Page 1/44

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloski ze rodkw Wydziau Zarzdzania i Komunikacji Spoecznej oraz Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Spoecznej

RECENZENT

Prof, dr hab. Walery Pisarek

PROJEKT OKADKI Jolanta

Olszowska

REDAKCJA

Katarzyna Kolowca-Chmura
KOREKTA Dorota

Bednarska Wojtytko
50wska-Magdziarz & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego

SKAD I AMANIE Regina

Copyright by Magorzata Lis Wydanie I, Krakw

2006 All rights reserved

4 3W4

Ksika, ani aden jej fragment, nie moe by przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwole na przedruk naley zwraca si do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagielloskiego

ISBN 978-83-233-2276-4

www.wuj .pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego Redakcja: ul. Michaowskiego 9/2, 31-126 Krakw tel. 012-631-18-81, 012-631-18-82, fax 012-631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocawska 53, 30-011 Krakw tel. 012-631-01-97, tel./fax 012-631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: wydaw@if.uj.edu.pl Konto: BPH PBK SA P//0 Krakw, nr 62 1060 0076 0000 3200 0047 8769

Page 2/44

PO CO BADA DYSKURS MEDIW?

Media masowe s niezmiernie istotnym elementem otoczenia czowieka, poniewa stano wi jedno z gwnych rde informacji; pokazuj wiat, definiuj pojcia, opisuj zjawi ska, porzdkuj, hierarchizuj, podpowiadaj interpretacje. Zachowania komunikacyjne mediw nie s niewinne" i waciwie nigdy nie maj absolutnie bezinteresownego charakteru. (Podobnie zreszt jak zachowania komunikacyjne pojedynczych ludzi). Komunikacja odzwierciedla hierarchie spoeczne i relacje wadzy i podporzdkowania w stosunkach midzy ludmi; odbija sposb mylenia o wiecie, definicje wanych poj, jakie stoj za naszym o tym wiecie myleniem; ukazuje sposb mylenia o odbiorcy, zao enia co do tego, czy - i jak - odbiorca ma si do naszej wypowiedzi ustosunkowa, ile mu w tym dajemy wolnoci; na ile skonni jestemy do uwzgldnienia jego racji, do dyskusji lub wrcz przeciwnie - odcicia moliwoci dialogu. Taka dynamika funkcjonuje wewntrz indywidualnych relacji komunikacyjnych (jzykowych i pozajzykowych) midzy ludmi. Dziaa te na poziomie komunikacji spoecznej - take wwczas, kiedy dochodzi do komunikacji pomidzy mediami i ich odbiorcami. Dyskurs nie bierze si znikd: jest mocno uwarunkowany tym, co obie komunikujce si strony wiedz o wiecie i jaki poziom wiedzy mog zastosowa w danej sytuacji; jest zatem uwarunkowany i historycznie, i spoecznie, i kulturowo; podlega naciskowi kon kretnej sytuacji komunikacyjnej i kontekstowi, w ktrym ta sytuacja zachodzi. Te uwarunkowania maj szczeglnie due znaczenie spoeczne w wypadku komunikowania si za porednictwem mediw, ktre jest tematem tej ksiki. Analiza dyskursu medialnego oraz dyskursw przenoszonych i rozwijanych za pomoc mediw masowych ma wic najczciej prowadzi do jednego z opisanych niej celw - albo kilku z nich, w rnych proporcjach. Moe ona mie na celu: odkrywanie i opisywanie perswazyjnego wymiaru dyskursw medialnych oraz ba danie rodkw uywanych w tych dyskursach do wywierania wpywu na ludzi; odkrywanie i odsanianie, w jaki sposb dyskursy mediw wyraaj polityczne, ekonomiczne, spoeczne interesy rnych jednostek i grup spoecznych; analizowanie i odkrywanie, w jaki sposb w dyskursach mediw ujawnia si nie rwny dostp rnych jednostek i grup spoecznych do wiedzy, do moliwoci wy twarzania i dystrybucji wasnych tekstw oraz artykulacji wasnych interesw; odsanianie relacji wadzy wpisanych w dyskurs; wskazanie, jak w dyskursach me dialnych wyraa si denie rnych podmiotw do podkrelenia lub umocnienia wasnej pozycji w hierarchii spoecznej, a take - na bardziej oglnym poziomie - do narzucenia odbiorcom wasnej, hegemonicznej wersji porzdku spoecznego, hierarchii wartoci, interpretacji wanych poj i zjawisk; denaturalizacj dyskursw; zakwestionowanie naturalnoci", oczywistoci", zdroworozsdkowego charakteru" zawartego w nich opisu i interpretacji wiata

Page 3/44

Dyskurs, dyskursywizacja, dyskursywny - bodaj najwaniejsze siowo w humanistyce wspczesnej. Szalenie modne. Zapewne stao si wszechobecne za spraw Michela Foucault, najczciej obecnie cytowanego w wiecie filozofa. S dyskursy polityczne, oby czajowe, prasowe, telewizyjne. Wszyscy prowadz dyskurs. S do niego wczani i ze eliminowani. Kady dyskurs ma swoje reguy prawomocnoci i reguy wykluczania, ju nie rozmawiamy i nie gawdzimy, ale prowadzimy dyskurs. Oczywicie dyskurs prowadzi si nie tylko za pomoc siw, ale i za pomoc strojw, konstruujc wystawy w muzeach, urzdzajc polityczne manifestacje, wypisujc recept w przychodni, zamykajc winia. Nie sposb wskaza takiej sytuacji, w ktrej dyskurs milknie. Skoro wszyscy bior udzia w jakim dyskursie, to kada, w tym naukowa, wypowied jest czci jakiego pola dyskursu i warto oraz waga danej wypowiedzi daj si oceni tylko w jego obrbie. Lepiej sobie z tego sowa nie artowa, bo brane jest w akademickich rodowiskach bardzo powanie. Na ten temat powstao wiele ksiek. Czasem warto je czyta.

Page 4/44

Pawe piewak: Sowniczek stw modnych i niemodnych (w humanistyce), Nowa-

ResPublica. onet.pl; 10.2002, http://respublica. onet.pl/1097756,2,artyku, htm!

- i w ten sposb otwarcie drogi do wiadomego, krytycznego, kreatywnego odbioru tekstw medialnych. Jak pisze francuski filozof Gilles Deleuze: Nigdy nie znajdziemy sensu jakiej rzeczy, jeli nie wiemy; jaka sita zawaszcza rzecz, eksploatuje j, opanowuje bd si w niej wyraa1. Analiza dyskursw medialnych prowadzi do odkrycia tych wanie - zawaszczajcych media, opanowujcych je i wykorzystujcych - sit.

Page 5/44

AUTOR / NADAWCA / TWRCA / UCZESTNIK DYSKURSU

Podstawowym pytaniem, ktre trzeba tu zada, jest pytanie o tosamo autora dyskursu. Sprawa tylko pozornie jest prosta - autor to kto, kto podpisa si pod tekstem w mediach lub kogo w tekcie zidentyfikowano jako rdo wypowiedzi. W rzeczywistoci w mediach masowych w gr wchodz a trzy osoby (albo grupy osb - tylko dla uproszczenia uywamy tu liczby pojedynczej). Mamy zatem: - autora wypowiedzi w mediach, ktre analizujemy; - nadawc badanego materiau; - wytwrc dyskursu - posta lub grup, ktra tworzy dyskurs i uywa go do osignicia swoich celw. Te trzy postacie mog, lecz nie musz by tosame; w istocie najczciej autor (dzien nikarz), nadawca i podmiot uywajcy dyskursu to rne osoby.
Jeli, na przykad, badamy wywiad prasowy ze znanym politykiem, artyst, dziaaczem spoecznym w celu przeanalizowania wypowiedzi bohatera wywiadu, wytwrc dyskursu jest bohater wywiadu (w dodatku reprezentujcy zazwyczaj jak grup), autorem tekstu (ale i wsptwrc dyskursu) - dziennikarz, ktry ten wywiad przygotowa, przeprowadzi i napisa, nadawc - redakcja, ktra go zamiecia. Kady z tych podmiotw moe sobie roci prawa" do dyskursu, kady na swj sposb uczestniczy w jego pojawieniu si w przestrzeni publicznej i kady realizowa w ten sposb swoje wasne cele.

Analizujc autorstwo dyskursu, zadajemy pytania: Kto

jest autorem / nadawc / twrc tego dyskursu? Jaka jest relacja midzy tymi trzema podmiotami? Czy s one tosame, czy mamy do czynienia z rnymi osobami (lub grupami osb, organizacjami)? Czy autor / nadawca / twrca jest jawny, identyfikowalny, znany - czy te jego tosamo jest ukryta lub niemoliwa do zidentyfikowania?
Tworzc, opisujc, komentujc dyskurs, ludzie wychodz zazwyczaj od pewnego ze stawu sdw i zaoe co do natury omawianych zjawisk i natury samej rzeczywistoci spoecznej. Niektre z tych zaoe maj charakter jawny, racjonalny, logiczny, s wer balizowane i ujawniane. Obok nich jednak u podoa dyskursu ley zazwyczaj zestaw zaoe nieartykuowanych wprost, bd to z racji swej (pozornej) oczywistoci, bd z premedytacj - na przykad w celach perswazyjnych lub eby ukry rzeczywiste intencje autora / nadawcy. Istotne bd zatem pytania o jawne i ukryte zaoenia oraz cele autora / nadawcy lub wsptwrcw dyskursu, lece u podstaw treci i formy badanego dyskursu:

O czym jest ten tekst wedug nadawcy / autora? W jaki sposb nadawca /autor komunikuje nam, o czym to jest? Czy to, o czym jest ten tekst - i to, co twierdzi nadawca / autor, jest zgodne? Czy badany dyskurs reprezentuje obraz wiata jednej osoby (grupy osb) czy wielo obrazw? Czy badany dyskurs odzwierciedla cele i wartoci jednej osoby (grupy) czy wielo celw i wartoci?

Page 6/44

Czy cele i wartoci autora / nadawcy / twrcy dyskursu s tosame lub zbiene - czy rni si midzy sob? Czy jednolito / wielo ma charakter zaoony, samowiadomy, celowy, czy jest wynikiem przypadku lub niekompetencji? W jaki sposb cele i zestaw wartoci tych trzech podmiotw mog wpywa na tre dyskursu, a take na to, czego w tym dyskursie nie ma? Jakie podstawowe wartoci i pojcia s wane dla nadawcy / autora / twrcy tego dyskursu? Ktre wane pojcia autor / nadawca / twrca dyskursu uwaa za tak oczywiste, e niewymagajce zdefiniowania?
(UWAGA! W dalszej czci tego przewodnika, dla uproszczenia, bdziemy uywa sowa nadawca w odniesieniu do osoby lub organizacji, ktra jest rdem dyskursu).

ADRESAT

Stosunkowo niewiele tekstw w mediach adresowanych jest do caiej populacji. Oczywicie, wszyscy mog je czyta czy ich sucha, ale niemal zawsze dyskurs jest wytwarzany z my l o grupie docelowej, audytorium, dysponujcym okrelonym zasobem wiedzy, majcym konkretne usytuowanie spoeczne, zainteresowania, kompetencj komunikacyjn, potrzeby intelektualne i emocjonalne itp. Analizujc dyskurs, musimy znale odpowied na podstawowe pytanie:

Do kogo skierowany byt ten dyskurs? Jakie jest to audytorium?

Niekiedy odpowied na te pytania jest jasna i mona jej udzieli na pocztku bada. Moe si jednak zdarzy, e dopiero wnikliwa analiza pozwoli nam j pozna. Wtedy od powied na pytanie o adresata bdzie nie tyle punktem wyjcia, ile jednym z istotniejsz ych wnioskw z bada.

Audytorium projektowane - audytorium realne

Dziennikarz, przygotowujcy materia dziennikarski, polityk, planujcy wystpienie w me diach, badacz, przygotowujcy publikacj naukow - kady waciwie czowiek, przystpujcy do wypowiadania si na forum publicznym, ma zazwyczaj w umyle pewien wzr odbiorcy, model, typowe" audytorium, z jego zainteresowaniami, potrzebami, kompetencj komunikacyjn, gotowoci (lub brakiem gotowoci) do odpowiadania na wystpienie w sposb zgodny z intencjami nadawcy. Nadawca nie musi by w peni wiadomy istnienia i charakterystyki tej publicznoci wzorcowej", jednak dyskurs jest wytwarzany w niewt pliwym powizaniu z jej wyobraeniem, powstaym w wyniku dowiadczenia spoecznego, dowiadcze komunikacyjnych, praktyki zawodowej itp. W rzeczywistoci zbiorowo odbiorcw daleka jest od modelu - bardziej od niego zrnicowana i w swojej kompetencji komunikacyjnej, i w skadzie spoecznym, i w mo liwociach oraz chci interpretacji i reagowania na dyskurs. Zdarza si te bardzo czsto, e audytorium rni si zasadniczo od tego, ktre byo projektowane
Kazania Piotra Skargi, w rzeczywistoci zreszt nie przeznaczone do wygaszania, lecz do cichej lektury, odzwierciedlay form, treciami, doborem i struktur argumentw znan wspczesnym autorowi ludziom sytuacj kazania; dostosowane byy te do rodzaju wraliwoci, przyzwyczaje percepcyjnych kompetencji komunikacyjnej

Page 7/44

itp. wczesnych odbiorcw. Uczniowie szkoy redniej, biorcy je dzisiaj do rki na lekcji polskiego, nie maj prawie nic wsplnego z tamt publicznoci. W ich interpretacji tych tekstw bd si musiay pojawi trzy typy audytoriw: idealne audytorium, uwzgldniane przez Piotra Skarg, podobne do niego w znacznej mierze rzeczywiste audytorium kaza - i audytorium wspczesne Wicej midzy nimi rozbienoci ni podobiestw. Sporo haasu uczyniy w 2004 roku nagrania rozmw telefonicznych pomidzy pewnym lobbyst a korumpowanym przez niego posem. Analiza zapisw tych nagra publikowanych w prasie musiaaby uwzgldnia, z jednej strony, pierwotn sytuacj komunikacyjn, z drugiej - nieprzewidziane i nieplanowane audytorium, ktre powstao w momencie upublicznienia tych rozmw. I tym razem pomidzy audytorium projektowanym a rzeczywistym powstaje zasadnicza rnica.

Analizujc dyskursy w mediach, musimy zatem zada pytania: Jaka

byaby idealna grupa docelowa" dla tego dyskursu? Czy wszystkie wypowiedzi wchodzce w skad tego dyskursu maj tego samego idealnego adresata "? Kto prawdopodobnie jest rzeczywistym adresatem? Czy tekst jest dostosowany do potrzeb, moliwoci, oczekiwa realnego adresata? Czy odpowiada poziomowi jego kompetencji komunikacyjnej?

Audytorium jednolite - audytorium zrnicowane

Oczywicie, niemoliwe jest mwienie do wszystkich jednakowo. Nadawca zawsze musi sobie zdawa spraw z wewntrznego zrnicowania zbiorowoci odbiorczej. Moe wy bra tak strategi komunikacyjn, ktra podkrela wsplnot, jedno, prbuje budowa wspln tosamo wrd czonkw zbiorowoci odbiorczej. Moe prbowa zadowoli rne, czsto rozbiene lub sprzeczne gusty, upodobania, pogldy. Analizujc dyskursy w mediach, sprbujmy odpowiedzie na pytania:

Czy badany dyskurs jest przeznaczony dla jednolitej grupy odbiorcw? Czy jest spjny co do swego zaadresowania? Czy badany dyskurs odwouje si do celw, zaoe, wartoci, upodoba jednego adresata czy do wielu rnych grup odbiorcw? Czy zbieno lub ewentualne rozbienoci maj charakter zaoony, samowiadomy; celowy, czy mog wynika z przypadku lub niekompetencji nadawcy? Czy badany dyskurs odwouje si do kompetencji kulturowej i spoecznej jednego adresata czy do wielu zrnicowanych? Czy to dostosowanie i jednolito / niedostosowanie i niejednolito maj charakter zaoony, samowiadomy, celowy, czy te mog wynika z przypadku lub niekompetencji nadawcy?

Audytorium obojtne i zaangaowane, przyjazne i wrogie

Rzadko si zdarza, by wszyscy potencjalni i realni odbiorcy dyskursu mieli do nadawcy i do jego wypowiedzi jednakowo przychylny stosunek. Zazwyczaj publiczno sktada si zarwno z wrogw, jak i z przyjaci; stosunkowo rzadko jest w swoich zapatrywaniach i postawach jednolita. Jednak skuteczna komunikacja wymaga, aby zwraca si raczej do jednej z tych grup ni do wszystkich naraz. Nie da si, po prostu, przekonujco mwi do wszystkich jednoczenie. Jaki jest

prawdopodobny stosunek audytorium do tekstu i intencji, opinii, spoecznej wiarygodnoci nadawcy? Czy dyskurs jest kierowany przede wszystkim do audytorium przychylnego, do obojtnego czy do wrogiego intencjom i pogldom tego, kto go wytwarza? Jakie rodki jzykowe, zachowania

Page 8/44

komunikacyjne itp. nadawcy o tym wiadcz? Czy jzyk autora oraz jego inne zachowania komunikacyjne s adekwatne do tego, co wiadomo o nastawieniu do publicznoci?

KONTEKST

Niezbdn czci analizy jest zdefiniowanie i opis stosunkw pomidzy badanym dyskur sem a jego kontekstem medialnym i spoecznym. Dyskursy w mediach nigdy nie wystpuj w izolacji od wiata spoecznego, ktry je otacza; ich sens zrozumie mona tylko wtedy, gdy si ten kontekst wemie pod uwag. Liczba pyta dotyczcych kontekstu, w jakim pojawia si dyskurs w mediach, jest oczywicie ogromna. Badajc dyskursy, naley raczej skupi si na zadawaniu pyta moliwie syntetycznych i blisko zwizanych z badanym materiaem, ni mnoy szczegowe pytania i wtpliwoci. Niemniej konieczne bdzie na pocztek uczynienie pewnego podstawowego rozrnienia: trzeba bdzie zada pytanie o rne skale i zakresy kontekstu.

Kontekst szeroki - kontekst wski

Szeroki, globalny" kontekst dyskursu to specyfika kultury, w ktrej jest on wytwarza ny i publikowany. Kady dyskurs moemy bada i interpretowa jedynie na tle kultury, w ktrej on funkcjonuje. Nie wdajc si w bardziej szczegowe rozwaania, musimy tu zwrci uwag na bardzo istotn rol znajomoci przez badacza kontekstu kulturowego badanego dyskursu. Podkrelimy take, e najowocniejsze bd badania nad dyskursami powstajcymi w kulturze, ktr dobrze znamy. Najlepiej bada dyskursy wywodzce si z wasnej kultury - cho trzeba by przy tym bardzo uwanym, bo blisko i oczywisto dla badacza jego wasnej kultury moe sprawi, e nie dostrzega on niektrych jej wanych aspektw. Niezalenie jednak od szerokiego kontekstu kulturowego, dyskurs jest ksztatowany przez wszy, bardziej specyficzny kontekst sytuacyjny - zwizany z sytuacj spoeczn, usytuowaniem medialnym, specyfik komunikacji z tak wanie, a nie inn zbiorowoci odbiorcz.

Kontekst nadawczy - kontekst odbiorczy

Badacz podejmujcy AD moe by zainteresowany gwnie tym, w jakim kontekcie roz wija si dyskurs, lub te przede wszystkim tym, w jakim kontekcie dyskurs jest odbierany i interpretowany. W wypadku dyskursw medialnych, znacznie czciej interesuje nas kontekst odbioru ni kontekst nadawczy. Studiujc jeden, nie naley jednak zapomina o drugim. Trzeba te pamita, e obydwa pozostaj w wyranym zwizku. Zwizek ten moe polega na cakowitej zgodnoci, gdy uczestnicy dyskursu i odbiorcy mediw funkcjonuj w tym samym kontekcie spoecznym i kulturowym, maj mniej wicej taki sam dostp do informacji, wsplny zasb wiedzy, wreszcie - gdy celem autora byo mwienie do tego wanie audytorium; w procesie tworzenia dyskursu mia zatem na myli to wanie, a nie inne audytorium, i tak a nie inn sytuacj komunikacyjn.

Page 9/44

Jedna z gazet codziennych zainicjowaa (czy raczej odwieya) w roku 2005 akcj na rzecz zhuma- nizowania warunkw porodw w polskich szpitalach. Wezwaa w ramach tej akcji kobiety, ktre rodziy w ostatnich latach w warunkach szpitalnych, do podzielenia si dowiadczeniami. Kobiety, opisujce swoje porody w listach oraz w postach na forum internetowym, czy z potencjalnymi czytelniczkami - kobietami zainteresowanymi warunkami porodw wsplnota zaplecza kulturowego, wsplna wiedza o warunkach, w jakich rodz si w Polsce dzieci, wsplnota zainteresowa tym problemem; prawdopodobnie te wsplnota opinii, przekona, pogldw - nie w szczegach, bo kady czowiek jest inny, lecz co do oglnej natury rzeczywistoci spoecznej, miejsca w niej kobiet, medycyny, rodziny, dzietnoci itp. Autorki listw i postw, piszc o swoich dowiadczeniach, formuuj wypowiedzi z myl o konkretnych odbiorczyniach. Dostosowuj take form i tre wypowiedzi do medium, w ktrym moe si ona pojawi (list na tamach gazety, post internetowy); bior pod uwag wsplnot zainteresowa i dowiadcze, czc je z czytelniczkami; pewn cz wiedzy na temat wsplnego kontekstu uwaaj z gry za wspln i oczywist itp. Analiza takiego dyskursu tylko pozornie bdzie uatwiona. Wprawdzie bowiem, analizujc go dzi, mamy dostp do tego samego zestawu pogldw i opinii, tego samego zasobu wiedzy, tych samych informacji, tego samego kontekstu medialnego, co nadawczynie i odbiorczynie (oraz odbiorcy) tych opowieci. 2 drugiej strony jednak nie oznacza to, e mona swobodnie uzna obydwa konteksty za cakowicie tosame. Badacz musi te uwanie obserwowa swj wasny tok mylenia. Wiele rzeczy bdzie mu si bowiem wydawao oczywiste, zrozumiae samo przez si. Tymczasem to one wanie stanowi istotny, domagajcy si opisu kontekst analizowanego dyskursu w mediach.

Zdarza si czsto, e kontekst tworzenia dyskursu i kontekst jego odbioru odbiegaj od siebie.
Czytajc i analizujc wieo opublikowane w prasie sekretne pamitniki polityka sprzed pidziesiciu lat, musimy zosta skonfrontowani z sytuacj, gdy kontekst powstawania dyskursu i kontekst lektury dalece od siebie odbiegaj. Forma takiej wypowiedzi zwizana jest z kontekstem prywatnych zapiskw albo korespondencji - nie lektury w mediach czy w postaci ksiki. Inna bya wiedza i zaplecze kulturowe autora dyskursu - inna jest po stronie czytelnikw; czsto rnica jest tak dua, e zrozumienie treci moe si okaza niemoliwe bez przypisw. Jeli nawet analiza ma dotyczy jedynie kontekstu, w jakim czyta te zapiski wspczesny czytelnik, nie bdzie si mona oby bez wiedzy na temat sytuacji politycznej, ekonomicznej, spoecznej, prywatnej sytuacji piszcego, panujcych w okresie powstawania dyskursu pogldw, opinii, stanu wiedzy itp.

Analizujc dyskursy w mediach, musimy zawsze bra pod uwag rne elementy kon tekstu. Konieczne bdzie na wstpie odpowiedzenie sobie na pytania:

Czy interesuje nas przede wszystkim kontekst wytwarzania, czy kontekst odbioru dyskursu? W jakim stopniu s one zbiene? Jak bardzo jeden z nich moe wpywa na drugi?
Sprbujmy teraz okreli podstawowe komponenty kontekstu.

Sytuacja spoeczna, zaplecze kulturowe

Kady dyskurs medialny pojawia si w kontekcie okrelonej sytuacji spoecznej.

Jakie s opinie, nastroje, stereotypy spoeczne itp. na temat problematyki tego dyskursu? Jaki jest spoeczny stan wiedzy na jego temat? A jaka jest realna sytuacja spoeczna?
(Jeli mona odpowiedzie na to pytanie - pomog nam dostpne wyniki bada, istniejce teksty na ten temat, wyniki sonday itp.).

Jakie / czyje - ze spoecznego punktu widzenia - cele odzwierciedla ten dyskurs? Jak / czyj spoeczn wiedz o rzeczywistoci odzwierciedla ten dyskurs? Jak spoeczn hierarchi celw odzwierciedla ten dyskurs? W jaki sposb tekst wpisuje si w oczekiwania spoeczne? Czy prbuje wzmacnia spoeczne opinie i nastroje? Prbuje je modyfikowa? W jakim kierunku? Sprzeciwia si im? Jak / czyj spoeczn hierarchi wartoci odzwierciedla ten dyskurs? Jakim wartociom si przeciwstawia?

Page 10/44

Czy wedug naszej wiedzy twrca / nadawca i odbiorcy maj tak sam wiedz, opinie, przekonania itp. ? W czym rni si kontekst nadawczy od odbiorczego? Czy nadawca realizuje oczekiwania wynikajce ze spoecznego i kulturowego kontekstu pojawiania si jego wypowiedzi? A moe celowo buduje dyskurs przeciwny tym oczekiwaniom? Jakie mog by przyczyny takiego postpowania? Na ile kompletny i akuratny jest obraz rzeczywistoci / wycinka rzeczywistoci zawarty w badanym dyskursie - w wietle dostpnej wiedzy na jego temat? Na ile obiektywny i bezstronny jest opis zawarty w tym tekcie? Czego w nim w oczywisty sposb brakuje? Czego w nim wicej; niby wynikao z rzeczywistego znaczenia rnych elementw?

Sytuacja komunikacyjna
Komunikacji w mediach towarzyszy zawsze pewien zestaw oczekiwa; czego innego ocze kujemy po powanym expos prezydenta pastwa, a czego innego po jego wywiadzie dla ilustrowanego pisma dla pa. Jaka to sytuacja?

Czy istnieje jaki -> gatunek, konwencja -> styl charakterystyczny dla takiej sytuacji spoecznej? Czy dyskurs, z ktrym mamy do czynienia, odpowiada na te spoecznie ustalone wymagania gatunkowe, czy w jaki sposb si z nimi kci? (-> gatunek) Czy badany dyskurs jest w sposb paradygmatyczny (jawny, otwarty, wzgldnie jednoznaczny) dyskursem retorycznym? A moe nie ma on jawnie perswazyjnego charakteru i przedsiwziciem badacza jest wydobycie na wierzch, owietlenie, zwrcenie uwagi na jego warto retoryczn?

Szeroki kontekst medialny

Czy ten dyskurs pojawia si w mediach z okazji jakiej konkretnej (jakiej?) sytuacji politycznej, ekonomicznej, kulturalnej, okrelonego wydarzenia, wyonienia si jakiego (jakiego?) charakterystycznego zjawiska itp.? A moe stanowi jeden ze staych tematw? Czy te jego pojawienie si mona uzna za przypadkowe? Czy ten dyskurs jest w badanym medium nowy, czy te ma ju swoj histori wystpowania w nim? Jaka jest historia wystpowania, opisywania, ujawniania si tego dyskursu w badanym medium? Niekiedy jest te istotne pytanie o histori tego dyskursu w innych mediach. Co przekazyway w przeszoci lub wspczenie na ten temat inne media? A moe s inne spoeczne rda wiedzy na ten temat?Jakie? Co na temat tego dyskursu pisano dotychczas? Czy mona zidentyfikowa takie materiay w mediach (szeroko rozumianych - take ksiki, programy komputerowe, materiay reklamowe lub propagandowe itp.), ktre bezporednio poprzedzay badany tekst - i z racji swej popularnoci, szerszego zasigu itp. stworzyy kontekst dla badanego dyskursu? Czy w mniej wicej tym samym czasie wystpoway w mediach materiay dotyczce tej samej problematyki? Czy iv momencie pojawiania si tego dyskursu w mediach funkcjonoway inne tematy, mogce wzmocni jego znaczenie? Osabi je? Nada mu dodatkowych znacze?

Wski kontekst medialny

Page 11/44

W jakich / ktrych mediach pojawia si ten dyskurs? Czy media, w ktrych pojawia si dyskurs, s jednolite czy zrnicowane pod wzgldem gatunku, grupy odbiorczej, profilu ideologicznego?
Trzeba tu postawi pytanie o rodzaj mediw i gatunek medialny; niekiedy naj istotniejszy bdzie profil polityczny, czasem charakterystyczna estetyka danego tytuu prasowego, jego historia, znana rola spoeczna itp.

Czy dyskursowi towarzyszy materia wizualny? Jaka jest rola materiau wizualnego dla tego dyskursu? Czy ten dyskurs stanowi jeden z gwnych tematw badanego medium? Jaka jest jego pozycja w hierarchii tematw i dyskursw obecnych w badanym medium? Czy ten dyskurs stanowi stay element gry w badanych mediach, czy pojawia si tu na zasadzie wyjtku?
Analizowany materia pojawia si w ssiedztwie i otoczeniu innych tekstw, ilustracji itp.; wpisany jest w typowy, charakterystyczny dla danego pisma ukad layoutu oraz w jego jednostkow realizacj.

Jakie jest bezporednie otoczenie badanego materiau? Czy sposb umieszczenia dyskursu w gazecie, czasopimie, strukturze programu telewizyjnego itp. sprzyja jego wyeksponowaniu? Podpowiada odbiorcom stopie wanoci tego dyskursu w stosunku do innych dyskursw w mediach? Czy wyeksponowanie wzmacnia wano dyskursu - i za pomoc jakich rodkw jest to uzyskiwane? Czyj obnia? W jaki sposb? Co stanowi bezporedni konkurencj dla tego dyskursu? Jakie elementy kontekstu wpywaj na zmniejszenie jego znaczenia?

REJESTRY DYSKURSU

Przynaleno gatunkow materiaw dziennikarskich i innych materiaw w mediach roz poznajemy na podstawie ich budowy, relacji do innych tekstw, usytuowania w kontekcie medialnym oraz jzyka. Ludzie w rnych sytuacjach uywaj jzyka na rne sposoby - dotyczy to rwnie rodkw komunikacji masowej. Uycie to za kadym razem jest cile zwizane z sytuacj komunikacyjn i kontekstem, w jakim odbywa si komunikowanie. W kadym dyskursie mona odnale lady wpywu kontekstu, w ktrym ten dyskurs zosta wytworzony ( -> kontekst). Mwi si niekiedy metaforycznie - e kontekst wchodzi do wntrza dyskursu"; nie da si rozwaa cech dyskursu bez uwzgldnienia jego interakcji z kontekstem. Oczywicie, kontekst nie wymusza uycia jzyka w jeden, cile okrelony sposb. Jest jednak zawsze pewne prawdopodobiestwo, e w okrelonych sytuacjach uyjemy raczej takiego, a nie innego rejestru jzyka. REJESTR - odmiana jzyka, sposb jego uywania uwarunkowany sytuacj, zaleny od kontekstu spoecznego, kulturowego i sytuacji, w jakiej znajduj si komunikujce si osoby. Dobr rejestru przez nadawc moe by celowy, wiadomie zaplano wany, czsto jednak ma charakter spontaniczny. Wiedza spoeczna i dowiadczenie komunikacyjne dyktu j, jakiego rejestru uy w danej sytuacji; na og nie mylimy si co do tego, w jaki sposb mwi na obronie wasnej pracy dyplomowej, a jak moemy uywa jzyka na nastpujcym po obronie przyjciu dla najbliszych przyjaci.

Page 12/44

Szczeglnie znaczca i istotna badawczo moe by sytuacja, gdy badajc dyskursy w mediach, zidentyfikujemy takie uycie jzyka, ktre kci si z nasz, uwarunkowan spoecznie, kulturowo i opart na dowiadczeniu wiedz o tym, w jaki sposb w danym kontekcie jzyk powinien by uywany.
Obserwujc wystpienia parlamentarne, stykamy si niekiedy z takimi zachowaniami jzykowymi postw, ktre kc si z nasz wiedz o tym, jakiego rejestru jzykowego uywa si zwykle, przemawiajc na szerokim forum publicznym na wane tematy pastwowe, w dodatku w sytuacji, gdy przemowa ta jest transmitowana przez telewizj do mieszka milionw widzw. Jeeli pojawia si wypowied niespjna i pena dygresji bardzo daleko odbiegajcych od tematu, nasycona kolokwializmami i wulgaryzmami, wyraona krtkimi, urywanymi, niedokoczonymi zdaniami, przywoujca fakty z prywatnego ycia mwicego i pena osobistych odniesie do innych ludzi, podkrelona ponadto gwatownymi, nieskoordynowanymi ruchami mwicego - trzeba sobie zada pytanie, z jakich pobudek moe wynika tak oczywiste odbiegnicie od rejestru jzykowego typowego dla kontekstu parlamentarno-telewizyjnego. Pierwsze, nasuwajce si wyjanienie moe wskazywa na brak kompetencji spoecznej i jzykowej mwicego lub jego brak dowiadczenia w wystpieniach publicznych. Gbsza analiza -> tematu i rematu, celw wypowiedzi, moliwych do osignicia za jej pomoc skutkw, a take odwoanie si do wiedzy na temat innych wystpie tego samego mwcy moe jednak ujawni, e zaburzenie rejestru miao charakter celowy. By moe, na przykad, miao spektakularnie zwrci uwag na wypowied mwcy? Albo miao na celu obraenie obecnych na sali suchaczy? Lub miao ukry niekompetencj mwicego w sprawie, o ktrej si wypowiada? Lub tylko pozornie dotyczyo jawnie zasygnalizowanego przez posa tematu, a naprawd miao inne, ukryte cele (np. pozyskanie poparcia w pewnych grupach w sejmie, zasugerowanie posiadania zastrzeonej, niedostpnej suchaczom wiedzy, zagroenie komu itp.)?

Analiza rejestru, w powizaniu z analiz towarzyszcego dyskursowi kontekstu sytua cyjnego, dostarcza nam zatem informacji z rnych paszczyzn. Dyskurs wytwarza znaczenia ideacyjne, czyli dostarcza wiedzy na temat rnych aspektw rzeczywistoci. Jednak obok tego dostarcza nam take informacji interpersonalnych - czyli wiedzy o stosunku autora / nadawcy do omawianej problematyki, a take do odbiorcw. Wreszcie moemy z niego zaczerpn znaczenia tekstowe; to znaczy, e jego analiza pozwala na domniemania co do pierwotnej natury danego zdarzenia komunikacyjnego. Moemy zatem na podstawie rozwaa dotyczcych skadni, sownictwa i struktury treci wnioskowa, czy dany tekst powsta jako spontanicznie mwiony, czy np. zosta napisany po to, by go zaprezentowa jako mwiony. W jaki sposb zapada (spontaniczna lub wiadoma) decyzja o uyciu takiego a nie in nego rejestru jzykowego? Na wybr rejestru wpywaj przede wszystkim: paszczyzna (zakres) dyskursu, ukad spoecznych rl uczestnikw analizowanego zdarzenia komunikacyjnego oraz specyfika kanau komunikacyjnego. Przyjrzyjmy si teraz, w jaki sposb analiza tych trzech czynnikw pozwoli nam powiza rejestr z kontekstem sytuacyjnym dyskursu.

Paszczyzna dziaania dyskursu, mocno zwizana z jego zakresem, to pochodna wiedzy autora na temat odbiorcw, tego, jak ocenia on wiedz odbiorcw, ich kompetencj komunikacyjn, zdolno do zastosowania konwencji medialnych i szerszych konwencji komunikacyjnych, wreszcie - nastawienie emocjonalne odbiorcw. eby powiza rejestr z paszczyzn dziaania dyskursu, musimy zada kilka pyta:

Co to za zdarzenie komunikacyjne? Na czym ono polega? Co si w jego ramach dzieje? W jaki sposb jzyk odgrywa istotn rol w przebiegu i rozwoju tego wydarzenia?
Ukad spoecznych rl uczestnikw komunikacji. Kady czowiek mwi (i pisze) stosownie do roli spoecznej, jak w danym momencie odgrywa, i do roli spoecznej odbiorcw. Ta sama osoba zatem uywa odmiennego rejestru, wystpujc np. w roli nauczyciela, innego gdy jest kumplem, koleg, kompanem, jeszcze innego gdy wygasza mow pogrzebow czy dzikczynn.

Page 13/44

W mediach stale mamy do czynienia z politykami, naukowcami, fachowcami od rnych dziedzin, z tzw. zwykymi ludmi i z dziennikarzami. Widzimy i syszymy ludzi, ktrzy wyst puj w rnych rolach; niekiedy dodatkowo role te si nakadaj czy wzajemnie przenikaj. Kto, kto jest jednoczenie politykiem i fachowcem od ekonomii, i wypowiada si w mediach na tematy ekonomiczne, musi, dobierajc waciwy rejestr do swojej wypowie dzi, wzi pod uwag obydwie te role jednoczenie. Dodajmy, e czsto rola spoeczna jawna, zdefiniowana wprost, nie zgadza si z tym, w jakiej rzeczywicie roli wystpuje mwicy. Zdarza si rwnie, i role te s do pewnego stopnia sprzeczne lub wrcz wystpuj w jawnej kolizji. Specyficzna jest tutaj rola dziennikarzy. Niejako z definicji zajmuj rne pozycje naraz - obok speniania roli zawodowej, wystpuj z pozycji wychowawcw, edukatorw, dziaaczy spoecznych, znawcw i fachowcw, wodzirejw itp. Konieczna bdzie zatem odpowied na ponisze pytania: Kto

uczestniczy w tym zdarzeniu komunikacyjnym? Kto mwi (pisze, odczytuje), a kto ma sucha lub czyta? W jakich rolach wystpuj obie strony? Jaki jest ich status? (Pamitajmy przy tym, i wany
jest zarwno wzgldnie stay status spoeczny obydwu stron, jak i chwilowy status zwizany z konkretn, badan sytuacj komunikacyjn). W jaki sposb rola, status, usytuowanie

uczestnikw w zdarzeniu komunikacyjnym wpywaj na dobr rejestru jzykowego? Czy rejestr jest do nich adekwatny? Jakie s konsekwencje adekwatnego lub nieadekwatnego doboru rejestru?
Specyfika kanau komunikacyjnego. Poszukujc odpowiedzi na pytania zwizane z relacj pomidzy kanaem a rejestrem jzykowym, zadajmy podstawowe pytania: Czy badana

wypowied jest mwiona czy pisana; a moe zostaa napisana w celu odczytania publicznego? Istotne bdzie take pytanie, w jakim medium pojawia si zapis wypowiedzi - na
wybr rejestru ma wpyw nie tylko odmienno sytuacji pisania, odczytywania i mwienia, lecz take fakt, e wypowied pojawia si w telewizji albo w radiu, albo w prasie, albo ma zosta wygoszona w bezporednim kontakcie ze stuchaczami. Jaki by cel, jakie przeznaczenie

badanego tekstu? Jakie style wypowiedzi i jaki zasb -> sownictwa zostay tu w zwizku z tym przywoane i uaktywnione? W jaki sposb wybr kanau wpywa na dobr rejestru? Czy rejestr jest adekwatny do kanau? Jakie s konsekwencje adekwatnego lub nieadekwatnego doboru rejestru? Analiza rejestru
dyskursu powinna zatem umoliwi wyciganie wnioskw co do kon tekstu na podstawie analizy materiau tekstowego. Moe te pozwoli na przewidywanie, jaki bdzie prawdopodobny ksztat jzykowy dyskursu, na podstawie wiedzy o tym, dla jakiego zdarzenia komunikacyjnego przeznaczona jest wypowied. Idealnie by byo, gdybymy mogli si tu posugiwa gotowym zestawem moliwych (lub najbardziej prawdopodobnych, najczciej uywanych) rejestrw, zawie rajcym ponadto dokadny opis ich swoistych cech. Taki zestaw stanowiby zarwno cenne narzdzie naukowe, jak i uyteczny podrcznik zachowa jzykowych w rnych sytuacjach komunikacyjnych. Niestety, nie istnieje na razie peny, systematyczny opis zalenoci midzy kontekstem a strategiami jzykowymi ludzi, ktry podpowiadaby w dodatku najlepsze rozwizania. Takie zestawienie nie jest wykonalne; liczba moliwych wariantw zachowa jzykowych i czynnikw kontekstowych, jakie na te zachowania wpywaj, jest bowiem ogromna, niemoliwa do ogarnicia ani do empirycznego zweryfikowania. Dlatego w badaniach nad rejestrem tylko niekiedy moemy si wspomc szczegowymi pracami jzykoznawcw, socjolingwistw, teoretykw komunikowania itp., charakteryzujcymi wy cin-

Page 14/44

kowo, bardziej lub mniej szczegowo, rne sytuacje komunikacyjne i uywane w nich rejestry. Podstawowym jednak rdem wiedzy i materiaw porwnawczych musi by osobista wiedza i dowiadczenie spoeczne badacza, nabyte w drodze uwanej obserwacji cu dzych i wasnych zachowa komunikacyjnych w rnych kontekstach.

PRESUPOZYCJE I UKRYTE ZAOENIA

Komunikujc si z ludmi, nie zawsze musimy wyjania wszystko od pocztku". Cz treci, ktre komunikujemy, i dla nas, i dla rozmwcy rozumie si sama przez si" - stanowi nasz wspln wiedz lub wynika w logiczny sposb z budowy wypowiadanego przez nas zdania. PRESUPOZYCJA - takie niewyartykuowane, przyjte jako oczywiste stwierdzenie, ktre musi by prawdziwe, eby wypowiadane zdanie miao warto logiczn.

Zdanie: Mj kot lubi mleko, presuponuje, e mam kota. Bdzie to oczywiste take dla tego rozmwcy, ktry dotd o moim kocie nie mia pojcia.

Znaczenie presupozycji w komunikowaniu polega na tym, e umoliwia wypowiadanie rnych sdw o rzeczywistoci bez koniecznoci dugich, czasem zawiych tumacze.
Jeeli mwimy: Ciesz si z naszego wielkiego sukcesu, nie musimy dodatkowo wyjania, e wanie ostatnio sukces stat si naszym udziaem; ta informacja jest presuponowana. Odbiorca, reagujc zgodnie z tym, czego nauczyy go maksymy konwersacyjne, oraz zgodnie ze swoj wiedz o wiecie i dowiadczeniem, wnioskuje, e ten sukces nastpi, cho zdania: Odnielimy wielki sukces, wczeniej nie wypowiedzielimy.

Ciekawe, e relacja presuponowania jest niewraliwa na negacj"; zdanie: Wcale si nie ciesz z naszego wielkiego sukcesu, ma tak sam presupozycj (e odnielimy sukces) jak zdanie, w ktrym oznajmiamy o naszej radoci z sukcesu. Zdanie: Mj kot nie lubi mleka, tak samo presuponuje, e mam kota, jak zdanie mwice o jego zamiowaniu do mleka. Dlaczego to wane? Poniewa w wikszoci sytuacji komunikacyjnych mamy skonno do tego, eby presupozycje traktowa jako sdy oczywiste, niewymaga- jce uzasadnienia. S one przyjmowane jako sdy o gwarantowanej z gry prawdziwoci, oczywistej dla wszystkich uczestnikw komunikacji. A skoro tak, to za pomoc presuponowania mona kierowa nasz interpretacj rnych komunikowanych nam treci. Odbir mediw rzadko jest uwany, wnikliwy, logiczny. Faszywe czy wtpliwe presupozycje atwo umykaj uwadze odbiorcw - a mog prowadzi do istotnych rezultatw perswazyjnych. Analizujc dyskursy w mediach, zastanwmy si, jakich uyto w nich presupozycji. Znaczna wikszo ma niewinny, neutralny charakter. Presuponowanie ma bowiem czsto charakter techniczny - umoliwia po prostu szybsz, efektywniejsz komunikacj. Szukajmy jednak presupozycji faszywych lub wtpliwych - i sprbujmy si zastanowi, po co mwicy / piszcy je buduje. Faszywa lub wtpliwa presupozycja moe na przykad: - prowadzi do uznania przez odbiorcw za nieulegajcy wtpliwoci, oczywisty fakt czego, co jest nieprawd lub przynajmniej nie jest do koca sprawdzone:
Zdanie z reklamy: Czyszczc azienk i kuchni naszym pynem, chronisz rodzin przed niebezpiecznymi bakteriami, zawiera co najmniej dwie presupozycje: e odbiorca ma rodzin oraz e w jego kuchni i azience znajduj si bakterie niebezpieczne dla ludzi. Cho nie wiadomo, czy takie bakterie s rzeczywicie w domach odbiorcw (w niektrych by

Page 15/44

moe tak, ale w wikszoci z pewnoci ich nie ma), z presupozycji wynika, e niebezpieczne dla ludzi bakterie na pewno si tam znajduj lub przynajmniej mog si pojawi. Pozwala to oprze wezwanie marketingowe na poczuciu zagroenia wrd odbiorcw i ich poczuciu odpowiedzialnoci za bezpieczestwo wasnych bliskich.

skutkowa uznaniem przez odbiorcw za oczywiste i bezdyskusyjne czego, co przy uyciu wikszego krytycyzmu mogoby by poddane pod dyskusj:

Podczas kazania ksidz owiadcza: Trzeba unika rozwodw, jako za moralnego. Zawarta w tym zda niu presupozycja - e rozwody s zem - nie musi mie dla wszystkich suchaczy charakteru prawdy bezwzgldnej, i w znacznej mierze zaley od wiatopogldu, hierarchii wartoci i osobistych dowiadcze. Z tym, e rozwody s zem, mona si zgodzi - mona te nad tym dyskutowa, twierdzc na przykad, e to zaley od sytuacji albo nie zgadzajc si na ocen rozwodw z punktu widzenia moralnoci. Presuponujc, e rozwody s zem, mwca niejako wymusza na suchaczach postaw zgodn z jego wasnym przekonaniem.

powodowa uznanie przez odbiorcw za prawdziwe czego, co nie jest faktem, a tylko opini mwicego (piszcego):

Nie mona dyskutowa z opozycj, ktra stawia tak nierealistyczne dania - stwierdza polityk. Presupozycja tego zdania - e opozycja stawia nierealistyczne dania - moe by kwesti oceny tego, co jest realistyczne. Nawet jednak jeli to, e opozycja stawia nierealistyczne dania, jest tylko opini mwicego, presuponujc to, zmusza on suchaczy do uznania swego zdania za orzeczenie o faktach.

Poszukujc presupozycji ukrytych w dyskursach, zwrmy szczeglnie uwag na tzw. wyraenia faktywne - szkoda, e..., niestety..., na szczcie..., auj, e..., wiadomo, i... itd.
Zdanie: NBP nie chce, niestety, podnie stp procentowych, zawiera presupozycj, e podniesienie stp procentowych byoby zjawiskiem pozytywnym. Zdanie: Dziwne, doprawdy, e tak wielu postw nie godzi si na zmniejszenie diet poselskich, zawiera presupozycj, e zgoda na zmniejszenie diet powinna by normalnym zachowaniem posa. Zdanie: Wiadomo przecie, e ta nowa ustawa ogranicza wolno osobist obywateli, zawiera presupozycj, e skutek lub cel nowej ustawy - ograniczenie wolnoci osobistej ludzi - jest dla wszystkich oczywisty i bezdyskusyjny.

SOWNICTWO I WARTOCIOWANIE

Jzyk, ktrego uywamy, odzwierciedla i utrwala rne nasze dowiadczenia spoeczne, relacje midzy nami a otaczajc nas rzeczywistoci. Skutek: czowiek, posugujc si jzykiem, nie tylko opowiada o rzeczywistoci, ale te j porzdkuje i ocenia. Robimy to indywidualnie, w jednostkowych interakcjach z innymi ludmi. Odbywa si to take w skali zbiorowej; jzyka odzwierciedlajcego i ksztatujcego ocen zjawisk, osb, wydarze uywa si np. w szkole, Kociele, armii, polityce, a take w mediach masowych. To opisywanie i wartociowanie wiata dokonywane przez media ma szczeglne zna czenie spoeczne, poniewa rodki komunikacji masowej maj wielki zasig; s te liczne przesanki pozwalajce twierdzi, e mog one wywiera na ludzi duy wpyw. Trzeba rwnie przypomnie, e spoeczny odbir mediw kae je wiza midzy innymi z funk cjami informacyjnymi, edukacyjnymi i rozrywkowymi. Jeeli wartociujce uycie jzyka pojawia si w takich medialnych dyskursach, ktre utosamiane s z informacj i edukacj - to wartociowanie nabiera szczeglnie wysokiej wiarygodnoci. Tym bardziej e media funkcjonuj spoecznie w ramach tzw. paktu faktograficznego - tekstom informacyjnym i edukacyjnym niejako z definicji, z racji samej konwencji ich pojawiania si w mediach i odbioru, przypisuje si rzetelno, solidne podstawy

Page 16/44

faktograficzne, oddzielenie informacji od komentarza itp. atwo zatem moe umkn naszej uwadze, e nawet w tekstach, w ktrych autorzy / nadawcy przestrzegaj paktu, moe (a nawet musi) zawiera si nie tylko opis rzeczywistoci, lecz take jej ocena. Teksty o statusie rozrywkowym natomiast funkcjonuj czsto jako niewinne", niewarte analizy", tylko rozrywka" - wwczas zawarte w nich wartociowania atwo umykaj uwadze lub s lekcewaone, nie tracc jed noczenie niczego ze swojego wpywu na odbiorc. Wartociowanie to moe si odbywa stosunkowo jawnie i wprost. Jednoczenie jed nak jzyk jest nonikiem takich spoecznie utrwalonych sposobw opisu i oceny rzeczy wistoci, ktre nie s dane wprost - a bywaj przecie nie mniej wane. Sposoby te mog by te narzdziem ksztatowania i zmiany opinii publicznej.

Wartociowanie bezporednie i implikowane

Wartociowanie moe by za pomoc doboru sw dokonane wprost lub porednio. Poszukajmy w badanym dyskursie sw i wyrae o charakterze wartociujcym. Wartociowanie odbywa si zawsze tam, gdzie zamiast jakiego sowa mona by uy innego, o zblionym znaczeniu, lecz bardziej neutralnego. Dostrzeenie takiego war tociowania bywa zupenie proste. Bd nas jednak take interesoway przypadki, gdy wartociowanie za pomoc jzyka odbywa si w bardziej subtelny, zawoalowany sposb; odwouje si nie tylko do sownikowego znaczenia sw, lecz take do niuansw ich codziennego funkcjonowania spoecznego. Takie wartociowanie bowiem czsto przechodzi niezauwaone, co zwiksza jego si perswazyjn. Mona domniemywa, e i nadawca uywa takich wartociowa nie do koca wiadomie, odruchowo. Analizujc je, otrzymujemy pewn wiedz na temat intencji nadawcy i jego stosunku do opisywanych zjawisk.
Zastpienie stwa Polska wyraeniem ten kraj czsto wyraa niechtny stosunek mwicego do miejsca, gdzie mieszka. Wydawaoby si, e jest to wyraenie cakowicie neutralne - dystansujcy, pejoratywny charakter nadato mu dugotrwae spoteczne uywanie do negacji [ju nie mog wytrzyma w tym kraju; ten kraj nie ma szans; trzeba co zrobi z tym krajem). Zdeklarowana feministka - pisz niekiedy dziennikarze. To wyraenie pozornie neutralnie informuje o czyich jawnych, stanowczo wyraanych pogldach. Jednak odcie znaczeniowy przymiotnika zdeklarowany jest raczej negatywny: to kto, kto uparcie i na przekr wszystkim obstaje przy kontrowersyjnych pogldach lub szkodliwej dziaalnoci [zdeklarowany faszysta). Kto, kto w zupenie neutralnym tonie pisze o mnie, e jestem np. zdeklarowanym gejem nie tylko informuje o mojej orientacji seksualnej, lecz take o swoim wasnym przekonaniu, e bycie gejem nie jest czym cakowicie do zaakceptowania; i e wynika po czci z mojej przekory, uporu, chci zaakcentowania odmiennoci.

Wyranie tutaj wida, e badanie dyskursu wymaga nie tylko duej wiedzy o jzyku, lecz take znajomoci jego rzeczywistego funkcjonowania w spoeczestwie - oraz postawy w stosunku do jzyka, ktra akcentuje refleksj i autorefleksj, i sta, wraliw obserwacj zachodzcych w nim przemian. Poszukajmy w badanym dyskursie sw - rzeczownikw, przymiotnikw, przyswkw - o treci wycznie oceniajcej, na przykad: dobro, zfo; tadny, brzydki; wietnie, fatalnie. Kto / co jest w ten sposb, wprost, oceniane? Jak czsto pojawiaj si takie proste oceny w badanym dyskursie? Jakie jest nasilenie emocjonalne oceny? Trzeba pamita, e takie sowa, cho pozornie jednoznaczne, nie maj absolutnego, danego raz na zawsze znaczenia. Su do oceny, ale nie bezwzgldnej, lecz z punktu widzenia rnych systemw wartoci i rnych paradygmatw - moralnego, religijnego, estetycznego,

Page 17/44

STEREOTYPY JZYKOWE

pragmatycznego itp. To samo pojcie moe by - pozornie - jednakowo wartociowane w obrbie rnych zestaww wartoci, jednak ocena ta moe oznacza co innego. W kadym jzyku istniej take sowa, ktre same w sobie, nawet bez wartociujcego przymiotnika czy przyswka, wizane s przez ludzi z silnymi, pozytywnymi lub negatywnymi emocjami. Uycie np. sw: prawda, postp, nard, ojczyzna, mio, demokracja, macierzystwo, zazwyczaj nadaje wypowiedzi silne nacechowanie emocjonalne; odnosz si one bowiem do najwaniejszych poj w yciu czowieka, tworz pod stawow siatk pojciow dla naszej orientacji w otaczajcym nas wiecie. Jednoczenie uywanie tych sw otwiera szerokie pole do manipulacji i sfer poznawcz, i emocjami czytelnika. Po pierwsze bowiem, wymusza na czytelniku postaw emocjonaln - pozytywn czy negatywn; po drugie, realna tre takich sw bardzo si zmienia - zalenie od tego, kto, w jakim celu i z jak intencj ich uywa; nie zmienia si natomiast ich nacechowanie. Dwie osoby mog uywa sowa demokracja, przypisujc mu zupenie odmienne znaczenia (zob. te -> stereotypy jzykowe). Zwrmy uwag na ewentualn obecno w badanym dyskursie sownictwa specjalistycznego, rodowiskowego lub nalecego po prostu do innego zakresu tematycznego ni temat analizowanego dyskursu. Pewne sposoby mwienia i opisu rzeczywistoci s bowiem spoecznie postrzegane jako bardziej wiarygodne od innych albo kojarzone z wiarygodnoci lub kompetencj mwicego, lub wadz, lub swoistoci jego dowiadcze kulturowych i spoecznych. We wspczesnych mediach szczeglnie istotne dla wartociowania rnych zjawisk jest uywanie sownictwa naukowego - styl naukowy cieszy si bowiem du wiarygodnoci spoeczn i przypisuje si mu walor obiektywizmu. Uywanie sownictwa rodowiskowego lub specjalistycznego moe te mie inne funk cje suy podtrzymaniu wizi ze suchaczami lub, wrcz przeciwnie, podkreleniu od rbnoci czy wyszoci mwicego. Pojawia si naturalnie pytanie, skd mamy wiedzie, e to te a nie inne sowa nale do zbioru najbardziej nacechowanych i wywoujcych najwiksze emocje. Czy te sowa, ktre s najwaniejsze dla samego badacza, to wanie te, ktre naley uzna za najistot niejsze? Do pewnego stopnia zapewne tak jest; jestemy przecie czonkami spoeczestwa, ktrego dyskursy badamy. Jest jednak bardzo wskazane, eby nasze ustalenia oparte byy na empirycznych badaniach jzykoznawczych, socjologicznych. Do ustalenia repertuaru sw najwaniejszych" moemy na przykad uy wynikw bada orodkw badania opinii spoecznej. Bardzo pomocne i przydatne bd take wyniki bada nad najistotniejszymi, najsilniej wartociowanymi sowami i pojciami 1 lub inne analizy jzykoznawcze. Trwaj prace nad polskim sownikiem aksjologicznym 2.

Media, eby komunikowa skutecznie i szybko, musz ujmowa rzeczywisto w nieskom plikowane, uproszczone formuy. Odwouj si w tym do stereotypw jako do porcznego narzdzia komunikacji. Odwoywanie si do ju istniejcych stereotypw, a take prby kreowania nowych to rwnie bardzo skuteczne narzdzia perswadowania i ksztatowania postaw i pogldw spoecznych.

W. Pisarek (2002): Polskie stwa sztandarowe i ich publiczno, Krakw, Universitas. J. Bartmiski (1991): Projekt i zaoenia oglne sownika aksjologicznego. Projekt listy hase sownika aksjologicznego, w: J. Puzynina, J. Bartmiski (red.): Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, Wrocaw, Towarzystwo Przyjaci Polonistyki Wrocawskiej.
1 2

Page 18/44

STEREOTYP - przejte od otoczenia spoecznego skrajnie uproszczone i uoglnione wy obraenie na temat m.in. zjawisk, grup spoecznych, osb, prowadzce do ich opisywania i interpretowania zawsze w taki sam, uproszczony sposb. Stereotypy uatwiaj i przyspieszaj porozumiewanie si i perswadowanie; uatwiaj jednostce orientacj i odnalezienie swego miejsca w skomplikowanym wiecie; stabilizu j obraz wiata, daj wic poczucie bezpieczestwa. Jednoczenie stereotypy wi si z zachowaniami i dziaaniami ludzi; motywuj do zajmowania stanowiska wobec rnych spraw, popychaj do pozytywnych i negatywnych zachowa. Przez wsplnot stereotypw przystosowujemy si do zbiorowoci, w ktrej yjemy; kultywujemy wsplnot i zapewniamy sobie akceptacj ze strony innych ludzi. Stereotypy opisuj jednak rzeczywisto schematycznie, z licznymi uproszczeniami, z pominiciem caej jej subtelnoci i zoonoci. Utrudniaj, a czasem wrcz uniemoliwiaj racjonaln komunikacj opart na prawdzie. Mog te suy do manipulowania ludzkimi emocjami i wartociami. Stereotyp nie rwna si kamstwu. Zwykle zawiera pewne ziarno prawdy. Jego walory poznawcze jednak s niezwykle silnie splecione z emocjonalnymi ocenami i wartociowa niem. To dlatego stereotypy s tak trudne do oddzielenia od bezstronnego opisu. Media maj moc tworzenia, modyfikowania, rozprzestrzeniania i umacniania stereotypw. Dlatego tak wane jest umiejtne wydobywanie i opisywanie ich obecnoci w jzyku dyskursw medialnych. STEREOTYP JZYKOWY - przyjty w wyniku czstego uywania bardzo uproszczony sposb opisywania i oceny zjawisk, ludzi, wydarze.

Stereotyp jzykowy pojawia si wtedy, gdy jzyk suy nie tylko do opisu rzeczywisto ci, lecz zawiera take nadwyk interpretacyjn; zawiera przypisanie jakiej cechy, wa ciwoci, wartoci wszystkim osobom, zjawiskom, obiektom danego gatunku i umoliwia na tej podstawie nadanie im pozytywnej albo negatywnej wartoci. Jest jakby orzeczeniem o wszystkich prawdziwych" czy normalnych" przedstawicielach danej grupy czy klasy osb, miejsc, zjawisk, wydarze. Stereotyp staje si w ten sposb nieweryfikowalny. Nie mona sprawdzi, czy orzeka o rzeczywistych cechach wszystkich rzeczy czy osb danej klasy - i to wanie czyni go potn broni perswazyjn. Nie zawsze taka operacja nastpuje wprost i otwarcie; czciej wpleciona jest czy uwikana w cat komunikacj. Wszechobecno stereotypw jzykowych w mediach i komunikacji codziennej sprawia, e jestemy z nimi bardzo oswojeni; atwo zatem przeoczy ich natur i potraktowa je jako adekwatny opis rzeczywistoci. Stereotyp jest nierozdzielnie zwizany z komunikacj jzykow cho moe by wyraany take za pomoc obrazu. Analizujc dyskursy w mediach, poszukajmy stereotypw nalecych do jednego z trzech wymienionych poniej typw. 1. Obrazy to takie stereotypy, ktre sprawiaj wraenie, e s opisem stanu rzeczy ta kiego, jaki jest"; np. kada normalna kobieta chce mie dziecko; typowy Polak to antysemita-, wszyscy

studenci lubi imprezowa.

2. Wzory tworzone s na podstawie zbioru cech, ktre mwicy uwaa za normalne i typowe z punktu widzenia wyznawanych przez siebie norm. Wzory to zatem stereotypy dotyczce tego, co powinno by", np.: prawdziwy ksidz nie powinien myle o pienidzach-, prawdziwy

mczyzna zarabia wicej ni kobieta-, prawdziwa mio powinna wszystko wybaczy.

3. Stereotypy ideologiczne polegaj na takim opisie rzeczywistoci spoecznej, politycz nej, ekonomicznej, kulturalnej, ktry uwzgldnia jednoczenie i obraz (to, co jest"), i wzr (to, jak

Page 19/44

by powinno"), np.: partia naprawd lewicowa myli o najbiedniejszych obywatelach-, tylko

katolik moe by nazwany Polakiem-, postp to wicej bogactwa dla wszystkich.

Po czym pozna, e mamy do czynienia ze stereotypem? Do najwaniejszych wykadnikw stereotypizacji zaliczamy: - czste wystpowanie i powtarzalno pewnych charakterystyk osb, przedmiotw, zjawisk; odzwierciedlanie i utrwalanie stereotypowych sdw w sownictwie, poprzez rzeczowniki silnie nacechowane emocjonalnie (centu = krakowianin, abojad = Francuz), metafory (policjant = glina, pies, winia), przymiotniki i wyraenia przyswkowe [kobieca intuicja, mska logika, cygani, o szwabi), frazeologizmy [niemiecka buta, austriackie gadanie,

chopski upr)-,
wystpowanie tzw. clichs - historyjek, anegdot, wierszykw, dowcipw, nioscych przesanie o takiej czy innej cesze opisywanej osoby, grupy, rzeczy, zjawiska; wystpowanie odwoujcych si do stereotypw przysw, powiedzonek, cytatw [pijany jak

Polak; gdzie diabe nie moe, tam bab pole)-,

implikatury i presupozycje (->) - zwaszcza wyraone za pomoc zda przeciwstawnych [Cho Kazimiera jest feministk, jednak to elegancka kobieta = feministki s nieeleganckie; Hans to przyzwoity czowiek, cho Niemiec = Niemcy nie s przyzwoici) lub zda wyraajcych zwizki przyczynowo-skutkowe [X naley do prawicy, wic jest ksenofobem = wszyscy zwolennicy prawicy s ksenofobiczni; Y jest skpy, bo to krakus = wszyscy krakowianie s skpi).

W komunikacji spoecznej szczeglne znaczenie maj stereotypowe wyraenia dotyczce narodw (auto- i heterostereotypy, czyli wyobraenia o narodzie wasnym i in nych), grup etnicznych i ras, mieszkacw regionw i miejscowoci, grup spoecznych i zawodw, rl rodzinnych, pci, ugrupowa politycznych i ideologii (-> uprzedzenia).

Analizujc stereotypy, zazwyczaj podchodzimy do zadania badawczego indukcyjnie: wychodzimy od opisanego (np. w literaturze naukowej i piknej), zdiagnozowanego empirycznie, a take znanego nam z dowiadczenia spoecznego stereotypu - i poszukujemy jego elementw w dyskursie. Rzadsza, cho bardzo efektywna poznawczo moe by droga dedukcyjna: analiza jakie go lub czyjego dyskursu w celu odnalezienia w nim stereotypw i opisania stereotypiza - cji jzykowej. Bardzo interesujce wyniki moe te da analiza wikszej liczby tekstw (jeden w takim wypadku nie wystarczy) w celu opisania funkcjonowania jakiego stereotypu w mediach. W takim wypadku uyteczne bdzie wsparcie analizy jakociowej - ilociow, na przykad statystyczn analiz zawartoci.

UPRZEDZENIA

W demokracji zakada si, e adna z grup w spoeczestwie nie jest systematycznie, celo wo preferowana lub dyskryminowana w stosunku do innych grup; a take, e informacja dostarczana obywatelom jest akuratna, bezstronna i w miar moliwoci zrwnowaon a. Oczekuje si wic od mediw, e bd przedstawiay wiat w sposb moliwie rzetelny, bezstronny, zrwnowaony, prawdziwy; e nie bd rozsieway -> stereotypw i uprzedze, celowo i wiadomie dyskryminoway lub preferoway adnej z grup spoecznych; e bd daway wzgldnie peny i rzetelny obraz rnych zjawisk, procesw, osb, organizacji, ideologii.

Page 20/44

Stronniczo nie jest sama w sobie czym zym - w rnych spoecznych sytuacjach moe by nawet podana i wskazana. Rwnie w dziennikarstwie i mediach nie jest czym bezwzgldnie godnym potpienia, jak dugo stronnicza postawa nadawcy / autora jest jawna i moliwa do zidentyfikowania. Problem pojawia si, gdy stronniczo i uprze dzenia stanowi ukryt, niewyjawian wprost tre dyskursu dziennikarskiego lub innych dyskursw pojawiajcych si w mediach. Szczeglnie istotna jest sytuacja, gdy uprzedze nia obecne s w dyskursach dziennikarstwa informacyjnego, ktre w demokratycznych spoeczestwach funkcjonuje w ramach paktu faktograficznego - i ktre cieszy si opini bezstronnego, wiarygodnego, uprawianego z najwiksz starannoci o sprawiedliwo oraz rwnowag i skrupulatnie oddzielajcego fakty od opinii. Uprzedzenia mog by przy tym cynicznie, celowo artykuowane w dyskursie dzienni karskim, ale znacznie czciej ujawniaj si tu spontaniczne, osobiste uprzedzenia i stron niczo dziennikarzy i innych wystpujcych w mediach osb. W ten sposb dyskursy medialne zarwno odzwierciedlaj spoeczne uprzedzenia, jak i przyczyniaj si do ic h tworzenia i podtrzymywania. W komunikacji spoecznej szczeglne znaczenie maj uprzedzenia polityczne, rasowe, seksualne, narodowe i etniczne, a take spoeczne (odnoszce si do przynalenoci kla sowej i statusu socjoekonomicznego jednostek i grup). Mog mie charakter bezwiedny - wwczas AD moe pomc samemu mwicemu w odkrywaniu wasnych, nie do koca uwiadamianych uprzedze. Media jednak czsto posuguj si nimi wiadomie, w celach instrumentalnych. Zadajc sobie pytanie, czy badany przez nas dyskurs odzwierciedla jakie rodzaje uprzedze, poszukajmy przede wszystkich kilku najczciej wystpujcych technik i metod komunikowania tych uprzedze. S to: - stereotypizacja (-> stereotypy), czyli odwoywanie si do uproszczonych, uoglniajcych sposobw opisu i wartociowania ludzi, grup, zjawisk; - legitymizacja (uprawomocnienie) rnych ludzkich zachowa, praktyk, opinii, pogldw, przez nadanie im sankcji zdrowego rozsdku", powszechnoci lub opi nii ekspertw; dysymulacja rzeczywistej natury rnych dziaa zbiorowych, dziaa wadzy, procesw spoecznych, przez skupianie uwagi na dziaaniach i opiniach jednostek (to co jest oglne, systemowe, spoeczne zostaje przedstawione jako prywatne, jednostkowe, oderwane od spoecznego kontekstu); fragmentacja, czyli przedstawianie rnych grup, opinii, wartoci, jako przeciw stawnych lub wzajemnie si znoszcych w sytuacji, gdy w rzeczywistoci wicej jest midzy nimi wsplnoty ni konfliktu; reifikacja, czyli przedstawianie wiata, ycia spoecznego, dziaa jednostkowych i zbiorowych ludzi jako naturalnych, twierdzenie, e tak to ju jest" - i marginalizowanie przez to tych, ktrzy chc zmiany sytuacji.

CELE DYSKURSU A JEGO REZULTATY

Jak wiadomo, nie mona z samej treci, nawet po jej wnikliwej i skrupulatnej analizie, wnioskowa o rzeczywistych spoecznych skutkach dyskursu. Mona si jednak zastanawia nad jego jawnymi i ukrytymi celami. Cele mog by przez nadawc wyraone i objanione wprost. Jednak nawet, gdy nie ma w dyskursie jawnych sformuowa o celu wypowiedzi, moemy na jego temat wnio skowa na podstawie analizy tematyki (zwracajc szczegln uwag na strategie -> rema- tyzacji oraz na uporczywo przywoywania niektrych zagadnie). Gdy badany dyskurs tworzy si w rozmowie,

Page 21/44

w interakcji pomidzy dwiema lub wicej osobami (na przykad w wywiadzie czy dyskusji redakcyjnej), zbadanie relacji wadzy i podporzdkowania, wyraajcej si w przyjmowaniu rnych strategii grzecznoci, stosowaniu regu konwersacji itp., moe rzuci ciekawe wiato na jawne i ukryte cele nadawcw. Wreszcie, rdem wiedzy o celach jest po prostu znajomo konkretnej sytuacji komunikacyjnej i wasne dowiadczenie badacza, dotyczce tego, w jakim celu komunikuj si ludzie w rnych sytuacjach komunikacyjnych. Na og nie ulega dla nas wtpliwoci, jaki jest podstawowy cel przemwienia kandydata na wiecu wyborczym, ogoszenia reklamowego zachcajcego do kupowania obligacji, wypowiedzi dla prasy piosenkarki wprowadzajcej na rynek now pyt. Trzeba jednak pamita, e cel nadawcy i cel opublikowania jego wypowiedzi przez media nie zawsze musz by zgodne. Redakcja moe publikowa przemwienie kandydata na wiecu na przykad po to, eby go zdyskredytowa; wypowied piosenkarki moe by publikowana nie z powodu jej nowej pyty, lecz z racji zawartych w niej atrakcyj nych albo szokujcych treci obyczajowych... W takim wypadku najczciej cel publikacji zawarty jest we wskazwkach zewntrznych wzgldem samej wypowiedzi - nadanym przez redakcj tytule, ilustracji, komentarzu odredakcyjnym, poczeniu wypowiedzi z innymi w taki sposb, eby powsta komentarz na temat publikowanej wypowiedzi. Na og bowiem redakcji zaley na tym, eby czytelnicy, widzowie, suchacze nie mieli wtpliwoci co do tego, po co dany materia jest publikowany. Z tych wskazwek korzysta take badacz, posikujcy si ponadto wiedz o wskim i szerokim kontekcie opublikowania materiau. Zadajmy zatem pytania:

Jakie s jawne cele tego dyskursu? Czy podstawowe cele s wyeksplikowane wprost czy implikowane? Ktre cele s sformuowane wprost, a ktre implikowane? Jakie mog by prawdopodobne nieujawniane cele tego dyskursu? Czy to, jaki jest cel tego dyskursu, i to, co twierdzi na ten temat nadawca, jest zgodne? Czy cel nadawcy i cel opublikowania tego dyskursu s zgodne?Jeli nie, jakie s prawdopodobne cele opublikowania dyskursu? Na podstawie jakich wskazwek moemy domniemywa o celach publikacji?
Skoro jestemy wstanie ujawni cele dyskursu lub przynajmniej z duym prawdopodobiestwem o nich domniemywa, to wiedza o spoeczestwie, dowiadczenie i znajomo konkretnej spoecznej sytuacji wystpowania dyskursu pozwalaj na prby przewidywania moliwych jego oddziaywa (co daje si niekiedy zweryfikowa za pomoc narzdzi badawczych nauk spoecznych). Pytania o cele dyskursu s zatem niezwykle istotne z perspektywy przewidywania jego moliwych konsekwencji; w ich efekcie pojawia si bowiem niezwykle wane pytanie o projektowane, przewidywane skutki. Konieczne tu bdzie rozgraniczenie pomidzy skutkami bliskimi czy natychmiastowymi a dugofalowymi rezultatami funkcjonowania dyskursu w przestrzeni komunikacji spoecznej.
Na przykad, analizujc dyskurs medialny kampanii wyborczej okrelonego kandydata na wane stanowisko pastwowe, bierzemy pod uwag to, w jaki sposb zachowania jzykowe kandydata i cala komunikacyjna zawarto jego kampanii wyborczej przyczyniaj si do realizacji konkretnego celu: nakonienia ludzi do glosowania na tego wanie, a nie innego kandydata. Analizujc poszczeglne fragmenty dyskursu, moemy zadawa pytania o jeszcze bardziej szczegowe, bezporednie rezultaty rozmaitych zachowa komunikacyjnych - moe, na przykad, chodzi o budowanie wiarygodnoci kandydata, dyskredytacj przeciwnikw, zainteresowanie wyborcw okrelonymi postulatami politycznymi czy ekonomicznymi itp. Poniewa bezporedni rezultat jest nam prdzej czy pniej znany (kandydat zostaje lub nie zostaje wybrany), moemy w odpowiedzialny sposb domniemywa o skutecznoci (lub nie) jego dyskursu wyborczego, chocia zawsze trzeba przy tym pamita, e na zachowania wyborcw oddziauje take wiele innych zmiennych.

Page 22/44

Bez wzgldu na skuteczno dyskursu wyborczego musimy jednak si rwnie zastanowi nad jego dugofalowymi, spoecznymi konsekwencjami. Poprzez poruszanie okrelonej problematyki, przez styl i rejestry jzykowe dyskursu, uywane sownictwo i wartociowanie, posugiwanie si stereotypami, podsycanie lub neutralizowanie uprzedze, sytuowanie rnych ludzi, grup, zjawisk, w hierarchii spoecznej, dyskursy medialne przyczyniaj si do ksztatowania spoecznych postaw i opinii, utrwalania czy nawet naturalizowania pewnych sposobw mylenia o rzeczywistoci. Te dugofalowe skutki dyskursu medialnego kampanii wyborczej kandydata mog - ze spoecznego punktu widzenia mie wiksze znaczenie ni jego dorana, praktyczna skuteczno.

Dla badacza dyskursw medialnych pytanie o rezultaty stanowi jedno z najistotniejszych zagadnie, towarzyszcych mu przez cay czas przeprowadzania bada. Skutki krtkotrwae wpisane s zazwyczaj w projekt komunikacyjny autora dys kursu: komunikujemy si po to, eby zrobi co za pomoc sw" - zmienia postawy i przekonania ludzi, nakania ich do dziaania, bawi ich, uczy. Rozwaania nad natychmiastowymi, krtkotrwaymi rezultatami dziaa komunikacyjnych mediw mona zatem prowadzi, zestawiajc cele z zastosowanymi sposobami komunikacji jzykowej i zastanawiajc si, w jakim stopniu autor dyskursu w mediach lub media jako takie, za pomoc dyskursw medialnych, s w stanie, korzystajc z zastosowanych rodkw jzykowych, osiga cele komunikacyjne.

Jakie mog by natychmiastowe lub bliskie rezultaty tego dyskursu? Czy deklarowany lub implikowany cel oraz rzeczywiste skutki s zgodne? Ktre z zastosowanych rodkw jzykowych su osigniciu rezultatu, a ktre mog mu przeszkodzi?
Skutki dugotrwae to rezultaty w dziedzinie spoecznych postaw, przekona, ste reotypw i uprzedze, rozumienia porzdku i hierarchii spoecznej, wartociowania grup i zjawisk. Wpisane s one w spoeczn natur mediw - nie ma przekazw medialnych, ktre by nie pocigay adnych spoecznych i kulturowych konsekwencji.

Jakie konsekwencje moe mie spoeczne funkcjonowanie tego dyskursu? A moe ju moliwe jest odnalezienie jego skutkw?
Wiele dyskursw badamy przecie jaki czas po ich opublikowaniu - mamy zatem dostp do wiedzy o tym, co si stao po publikacji.

Czy skutki spoeczne funkcjonowania dyskursu moemy okreli (i z punktu widzenia jakich kryteriw) jako pozytywne czy negatywne? Jakie postulaty zmiany w badanej zawartoci komunikacji spoecznej pociga wiedza na temat zbadanego przez nas dyskursu?
Wartociowanie i ocena nie s i nie powinny by giwnym celem badacza, od ktr ego oczekuje si raczej bezstronnego, moliwie rzetelnego i kompletnego opisu rzeczywistoci ni opowiadania si po czyjejkolwiek stronie. Przypomnijmy jednak zaoenia AD, opisane na pocztku tego poradnika: chodzi o dziaanie krytyczne i konstruktywne je dnoczenie; media s przedmiotem analizy, bo odzwierciedlaj kwestie istotne dla ycia spoecznego; ustalenia AD mog stanowi podstaw rzetelnej, powanej dyskusji nad funkcjonowaniem spoecznym mediw. Nie chodzi zatem o to, eby, analizujc dyskursy medialne, koniecznie i za wszelk cen dy do ich oceny lub eby za pomoc AD uzasadnia wczeniejsze wartociowanie takich czy innych osb, grup, organizacji, zjawisk czy wydarze. Jednak ocena, bdca wynikiem analizy, jest dla badacza dyskursw w mediach naturaln konsekwencj jego dziaalnoci analitycznej. Nie stanowi naruszenia obiektywizmu naukowego, jeli bdzie starannie oddzielona od opisu faktw, uzasadniona i oparta na jasno wyartykuowanych kryteriach (-> operacjonalizacja). Istotne jest zatem staranne zapewnienie -> wiarygodnoci analizy na wszystkich etapach jej przeprowadzania.

Page 23/44

Konieczne elementy raportu badawczego

Oto lista zagadnie, ktre powinny si znale w raporcie badawczym - w przemylanej, zaplanowanej kolejnoci, w proporcjach wynikajcych z wanoci opisywanych spraw: Oglna charakterystyka problematyki, jej waga i znaczenie. Dlaczego postanowiem si zaj wanie tym tematem? Kontekst spoeczny badanych zagadnie. Cel analizy. Celem mojej pracy by opis takiego a takiego zagadnienia (jeli praca ma charakter przegldowy), lub: Celem mojej pracy byo zbadanie, czy... (tu hipoteza). Gwny problem badawczy powinien mie posta jasnego, prosto sformuowanego pytania lub kilku pyta. Cel pracy musi by sformuowany konkretnie i rzeczowo. Pomocne jest postawienie pytania: CO chciaem zbada, CZEGO chciaem si dowiedzie - i dlaczego. eby czytelnik mia jasno co do celw analizy, powinnimy take wskaza w ra porcie, jakie byy podstawowe pytania badawcze. Aby osign zaoony cel konieczne byo sprawdzenie Ij czy..., 2) w jaki sposb... itp. Pytania badawcze to jakby uszczegowienie celu, rozpisanie go na konkretne zagadnienia o wszym zakresie. Podstawy teoretyczne. Na jakich teoriach z dziedziny komunikowania, socjologii, psychologii opiera si badacz w swojej pracy - i dlaczego? Jak si ma cel badawczy do teorii? Operacjonalizacja podstawowych poj. W tej pracy, piszc prasa katolicka", braem pod uwag tak pras, ktra..., a take: Uznaj, e badany dyskurs jest propagandowym dyskursem politycznym, jeeli spenia nastpujce warunki... Konieczne jest przytoczenie w pracy definicji operacyjnych (wraz z dyskusj i uzasadnieniem) wszystkich podstawowych poj wchodzcych w skad tematu pracy oraz zawartych w pytaniach badawczych. Stan bada. Czy kto ju bada zagadnienie, ktre byo tematem naszej analizy? Trzeba poda tytuy i autorw, jednym zdaniem scharakteryzowa zawarto lub wyniki tamtych prac. Czego brakowao w tamtych opracowaniach? Jakim nowym aspektem zagadnienia zajlimy si w tej analizie? W jaki sposb ta praca rozszerza stan wiedzy na badany temat? Opis procedur badawczych. Praca powinna zawiera szczegowy opis - wraz z uzasadnieniem - zastosowanych procedur i technik badawczych. Ma to m.in. na celu udowodnienie, e: - zastosowana metodologia jest najlepsza z punktu widzenia celu badawczego; - dziaania badawcze byy przemylane i celowe; zrobiono wszystko, by unikn ewentualnych bdw, prowadzcych do zafaszowania wynikw bada; - autor raportu biegle i kompetentnie posuguje si wybran metod; - wybrana metodologia moe posuy innym badaczom do powtrzenia analizy z podobnym (jeli nie takim samym) skutkiem; - wnioski praktyczne z analizy s istotne i wiarygodne, poniewa uyte metody i techniki prowadz do osignicia wiarygodnych wynikw. Opis materiau badawczego (populacji). Ewentualny opis prby wraz z (przedyskutowan i uzasadnion) procedur jej doboru. Prezentacja wynikw bada. Interpretacja wynikw bada opatrzona uzasadnieniami i koniecznymi objanieniami. Omwienie wynikw bada w kontekcie przyjtych teorii oraz na tle kontekstu komunikacyjnego i spotecznego. Wnioski z bada - mona tu take wiczy uzasadnione (teori, stanem wiedzy, porwnaniem z analogicznymi sytuacjami) przewidywania co do dalszego rozwoju wydarze.

Page 24/44

JAK NAPISA PRAC?

Raport z bada jest zazwyczaj najwaniejsz czci pracy dyplomowej lub zaliczenio wej. Praca musi jednoczenie spenia wiele wymogw formalnych, ktr ych szczegowe omwienie atwo znale w licznych poradnikach pisania prac; zazwyczaj trzeba je nieco zmodyfikowa, stosownie do wymogw uczelni. Poniej przypominamy tylko o kilku nie zbdnych elementach.

Najwaniejsze czci pracy

Wstp. Zazwyczaj stanowi on raport w piguce; pozwala czytelnikowi przewidzie, jakie zagadnienia znajdzie wewntrz pracy. Moe zatem zawiera: - zarys problematyki wraz z krtkim uzasadnieniem wyboru tematu; - definicje najwaniejszych poj; - hipotez lub cel badawczy; - podstawy teoretyczne; - krtk informacj o metodzie badawczej, materiale badawczym, prbie; - krtki opis zawartoci poszczeglnych rozdziaw. Cz teoretyczna. Najczciej zawiera ona, w kilku rozdziaach: - poszerzone omwienie problematyki bada; - podstawy teoretyczne pracy; - operacjonalizacj (wraz z dyskusj) podstawowych poj wchodzcych w zakres pracy; - opis celu badawczego lub hipotez w postaci rozwinitej, wraz z pytaniami badawczymi i dyskusj; - opis i krytyk stanu bada. Cz metodologiczna. Zwykle zawiera ona, w jednym lub kilku rozdziaach: - opis i dyskusj wyboru i zastosowania metod i technik badawczych; - charakterystyk badanej populacji; - opis (wraz z uzasadnieniem i dyskusj) doboru prby; - charakterystyk prby; - charakterystyk (wraz z dyskusj i uzasadnieniami) narzdzia badawczego; - relacj z procedury badawczej, wraz z problemami i wtpliwociami, ktre si pojawiy w jej trakcie. Cz empiryczna. W tej czci pracy powinny si znale, zazwyczaj w kilku rozdziaach: - prezentacja i interpretacja wynikw bada; - usytuowanie wynikw bada na tle dotychczasowego stanu wiedzy i teorii (przywoywanych w czci teoretycznej). Podsumowanie / wnioski z bada. Ten fragment pracy zawiera najwaniejsze wyniki bada wraz z ich interpretacj i przewidywaniami na przyszo. Bibliografia. Aneks, zawierajcy narzdzia badawcze, najciekawsze egzemplarze badanych teks tw, ilustracje itp. Spis treci. Oczywicie, badacz nie musi si ogranicza do AD (cho moe ona stanowi podstaw pracy dyplomowej). Prac mona rozwin i uzupeini, na przykad, o badania recepcji analizowanych treci, ankiety lub wywiady z twrcami badanych materiaw lub innymi osobami istotnymi z

Page 25/44

punktu widzenia celu pracy, wyniki statystycznej analizy zawartoci badanego materiau, analizy semiologiczne czy ideologiczne najistotniejszych z punktu widzenia pracy materiaw itp. To, w jaki sposb autor pracy wzbogaca j, jednoczenie czynic j ciekawsz i uzyskujc dodatkowe argumenty na poparcie swoich hipotez, zaley od jego inwencji i motywacji; pisanie pracy dyplomowej to dziaanie twrcze.

Tytuf pracy
Tytu pracy musi by rzeczowy i zrozumiay. Powinien zapowiada, co czytelnik znajdzie w pracy. Powinien take by peny i kompletny, tj. zawiera najwaniejsze zmienne stano wice tre hipotez lub celw badawczych.

Formalna organizacja tekstu

Praca powinna by uoona w taki sposb, by uatwi komunikacj z czytelnikiem i natych miastowe rozeznanie w treci. Typowy korpus pracy dyplomowej dzieli si na wstp, rozdziay i zakoczenie. Jest podane, eby rozdziay podzielone byy na krtsze odcinki - podrozdziay lub paragrafy. Paragrafy nie powinny by zbyt dugie, w razie potrzeby mona je podzieli na mniejsze czci (subparagrafy). Podstawow jednostk, z ktrej skada si kady podrozdzia (i podstawow jednostk organizacji caego tekstu), jest akapit. Kady akapit powicony jest jednemu zagadnieniu. Powinien si skada z wprowadzenia, rozwinicia i zakoczenia. Pierwsze zdanie - wprowadzenie - informuje, o jakim zagadnieniu jest mowa. Rozwinicie tworz nastpne zdania, uporzdkowane logicznie, moliwie wyczerpujco omawiajce zagadnienie. Zakoczenie - ostatnie zdanie akapitu podsumowuje cao lub stanowi cznik z nastpnym akapitem. Podzia tekstu nie jest przypadkowy. Kady rozdzia ma swoj funkcj w strukturze pracy. Kady paragraf wewntrz rozdziau dotyczy odrbnego, wchodzcego w jego skad zagadnienia. Po to dzielimy tekst kadego paragrafu na akapity, eby pokaza, w ktrym miejscu za kadym razem zaczynamy now myl. Zasady, wedug ktrych zorganizowany jest tekst, musz by jednakowe w caej pracy. Rozdziay i wchodzce w ich skad paragrafy powinny mie tytuy. Tytuy musz jasno informowa o zawartoci danej czci pracy. Nadajc rozdziaom tytuy, unikamy poezji, publicystyki, dowcipw, kalamburw i rebusw. Jeeli chcemy ubarwi prac, na -

Najczstsze bidy w formie i organizacji materiau w pracach pisemnych

Nadmiar. Czytelnika interesuje rezultat analizy, i to zorganizowany logicznie. Naley uni ka obszernego opowiadania o swoich wtpliwociach metodologicznych, popenionych bdach, lepych uliczkach, z ktrych udao nam si wyj itp. Nie przytaczaj wszystkich danych empirycznych, tylko te, ktre s istotne ze wzgldu na cel pracy. Nie pisz wszyst kiego, co wiesz o kontekcie komunikacyjnym czy o teorii - tylko to, co rzeczywicie wane. Przepisywanie caych fragmentw z podrcznikw i prac teoretycznych. Gdyby czytelnik chcia si z nimi zapozna, signby wprost do rde.

Page 26/44

Brak zwizku pomidzy teoretyczn i empiryczn czci pracy. Rozwaania teoretyczne maj sens i s potrzebne wtedy, gdy su lepszemu wyeksplikowaniu wynikw analizy. Skoro ju napisao si cz teoretyczn, trzeba jej zawarto zuytkowa w czci empirycznej. Odwoywanie si w opisie i interpretacji wynikw bada do tzw. zdrowego rozsdku [fest oczywiste, e...), wiedzy powszechnej [wszyscy wiedz, e...; jak wiadomo...), pogosek [podobno...-, syszy si wielokrotnie, e...), tzw. niezidentyfikowanych dobrze poinformowanych rde. Publicystyka. Cel pracy naukowej jest poznawczy, a nie publicystyczny. AD w oczywi sty sposb moe prowadzi do wartociowania opisywanych zjawisk, jednak wypowiadajc wasne pogldy, musimy jasno zaznaczy, e ta cz tekstu nie ma charakteru naukowe go. W pracy dyplomowej najlepszym miejscem na wasne pogldy autora jest zakoczenie lub podsumowanie.
POWODZENIA!

DOBR MATERIAU DO BADA

Zanim zaczniemy bada wybrany - czyj lub jaki - dyskurs, czeka nas jeszcze odpowied na szczegowe pytania, dotyczce tego, gdzie ten dyskurs odnajdziemy, ktre / jakie jego przykady chcemy przeanalizowa i ile materiau przewidujemy do analizy.

Ktre media bdziemy bada?

Na tym etapie nie wystarczy ju powiedzie, e planujemy, na przykad, analiz dyskursu na okrelony temat w magazynach opinii. Trzeba wybra, ktre pisma (programy telewi zyjne, audycje radiowe, reklamy, strony internetowe itp.) bd badane. Nie wolno przy tym postpowa arbitralnie - konieczne jest sformuowanie jasnych, jednoznacznych kryteriw doboru. Wybr moe dotyczy jednego tytuu lub - w zalenoci od potrzeb - wielu; moe si odnosi do jednego lub wielu mediw.
Dyskurs polityka N. w jego wystpieniach telewizyjnych. Dyskurs wyborczy kandydata na prezydenta N w prasie, radiu, telewizji w czasie ostatniego miesica kampanii wyborczej. Dyskurs feministyczny w prasie kobiecej. Dyskurs na temat feminizmu w mediach polskich w 2005 roku. Dyskurs forw internetowych na temat tolerancji w Polsce.

Page 27/44

Ktr zawarto bdziemy bada?

Trzeba si take zastanowi, czy mamy zamiar bada wszystkie przykady wystpowania dyskursu w wybranych mediach, czy te - na przykad, gdy materia jest bardzo obszerny -wystarczy wylosowa niektre teksty do analizy. Oczywicie, najlepiej by byo przeanali zowa wszystkie przypadki ujawniania si dyskursu w interesujcym nas okresie w wybra nych przez nas mediach. Nie zawsze jest to jednak moliwe; jedn z charakterystycznych cech wspczesnych mediw jest przecie olbrzymia obfito zawartego w nich tekstu i towarzyszcych temu tekstowi obrazw. Najczciej zatem musimy si ograniczy do analizy wycinka, dbajc jednak o to, aby by to wycinek moliwie reprezentatywny. Moe si take zdarzy, e decydujemy si na badanie dyskursu w bardzo niewielkiej liczbie tekstw - w skrajnym wypadku nawet w jednym. Taka decyzja jest uprawniona, trzeba j jednak podj wiadomie; powinnimy by w stanie poda umotywowane celem i pytaniami badawczymi przyczyny takiej decyzji. Jeli badany dyskurs ma si znale w prbie pobranej z wikszego materiau, mamy zazwyczaj do wyboru dwie metody doboru prby: rozumowan (empiryczn) i losow (statystyczn). Prba empiryczna (rozumowana, logiczna) powstaje wwczas, gdy materia do analizy dobieramy na podstawie obiektywnych, znanych nam z dowiadczenia warunkw.
Jeli, na przykad, mamy zamiar bada dyskurs prasy codziennej na temat terroryzmu, logicznym wyborem bdzie poszukiwanie materiau badawczego w prasie w odpowiednim czasie: bezporednio po spektakularnym, szeroko opisywanym zamachu terrorystycznym - zapewne bowiem liczba tekstw na temat terroryzmu bdzie w tym czasie wiksza ni zazwyczaj. Jednoczenie interesujce wyniki moe da porwnanie dyskursu prasowego na temat terroryzmu w okresie, gdy media s terroryzmem szczeglnie zainteresowane, z dyskursem na ten sam temat w okresach wzgldnego spokoju. Jeeli naszym celem jest analiza dyskursu prasowego na temat miejsca i roli kobiety w rodzinie, kryterium doboru materiau moe by zwizane z charakterem badanych mediw. Logiczne jest, na przykad, zaoenie, e tzw. prasa kobieca powica temu dyskursowi wicej miejsca ni pisma motoryzacyjne. I w tym wypadku ciekawe efekty moe da porwnanie dyskursu na ten temat w rnych rodzajach i typach prasy codziennej i ilustrowanej. Moe si take zdarzy, e za gwne logiczne kryterium doboru materiau posuy sytuacja spoeczna czy polityczna. Jeli interesuje nas, na przykad, medialny dyskurs o wolnoci wypowiedzi, materiau badawczego bdziemy poszukiwa w takich okresach, w ktrych sytuacja szczeglnie skania do refleksji na ten temat (podczas dyskusji parlamentarnych na temat wolnoci wypowiedzi, bezporednio przed i po wprowadzeniu dotyczcych tej wypowiedzi regulacji prawnych, w czasie afer" zwizanych z jej naduywaniem i ograniczaniem itp.).

Rozumowany dobr prby powinien spenia kilka warunkw. Jego kryteria musz by istotne z punktu widzenia problematyki bada, celu i hipotezy badawczej; trzeba je stosowa konsekwentnie, do wszystkich przypadkw.
Nie mona, na przykad, samowolnie odrzuci ktrego tekstu tylko dlatego, e si on wydaje niezrozumiay, mao istotny, nie pasuje do postawionych na pocztku badania zaoe, odbiega wyranie od tego, co ju wiemy o danym, badanym dyskursie, lub tego, czego si po nim spodziewalimy.

Prba losowa (statystyczna) powstaje wtedy, gdy materiay do analizy wybieramy losowo, w taki sposb, e kady tekst ma rwne szanse, by wej w skad prby. (Taki dobr prby oparty jest na prawie wielkich liczb, a cilej - na zaoeniu, e prawdopodobiestwo, i istnieje rnica pomidzy cechami caej obserwowanej wartoci a cechami jej wycinka, maleje w miar, jak ronie rozmiar prby). W wypadku, gdy materia do bada ma wyoni prba losowa, trzeba bdzie si odwoa do standardowych procedur losowania, eby ograniczy moliwo arbitralnego doboru materiau do bada. Stosujemy tu kilka modeli losowania (opisanych w literaturze przedmiotu - nie bdziemy si zatem nad nimi duej zatrzymywa): losowanie proste, warstwowe lub interwaowe. Warto jed nak

Page 28/44

zauway, e w wypadku AD potrzeba konstruowania prby statystycznej wystpu je stosunkowo rzadko. Uyteczna jest ona natychmiast, gdy kojarzymy badania ilociowe z jakociowymi. W AD znacznie istotniejsza jest dokadno, wszechstronno i szczegowo bada ni duy rozmiar analizowanego materiau. Lepiej zatem wybra materia mniejszy, lecz moliwy do dokadnego zbadania (trzeba pamita, e analiza bdzie od nas wymagaa czasu i cierpliwoci). Minimalny rozmiar prby dyktowany jest przez warunek reprezen tatywnoci. Wystarczy zatem, by prba bya reprezentatywna - nie musi by natomiast obszerniejsza ni to bezwzgldnie konieczne. Jeli jest reprezentatywna, dyskurs powinien si objawi we wszystkich swoich istotnych aspektach w najmniejszej moliwej prbie. Planujc dobr prby, bierzemy pod uwag dyspersj (rozproszenie), zrnicowanie, zakres dyskursu. Im rzadziej wystpujcy i bardziej specyficzny dyskurs, tym trudniej bdzie go odnale w badanej populacji.
Jeeli naszym zadaniem jest analiza dyskursu komentarzy politycznych w magazynach opinii, moemy zapewne przyj, e rozproszenie jest stosunkowo niewielkie, bo komentarze polityczne stanowi stay element we wszystkich wspczesnych tygodnikach opinii - jest ich tam zatem bardzo wiele. W dodatku zazwyczaj pisane s przez tych samych autorw. atwo zatem odnale reprezentatywne przykady dyskursu komentarzy politycznych w pismach opinii. Jeli interesuje nas dyskurs prasowy towarzyszcy wejciu Polski do UE, zadanie doboru prby bdzie jeszcze prostsze - ten temat pojawia si w stosownym czasie w prasie w bardzo rnych postaciach, byt jednak tak czsty, e nawet niewielka prba powinna ujawni jego wystpowanie i charakterystyk. Z pewnoci te nie bdziemy bada wszystkich tekstw, w ktrych ten dyskurs wystpuje, bo na pewno byo ich wicej, ni bylibymy w stanie przeanalizowa. Jeeli jednak chcielibymy przeanalizowa dyskurs na przykad na temat zdrowia psychicznego w prasie ilustrowanej albo wystpujcy w niej czy prezentowany dyskurs nacjonalizmu, trzeba bdzie poszukiwa materiau badawczego w znacznie wikszej populacji. Moe si te okaza, e interesujcych nas tekstw jest tak mao, i nie wyonimy ich w losowaniu, lecz trzeba bdzie wybra z populacji wszystkie wypadki wystpowania dyskursu w danym czasie - w przeciwnym razie materia byby zbyt skpy, by osign miarodajne wnioski.

W jakim okresie?
O doborze tekstw do analizy moe decydowa losowanie, zwaszcza wwczas, gdy mamy do czynienia z obszernym, dugotrwaym dyskursem. Znacznie czciej jednak staramy si ograniczy zakres czasowy materiau. To ograniczenie nie moe mie ani przypadkowego, ani arbit ralnego charakteru. Zawsze te trzeba wyjani przyczyny wyboru takiego a nie innego zakresu czasowego. Najczstsz strategi jest wybr okresw, gdy pojawianie si dyskursu jest najbardziej prawdopodobne i najgstsze (na przykad, logicznie bdzie ba da dyskurs wyborczy partii politycznych w najbliszym czasowym ssiedztwie wyborw). Trzeba jednak pamita, e niekiedy wanie ujawnianie si dyskursu przypadkowe albo zwizane z cykliczn i powtarzaln natur mediw, codzienne", standardowe - ukazuje jego interesujce aspekty.

DEFINIOWANIE I OPERACJONALIZACJA

Formuujc cele badawcze i hipotezy, operujemy zazwyczaj pewnymi skrtami mylowy mi. Pojcia i zjawiska, ktre chcemy bada, traktujemy jako z gry okrelone oczywiste" Po prostu - wiemy, co mamy na myli. Nim jednak przystpimy do analizy, konieczne jest jasne i jednoznaczne okrelenie definicji uywanych przez nas poj i zjawisk.

Page 29/44

DEFINICJA - zdanie lub ukad zda, odpowiadajce na pytanie: Co to jest X? Definicja zwykle skada si z dwch czonw: definiowanego [definiendum) i definiujcego [defimensj; czony te poczone s spjnikiem definicyjnym jest to. Dwa najczciej spotykane typy definicji to definicja realna - jednoznaczna charakterystyka definiowanego za pomoc cech tylko jemu waciwych, oraz definicja nominalna - wskazanie, czym jest definiendum poprzez podanie wyraenia mu rwnoznacznego lub rwnowanego. Potrzebujemy jednoznacznych definicji nie tylko po to, eby usystematyzowa i zorga nizowa swoj wiedz, odkry w niej ewentualne braki, zapewni jednolito i logik wywodu i umoliwi powtrzenie naszego toku rozumowania innym badaczom Konieczno lasnego definiowania uywanych w analizie poj jest zwizana z celami, jakie stawia sobie AD. Skoro celem badacza jest nie tylko opis cech dyskursu i jego spoecznych uwarunkowa, ale tez wpyw na rzeczywisto, ewentualna krytyka lub praktyczne postulaty musz si opiera na jasnych, precyzyjnie okrelonych podstawach. Dlatego te uywane przez badacza definicje musz spenia kilka wa runkw: musz by jasne, jednoznaczne i konkretne; musz charakteryzowa definiowane pojcie lub zjawisko poprzez podanie cech waciwych tylko jemu; musz pozostawia poza swoim zasigiem te cechy, ktre nie przynale definiowanemu pojciu; - nie mog mie charakteru tautologii. TAUTOLOGIA - (log.) twierdzenie, ktre jest prawdziwe jedynie na mocy swojej formy logicznej; (pot.) twierdzenie powtarzajce to, co ju w danej wypowiedzi byo zawarte. Skoro cel AD jest praktyczny i mocno zwizany z rzeczywistoci spoeczn to przygotowujc si do bada, nie wystarczy odnale lub zbudowa teoretyczn definicj opi sywanych przez nas zjawisk. Konieczne s definicje operacyjne, wskazujce, w jaki sposb definicje teoretyczne zostan uyte dla osignicia celw tego konkretnego projektu

DEFINICJ OPERACYJN formuujemy, opisujc dziaania, jakie trzeba podj by ustali istnienie lub stopie istnienia zjawiska opisywanego przez definiowane pojcie.
Jeli na przykad chcemy udowodni lub opisa, w jaki sposb programowy dyskurs jakiej partii politycznej w mediach zawiera, odzwierciedla, propaguje wartoci nacjonalistyczne, nie wystarczy teoretyczne zdefiniowanie pojcia nacjonalizm oraz wskazanie konkretnych wartoci, jakie si z tym pojciem wi - cho niewtpliwie od tego wanie trzeba bdzie zacz stawianie hipotez lub wyznaczanie celu bada. eby osign cel analizy, niezbdne bdzie wskazanie, czego konkretnie szukamy w analizowanym dyskursie. Powinnimy doj do stadium, w ktrym moliwe bdzie sformuowanie zdania: Uznam, e dyskurs wyborczy partii X odzwierciedla wartoci nacjonalistyczne, jeli spenia on nastpujce warunki:... Uznam za udowodnion hipotez, e dyskurs ten propaguje nacjonalizm, jeli w dyskursie tym odnajd nastpujce cechy:...

Wiele poj i konceptw w naukach spoecznych i humanistycznych byio ju wielo krotnie opisywanych i badanych - moliwe zatem, e rdem definicji teoretycznych stan si dla nas sowniki, leksykony, encyklopedie, podrczniki akademickie, przek rojowe dziea teoretyczne i literatura naukowa dotyczca tematu. Przykady operacjonalizacji niektrych interesujcych nas poj znajdziemy niewtpliwie w artykuach naukowych i raportach z bada, ktre przeprowadzono

Page 30/44

wczeniej. Moemy si nimi posuy (pamitajc o poszanowaniu praw autorw) - moemy ich take uy jako rda inspiracji dla wasnych definicji operacyjnych. Jeli nie zadowala nas adna z odnalezionych w literaturze definicji teoretycznych i operacyjnych (lub adnych definicji nie uda si znale), moemy z zachowaniem duej ostronoci pokusi si o zbudowanie definicji projektujcej - podajcej nowe znaczenie. Musimy jednak stale pamita o niebezpieczestwie arbitralnoci; wszelkie wybory poznawcze i decyzje musz by otwarcie i jasno wytumaczone i uzasadnione w tekcie pracy.
Jeeli zatem chcemy udowodni, e partia N propaguje nacjonalizm w swym medialnym dyskursie wyborczym, musimy zacz od zdefiniowania poj nacjonalizmu" i dyskursu wyborczego". Zdefiniowanie nacjonalizmu to zoony problem. Sprawdzamy zatem, co pod tym hasem figuruje w Wielkiej encyklopedii PWN. Znajdziemy tam kilka akapitw o nacjonalizmie - uytecznych, ale niewystarczajcych do pracy naukowej. Signiemy wic do literatury naukowej i do posiadanej wiedzy historycznej, politologicznej, socjologicznej, kulturoznawczej i psychologicznej. Przydadz si te podrczniki, sowniki, leksykony oraz monografie specjalistyczne, powicone problematyce nacjonalizmu na poziomie teoretycznym i w jego praktycznych objawach, historycznie i wspczenie. Rozsdne jest take zaoy, e nacjonalizm i jego medialne odbicia byy ju przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. Trzeba wic sign do dotychczasowych bada i sprawdzi, jak to pojcie byo definiowane i operacjonalizowane przez innych autorw. Zapis tej eksploracji znajdzie si potem w pracy. O ile na poziomie teoretycznym bezpieczniej bdzie przyj, e pojcie nacjonalizmu jest ju rzetelnie zdefiniowane (przyjrzyjmy si przy okazji jakie / czyje definicje s najczciej przypominane i cytowane w pracach na ten temat), o tyle nie musimy akceptowa tego, w jaki sposb propagowanie nacjonalizmu w wyborczych dyskursach medialnych operacjonalizowali poprzednicy. Wtedy zamiecimy w swej pracy krytyk ich poczyna i zaproponujemy wasne podejcie. Pozostaje okreli, co to takiego dyskurs wyborczy". Operacyjna definicja dyskursu wyborczego partii N jest wana, bo bdzie stanowia podstaw doboru materiau do analizy. Definicja operacyjna pozwoli nam oddzieli dyskurs wyborczy od innych materiaw prasowych partii N i na jej temat.

SFORMUOWANIE CELU BADAWCZEGO / POSTAWIENIE HIPOTEZY

AD ma zazwyczaj dwojakie cele. Jeden z nich to cel badawczy - chcemy udowodni hipotez lub opisa jaki dyskurs, zwikszajc tym samym rozmiary naszej indywidualnej oraz spoecznej oglnej wiedzy na temat rozmaitych aspektw spoecznego oddziaywa nia mediw. Drugim wspwystpujcym celem jest zazwyczaj zmiana rzeczywistoci spoecznej - poprzez zwrcenie uwagi na jaki aspekt dyskursw w mediach czy wrcz doprowadzenie do zmiany zachowa tych ludzi, ktrzy s autorami lub nadawcami dyskursu. Precyzujc cel, odpowiadamy sobie zatem jednoczenie na pytania: czego konkretnie chcemy si dowiedzie, podejmujc zadania badawcze - i po co nam ta wiedza, jaki sens spoeczny ma podjcie przez nas tych zada. Nie trzeba chyba dodawa, e obydwa pyta nia s bardzo mocno poczone, a cel badawczy i cel spoeczny powinny si uzupenia. Jeeli jestemy w stanie okreli cel badawczy, nie potrafimy jednak odpowiedzie na pytanie, po co mianowicie mielibymy go osign, jak i komu korzy on przyniesie, lepiej zastanowi si nad innymi badaniami. Jeeli natomiast widzimy przed sob konieczno zbadania jakiego problemu, nie jestemy jednak w

Page 31/44

stanie postawi go w kategoriach konkretnego pytania, na ktre da si odpowiedzie, lub zadania moliwego do rozwizania - z alem trzeba bdzie porzuci rysujcy si przed nami cel.

Problem czy opis?

Cel bada moe mie charakter przegldowy (opisowy) lub problemowy. Analiza dyskursu nadaje si lepiej do celw opisowych ni do weryfikacji hipotez, jednak take ta druga moliwo wchodzi w gr, pod warunkiem zachowania odpowiedniej uwagi i ostronoci w wyciganiu wnioskw.

Praca problemowa
Praca taka ma zazwyczaj na celu wykazanie, udowodnienie, wyjanienie zalenoci, wspwystpowania, zwizkw przyczynowo-skutkowych rnych zjawisk w mediach. Formuujc cel tego typu pracy, zaczynamy zazwyczaj od: Chc sprawdzi, czy to prawda, e... Stawiamy zatem hipotez na temat natury opisywanych zjawisk, potem za staramy si hipotez zweryfikowa - to znaczy dowiedzie si, czy jest suszna. Wikszo hipotez odnosi si do czynnikw, ktre powoduj lub wpywaj na rozmaite zjawiska i procesy. Praca problemowa opisuje wic lub tumaczy zjawisko, fakt albo proces - i te elementy, czynniki, procesy, ktre trzeba koniecznie uwzgldni, eby dokona opisu lub wyjanienia. Te elementy, ktre przez swoj obecno lub brak lub ktrych pojawienie si w rnych postaciach wpywa na przebieg lub posta opisywanego zjawiska, faktu, procesu, nazywamy zmiennymi. HIPOTEZA - proponowana przez nas odpowied, jakiej mona udzieli na pytanie ba dawcze. Moe by wyraana w postaci zwizku pomidzy zmienn zalen i zmienn niezalen.

ZMIENNA ZALENA - zmienna, ktr badacz chce wyjani. ZMIENNA NIEZALENA (lub WYJANIAJCA) - zmienna, o ktrej badacz zakada, e jest przyczyn zmian wartoci zmiennej zalenej; za pomoc ktrej mona wytumaczy zmiany, zachodzce w zmiennej zalenej. Osi konstrukcyjn hipotezy jest najczciej stosunek pomidzy zmiennymi. Stosunek ten moe mie charakter przyczynowo-skutkowy. Udowodnienie susznoci hipotezy polega wwczas na wykazaniu, e jedyn, konieczn i wystarczajc przyczyn obecnoci w materiale zmiennej zalenej jest obecno zmiennej (lub kilku zmiennych) niezalenych, a take e zmiany w zmiennej niezalenej wpywaj na to, jak zmieniaj si zmienne zalene. Jednake w naukach humanistycznych i spoecznych na jednoznaczne stwierdzenia o naturze zwizkw przyczynowo-skutkowych patrzy si sceptycznie; w praktyce spoecznej czynnikw wpywajcych na zmienn zalen jest zwykle tak wiele, e ani nie sposb uwzgldni wszystkich, ani nie da si z ca pewnoci okreli, e istnieje prosty zwizek przyczynowo-skutkowy pomidzy jednym z tych czynnikw a zmienn zalen. Dodajmy, e z samej natury bada jakociowych wynika konieczno uwzgldniania wielu czynnikw i zmiennych o mao mierzalnym charakterze. Hipotezy o zwizku przyczynowo-skutkowym trudno jest zatem w ten sposb udowodni (chocia nie jest to cakowicie

Page 32/44

wykluczone). Dlatego AD rzadko moe suy do niezbitego udo wodnienia zwizku przyczynowo-skutkowego midzy elementami hipotezy. Zamiast tego znacznie czciej celem badacza jest rodzaj inwentaryzacji" zmiennych niezalenych - odszukanie i wskazanie rnych czynnikw, ktre mog mie wpyw na zmienn zalen - i prba wykazania zalenoci midzy nimi. Mona take (co bezpiecz niejsze) postawi sobie za zadanie analiz zmiennych pozornych: opis wspwystpo- wania (korelacji) zmian w rnych zmiennych, jednak bez wycigania jednoznacznych wnioskw co do zwizku przyczynowo-skutkowego pomidzy nimi. Moliwe jest wreszcie badanie przemian w rnych zmiennych dla nich samych, bez stawiania hipotez. Wtedy wanie precyzujemy jedynie opisowy (przegldowy) cel bada, obywajc si bez hipotezy.

Praca opisowa (przegldowa)

Praca tego typu prowadzi zwykle do opisania jakiego zjawiska w mediach, ktrego natura jest badaczowi niedostatecznie znana, ktre pomimo swej wyranej obecnoci nie zostao jeszcze dostatecznie dobrze opisane, ma chaotyczny, mao wyrany charakter, a z racji swej spoecznej doniosoci powinno by opisane i przedstawione opinii publicznej. Chcemy wwczas osign wynik w postaci zorganizowanego, uporzdkowanego, celowego opisu badanego dyskursu w mediach. Formuujc cel tego typu pracy, zaczynamy zazwyczaj od: Chc zbada i opisa, co... lub: Chc

zbada i opisa, w jaki sposb...

Konieczne warunki
Na tym etapie badacz musi przemyle i postanowi: Ktre media bd badane? Ktra zawarto tych mediw bdzie badana? W jakim okresie? Jakie / ktre aspekty dyskursu bd badane? Odpowiedzi na te pytania s cile zwizane zarwno z problematyk, jak i z celem ba dawczym. Warto pamita, e cele i hipotezy musz spenia kilka istotnych warunkw: 1. Cel bada i/lub hipoteza musz zosta sformuowane zrozumiale i jednoznacznie - w taki sposb, by kto, kto chciaby kiedy powtrzy badania, mg to uczyni, jak czsto w wypadku nauk humanistycznych osignicie identycznych wynikw moe by niemoliwe. Odpowiednio zrozumiae i jednoznaczne sformuowanie hipotezy i celu bada powinno jednak pomc w osigniciu wynikw podobnych. Kto, kto czyta nasz prac, powinien te mie moliwo lektury badanego przez nas materiau i przynajmniej wstpnej - na tej podstawie - weryfikacji susznoci naszych wnioskw lub wyrobienia sobie na ten temat wasnej, niezalenej opinii. 2. Cel badawczy i/lub hipoteza musz dotyczy sprawdzalnych faktw, nie za opinii badacza. 3. Ani cel badawczy, ani hipoteza nie mog zawiera jawnego ani ukrytego wartociowania. To prawda, projekty badawcze przewidujce zastosowanie AD maj okrelony cel spoeczny i zaczynaj si od chci zmiany okrelonego fragmentu rzeczywistoci spoecznej. To jednak nie zwalnia badacza od uczciwoci w postawieniu celw badawczych lub formuowaniu hipotez. Wartociowanie zwizane jest z naszymi motywacjami przy podejmowaniu bada - werbalizujc te motywacje, nie ukrywamy wasnego wartociowania rnych zjawisk spoecznych. Moemy je rwnie przywoa, proponujc dziaania, ktre naleaoby podj w konsekwencji naszych

Page 33/44

bada. Emocje i wartociowanie musz natomiast znikn, gdy przystpujemy do procedury badawczej. 4. Cel badawczy musi by moliwy do osignicia, a hipoteza moliwa do zweryfikowania za pomoc dostpnych metod naukowych. Dodajmy, e na wiele pyta wprawdzie da si udzieli odpowiedzi, jednak AD nie jest najlepsz prowadzc do tego procedur badawcz. Wtedy albo zdecydujmy si bada inny problem, albo zmiemy metod bada. 5. Cel badawczy musi by moliwy do osignicia, a hipoteza moliwa do udowodnienia w dostpnych warunkach czasowych, organizacyjnych i finansowych. Wiele materiaw jest nam niedostpnych; do analizy niektrych dyskursw potrzebna jest bardzo specjalistyczna wiedza (np. prawnicza, medyczna, historyczna itp.); nie ktre problemy mona wprawdzie podj samemu, ale zajoby to nieproporcjonalnie duo czasu, lepiej zatem pozostawi je duym zespoom badawczym, dysponujcym rodkami finansowymi i technicznymi. Regu przy wyznaczaniu sobie celu bada powinno by postawienie celw raczej - pozornie - zbyt skromnych ni zbyt rozlegych i kosztownych. 6. Jeeli przyjt przez nas metod badawcz jest AD, trzeba pamita, e cel badawczy odnosi si do dyskursu, a nie do orzekania o rzeczywistoci spoecznej. 7. Dobrze, jeli cel badawczy i/lub hipoteza mog prowadzi do wnioskw o szerszym charakterze oglnym. Czy to konieczne? Nie, tylko podane. eby to wyja ni, musimy wytumaczy rnic midzy naukami czy badaniami nomotetycznymi i idiograficznymi. Nauki cise s typowymi naukami nomotetycznymi (nomologicznymi). Rezultaty kolejnych bada zawsze maj tu prowadzi do teorii wyszego rzdu; celem jest posz ukiwanie oglnych prawidowoci rzdzcych wiatem. Nauki humanistyczne i spoeczne tylko do pewnego stopnia - i tylko niektre ich dyscypliny mog sobie wyznacza cele nomotetyczne. Niekiedy udaje si im odnale pra widowoci o wymiarze zbiorowym czy wrcz globalnym. Znacznie czciej jednak sens ich dziaania zawiera si wanie w badaniu zjawisk w ich zmiennoci i wyjtkowoci. Podejcie, ktre nazywamy idiograficznym, ogranicza si do badania i wyjaniania sytuacji, wydarze, zjawisk, procesw - bez ambicji tworzenia generalizujcych teorii. Jak atwo zauway, AD bdzie suya przede wszystkim celom idiograficznym. Trzeba jednak pamita, e takie podejcie nie zwalnia nas od prb wycigania wnioskw i sy tuowania wynikw naszych bada na tle wiedzy, ktr ju posiadamy. Jeeli AD ma by narzdziem zmieniania rzeczywistoci, wyniki dziaa badacza musz odzwierciedla to, jak ta rzeczywisto wyglda w szerszej skali. W wielu przypadkach prowadzi to ku teorii wyszego rzdu. Pomoe w tym niezwykle staranny i krytyczny dobr materiaw do analizy. W generalizacji wnioskw moe te pomc skojarzenie AD z innymi, take ilociowymi metodami badania mediw.
POMOCNA BIBLIOGRAFIA
Coulthard M. (1992): Advances in Spoken Discourse Analysis, London, Routledge. Coulthard M. (1994): Advances in Written Text Analysis, London, Routledge. Dellinger B. (1995): Critical Discourse Analysis, http://www.aber.ac.uk/media Dijk T. van (red.) (1985): Discourse and Communication. New Approaches to the Analyses of Mass Media Discourse and Communication, Berlin, Walter de Gruyter. Dijk T. van (1990): News as Discourse, Hillsdale, Lawrence Erlbaum. Dijk T. van (red.) (1996): Introduction to Discourse Analysis, London, Sage Publications. Dijk T. van (red.) (2001): Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa, PWN. Discourse & Society", dwumiesicznik, London, Sage Publications. Dobek-Ostrowska B., Fras ]., Ociepka B. (1997): Teoria i praktyka propagandy, Wrocaw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Duszak A. (1998): Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa, PWN. Fairclough N. (1992): Discourse and Social Change, Cambridge, Polity Press. Fairclough N. (1995): Media Discourse, London, Edward Arnold. Fras J. (1999): Dziennikarski warsztat jzykowy, Wrocaw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Furman W., Kaliszewski A., Wolny-Zmorzyski K. (2000): Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, Rzeszw, Wysza Szkota Zarzdzania. Gowiski M. (red.) (1980). Jzyk spoeczestwo, Warszawa, Czytelnik. Goban-Klas T. (2000): Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa, PWN. Goffman E. (1974): Frame Analysis: An Essay on the Organization of Experience. London, Harper and Row. Grice H.P. (1980): Logika i konwersacja, w: Stanosz B. (red.), Jzyk w wietle nauki, Warszawa, Czytelnik. Grzegorczykowa R. (1995): Wprowadzenie do semantyki jzykoznawczej, Warszawa, PWN.

Anusiewicz J., Bartmiski J. (red.) (1998): Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Wroclaw, Towarzystwo Przyjaci Polonistyki Wrocawskiej. Anusiewicz J., Marcjanik M. (red.) (1991): Polska etykieta jzykowa, Wroclaw, Towarzystwo Przyjaci Polonistyki Wrocawskiej. Anusiewicz J., Siciski B. (red.) (1994). Jzyk polityki a wsptczesna kultura polityczna, Wrocaw, Towarzystwo Przyjaci Polonistyki Wrocawskiej. Aronson E. (1999): Czowiek - istota spoeczna, Warszawa, PWN. Aronson E., Pratkanis A. (2003): Wiek propagandy. Uywanie i naduywanie perswazji na co dzie, Warszawa, PWN. Arystoteles (2001): Retoryka, w: idem, Dzieta wszystkie, t. VI, Warszawa, PWN. Austin J.L (1993): Mwienie i poznawanie. Rozprawy i wyktady filozoficzne, Warszawa, PWN. Bartmiski], (1993): Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Tom 2. Wspczesny jzyk polski, Wiedza o Kulturze, Wroclaw. Beaugrande R. de (1996): Story of Discourse Analysis, w: van Dijk, 1996. Bobrowski I. (1998): Zaproszenie do jzykoznawstwa, Krakw, Wydawnictwo Instytutu Jzyka Polskiego. Bralczyk J. (2000): Jzyk na sprzeda, Warszawa-Bydgoszcz, Branta. Bralczyk]. (2002): O jzyku polskiej propagandy politycznej lat 70., Warszawa, Trio. Cialdini R. (1996): Wywieranie wpywu na ludzi: teoria i praktyka, Gdask, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Page 34/44

Habermas J. (1999): Teoria dziaania komunikacyjnego, Warszawa, PWN, Korolko M. (1990): Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa, Wiedza Powszechna. Kurkowska H., Skorupka S. (1959): Stylistyka polska, Warszawa, PWN. Lakoff G. (2004): Don't Think of an Elephant: Know Your Values and Frame the Debate - The Essential Guide for Progressives, Chelsea, Green Publishing. Lakoff G., Johnson M. (1988): Metafory w naszym yciu, Warszawa, PIW. Lemke J.L. (2006): Who's Who? Leading Researchers in Discourse, Semiotics, Education, and Social Theory, academic.brooklyn.cuny.edu/education/jiemke/whoswho.htm Macrae C.N., Stabgor Ch., Hewstone M. (1999): Stereotypy i uprzedzenia, Gdask, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Mika S. (1987): Psychologia spoeczna, Warszawa, PWN. Mrozowski M. (2001): Media masowe. Wadza, rozrywka i biznes, Warszawa, Aspra-JR. Perelman Ch. (2002): Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, Warszawa, PWN. Pisarek W. (2002): Nowa retoryka dziennikarska, Krakw, Universitas. Pisarek W. (2002): Polskie sowa sztandarowe Uch publiczno, Krakw, Universitas. Polaski K. (red.) (1993): Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, Wrocaw-Warszawa-Krakw, Ossolineum. PuzyninaJ. (1992): Jzyk wartoci, Warszawa, PWN. PuzyninaJ.,BartmiskiJ. (red.) (1991 )-.Zagadnienia leksykalne iaksjologiczne, Wrocaw, Towarzystwo Przyjaci Polonistyki Wrocawskiej. Schopenhauer A. (2003): Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporw, Warszawa, Skrypt. Sztymski J. (1990): Propaganda - jej problemy i metody. Skrypt przeznaczony dla studentw nauk politycznych i dziennikarstwa, Katowice, Uniwersytet lski. Szymanek K. (2004): Sztuka argumentacji. Sownik terminologiczny, Warszawa, PWN. Wojtak M. (2004): Gatunki prasowe, Lublin, Wydawnictwo UMCS. Ziomek J. (1990): Retoryka opisowa, Wrocaw, Ossolineum.

Page 35/44