Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R.

Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 Poniszy artyku powicony bdzie metaforze jako kategorii opisujcej, wyjaniajcej i wartociujcej zjawiska historyczne a take obecnoci metafor w polskim dyskursie historyczno humanistyczna - politycznym latach 1989 2005. Klasyczna, arystotelejsko - tomistyczna definicja metafory przedstawia j jako rodzaj analogii a wic sposb porwnywania dwch zjawisk i odnajdywania podobiestwa nie ich samych, lecz relacji w jakich funkcjonuj. U Arystotelesa analogia jest wskazaniem na podobiestwo relacji midzy zjawiskami czyli stwierdzeniem, e: Zjawisko A ma si do B jak zjawisko C do zjawiska D1. Arystoteles wczajc metafor do analogii koncentruje si na znaczeniu sowa jak. W jego ujciu metafora jest form analogii, w ktrej przenoszce sens sowo jak wystpuje w domyle. Metafora jest tu narzdziem opisywania i wyjaniania wiata ju pomylanego i zaobserwowanego, lecz jeszcze nie wypowiedzianego. Naley ona do jzyka, ktremu wiat zosta dany jako przedmiot opisu: jest wobec tego (metafora) elementem wanym zarwno w opisie jak i w wyjanianiu (rozumieniu) wiata, lecz hipotetycznie przynajmniej zbywalnym. Stanowisko Arystotelesa wzgldem metafory jako formy analogii przejmuje redniowieczna scholastyka. Podstawow analogi w ujciu w. Tomasza, jest analogia ilociowa (matematyczna), np. stwierdzenie, e 4 do 2 ma si jak 10 do 5, jej jakociowym odpowiednikiem jest analogia pojciowo-bytowa (proporcjonalna) a do analogii metafizycznych nale analogie czysto pojciowa (atrybucji)2 i czysto bytowa3. Analogia metaforyczna jest rodzajem analogii pojciowo-bytowej, ktra nie dotyczy ani zjawisk ani nazw, lecz relacji (proporcji) i jako taka nie ma charakteru staego (statycznego), lecz dynamiczny (zmienny). Relacja bdca podstawa analogii metaforycznej nie dotyczy jednak samych zjawisk, lecz ich cech jakociowych (okolicznoci, w ktrych zjawiska funkcjonuj). w. Tomasz wskazuje to na analogi midzy okolicznociami dziaania (similitudo operationis) i okolicznociami skutkw (similitudo effectus)4. Metafor PRL byo [...] barakiem w obozie pracy w systemie arystotelejskotomistycznym mona rozpisa na analogi: Barak znajduje si w okrelonej relacji do obozu pracy; jest to relacja przynalenoci. Barak partycypuje w okolicznociach funkcjonowania (przynaley do...) obozu pracy; jest miejscem zniewolenia. Co odnosio si zarwno do relacji ilociowych jak i jakociowych. wielo zjawisk okrelanych jedn nazw. Por. Mieczysaw A. Krpiec, Teoria analogii bytu, Lublin 1993, s. 24- 29 3 wielo nazw opisujcych jedno zjawisko. Por. Krpiec, Teoria..., s. 21- 24 4 Por. Krpiec, Teoria..., s. 31
1 2

91

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 PRL przynaley do Paktu Warszawskiego jak barak w obozie pracy do obozu pracy, po pierwsze jest jego czci, po drugie uczestniczy w okolicznociach jego dziaania: jest miejscem zniewolenia. Analogia ta wskazuje te na podobiestwo skutkw, konsekwencj (skutkiem) znajdowania si w baraku nalecym do obozu pracy jest bycie zniewolonym, podobnie konsekwencj zniewolonym. Metafora w tym ujciu nie opisuje po prostu podobiestwa zjawisk, lecz podobiestwo relacji midzy dwoma zjawiskami do innej relacji zachodzcej midzy innymi zjawiskami. Metafora, tak pojmowana jest zatem proporcj proporcji czy metaproporcj W obiektywistycznej definicji metafora jest pojmowana jako specyficzne czyli niezgodne z jego waciwym znaczeniem uycie sowa. Jako jzykowe narzdzie modyfikujce pierwotny niemetaforyczny opis wiata. W tym ujciu metafora powinna komplikowa opis, ozdabia go jzykowymi nowotworami dla wzmocnienia ekspresywnej funkcji tekstu. Jednak w przypadku wielu metafor obecnych w tekstach historycznych, e raczej kondensuj opis ni go rozpraj. Przykadem moe by osawiona metafora grubej kreski, ktra zawiera w sobie ca, rozbudowana interpretacje charakteru przemian ekonomiczno spoeczno - politycznych majcych miejsce w Polsce po 1989 roku i konstytutywnych dla III RP. Metafora ta (nie osdzajc jej trafnoci czy prawdziwoci) upraszcza opis i nie peni roli estetycznej, lecz jest swoistym wehikuem myli. Jej charakter wskazuje ju na gbsze zakorzenienie metafory w myleniu ni wskazywaoby na to jej potoczne rozumienie jako naskrka, powierzchni czy ornamentu opisu. Ten sposb rozumienia metafory charakterystyczny by dla filozofii empirycznej XVII i XVIII wieku. Uznawano tam, e nauka jest w stanie wypracowa sobie autonomiczny wzgldem jzykw naturalnych jzyk uniwersalny (matematyczny), ktry opisywa bdzie rzeczywisto tak jaka jest naprawd. Jzyk matematyki miaby opisywa rzeczywisto wprost, gdy wierzono, e rzeczywisto jest matematyczna w swej istocie to znaczy policzalna, regularna i przewidywalna. Matematyk pojmowano jako boskie narzdzie kreacji i ludzkie (cho inspirowane przez Boga) narzdzie naukowej rekonstrukcji wiata. Ten punkt widzenia przejawia si u Kartezjusza, Pascala i u Isaaca Newtona. Jzyk naturalny uznawano za przypadkowy i zanieczyszczony ideowo a tym samym niezdatny dla obiektywnego opisu wiata. W wieku XIX pogld o moliwoci badania opisywania wiata wprost z pominiciem elementw metaforycznych zosta spopularyzowany (czy wrcz zbanalizowany) w wyniku powszechnej edukacji i wszed w skad potocznego ogldu wiata. Zasadnicze przesanie o jednoci narzdzia kreacji i opisu wiata (matematyki) zostao wszelako zaniechane i mieszkania w PRL podlegym Paktowi Warszawskiemu byo bycie

92

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 zastpiono je fetyszyzacj ludzkich zdolnoci poznawczych. W nauce i filozofii nauki pogld ten mia racj bytu do pki wiat jawi si w naukowych opisach jako faktycznie policzalny i przewidywalny. Jednak sformuowanie na pocztku XX wieku teorii wzgldnoci, odkrycie zjawiska chaosu i zasady nieoznaczonoci zweryfikoway twierdzenie o bezporedniej przystawalnoci jzyka matematyki do wiata oraz zwrciy uwag na zakorzenieniu nauki w kulturze i w nasyconym metaforami jzyku5. XX wieczna neoretoryka, jzykoznawstwo kognitywne i filozoficzna epistemologia zdystansoway si zatem od ornamentacyjnego pojmowania metafory. Alternatyw stao si pojmowanie metafory jako fundamentu to znaczy nie elementu jzyka modyfikujcego wczeniejszy, niemetaforyczny opis wiata, co elementu komunikacji symbolicznej umoliwiajcego samo pomylenie wiata. XX wieczna refleksja nad metafora jest elementem refleksji nad rol jzyka w procesach mylowych. Refleksja nad jzykiem przesza dug drog od pojmowania go jako sposobu werbalizacji a wic wtrnej konceptualizacji wiata do uznania, e jzyk jest czci ludzkiego aparatu mylowego tak samo integraln jak paty nadczoowe czy kora mzgowa. Pozorna zewntrzno jzyka wzgldem mylenia jest za efektem sposobu interpretacji Arystotelesa przed XIV wieczn scholastyczn metafizyk i ugruntowaniem tej metafizyki w kartezjaskiej antropologii absolutyzujcej ludzk psychik jako byt substancjalny i autonomiczny wzgldem wasnych organicznych i egzystencjalnych kontekstw. Jednak na pocztku XX w. niezalenie od siebie Ludwig Wittgenstein6 , John Dewey7 i George Herbert Mead8 stwierdzili, e jzyk nie pochodzi z mylenia, lecz jest myleniem gdy nauka sposobu mylenia charakterystycznego dla czowieka jest tosama z nauk jzyka rodzimego. Ludzkie mylenie powstaje zatem dziki dziaaniu polegajcym na dostosowywaniu do siebie wielu wiatw: wiata dziaa, wiata emocji, wiata odczu i wiata znakw, nazw symboli. W wspczesnej humanistyce i szeroko pojtej filozofii jzyka trwa dyskusja nad pierwotn przystawalnoci bd nieprzystawalnoci tych wiatw. Gdyby wiaty: afektywny, egzystencjalny i symboliczny byy pierwotnie przystawalne a rozeszy si dopiero w procesie komplikacji sytuacji spoeczno-egzystencjalno-symbolicznych, w ktrych funkcjonuje czowiek, to powinien kiedy istnie uniwersalny jzyk duszy, wsplna mowa caej ludzkoci, jzyk budowniczych wiey Babel: Ur-Sprache9. Jak do tej pory intensywne badania jzykoznawczo-antropologiczno-archeologiczne nie znalazy ladw takiej pramowy co
5

Jerold J. Abrams, Philosophy After the Mirror of Nature: Rorty, Dewey, and Peirce on Pragmatism and Metaphor, Metaphor and Symbol, 17(3), s. 227242. 6 Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico- philosophicus, PWNWarszawa 1997 7 John Dewey. How we think. D.C. Heath, Lexington, 1910, s. 170 - 187 8 George H. Mead, Image or Sensation, The Journal of Philosophy, Psychology and Scientific Methods 1, (1904):s. 604- 607. 9 Hartmut Traunmller, Clicks and the idea of a human protolanguage, Phonum 9 (2003), s. 1- 4

93

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 stwarza wraenie, e kady jzyk naturalny wywodzi si od partykularnego i historycznie uksztatowanego sposobu translacji dowiadcze afektywno-egzystencjalnych na formy komunikacji symbolicznej. Ta translacja sama w sobie musi mie charakter metaforyczny jako, e przenosi sensy z jednego poziomu bycia na poziom zupenie inny i pierwotnie nieprzystawalny. Metafora jest zatem jzykiem sama w sobie, jest najpierwotniejsza i najbardziej podstawow form istnienia jzyka10. Metaforami w tym ujciu byy wszystkie wyraenia jzykowe poczynajc od najbardziej pierwotnych, poniewa wszystkie przenosiy sens obecny jedynie w dziaaniu i odczuwaniu na obc temu sensowi rzeczywisto symboliczn. Wraenie nieobecnoci metafory pochodzi za z procesu jej petryfikacji czy jak ujmuje to Paul Ricoeur11 obumierania. Gdy poczenie obcych sobie rzeczywistoci staje si codzienn oczywistoci ustaje zdziwienie jakie pierwotnie budzia metafora i ustaje jej rozpoznawanie jako metafory. Metafora kamienieje gdy nie jest ju rozpoznawana. Gdy staje si polisemi12 przestaje pobudza do reinterpretacji wiata, lecz buduje jego jzykowy wyraz: dyskurs. Dyskurs istnieje dziki metaforom martwym, spetryfikowanym, lecz rozwija si dziki metaforom ywym. Kada nowa metafora rozbija jednak zaskorupia spoisto dyskursu poprzez absurdalne zestawienie odrbnych wiatw. Kada nowa metafora poszerza poznawcze horyzonty czowieka zarwno metafora obecna w literaturze piknej i poezji jak i w kadym innym dyskursie cho metaforom literackim susznie przypisuje si najwysz warto zarwno estetyczn jak i etyczn. Metafor konceptualn (niekoniecznie poetyck) mona sprowadzi do paradoksu X jest Y, cho X nie jest Y. Wojna na grze oznacza wzajemne relacje politykw jednoczenie nie bdce wojn (w przedmetaforycznej semantyce sowa wojna) i bdce wojn (w sensie metaforycznym). Metafora jest rodkiem retorycznym o potnej mocy perswazyjnej gdy zawiera w sobie wasn ontologie i epistemologi jednoczenie. To poczenie utrudnia a czasami wrcz uniemoliwia racjonalne procedury weryfikacyjne. Metafora jednoczenie opisuje zjawisko jak i dostarcza uzasadnienia dla siebie samej jako narzdzia opisu: nie mona jej weryfikowa pod ktem prawdziwoci gdy wyjania zjawiska nie w sposb statyczny takie jakimi s, lecz relacyjny, a wic takie jakimi si staj w ludzkim myleniu. Co nie uniewania jej znaczenia w jzyku poetyckim metafory poetyckie nie s jednak w tym ujciu wyjtkowym sposobem uycia jzyka, lecz typowym cho najbardziej wysublimowanym. 11 Paul Ricoeur, Jzyk, tekst interpretacja wybr pism , PIWWarszawa 1989, s. 123- 156 12 por. John R. Taylor, Polysemys paradoxes, Language Sciences 25 (2003) s. 637655
10

94

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 Nazwy takie jak: Rzeczpospolita, II Rzeczpospolita, Polska Rzeczpospolita Ludowa, III Rzeczpospolita, IV Rzeczpospolita s metaforami. Metafor jest bowiem sowo rzecz pospolita. Co ono znaczy? Rzecz wspln? Przedmiot nalecy do wszystkich? Wspln wasno czy przedmiot wsplnej troski? A jeli wspln to czyj? Moj? Wszystkich? Niektrych? Inaczej te sowa pojmowa XVII wieczny szlachcic, XVIII wieczny chopi, ukraiski obywatel RP w latach trzydziestych, uczestnik protestw studenckich lat 60-tych itp. Ta rnorodno mylenia wiadczy o gitkoci metafory jej zdolnoci do wywoywanie rnych interpretacji a zatem rnego mylenia i rnorodnej praktyki spoecznej. Podobnie sprawa si ma z numeracj, jest ona znaczca i metaforyczna zwizana jest z ni deklaracja cigoci i zerwania. Rzdy polskie w latach 1989-2006 w rnoraki sposb deklaroway czno z Polsk lat 1918-1939 cho Polska od 1989 w sensie prawa midzynarodowego bya raczej kontynuacja Polski w latach 1945-1989 pod wzgldem umw midzynarodowych, granic, zobowiza wzgldem wasnych obywateli, prawa itd. Nie chcemy tu demitologizowa terminu III RP, lecz zwrci uwag na programowa nieoznaczono metafory, ktra jest metafora yw dopki jest niejednoznaczna, dopki inspiruje rne mylenie i rne dziaania. Metafora wojny zastosowana dla konceptualizacji i opisu zachowa politykw rozrasta si tworzc system uzasadniajcych i usensawniajacych poj takich jak: napa, obrona, dywersja, podstp, bro, ktre opisujc rne zjawiska obecne w wiecie polityki wzmagaj jej konceptualizacj jako WOJN. Z psychologicznej perspektywy sam akt opisywania danego zjawiska w takich nie-neutralnych kategoriach wywouje u opisujcego skonno do postpowania zgodnego z charakterem okrelonym przez opis sytuacji. Czyli polityk, ktry zaczyna uywa terminw wplecionych w struktur metafory wojennej by opisa zachowania swoje i innych politykw, zaczyna je tak tez pojmowa a w kocu zachowywa si w sposb wojenny wzmacniajc dziaanie metafory tak w wymiarze epistemologicznym jak i egzystencjalnym13. Metafory i wyraenia metaforyczne np. metonimie i synekdochy w rny sposb organizuj ramy pojciowe konceptualizowanego i opisywanego wiata. Wielkie metafory takie jak metafory genezy, rozwoju, upadku oraz metafory strukturalne jak metafora wojny wpywaj na rozumienie wiata niejako od gry powoujc ca siatk struktur poj narzucajcych ich uytkownikowi sensy percypowanych i opisywanych zjawisk.

13

por. George Lakoff, Mark Johnson, Metafory w naszym yciu, PIWWarszawa 1988, s. 32- 36

95

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 W inny sposb funkcjonuj metafory bazowe: takie jak personifikacje, ontologizacje, animizacje a take zwizane z myleniem metaforycznym inne figury przenoszenia i zamiany sensw: metonimie, synekdochy i wiele innych. Potraktowane odrbnie maj mniejsz si perswazji ni wielkie metafory. Ich wpyw ujawnia si w ich wieloci i wszechobecnoci. Nie tworz wprawdzie widocznych struktur pojciowych jak metafory wielkie i strukturalne, lecz w swojej masie wymuszaj take okrelony sposb mylenia o wiecie nie tak wyrazisty jak w przypadku np. metafory wojny, lecz rwnie przemagajcy. Metafory personifikujce obecne powszechnie w stwierdzeniach takich jak np. Polska jako pierwsza wkroczya na drog ambitnych reform gospodarczych..., Koci zajmuje si biecymi sprawami politycznymi, Koci jest wiarygodnym wiadkiem, Gazeta Wyborcza twierdzi... itp. gdzie zoone i nierzadko wewntrznie podzielone zjawiska s redukowane do jednostkowych podmiotw sprawczych co sugeruje ich homogeniczno, wewntrzna spjno procesw decyzyjnych i wykonawczych w areszcie zdolno do podejmowania natychmiastowych dziaa. Ten styl mylenia buduj take synekdochy, w wersji toto pro parte czyli np. W Polsce objli wadz komunici, Politycy zawiedli zaufanie wyborcw gdzie cz zastpuje cao wskazuj na personalny i jednostkowy charakter odpowiedzialnoci kadego komunisty, polityka czy jednostkow zasug kadego Polaka w przypadku zdania Polacy w referendum unijnym dowiedli, e.... W wersji pars pro toto np. Gorbaczow przyspieszy przebudow ustroju... podkrela si podmiotowy aspekt caego procesu tak podejmowania decyzji jak i jej realizacji na wszystkich poziomach. Personifikacje mog rwnie wpywa na konceptualizowanie procesw, instytucji czy wrcz przedmiotw jako bytw obdarzonych podmiotow wol i moc decyzyjn niezalen od woli ludzi biorcych udzia w procesach, tworzcych instytucje i uywajcych przedmiotw np. wolny rynek wymaga by..., przepisy nie pozwalaj na..., komputer si pomyli. Nadal mamy tu do czynienia z opisem woluntarystyczno-podmiotowym z tym, e moc sprawcza i podmiotowo jest przesunita z jednostek ludzkich na inne byty tak jednostkowe jak i podlegajce singularyzacji zjawiska i procesy zoone. Jednak ju przykad : Okrgy st nie wprowadzi na stae do ycia publicznego i rzdzenia pastwem zasady porozumienia. wprowadza nas do sposobu mylenia deterministyczno-przedmiotowego wspieranego czsto przez rne formy metonimii (w tym przypadku atrybut za wydarzenie). Atrybut towarzyszcy wydarzeniu zastpuje w opisie zoone gry rnorakich interesw realizowane w konkretnym miejscu i czasie przez konkretnych ludzi trudno oczywicie posdza autorw tego zdania by personalizowali

96

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 mebel ich retoryka wyraa jednak styl mylenia, w ktrym ludzkie dziaania i ludzka odpowiedzialno za nie zostaje, jakby mimowolnie, przeniesiona na kontekst sytuacyjny. Ten sam styl mylenia wyraa si w specyficznych figurach retorycznych modyfikujcych gramatyczne formy wypowiedzi takich jak: enallage, antiptosis (zamiana strony czynnej na biern) i anantapodoton (usuwanie podmiot z zda). Na przykad zdania w rodzaju wprowadzano represje..., podjte byy prby..., brutalnie tumione byy protesty -sam swoj form gramatyczn kieruj myl w stron historycznych bezosobowych procesw a nie konkretnych ludzi. Uprzedmiatawiajcy charakter wywouj rwnie metafory w rodzaju: rozpad ZSRR, zmurszay ustrj, KLD zostao zdruzgotane. Specyfika tej formuy konceptualizowania i opisywania wiata przejawia si w niedostrzeganiu jednostkowej woli i w tendencji do opisywania zjawisk jako dziejcych si same z siebie. Takie wraenie wywouj rwnie metafory orientacyjne zawarte w sformuowaniach typu: PO przesuwa si w stron centrum, UD zostaa zepchnit na lew cz sceny politycznej maskowaniu ulegaj bowiem decyzje i wybory ludzi na rzecz procesualnych fluktuacji uprzedmiotowionych instytucji. Na wyszym poziomie zoonoci opisw wiata metafory nie wyznaczaj jedynie oglnej tendencji w rozumieniu wiata (np. podmiotowej lub przedmiotowej), lecz cz si w koherentne struktury narzucajce opisywanym wydarzeniom okrelone schematy fabularne. Zjawisko czenia si metafor i wyrae metaforycznych (metonimii, synekdochy i ironii) w schematy fabularne nazywamy za wspczesnym teoretykiem historiografii a take mylicielem podejmujcym biece problemy spoeczno-polityczne Haydenem Whitem fabulartyzacj. To pojcie wymaga, krtkiego wprowadzenia: Ju Arystoteles w Poetyce pisa: Historyk i poeta rni si przecie nie tym, e jeden posuguje si proz, a drugi wierszem, [...]. Rni si oni natomiast tym, e jeden mwi o wydarzeniach ktre miay miejsce w rzeczywistoci, a drugi o takich, ktre mog si wydarzy. Dlatego te poezja jest bardziej filozoficzna i powana ni historia; poezja wyraa przecie to, co oglne, historia natomiast to, co jednostkowe.14 Powyszy cytat pojawia si nadzwyczaj czsto w pracach teoretykw i filozofw poznania; wskazuje bowiem uwag na istotny dla wszelkich faktograficznych opisw rzeczywistoci: Czy wydarzenia obserwowane w wiecie maj jakikolwiek sens? Czy za ich rnorodnoci kryje si jakikolwiek porzdek? Hayden White przyjmuje on za punkt wyjcia stwierdzenie Arystotelesa (zaakceptowane przez wielu pniejszych filozofw np. omawianego ju Davida Humea), e z wydarze tworzcych rzeczywisto spoeczno-polityczn i historyczn nie wynika (w
14

Arystoteles, Retoryka Poetyka, tum. Henryk Podbielski, Warszawa PWN1988, s. 330

97

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 sposb oczywisty) aden sens. Nie ukadaj si one (same z siebie) w spjn opowie czy struktur, nie rzdz nimi prawa. Jednak w wszelkich opowieciach o wydarzeniach (np. w narracji historycznej, politycznej) odnajdujemy rne sposoby usensownienia wydarze a take prawa i zalenoci. Wydarzenia opisywane przez historykw i komentatorw aktualnej rzeczywistoci nie s bezsensowne, tworz uporzdkowane opowieci o wiecie; jednak opowieci, ktre nawet gdy opisuj te same fakty, nawet gdy oparte s na tych samych rdach (np. archiwach sub specjalnych) rni si od siebie wzajemnie. Hayden White zastanawia si dlaczego historia (a refleksj Whitea moemy odnie szczeglnie do najnowszej historii politycznej), pomimo szczerych chci wielu jej przedstawicieli, nie dopracowaa si wzorem nauk przyrodoznawczych precyzyjnych regu, dziki ktrym dokonana przez rnych badaczy analiza tych samych faktw historycznych (w tym politycznych) zaowocuje jednakowymi (a przynajmniej podobnymi) opowieciami o wiecie czy wyjanieniami tych faktw15. Wyjanieniem tej zagadki jest, zdaniem Haydena Whitea, odrzucenie takiego obrazu historyka, w ktrym wydobywa on znaczenia ukryte w wydarzeniach, a przedstawienie go jako twrc sensw i znacze, ktrych wydarzenia historyczne same z siebie nie zawieraj. Zdaniem cytowanego autora to zaoenie nie osabi poznawczej roli historiografii: A zatem teza, i wiatu realnemu nadajemy sens poprzez narzucenie na wzorcw formalnej spjnoci, ktre zazwyczaj kojarz si nam z dzieami literackimi, w adnym stopniu nie narusza statusu historiografii jako dziedziny wiedzy. Byoby tak tylko wwczas, gdybymy uwaali, e literatura jako wytwr wyobrani nie z tego, lecz z jakiego innego, nieludzkiego wiata nie mwi nam nic o rzeczywistoci. W moim przekonaniu fikcjonalizacji historii dowiadczamy jako jej wyjanienia z tego samego powodu, z ktrego wielkiego dziea literatury dowiadczamy niczym rda wiata rzuconego na rzeczywisto, jak zamieszkujemy wraz z jej autorem.16 Fikcjonalizacja czy te fabularyzacja opisywanych wydarze nie jest procesem, ktrego historyk moe unikn. Nie wie si on z zafaszowywaniem czy zakamywaniem faktw lecz ze zrozumieniem opisywanego wiata penego sprzecznych informacji. Fabularyzacja jest spojrzeniem na zjawiska historyczne jako na zjawiska, ktre maj jaki konkretny sens i znaczenie, ukadaj si w pewne prawidowoci, mwi co o wiecie. Bez fabularyzacji historiografia, nawet jeeli byaby moliwa (w co H. White wtpi), byaby zupenie jaow czynnoci wymieniania przypadkowych zdarze w chronologicznej kolejnoci, lecz nie powizanych nawet relacj przyczynowo-skutkow, ktra jest ju efektem inwencji historyka opisujcego wydarzenia a nie ich waciwoci. White nie proponuje jednak unikania
15 16

Hayden White, Brzemi historii, [w:] tene, Poetyka pisarstwa historycznego, Krakw 2000, s. 40- 77 tene, tekst historiograficzny jako artefakt literacki [w:] op. cit. s. 107

98

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 fabularyzacji wydarze historycznych, tylko radzi oprcz faktw przekazywa idee pomagajce w ich zrozumieniu. Historiografia, jakiej wiat potrzebuje, to, jego zdaniem, filozofia wykadana na przykadach a nie rejestr wydarze. Akceptacja obecnoci literackiego i filozoficznego komponentu w pracach historycznych umoliwi wiadomy ogld schematw fabularnych i analiz ideologii, jakie si za nimi kryj. Kwestia schematw fabularnych obecnych w pracach znanych europejskich historykw wieku XIX (Micheleta, Rankego, Tocquevillea, Burckhardta) zostaa przeanalizowana w klasycznej pracy: Metahistory. The Historical Imagination In Nineteenth-Century Europe17. Hayden White odwoujc si do licznych prac z retoryki, literaturoznawstwa, teorii dziejopisarstwa opisuje tam cztery podstawowe schematy fabularne: schemat epicko - romantyczny (Romance), schemat tragedii (Tragedy), schemat komedii (Comedy) i schemat satyry (Satire). Moliwe jest oczywicie czenie si i przenikanie tych schematw w jednym dziele18. Opowie romantyczna to opowie o samopoznaniu (self-identification) bohatera w wiecie, ktry dostarcza mu dowiadcze potrzebnych do obudzenia jego samowiadomoci. Wzorcem dla tego typu narracji s opowieci bohaterskie mwice o triumfie dobra nad zem; czowieka nad wiatem. W polskim dyskursie historyczno-politycznym od 1989 roku powstao wiele tekstw opisujcych wiat w schemacie epickim. Nale do nich wszelkie opowieci o walce i konspiracji akcentujce rol, bohaterstwo i mczestwo jednostek odnoszcych tryumf za ycia jak Jan Pawe II czy Lech Wasa a take zza grobu jak np. ks. Jerzy Popieuszko. Epicki charakter ma oczywicie legenda19 KOR-u, historia sierpniowego strajku itp. Epicki schemat fabularny czy losy jednostek z losami caego spoeczestwa a nawet wiata ukazujc pozytywny wkad indywidualnej woli w obalenie zjawiska masowego i globalnego: komunizmu. Schemat romantyczny korzysta z formy konceptualizacji wiata woluntarystycznopodmiotowej i jest najbliszy potocznemu ogldowi rzeczywistoci zatem najbardziej popularny w historiografii, publicystyce i wypowiedziach politykw. Take niektre wyspecjalizowane dyskursy takie jak zwizana z teologi katolick filozofia personalistyczna przyjmuj epicki sposb fabularyzowania wiata. W ujciu satyrycznym wychodzi si od podobnego obrazu wiata: bohater zmaga si ze wiatem chcc poprzez zwycistwo zapanowa nad nim i nad sob. Jednak sytuacja ulega niespodziewanemu odwrceniu. To nie czowiek okazuje si panem wiata, lecz wiat ze swoimi prawami i procesami panuje nad czowiekiem, niezdolnym do samorealizacji i

17 18 19

tene, Metahistory. The Historical Imagination In Nineteenth- Century Europe, Baltimore, London, 1975 ibidem, s. 7 sowa legenda NIE uywam to w znaczeniu fikcja, lecz opowie

99

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 wyzwolenia od tego, co krpuje jego wol. Wymowa satyry moe zblia j do komedii bd tragedii20. Schemat satyryczny (zazwyczaj w tonacji tragicznej) ujawnia si w tekstach demaskatorskich, gdzie wskazuje si jak spoeczne, polityczne i gospodarcze procesy czy zjawiska krzyuj plany i zamierzenia jednostek. Widzimy to np. w artykule Bronisawa Wildsteina Wybieranie przyszoci, czyli choroba pamici21 a take w odpowiadajcym na ten artyku eseju Edmunda Wnuka-Lipiskiego Kac po wygranej rewolucji22 wyjaniajcym sukces SLD w wyborach parlamentarnych z 1993 roku i Aleksandra Kwaniewskiego w wyborach prezydenckich z roku 1995. Motywem przewodnim obu tekstw jest ukazanie w jaki sposb rewolucja poera swoje dzieci czyli jak rzekomi zwycizcy ponosz klsk z powodu zlekcewaenia zbiorowych procesw spoecznych. Nieco inny (lecz rwnie z demaskatorski) typ schematu satyrycznego ujawnia si w ksice Andrzeja Zybertowicza W ucisku tajnych sub. Upadek komunizmu i ukad postnomenklaturowy23, ktrej autor ujawnia przyczyny klski szlachetnych zamierze jednostek w walce z systemem i ujawnia agenturaln mechanik tego systemu. Schemat satyryczny konfrontuje z sob metaforyczn perspektyw podmiotow i przedmiotow. Schemat komedii zakada moliwo rozejmu miedzy czowiekiem a wiatem poprzez pogodzenie tego, co indywidualne z tym, co zbiorowe, oraz midzy ludmi jako reprezentantami rnych wartoci i rnych zbiorowoci. Bohater komediowy przegrywa w walce z wiatem i jego prawami, nie osiga te prawdziwej wiedzy o wiecie ani o sobie, osiga natomiast zgod ze sob i wiatem, w tym zgod na wasn sabo i ignorancj. Komedia mwi o niemoliwoci zrozumienia zoonoci wiata, lecz take o moliwoci pogodzenia wszelkich sprzecznoci. Schemat komedii wyraa si w tekstach propagujcych polityczn opcj Real Politik, a zatem zaakceptowanie a nawet (w skrajnej wersji funkcjonowania schematu) zapomnienie kopotliwej przeszoci na rzecz przyszoci, rezygnacj z karania krzywdzicieli dla naprawy teraniejszoci i przede wszystkim pogodzenie si z faktem, e dojcie do prawdy o wiecie jest bardzo trudne a czasem nawet niemoliwe. W polskiej rzeczywistoci charakterystyczny dla tego schematu jest zatem pragmatyzm i antyhistoryzm. Teksty fabularyzujce rzeczywisto na mod komedii pokazuj ile szkd czyni lustracja oraz, e byli czonkowie PZPR to w gruncie rzeczy porzdni ludzie, z ktrymi warto prowadzi interesy. Obecny jest zatem np. w publicystyce Jerzego Urbana i rodowiska tygodnika Nie, a take w dyskursie

20 21 22 23

White, Metahistory, s. 9 ycie, 16- 17 XI 1996 ycie, 23 XII 1996 wyd. Antyk, Warszawa, Komorw 1993

100

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 publicystycznym zwizanym z Trybun24. Ujawnia si rwnie nierzadko w tekstach publikowanych w Gazecie Wyborczej jak np. w wsplnej odezwie Wodzimierza Cimoszewicza i Adama Michnika O prawd i pojednanie25. W schemacie komediowym bardzo istotna rol odgrywa perspektywa przedmiotowa konceptualizowania wiata. W schemacie tragedii moliwe jest zrozumienie praw rzdzcych wiatem. Zrozumienie, ktre umoliwia bohaterowi samookrelenie w wiecie (w tym punkcie schemat tragiczny spotyka si z schematem epickim), jest jednak okupione cierpieniem. Bohater epicki nie pragnie wiedzy, lecz walki, nieoczekiwanym zwieczeniem walki jest samopoznanie. Natomiast bohater tragiczny nie pragnie walki, lecz pragnie wiedzy; osiga poznanie wiata i samopoznanie, lecz musi okupi je walk i cierpieniem. Tragedia przekazuje prawd o niemonoci pogodzenia sprzecznych wartoci i zwalczajcych si si. Ujawnia jednak moliwo zrozumienia praw, ktre rzdz powstawaniem i narastaniem sprzecznoci26. Wiele tekstw powiconych zagadnieniu ksztatowania si polskiego spoeczestwa po 1989 roku zostao napisanych w fabularnej tonacji tragicznej. Zwaszcza gdy przedmiotem analizy s losy polskiej inteligencji pisane z perspektywy inteligenta. W tonacji tragicznej napisany jest Umys zniewolony Miosza27, na mod tragedii fabularyzuje wiat Jacek Kaczmarski w swojej piewanej poezji czego najwymowniejszym przykadem s Mury z ich najrzadziej cytowan ostatni zwrotk. Przykadem moe by wreszcie esej Tomasza Jastruna Tour dhorizon28. Ujcie tragiczne w wspomnianym tekcie nie akcentuje rozejcia si indywidualnych zamierze z realnych charakterem jawnych bd ukrytych procesw globalnych (jak to jest w ujciu satyrycznym), lecz kwestia gorzkiego smaku zrozumienia i niemonoci zwycistwa. Bohaterowie tragiczni dostrzegaj klsk ju w momencie, gdy postronny obserwator widzi jedynie zwycistwo, ale nie mog i nie chc si wycofa. W fabularyzowanych tragicznie opisach przemian w polskim spoeczestwie inteligent walczy z komunistycznym reimem wiadomy, e poniesie bolesne koszty zwycistwa, z ktrego skorzysta gwnie dawna nomenklatura. Bohater tragicznego opisu polskiej rzeczywistoci zgadza si jednak na takie konsekwencje swojego dziaania, gdy w dalekiej perspektywie czasowej moe przynie ono tak upragnion normalno.

24 25 26 27 28

np. Jakub Rzekanowski, Antylewicowy obd, Trybuna 29 VI 1998 Gazeta Wyborcza 9- 10 IX 1995 White, Metahistory, s.8- 12 KAW Krakw 1989 Kultura 1998, nr. 10

101

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 Schemat fabularny tragedii wymaga zastosowanie najsubtelniejszego z wyrae metaforycznych czyli ironii29 sposobu opisywania wiata, ktry sugeruje, e wiat jest inny ni opisywany. Ironia powstrzymuje przed nadmiern powag, ktra moe wzbudzi niezamierzon mieszno. Zdolno do opisywania wiata i SIEBIE-W-WIECIE z ironicznego dystansu odrnia refleksyjn tonacj tragiczn od majcej demaskatorski czy wrcz interwencyjny charakter satyry. Powysze schematy s literackimi archetypami uniwersalnymi dla naszej kultury na tyle, na ile literatura ukazuje uniwersalny sposb postrzegania wiata. Rne wyspecjalizowane narracje o wiecie (narracje nauk przyrodoznawczych i niektrych humanistycznych np. ekonomii) mogy wprawdzie, zdaniem Whitea, zdystansowa si od tych schematw dziki czciowemu zastpieniu literackiego jzyka opisu: jzykiem naukowym odwoujcym si do konkretnej teorii. Wszelako historiografia a rwnie publicystyka polityczna, poniewa nie wypracoway sobie jzyka opisu wiata niezalenego od jzyka literackiego, nie wypracoway sobie rwnie sposobw ucieczki od literackich schematw rozumienia i opisu (narratywizacji) wiata. Opisy te maj zatem epicki, satyryczny, komediowy bd tragiczny charakter, lub te charakter, ktry czy rne schematy fabularyzacji wydarze historycznych. Autorzy narracyjnych obrazw wiata (nie tylko historycy, lecz take komentatorzy biecych wydarze politycznych np. dziennikarze) tworz je wedug okrelonych schematw, nawet jeeli intencjonalnie pragn ich unikn; zatem schematy te musz ukrywa si w jakiej rzeczywistoci nieuwiadamianej czy niewiadomej. Hayden White daleki jest od ulegania naturalistycznej w gruncie rzeczy koncepcji wiata obecnej w psychologii gbi, nie wie wobec tego obecnoci schematw fabularnych w narracji humanistycznej z pojciem niewiadomoci tak indywidualnej jak i zbiorowej. Poda natomiast drog wytyczon przez lingwistyk, antropologi, a w szczeglnoci integrujcy te dziedziny wiedzy strukturalizm. Twierdzi, e schematy fabularyzacyjne, mog pojawia si niewiadomie, gdy znajduj si w rzeczywistoci jzykowej, ktra, cho obecna w praktyce potocznej, nie jest w peni uwiadamiana. Komponenty jzykowe nie tylko opisuj, lecz rwnie kreuj wiat w tym znaczeniu, e su jego zrozumieniu, tak jak rozumienie musi towarzyszy wypowiedzeniu, jednak bez przywileju pierwszestwa. wiat wypowiedziany jest jednoczenie pomylany; w praktyce potocznej nie oznacza to jednak wiadomego namysu nad charakterem relacji midzy opisem sownym, obrazem mylowym a wiatem uwaanym za prawdziwy. Pomylenie wiata wystpuje rwnolegle i jednoczenie z jego wypowiedzeniem i jest zalene od intuicyjnie dobranych sw. Akt zrozumienia jest zatem zaleny od aktu narratywizacji

29

Herbert L. Colston, Are Irony and Metaphor Understood Differently? Metaphor And Symbol, 17(1), s. 5780

102

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 (opisu) wiata, ten, z kolei moe oby si bez racjonalnej analizy sensu i znaczenia uytych rodkw jzykowych. Jzyk zatem opisuje wiat, wiat ten tworzy i jest wiatem. Stwierdzenie, e jzyk tworzy wiat odnosi nas do ustale psychologii rozwojowej i jzykoznawstwa kognitywnego. Pisalimy wczeniej, e ludzki umys metaforycznie przekada rzeczywisto egzystencjalna i emotywn na rzeczywisto symboliczn. Mona przyj, e taka translacja moe mie miejsce dopki trwa jeszcze proces nauki jzyka macierzystego, dopki czowiek nie nauczy si mwi. Gdy za t umiejtno posidzie rzeczywisto egzystencjalna i emotywna nie jest mu ju dostpna inaczej ni jako informacja symboliczna. Z chwil gdy dziecko nauczy si artykuowa swoje emocje odczuwa je jako tre swoich wypowiedzi, odczuwa je jako sowa. Metafora jako skadowa jzyka nie moe by ju weryfikowana jakkolwiek rzeczywistoci pozajzykow gdy rzeczywistoci staje si tylko to co wyrazi si w jzyku. Ludwig Wittgenstein koczy swj Tractatus logico-philosophicus sowami O czym nie mona mwi, o tym trzeba milcze30. O czym si milczy, nie funkcjonuje w ludzkiej wiadomoci, to co nie funkcjonuje w ludzkiej wiadomoci nie istnieje dla czowieka. SPIS LITERATURY Abrams J. J., Philosophy After the Mirror of Nature: Rorty, Dewey, and Peirce on Pragmatism and Metaphor, Metaphor and Symbol, 17(3) Arystoteles, Retoryka Poetyka, tum. Henryk Podbielski, Warszawa PWN 1988 Dewey J.. How we think. D.C. Heath, Lexington, 1910 Jastrun T. Tour dhorizon, Kultura 1998, nr. 10 Krpiec M. A., Teoria analogii bytu, Wyd. KUL, Lublin 1993 Lakoff G. ,Johnson M., Metafory w naszym yciu, tum. T. P. Krzeszowski, PIW Warszawa 1988, s. 32-36 Mead G. H., Image or Sensation, The Journal of Philosophy, Psychology and Scientific Methods 1, (1904) Miosz C., Umys zniewolony, KAW Krakw 1989 Ricoeur P., Jzyk, tekst interpretacja wybr pism, tum. P. Graff, K. Rosner, PIW Warszawa 1989 Rzekanowski J., Antylewicowy obd, Trybuna 29 VI 1998 Taylor J. R, Polysemys paradoxes, Language Sciences 25 (2003) Traunmller H., Clicks and the idea of a human protolanguage, Phonum 9 (2003) White H., Metahistory. The Historical Imagination In Nineteenth-Century Europe, Baltimore, London, 1975

30

Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico- philosophicus, tum. B. Wolniewicz, PWNWarszawa 1997, s. 83

103

Wiktor Werner, Poznawcza rola metafory w polskim dyskursie historyczno politycznym po 1989 roku (w:) . S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.) Pami i polityka historyczna. Dowiadczenia Polski i jej ssiadw, Instytut Pamici Narodowej, d 2008, s. 91 105 White H., Poetyka pisarstwa historycznego, tum. E. Domaska, M. Wilczyski, C. Loba, Universitas Krakw 2000 Wildstein B., Wybieranie przyszoci, czyli choroba pamici, ycie, 16-17 XI 1996 Wittgenstein L., Tractatus logico-philosophicus, tum. B. Wolniewicz, PWN Warszawa 1997 Wnuk-Lipiski E., Kac po wygranej rewolucji, ycie, 23 XII 1996 Zybertowicz A., W ucisku tajnych sub. Upadek komunizmu i ukad postnomenklaturowy, Antyk, Warszawa, Komorw 1993

104