy si pierwszy etap kolonizacji Grnej Orawy [TRAJDOS 1993: 1114]. Element etniczny zasiedlajcy powy sze wsie zo ony by z Polakw i Sowakw. Polskimi wsiami s: Rabcza, Jabonka, Podsarnie, Bukowina, Sucha Gra. Polscy osadnicy zakadali rwnie Witanow, Bobrw, Namiestw, Ciapeszw, Sanic i okc, gdzie ostatecznie przewa y sowacki element etniczny. Sowacy zao yli i zasiedlili Podbiel, Ni n, Biay Potok, Zabidw, Lesek i Ucie. W zasiedlaniu Wasylowa i Babina obok Sowakw pewien odsetek stanowili etniczni Woosi i Rusini. Wielu z nich osiedlio si rwnie w okcy [PETROV 1927: 100108, STIEBER 1947]. Druga fala kolonizacyjna przypada na lata 15801604 i kieruje si na wschd. Przy drodze krakowskiej powstaje Orawka (1585), Podwilk (1585), Podszkle (1588), Harkabuz (1584), a przy granicy z Podhalem Piekielnik (1588). U podn y Babiej Gry ksztatuje si Zubrzyca (lokowana w 1604). Wszystkie te wsie zostay zao one i zasiedlone przez Polakw i nosz polski charakter etniczny. Przy drodze do ywca, na pnoc od Rabczy polscy osadnicy zakadaj Pgr (za. 1580, lok. 1588), a od poudnia w tym samym czasie Sowacy zao yli Zubrohaw. Na wschd od Trzciany powstaje polska Godwka (1598), a na poudnie sowacka Brzezowica (1580). W okolicach Namiestowa pojawiy si sowackie wsie Szczepanw (1593) i Jasienica (1580) oraz Wawreczka (ok. 1600) zasiedlone tak przez Polakw jak i przez Sowakw noszce ostatecznie sowacki charakter etniczny. W kierunku Magury i Zamkw Orawskich Sowacy zakadaj Hrusztyn (1592) i jego przysiek Waniwk (1604). W gr rzeki Biaej Orawy sowaccy osadnicy zakadaj wsie: omna (przed 1600 r.) i Kruszetnica (przed 1593) oraz Breza (przed 1593) [TRAJDOS 1993: 1415]. W zasiedleniu tej ostatniej znaczny udzia mieli rwnie Polacy. W kierunku Liptowa, w Zimnej Dolinie powstaj Zuberzec i Chabwka zasiedlone w du ej mierze przez Polakw, obecnie zesowaczone [STIEBER 1947]. Z rokiem 1604 koczy si udzia Sowakw w kolonizacji Orawy. Do trzeciego etapu zasiedlania Grnej Orawy przystpili wycznie osadnicy polscy. Zakadaj oni wsie rolniczo-pasterskie na prawie kopieniackim czyli zmodyfikowanym prawie wooskim. W 1606 r. powstaje Lipnica Wielka, a w 1608 r. Lipnica Maa. W 1614 r. midzy Jabonk a Trzcian zao one zostaje Chy ne. W tym e roku wydzielono Zubrzyc Doln, a w 1616 zao ono Rabczyce. W ten sposb zamknita zostaje kolonizacja wschodniej czci Orawy. Jej pnocnozachodnia cz zasiedlona zostaje przez zao enie Klina Zakamiennego (1613), Sihelnego i Wesoego (1629), Mtnego (1647) i Nowoci (1691). Poza ramami czasowymi tej pracy, w XVIII w. Polacy zao yli u rde Biaej Orawy Erdutk (1732) i Benedykw (1750) [TRAJDOS 1993: 1517]. Prawo wooskie umo liwio kolonizacj Grnej Orawy i utrwalio jej wiejski, pastersko-rolniczy charakter. Polscy osadnicy zasiedlili w sposb zwarty obszar na pnoc i wschd od rzek: Biaa Orawa, Jelenia i Orawica. Utrzymanie cigoci etnicznej osadnictwa polskiego a do chwili obecnej mimo niesprzyjajcych warunkw spoeczno-politycznych byo mo liwe dziki masowemu charakterowi osadnictwa polskiego. Trafnie przedstawi to historyk sowacki Andrej Kavuljak: Pniej przybyy na Oraw nowe rzesze Sowakw, Czechw, Rusinw, lzakw, nieco Niemcw i Wgrw. Ale najwicej ludzi przybyo tu z Polski. Przybysze, osiedliwszy si wrd pierwotnej ludnoci Dolnej Orawy w krtkim czasie zupenie si zesowaczyli, bez wzgldu na to, jakiej poprzednio byli narodowoci. W odr nieniu od nich kolonici pochodzenia polskiego, ktrzy osiedlili si wzdu granicy w pnocnej czci Orawy, nie ulegli zesowaczeniu, ale zachowali swj charakter etnograficzny tworzc specyficzny typ ludnoci orawskiej pod nazw grali. Pozostali zupenie pod wpywem ssiedniej Polski. Ich polskiego charakteru etnograficznego sowacka Orawa nie moga zmieni ani zamek Orawski nie mg sobie ich podporzdkowa do tego stopnia, aby ich nie tylko zewntrznie, ale i duchowo, w sferze wiadomoci wyrwa spod wpywu ich byej, starej ojczyzny. Grale nie tylko w zwizku ze swym charakterem etnograficznym, ale tak e w rezultacie poo enia geograficznego swoich nowych osad ci yli do Polski. [KAVULJAK 1927: 166167; zob. te SKAWISKI 1996: 5861] W XVI i XVII wieku panowie Zamku Orawskiego, kierujc si zasad cuius regio, eius religio zaczli szerzy na Orawie protestantyzm. O ile na Dolnej Orawie akcja ta nie napotykaa przeszkd, o tyle Polacy na Grnej Orawie stawili opr, doprowadzajc z czasem do usunicia protestantyzmu z Grnej Orawy, z pomoc

ksi y grali podhalaskich [TRAJDOS 1993: 2732]. Trzon osadniczy polskich wsi Grnej Orawy stanowili prawie wycznie Polacy sprowadzeni z graniczcych z Grn Oraw: ywiecczyzny, dbr suskich, makowskich i jordanowskich, w maym stopniu tak e z Podhala. Zdarzay si te niewielkie grupki woosko ruskie z Rusi Zakarpackiej i Siedmiogrodu oraz ruskie z Sdecczyzny. Osadnicy polscy przybywali na Oraw podejmujc ucieczki, gwnie z dbr Mikoaja Komorowskiego, podobnie jak to miao miejsce w przypadku Czadeckiego. Przebieg zbiegostwa na Oraw przedstawia obfita korespondencja Thurzonw i Komorowskiego znajdujca si w archiwum okrgowym w Bytczy [SEMKOWICZ 1932; SEMKOWICZ 1939]. Odnonie granic politycznych, chronologia wydarze bya nastpujca: w 1556 r. Fr. Thurzo obejmuje dobra Zamku Orawskiego sigajce jedynie do Magury Orawskiej i Trzciany. Na pnoc od tej linii bya puszcza u ytkowana jedynie w niewielkim zakresie przez pasterzy podhalaskich. W 1575 wododzia europejski (tzw. Beskid) figuruje w dokumentach jako granica Pastwa Orawskiego, a w 1609 r. jako granica Wgier. Na mapach Theatrum Europaeum z XVII w. caa Grna Orawa po Twardoszyn nale y do Polski [SEMKOWICZ 1920: 93]. Granica na wododziale europejskim utrzymaa si do 1918 roku. Spisz Dnia 8. listopada 1412 r. w Zagrzebiu, Zygmunt Luksemburski krl Wgier, wydaje Wadysawowi Jagielle dokument zastawny, w ktrym wymienia si szesnacie miast spiskich oddanych w zastaw za sum 37 tysicy kp groszy praskich, okrelajc zarazem prawa u ytkowe Polski i stanowic warunki wykupu zastawu. Dokument zastawny wymienia ... zamek nasz Lubowl z miastem i miasto Podoliniec z twierdz i wsiami do nich nale cymi, niemniej z miastami i miasteczkami ni ej podanymi z ziemi naszej spiskiej, w diecezji ostrzyhomskiej poo onymi, mianowicie: Gniazda, Biaa, Lubica, Wierzbw, Twaro na, Poprad, Stra e, Wielka, Wochy, Podegrodzie, Nowa Wie, Ruskinowce, Matiaszowce i Sobota, z ich wszystkimi przynale nociami (...) w zastaw oddalimy... [SEMKOWICZ 1930]. Dominium lubowelskie tzn. Lubowl, Gniazda i Podoliniec wraz z podlegymi wsiami traktowano odrbnie. Obszar ten w odr nieniu od trzynastu miast spiskich tworzcych sze enklaw, przylega do Polski. Polska utracia go zreszt dopiero w 1312 roku, a jeszcze w 1332 r. przyznano biskupowi krakowskiemu jurysdykcj nad tym terytorium i nad Zamagurzem Spiskim, czego zreszt strona wgierska nie przestrzegaa [szerzej: MODELSKI, 1928]. Wreszcie, dominium lubowelskie byo terytorium etnicznie polskim w odr nieniu od enklaw niemieckich na rodkowym Spiszu i niemiecko-sowackich na Spiszu Dolnym. Zastawione terytorium wczone zostao w struktury administracyjne Rzeczypospolitej jako starostwo spiskie z siedzib w Lubowli, a starostowie tytuowali si starostami lubowelskimi i trzynastu miast krlewskich ziemi spiskiej. Od 1412 do 1769 r. (utrata Spisza) byo 24 starostw [OROWICZ 1921: 2529]. W odr nieniu od miast spiskich pozostaych przy Wgrzech, starostwo spiskie w cigu 360 lat prze ywao rozwj gospodarczy i kulturalny. Spisz stanowi jedn z najbardziej dochodowych krlewszczyzn, std godno starosty sprawowali wybitni rycerze i magnaci jak np. Zawisza Czarny, Jan Olenicki, Hieronim aski i przedstawiciele rodu Lubomirskich. Polscy magnaci penili te , przez pewien czas godno upanw wgierskiego Spisza. Wgrzy prbowali odzyska Spisz Polski poprzez zwrot zastawionej sumy, ale Polska odmwia ze wzgldu na przedawnienie. Na wniosek Papie a ok. 1490 r. zebra si we Wrocawiu sd polubowny i wyda decyzj interpretowan tak: przysdzajc zamki i miasta spiskie po wieczyste czasy Polsce, o ile krl nie dokona zwrotu caej kwoty, co jednak nie nastpio, bd bezporednie przysdzenie tego obszaru Polsce; konkluzje wyroku strona wgierska odrzucaa [KURTYKA 2003: 509511]. Przez kolejne prawie trzy stulecia Wgrzy prbowali wykupi Spisz, ale bezskutecznie ze wzgldu na przedawnienie oraz sprzeciw mieszkacw miast spiskich i krlw polskich [SEMKOWICZ 1920: 99100]. Niemcy spiscy sprzeciwiajcy si szczeglnie ostro powrotowi do Wgier, a zwaszcza wcieleniu w 1769 r. do Monarchii Habsburskiej zyskali miano die getreuste Unterhaner der polnischen Krone (Najwierniejsi poddani Korony Polskiej). Na to, e okrelenie niniejsze byo w peni zasu one Niemcy spiscy dali kolejny dowd sw niezomn postaw w latach 19181920, gdy decydowa si los tych ziem. Niestety, Rada Ambasadorw zadecydowaa inaczej. W 1604 r. dominium lubowelskie de facto zostao wczone w skad diecezji krakowskiej, czym w czci zrealizowano postanowienia Watykanu z 1332 r. Zamagurze jednak w dalszym cigu podlegao diecezji ostrzyhomskiej. W 1642 r. Stanisaw Lubomirski - starosta spiski, wojewoda krakowski i hetman wielki koronny ufundowa kolegium pijarskie w Podolicu. By to orodek dydaktyczno-wychowawczy ksztaccy modzie nie tylko ze Spisza i Maopolski, ale z caych Wgier i Rzeczypospolitej. Obok stanowicych wikszo Polakw pobierali tam nauk rwnie Wgrzy, Sowacy, Morawianie, Chorwaci i Rusini. Nauka bya bezpatna, std ksztacili si tam rwnie synowie chopw, co zapewnio zwaszcza Zamagurzu Spiskiemu podlegajcemu Wgrom rodzim inteligencj polsk i pozwolio utrzyma polsk to samo tego regionu. Kolegium w Podolicu byo te orodkiem Kontrreformacji na Spiszu. Dziaalno Kontrreformacji na Spiszu podobnie jak na Orawie zostaa uwieczona sukcesem [ROSZKOWSKI 1995: 28]. 360 lat przynale noci czci Spisza do Polski to okres dalszego napywu Polakw w dolin Popradu.

Proces ten mia rwnie miejsce w wgierskiej czci Spisza. Utrzymaniu to samoci Polakw na rodkowym Spiszu su ya rwnie dziaalno duszpasterska i owiatowa bo ogrobcw-miechowitw posiadajcych parafie w Lendaku i Krzy owej Wsi [TRAJDOS 1992]. W dominium lubowelskim w XVI i XVII wieku powstaje kilka wsi etnicznie rusiskich w zwizku z falami migracji wooskiej na te tereny (Litmanowa, Krempak, Jarzbina, Kamienka). Obszarem polskiego zasiedlenia etnicznego, od 1312 r. nieprzerwanie nale cym do Wgier byo Zamagurze Spiskie. W XV w. kontynuowana tam bya akcja kolonizacyjna. W dobrach Berzeviczych, w 1439 r. zao one zostay Krempachy, a w 1455 r. Nowa Biaa. W 1469 r. wzmiankowany jest Dursztyn, a w 1471 r. powstaje Falsztyn. Na pocztku XVI w. mapa osadnicza Zamagurza wyglda nastpujco: w kluczu dunajeckim (w latach 14701528 nale a do rodu Zapolyw) istniay: Niedzica, Kacwin, Frydman, apsze Wy ne, Dursztyn, Nowa Biaa, Krempachy. Dobra Czerwonego Klasztoru obejmoway miasto Stara Wie Spiska (prawa miejskie od 1399 r.) oraz wsie: Lechnica, Nowa Lechnica, Podlechnica, Haligowce, Lenica, Frankowa, Relw, Rychwad. Na Zamagurzu bo ogrobcy-miechowici posiadali apsze Ni ne i Hanuszowce. Majtkiem wieckim po Berzeviczych pozostay Maciaszowce, a w dobrach Grgeyw - Lipnik, wtedy jeszcze polski [TRAJDOS 1991a: 1617]. Ruch reformacyjny majcy miejsce w latach 15891639, przynis ze sob zmiany wasnociowe tj. upadek kartuzji (Czerwony Klasztor) i utrat przez miechowitw wsi zamagurskich. W rezultacie tych zmian poszerzone zostay dobra Horwath-Palocsayw od 1589 r. wacicieli klucza dunajeckiego. Rekatolicyzacja przebiega jednak szybko, gruntownie i nieodwracalnie. Utrzymanie si katolicyzmu na Zamagurzu sprzyjao zachowaniu si polskiej to samoci narodowej ludnoci tego regionu mimo politycznej przynale noci do Wgier. Duszpasterstwo i szkolnictwo parafialne prowadzone byo do pocztkw XIX wieku przez ksi y polskich, w jzyku polskich. Szczegln role odgrywaa tu, podobnie jak na rodkowym Spiszu obecno bo ogrobcw-miechowitw w apszach Ni nych i Hanuszowcach mimo utraty tych wsi w 1593 r. Horwath-Palocsayowie zainicjowali now akcj osadnicz. Od XVI do koca XVII wieku masowo cigano na Zamagurze polskich osadnikw. Ugruntowany zosta polski charakter tego regionu. Pojawi si wszak e nowy element, a mianowicie osadnictwo wooskie. Rusini zasiedlili istniejcy od 200 lat, etnicznie polski Lipnik, doprowadzajc do jego szybkiej rutenizacji. W ssiedztwie Lipnika zao yli te w 1567 wie Folwark, etnicznie rusisk do dzi. W tym czasie powstaa rwnie Osturnia, a w 1546 Jurgw tak e zao one przez Rusinw. W znacznej liczbie osiedlili si rwnie we Frankowej i apszach Wy nych. Jednak sytuacja wygldaa tu inaczej ni w Lipniku. O ile tam polska wie ulega rutenizacji, to Jurgw uleg cakowitej polonizacji, z Frankowej i apsz Wy nych Rusinw wyparto, a Osturnia jest etnicznie rusisko-polska [TRAJDOS 1991a: 1722]. Jak ju wspomniano, w XVI i XVII wieku kontynuowana bya akcja kolonizacyjna polskim elementem etnicznym ciganym, podobnie jak w XIIIXV wieku z Podhala, Sdecczyzny, doliny Raby, a nawet Mazowsza. Pod koniec XVI wieku Polacy zao yli Frankow, apszank, Hagi i Jeziersko, a w I po. XVII w. Rzepiska, Hawk i Gibel [TRAJDOS 1991a: 1722]. Midzy Tatrami Wysokimi a Magur Spisk w XVII wieku powstaje gralska wie ar. W podanym zakresie czasowym nie istniaa jeszcze Jaworzyna Spiska, powstaa dopiero w 1759 r. W 1700 r. prepozyt spiski Jan Zsigray dokona wizytacji terytorium Spisza podlegego Kapitule Spiskiej. W bractwie okrgu Dunajca, czyli dekanacie obejmujcym rzymsko-katolickie wsie Zamagurza, stosunki etniczne scharakteryzowa zamieszczonymi w sprawozdaniu sowami: Incolae in toto hoc districtu sunt omnes Poloni (Wszyscy mieszkacy w tym caym okrgu s Polakami) [TRAJDOS 1992a]. W dekanacie wizytowanym przez Jana Zsigraya mieszkao 7785 katolikw i 2 luteran. Reasumujc: w poowie XVIII wieku Zamagurze Spiskie zasiedlone jest przez Polakw, z wyjtkiem trzech wsi rusiskich, i minimaln iloci ydw i Wgrw. Dominium lubowelskie zasiedlaj Polacy, istnieje te kilka wsi rusiskich. W miastach mieszka pewna ilo Niemcw. Na rodkowym Spiszu dominuj Niemcy. Oprcz nich mieszka tam znaczna ilo Polakw. Z wyjtkiem kilku wsi przy granicy z Liptowem, ludnoci sowackiej brak na rodkowym Spiszu. Brak te Sowakw w pnocnej czci tego komitatu. Zamieszkiwali oni na Spiszu Dolnym dolin Hernadu, podczas gdy dolin Gnilca zasiedlali Niemcy. Politycznie, na pocztku XVIII wieku dominium lubowelskie oraz trzynacie miast Spisza rodkowego i dolnego nale y do Polski tworzc starostwo spiskie z siedzib w Lubowli, za wgierska cz Spisza podzielona jest na trzy komitaty: Wielka upa (waciwy Spisz), Komitat XI miast spiskich oraz Komitat X spiskich kopijnikw. W zakresie administracji kocielnej dominium lubowelskie jest czci diecezji krakowskiej, za pozostaa cz Spisza podlega Kapitule Spiskiej. W poo onych na wschd od Spisza Szaryszu i Zemplinie, pod koniec XV wieku i w XVI wieku ma miejsce fala imigracji Polakw cigajcych do majtkw magnatw wgierskich w charakterze robotnikw rolnych i kolonistw. Wzmocnio to ju istniejce osadnictwo polskie z czasw redniowiecznych, hamujc asymilacj zwizan z osadnictwem sowackim i pniejszym rusiskim. Poza obszarem zwartego zasiedlenia

Migracje osadnikw polskich bardziej na poudnie miay miejsce ju w XVXVII wieku, przy czym ograniczay si w zasadzie do Dolnego Spisza, Liptowa, Gemeru oraz Powa a. Polscy osadnicy z reguy nie zakadali odrbnych wsi, lecz osiedlali si w osadach sowackich ulegajc szybkiej asymilacji. Mimo to jeszcze przed rozpoczciem masowej emigracji Polakw w gb Grnych Wgier i na Dolne Ziemie, poza zwartym obszarem zasiedlenia w Czadeckiem, na Orawie, na Spiszu oraz rozproszonego w pnocnym Szaryszu istniay ju pierwsze wsie bd to o polskim charakterze etnicznym bd ze znacznym udziaem Polakw. Na Liptowie jest to Ciepliczka, ktra swj polski charakter zachowaa do dzi. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1634 r. To osadnictwo polskie nawizuje na znaczne liczebnie, tak znaczne, e odcisno swj lad na miejscowych gwarach sowackich, w grnym biegu Hernadu: w Wikartowcach, Krawianach i Kubachach, o czym wiadcz zapisy w tamtejszych metrykach. Z kolei po drugiej stronie Krlowej Hali na gemerskim Horehroniu osadnicy polscy ze Spisza napynli w XVII w. do powstaej w 1612 r. Pohoreej i w 1551 r. Poomki na tyle masowo, e nadali tym wsiom trway polski charakter jzykowy i etniczny. Osadnicy z Wesoego na Orawie zasiedlili w 1670 r. u n na Liptowie, wie w caoci etnicznie polsk, a w grnej wikszej czci wsi, tak e jzykowo polsk do dzi. Wreszcie orawskiej proweniencji polskimi wsiami na Liptowie tu przy granicy z Oraw s zao one w XVI w. Huty i Mae Borowe oraz w XVII w. Wielkie Borowe. Podobnie, wielu innych miejscowoci Sowacji i Wgier dotycz wiadectwa o udziale osadnikw z Polski, czasem niewielkim, nieraz znacznym, ktre skrztnie zebra i opracowa Marian Gotkiewicz [GOTKIEWICZ 1962; GOTKIEWICZ 1969] oraz Ferenc Pesty [PETROV 1927]. WNIOSKI Ludno etnicznie polska na terenie byych Grnych Wgier wytworzya trzy zwarte skupiska (Czadeckie, Orawa, Spisz). Masowy charakter osadnictwa polskiego na tym terenie, a tak e homogeniczno etniczna, jzykowa i wyznaniowa oraz utrwalenie wiejskiego charakteru tych rejonw (obszary grskie byy w du ej mierze zasiedlane przy zastosowaniu prawa wooskiego) sprawiy, e mimo niesprzyjajcych warunkw politycznych (wczesne wycofanie si Polski z tych terenw) Polacy wytworzyli zwarte, trwae wsplnoty wiejskie stosunkowo odporne na wpywy obce. Przykadami tego s: szybkie i skuteczne odparcie Reformacji (szczeglnie spektakularne na Grnej Orawie) w XVII wieku, czciowa asymilacja Niemcw na Zamagurzu Spiskim w XVIII w., a w dolinie Popradu w II po. XIX i na pocztku XX wieku i wreszcie najbardziej doniose: utrzymanie jzyka polskiego na pozycji dominujcej w yciu spoecznym, czyli w rodowisku rodziny, wsi, regionu mimo jego cakowitego usunicia w formie instytucjonalnej tzn. ze szkoy, kocioa i urzdu ju z pocztkiem XIX wieku, a zwaszcza zastpienia go w du ej czci bliskim jzykiem sowackim krzewionym przez napywow inteligencj sowack. Fakt utrzymania si jzyka polskiego stanowi pewnego rodzaju baz dla pracy spoecznej podjtej pod koniec XIX wieku. wiadomo pokrewiestwa jzykowego, kulturowego i zwizkw religijnych sprawiy, e tam, gdzie t dziaalno podjto, stosunkowo szybko odbudowano rwnie polsk wiadomo narodow, zdawao si, e bezpowrotnie wypart przez poczucie narodowe sowackie. Z kolei ludno polska rozproszona w pozostaej czci Sowacji utrzymaa podstawowe atrybuty polskoci (cigo etniczn, jzyk, charakter kulturowy) o ile Polacy zao yli odrbne wsie, zwaszcza izolowane w sensie poo enia geograficznego (komitaty Liptw, Gemer, Zwole) lub te , jeli zmajoryzowali ludno autochtoniczn wsi, w ktrych si osiedlali (komitaty: Szarysz i Zemplin). rde tego, i mimo niesprzyjajcych warunkw obiektywne atrybuty etnicznoci grali na Grnych Wgrzech, a pniej Sowacji pozostay polskie szuka nale y wanie w przebiegu procesu osadniczego oraz profilu spoecznoci polskich w omawianych regionach osadnictwa zwartego i rozproszonego powstaego w wiekach XIIXVIII. LITERATURA: CZAMBEL, S.: Slovensk rec a jej miesto v rodine slovanskch jazykov. Turciansky Svt Martin 1906. GOTKIEWICZ, M.: Polskie osadnictwo Czadeckiego i Orawy. Katowice 1939. GOTKIEWICZ, M.: Migracje ludnoci polskiej na poudniow stron Karpat. In: Rocznik naukowo dydaktyczny WSP w Krakowie Prace Geograficzne, 10, 1962, s. 177189. GOTKIEWICZ, M.: Uwagi o wschodniej granicy Orawy w wiekach rednich. In: Maopolskie Studia Historyczne, 8, 12/1965, s. 139142. GOTKIEWICZ, M.: Migracje grali czadeckich w XIX i XX wieku. In: Czasopismo Geograficzne, 38, 3/1967, s. 322. GOTKIEWICZ, M.: Ruchy migracyjne grali polskich po poudniowej stronie Beskidu. In: Folia Geographica Series Geographica Oeconomica, 2, 1969, s. 555. KAVULJAK, A.: Hrad Orava. Turciansky Svt Martin 1927. KOODZIEJCZYK, E., Ludno polska na Grnych Wgrzech. In: wiat Sowiaski, 11/1910, 217250. KURTYKA, J.: Starostwo spiskie (1412-1769/70). In: GADKIEWICZ, R. HOMZA, M. /eds./: Terra Scepusiensis. Stan bada nad dziejami Spiszu. WrocawLewocza 2003, s. 487533. MODELSKI, T. E.: Spory o poudniowe granice diecezji krakowskiej od strony Spiszu (w. XIIIXVIII).

Zakopane, 1928. OROWICZ, M.: Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem. Krakw 1921. PETROV, A. L.: Sbornk Fr. Pestyho. Helysg nvtra. Seznm osd v Uhrch z r. 1864-65. Praha 1927. RADZISZEWSKA, J.: Studia spiskie., Katowice 1985. ROSZKOWSKI, J. M.: Rola Kocioa na Spiszu i Orawie w podtrzymywaniu polskoci oraz sowakizacji (od redniowiecza do czasw wspczesnych). In: TRAJDOS, T. M. /ed./: Spisz i Orawa w 75. rocznic powrotu do Polski pnocnych czci obu ziem. Krakw 1995, s. 2537. SEMKOWICZ, W.: Granica polsko-wgierska w owietleniu historycznem. In: Pamitnik Towarzystwa Tatrzaskiego, 37, 1920, s. 88107. SEMKOWICZ, W.: Akt zastawu XVI miast spiskich Polsce w roku 1412. Krakw 1930. SEMKOWICZ, W.: Kiedy i skd przyszli Polacy na Oraw. In: Ziemia, 16, 1931, s. 144152. SEMKOWICZ, W.: Materiay rdowe do dziejw osadnictwa Grnej Orawy. vol. 1: Dokumenty, Zakopane 1932. SEMKOWICZ, W.: Materiay rdowe do dziejw osadnictwa Grnej Orawy. vol. 2: Listy i akta, Zakopane 1939. SKAWISKI, M.: Grale orawscy w czeskiej i sowackiej literaturze naukowej. In: Orawa, 8, 1996, s. 2163. SKAWISKI, M.: Polska mniejszo narodowa na Sowacji do roku 1914. Krakw 1998 [mps w zbiorach Muzeum Tatrzaskiego] SKAWISKI, M.: Polacy na Sowacji. In: Paj, 16, wiosna 1998, s. 60101. SKAWISKI, M.: Przeszo i dzie dzisiejszy grali czadeckich. In: RESZCZYSKI, j. /ed./: Sprawy narodowociowe w Euroregionie Beskidy. Bielsko-Biaa 2005, s. 3352. STIEBER, Z.: Ze studiw nad dialektami wschodniosowackimi. In: Lud Sowiaski, 3, 1933, Dzia A, s. 140 151. STIEBER, Z.: Gwary okolic Bardiowa. In: Sbornik Matice slovenskej, 15, 12/1937, s. 6371. STIEBER, Z.: Z jzykowej przeszoci Orawy. In: Jzyk polski, 27, 3/1947, s. 6973. TRAJDOS, T. M.: Jak wiele mwi stare drogi. Na Spiszu, R. 1: 1991, nr 7, s. 4-5. TRAJDOS, T. M.: Szkice z dziejw Zamagurza. Krakw 1991. TRAJDOS, T. M.: Polskie wioski na rodkowym Spiszu. In: Na Spiszu, 2, 3/1992, s. 13, 4/1992, s. 34, 5/1992, s. 34. TRAJDOS, T. M.: Wizytacja Zsigraya z roku 1700 na Zamagurzu Spiskim. Szczawnica 1992. TRAJDOS, T. M.: Dzieje i kultura Orawy. Krakw 1993. TRAJDOS, T. M.: Obecno polska w redniowiecznym Szaryszu. In: PARCZEWSKI, M. /ed/: Pocztki ssiedztwa. Pogranicze etniczne polskoruskosowackie w redniowieczu. Rzeszw 1996, s. 253266. ULIN, F.: Polskie wpywy na Sowacji w redniowieczu In: WYROZUMSKI, J. /ed./: Zwizki kulturalne polsko-sowackie w dziejach. Krakw 1996, s. 3945. Mgr Marek Skawiski Polskie Towarzystwo Historyczne Oddzia w Nowym Targu E-mail: marek.sk@poczta.fm
Osadnictwo polskie na Grnych Wgrzech do pocztku XVIII wieku [w:] Janok a fenomn zbojnctva na slovensko poskoeskom pomedz. Zbornk prspevkov z konferencie Terchov 2.4. 8. 2007., Marian Mrva (red.), ilina 2007, s. 3353.