KOMPENSACJA MOCY BIERNEJ W MAYCH ELEKTROWNIACH WODNYCH (MEW)

Rys historyczny Na terenie Polski, bezporednio po II wojnie wiatowej, istniao wiele stopni wodnych oraz sprawnych elektrowni wodnych. Obiekty te ulegay stopniowej dewastacji a do koca lat 70 - tych kiedy to, w dobie kryzysu energetycznego, stworzono korzystne warunki dla odbudowy energetyki wodnej. Jedna z pierwszych po wojnie, prywatna MEW powstaa w 1983r. w Dbowie koo Lidzbarka Warmiskiego. Dzie dzisiejszy Obecnie w Polsce dziaa ponad 300 MEW. O ile pierwsze elektrownie powstaway zwykle na bazie istniejcych urzdze wodnych pozostaych po starych elektrowniach, mynach czy tartakach, to obecnie znaczna ich cz budowana jest od podstaw, a do Zakadu Energetycznego wci wpywaj nowe wnioski o okrelenie warunkw przyczenia dla kolejnych obiektw. Trudno jest dokona jednoznacznej klasyfikacji MEW. Rni si one zarwno rozwizaniami budowli wodnych jak i typami turbin, ukadami elektrycznymi oraz sterowaniem. Mona wrd nich znale zabytkowe turbiny Francisa z pocztku dwudziestego wieku jak i nowoczesne turbiny lewarowe, ukady bdce wasnorcznym dzieem entuzjastw energetyki wodnej oraz takie, ktre zostay zaprojektowane i wykonane w sposb profesjonalny. Na terenie objtym dziaaniem Zakadu Energetycznego S.A. w Olsztynie (ZEO S.A.) funkcjonuj 44 MEW nalece do prywatnych wacicieli. Cztery MEW s eksploatowane przez ZEO S.A. Ponadto, w 1997 roku zawizana zostaa spka akcyjna Zesp Elektrowni Wodnych yna ktrej gwnym celem jest budowa MEW na najwikszej rzece naszego regionu. Moce znamionowe MEW dziaajcych na terenie ZEO S.A. wahaj si od kilku do 700 kW. Wsplnym elementem niemal wszystkich MEW jest generator asynchroniczny, najczciej klatkowy silnik indukcyjny. Kompensacja mocy biernej Stosowany w MEW ze wzgldu na prostot instalacji i eksploatacji generator asynchroniczny, w przeciwiestwie do synchronicznego, nie ma moliwoci regulacji poboru energii biernej. rdem energii biernej niezbdnej do pracy generatora jest w tym przypadku sie elektroenergetyczna wzgldnie kondensatory poczone z uzwojeniami prdnicy.

Analiza przeprowadzona w ZEO S.A. wskazaa na znaczne straty wynikajce z poboru energii biernej przez mae elektrownie wodne przyczone do sieci elektroenergetycznej. W skrajnych przypadkach energia ta przekraczaa nawet kilkunastokrotnie energi czynn oddan do sieci. Tak nieracjonalna gospodarka nie moga by tolerowana, tote ZEO S.A. podj decyzj o wprowadzeniu z dniem 1.01.1997r. rozliczania energii biernej take w stosunku do MEW. Wprowadzenie rozliczania energii biernej natrafio na opr czci rodowiska wacicieli MEW niechtnego ponoszeniu wicych si z tym nakadw inwestycyjnych. System rozlicze zosta tak skonstruowany, e brak ukadu kompensacji w elektrowni przekada si na znaczne obcienia finansowe, ktre w skrajnych przypadkach mogy przekroczy przychody z tytuu sprzeday energii elektrycznej dla ZEO S.A. Decyzja ta wymoga na wacicielach MEW instalowanie ukadw kompensacyjnych. W chwili obecnej tylko jedna MEW nie jest wyposaona w taki ukad. Do sposb: rozlicze przyjto wspczynnik mocy zdefiniowany w nastpujcy

gdzie: Aqp cakowita energia bierna pobrana przez urzdzenia MEW wskazana przez licznik energii biernej pobranej; APp - APo energia czynna odpowiednio pobrana i oddana przez MEW bdca sum wskaza licznikw energii czynnej pobranej i oddanej. Energia bierna pobrana z sieci ponad warto optymaln wynikajc z proporcji tg = 0.4, podlega opacie. Taki sposb rozliczania energii biernej uznano za najbardziej uzasadniony, gdy jest ona w tym wypadku traktowana jako pewnego typu surowiec niezbdny do funkcjonowania urzdze elektrowni i wytwarzania energii czynnej. Awarie Presja ekonomiczna, ktr wywoa nowy sposb rozlicze spowodowaa, e waciciele MEW zaczli instalowa ukady kompensacji mocy biernej w swoich obiektach. Niestety, brak dowiadczenia w tym zakresie oraz nieznajomo specyfiki dziaania hydrogeneratorw asynchronicznych doprowadzia do wystpienia niebezpiecznych zjawisk zagraajcych bezpieczestwu urzdze nie tylko samej MEW lecz take odbiorcw przyczonych do wsplnej sieci elektroenergetycznej. Nieprzemylany sposb wykonania ukadw kompensacji mocy biernej sta si powodem samowzbudzenia generatorw, a w konsekwencji wprowadzenia niebezpiecznych przepi do sieci energetyki. Wszystkie te przypadki miay miejsce w momencie gwatownego odcienia generatora podczas zaniku zasilania ze strony sieci. Najpowaniejsza tego typu awaria wydarzya si w MEW Prgowo. W ramach prowadzonych prac eksploatacyjnych wydzielono wtedy odcinek linii SN 15 kV, o dugoci ok. 7 km. Po wyczeniu linii , zawyone napicie, ktrego rdem bya MEW, ulego transformacji na stron SN i rozprzestrzenio si w tak powstaej sieci wydzielonej. Zawyone napicie uszkodzio ok. 70 odbiornikw RTV i AGD u odbiorcw komunalnych.

Zasady wsppracy Konieczno przeciwdziaania powstawaniu takich awarii spowodowaa zmian polityki wobec MEW. Zakad Energetyczny wraz z Instytutem Elektroenergetyki w Gdasku wczy si w opracowanie koncepcji wsppracy MEW z sieci elektroenergetyczn. W praktyce, do tej pory funkcjonowaa zasada nieingerencji w eksploatacj MEW, a odbir techniczny nowych elektrowni ogranicza si do sprawdzenia przycza z wraz z ukadem pomiarowym oraz mocy generatora. Dziki zdobytym dowiadczeniom udao si ucili wymagania jakie musi spenia MEW aby poprawnie wsppracowa z sieci elektroenergetyczn. Poniej przedstawiono najwaniejsze tezy dotyczce tego zagadnienia: Wyposaenie elektrowni w zabezpieczenia nadnapiciowe i od rozbiegu generatora. Zainstalowanie na zewntrz elektrowni w miejscu o dogodnym dostpie skrzynki z ukadem pomiarowym, zabezpieczeniami przedlicznikowymi (rozczniko-bezpiecznik przystosowany do plombowania) i dodatkowym autonomicznym wycznikiem z zabezpieczeniem nadnapiciowym dostpnym wycznie dla pracownikw ZEO S.A. (dotyczy nowych MEW).

Odbir techniczny (kontrola) MEW, obejmujcy ogldziny oraz prby funkcjonalne. Sprawdzenie podczas ogldzin czy urzdzenia s wykonane zgodnie z dokumentacj techniczn i speniaj wymagania obowizujcych przepisw oraz nie wykazuj widocznych uszkodze, ktre mog mie wpyw na bezpieczestwo ich uytkowania, trwao i niezawodno oraz s zabezpieczone przed szkodliwymi wpywami otoczenia,

Prby funkcjonalne elektrowni obejmujce: uruchomienie hydrozespou, prac ustalon hydrozespou, wyczenie hydrozespou, zanik napicia w sieci podczas pracy ustalonej hydrozespou,

Poniej przedstawiono typowy ukad obwodw pierwotnych MEW: Przegldy MEW Powysze zasady stanowiy podstaw do przeprowadzenia przegldw wszystkich MEW, dziaajcych na terenie Zakadu Energetycznego S.A. w Olsztynie. Poniej omwiono pokrtce ich wyniki. Wymogi formalne Podczas kontroli stwierdzono nagminny brak aktualnej dokumentacji MEW, pomiarw ochrony przeciwporaeniowej oraz, sporadycznie, brak odpowiednich zawiadcze kwalifikacyjnych u osb prowadzcych obsug MEW. W adnej z MEW nie byo instrukcji eksploatacji. Ukady do kompensacji mocy biernej Niemal wszystkie czynne MEW posiadaj ukady kompensacji mocy biernej i w zasadzie utrzymuj warto tg zblion do wartoci optymalnych okrelonych w umowach o dostarczaniu energii tj. tg < 0.4. Baterie jednostopniowe speniaj swoje zadanie w elektrowniach o stabilnym przepywie lub pracujcych w automatycznym cyklu pitrzenia wody. Baterie sterowane regulatorem umoliwiaj dostosowanie pojemnoci baterii kondensatorw do aktualnego poboru mocy biernej i s szczeglnie wskazane dla elektrowni przepywowych bez moliwoci retencji.

W praktyce okazao si, e nawet instalacja baterii kondensatorw o niewielkiej mocy moe doprowadzi do samowzbudzenia generatora. Nie stwierdzono znaczcego wpywu baterii kondensatorw na podniesienie napicia na generatorach w stanie pracy ustalonej. Najwyszy zmierzony wzrost napicia nie przekroczy 4 %. Napicia i prdy podczas zaczania MEW. Podczas zaczania MEW z reguy powstaj znaczne prdy i towarzyszce im spadki napi. Takie stany nieustalone trwaj zazwyczaj bardzo krtko (czas rzdu 50 ,100 ms) i ich cakowite usunicie jest niemoliwe. Wszystkie, zmierzone wartoci skuteczne prdu przekraczay 60 A. W przypadku MEW przyczonych bezporednio do stacji transformatorowych gdzie nie ma innych odbiorcw po stronie niskiego napicia zjawisko to nie ma praktycznego znaczenia. Dla pozostaych MEW przyjto zasad dopuszczenia do ruchu pod warunkiem braku zakce u innych odbiorcw zasilanych z tej samej stacji transformatorowej. Wyczanie MEW Wyczenie MEW w trybie normalnym, poprzez otwarcie cznika w ukadzie sterowania MEW nie powodowao adnych widocznych zakce. Podstawowym elementem poprawnej wsppracy MEW z sieci energetyki jest automatyczne odczenie MEW, niezwocznie po zaniku zasilania ze strony sieci. Podczas prb, zanik napicia uzyskiwano zazwyczaj przez otwarcie rozcznika w rozdzielni gwnej bd w szafce przyczowej MEW, zakadajc e s to warunki ekstremalne przy ktrych odciony generator moe wytworzy niebezpieczne napicie o znacznej wartoci. W elektrowniach, ktrych wynik wyej wymienionych prb by negatywny (tzn. wystpi niekontrolowany wzrost napicia a do rcznego wyczenia wzgldnie uszkodzenia si ukadu) zabroniono pracy z zaczonymi bateriami kondensatorw do czasu przebudowy ukadw kompensacji i pomylnego przeprowadzenia prb funkcjonalnych. Niebezpieczne przepicia wystpoway zwykle tam gdzie brak byo odpowiedniej automatyki dziaajcej na otwarcie stycznika gwnego lub stycznika baterii kondensatorw, niezwocznie po zaniku napicia. Wobec braku odniesienia w przepisach za zadowalajce przyjto przeregulowanie napicia do wartoci nieprzekraczajcej 850 V ( amplituda) poprzez kilka okresw. Poniej przedstawiono typowe przebiegi ilustrujce stany nieustalone podczas zaniku napicia. Pomiary zostay wykonane za stycznikiem gwnym, od strony zasilania.

 Ukady automatyki i sterowania Gwnym elementem, ktry decyduje o bezpiecznej wsppracy MEW z sieci jest prawidowo zaprojektowany i niezawodny ukad automatyki. Podstawowym elementem ukadw automatyki s przekaniki nadnapiciowe oraz zabezpieczenia od rozbiegu generatorw dziaajce na wyczenie stycznika gwnego lub stycznika baterii. Przekaniki kontroli faz nie zdaj egzaminu w tych zastosowaniach. Podsumowanie Kilkuletnie dowiadczenia w stosowaniu kompensacji mocy biernej dowiody, e prawidowo zaprojektowane, wykonane i eksploatowane ukady kompensacji mocy biernej mog by z powodzeniem stosowane w MEW i skutecznie zracjonalizowa gospodark energi biern w tych obiektach.

Opracowa Witold Rozucki