Wstp

Wiele wstpw do teorii literatury przedstawia szereg rozmaitych szk krytycznych, traktujc j jako zbir podej, z ktrych kade opiera si na odmiennych zaoeniach teoretycznych. Te wyodrbniane kierunki teoretyczne takie jak na przykad strukturalizm, dekonstrukcja, feminizm, psychoanaliza, marksizm czy neohistoryzm maj jednak ze sob wiele wsplnego. Dlatego wanie mwi si o teorii literatury, nie za o konkretnych teoriach. We wprowadzeniu do teorii lepiej omawia zagadnienia i twierdzenia wsplne wszystkim szkoom ni prezentowa ich stanowiska po kolei. Lepiej przedstawi istot najwaniejszych sporw, ktre nie przeciwstawiaj jednej szkoy innej, mog wszake wyznacza wyrane podziay w ramach owych kierunkw. Ujmujc wspczesn teori literatury jako zbir wykluczajcych si wzajemnie sposobw bd metod interpretacji, tracimy z oczu to, co w niej najbardziej interesujce i co stanowi jej prawdziw si, czyli potne wyzwanie rzucone zdrowemu rozsdkowi dociekania, w jaki sposb tworzy si znaczenie i w jaki sposb zyskuj swj ksztat postacie literackie. Postanowiem omwi kilka zagadnie, skupiajc si na najistotniejszych zwizanych z nimi kwestiach i sporach oraz pyncych z nich naukach. Mimo wszystko jednak czytelnik wprowadzenia do teorii literatury ma prawo oczekiwa wyjanienia niektrych terminw, takich na przykad jak strukturalizm czy dekon-

8 Teoria literatury strukcja. W Dodatku podaj krtkie charakterystyki najwaniejszych szk i kierunkw krytycznych mona si z nim zapozna najpierw albo dopiero po przeczytaniu caej ksiki bd te zaglda do w miar potrzeby. Miej lektury!

Podzikowania

Ksika niniejsza wiele zawdzicza moim studentom, uczestnikom zaj powiconych wprowadzeniu do teorii literatury na Cornell University; wieloletnie dociekania i dyskusje tam prowadzone uzmysowiy mi, o czym powinienem wspomnie w tym wprowadzeniu. Ze szczegln przyjemnoci skadam podzikowania Cynthii Chase, Mieke Bal i Richardowi Kleinowi, ktrzy czytali i komentowali ksik w maszynopisie, skaniajc mnie do powtrnych przemyle i nowych sformuowa. Robert Baker i Leland Deladurantaye suyli mi nieocenion pomoc; take Ewa Badowska, moja asystentka podczas zaj z teorii literatury, wniosa ogromny wkad w wiele aspektw niniejszego przedsiwzicia.

10 Teoria literatury

1
Co to jest teoria?

We wspczesnych badaniach nad literatur i kultur wspomina si czsto o teorii i to wcale nie o teorii literatury; ot, po prostu o teorii. Osobie niewtajemniczonej takie uycie sowa musi si wydawa co najmniej osobliwe. Teoria czego? chciaoby si spyta. O dziwo, trudno na to pytanie odpowiedzie. Nie jest to ani teoria czegokolwiek w szczeglnoci, ani te spjna teoria o charakterze oglnym. Czasami teoria jest nie tyle opisem czego, ile pewn dziaalnoci ktr mona uprawia bd nie.Teori mona si zajmowa: mona j wykada albo studiowa; mona jej nienawidzi albo si jej ba. Nie uatwia to jednak zrozumienia, czym ona jest w istocie. Mwi si, e teoria radykalnie zmienia charakter nauki o literaturze, wyznawcy tego pogldu nie maj jednak na myli teorii literatury, a wic systematycznego wyjaniania istoty literatury i metod jej analizowania. Tym, ktrzy skar si na nadmiar teorii we wspczesnej nauce o literaturze, nie chodzi o nadmiar systematycznej refleksji nad natur literatury albo, na przykad, sporw na temat cech wyrniajcych jzyk literatury. Bynajmniej. Maj na myli co zupenie innego. Chodzi im najprawdopodobniej o to, e zbyt czsto prowadzi si dyskusje na tematy pozaliterackie, zbyt czsto roztrzsa si kwestie oglne, bardzo luno powizane z problematyk literack, zbyt czsto odwouje do tekstw psy-

12 Teoria literatury choanalitycznych, politycznych i filozoficznych. Teoria to duga lista nazwisk (przewanie obco brzmicych): Jacques Derrida, Michel Foucault, Luce Irigaray, Jacques Lacan, Judith Butler, Louis Althusser, Gayatri Spivak. Czym zatem jest teoria? Problem tkwi po czci w samym wyrazie teoria, odsyajcym niejako w dwa rne kierunki. Z jednej strony, mwi si na przykad o teorii wzgldnoci, pewnym ustalonym zbiorze twierdze. Z drugiej strony, mamy najbardziej potoczne uycie sowa teoria.
Dlaczego Laura rozstaa si z Michaem? Mam teori, e...

Co to jest teoria? 13 skrycie w swoim ojcu, i dlatego Micha nie by nigdy w stanie sprosta jej wymaganiom. Teoria musi by czym wicej ni zwyk hipotez nie moe by oczywista; obejmuje zoone, systemowe relacje midzy wieloma czynnikami; trudno j zarwno udowodni, jak zbi. Jeli bdziemy o tym wszystkim pamita, atwiej pojmiemy, co rozumie si przez sowo teoria. Teoria w literaturoznawstwie nie oznacza prb wytumaczenia istoty literatury ani te metod jej badania (cho tego rodzaju zagadnienia wchodz w skad teorii literatury i zostan omwione w niniejszej ksice, przede wszystkim w rozdziaach 2., 5. i 6.).To rozlegy obszar myli i pimiennictwa, o niezmiernie trudnych do okrelenia granicach. Filozof Richard Rorty mwi o nowej, zoonej dyscyplinie, zapocztkowanej w XIX stuleciu: Poczwszy od czasw Goethego, Macaulaya, Carlylea i Emersona rozwija si nowy sposb pisania, nie bdcy ani ocenianiem relatywnych zalet poszczeglnych dzie literackich, ani histori idei, ani te filozofi moraln czy tworzeniem nowych wizji spoeczestwa, lecz wszystkim tym naraz, zlewajcym si w pewien nowy gatunek1*. Najwygodniejszym terminem na okrelenie tego wewntrznie zrnicowanego gatunku jest sowo-wytrych teoria, ktre zaczo oznacza prace dokonujce reorientacji mylenia w dziedzinach innych ni te, do ktrych na pozr nale. To najprostsze wyjanienie, co powinno si uwaa za teori. Dziea okrelane tym terminem wywieraj wpyw poza pierwotn sfer oddziaywania. To proste wyjanienie nie jest wprawdzie zadowalajc definicj, pozwala jednak, jak si zdaje, uchwyci, co wydarzyo si od lat szedziesitych: pimiennictwo nie dotyczce bezporednio nauki o literaturze zyskao zainteresowanie literaturoznawcw, poniewa zawarte w nim analizy jzyka, mylenia, historii bd kultury dostarczaj nowych i przekonujcych uj zagadnie zwizanych z tekstem i kultur. Teoria w takim znaczeniu nie jest katalogiem metod bada
* rda i lokalizacj cytatw podajemy na kocu ksiki (przyp. red.).

Co w tym wypadku oznacza sowo teoria? Przede wszystkim sygnalizuje spekulacj. Teoria nie jest jednak rwnoznaczna z domysem. Zwrot Myl, e... sugerowaby, i jest prawidowa odpowied na zadane pytanie, ale rozmwca jej nie zna: Myl, e Laura miaa ju do docinkw Michaa, ale upewnimy si dopiero wtedy, kiedy przyjdzie ich przyjacika Maria. Teoria za oznacza spekulacj mylow, na ktr sowa Marii mog nie mie wpywu, wyjanienie, ktrego zasadnoci bd bezzasadnoci moe by trudno dowie. Stwierdzenie Mam teori, e... dostarcza poza tym wyjanienia, ktre nie jest oczywiste. Nikt nie oczekuje, e rozmwca skoczy zdanie: Mam teori, e to dlatego, i Micha mia romans z Samant. To ju nie byaby teoria. Nie trzeba wnikliwoci teoretyka, by doj do wniosku, e jeli Micha i Samanta mieli z sob romans, mogo to wywrze niejaki wpyw na stosunek Laury do Michaa. Co ciekawe, gdyby rozmwca powiedzia: Mam teori, e Micha mia romans z Samant, zwizek tych dwojga z miejsca staby si kwesti domysu, nie za pewnoci a tym samym prawdopodobn teori. Ujmujc jednak rzecz bardziej oglnie by uchodzi za teori, wyjanienie nie tylko musi nie by oczywiste, lecz powinno by troch bardziej zoone: Mam teori, e Laura kochaa si

14 Teoria literatury literackich, lecz nieskoczenie wielkim zbiorem pimiennictwa o wszystkich rzeczach pod socem, poczwszy od niemal wycznie technicznej problematyki akademickiej filozofii, koczc na ewolucji mylenia i mwienia o ludzkim ciele. Teoria jako gatunek obejmuje dziea z zakresu antropologii, historii sztuki, filmoznawstwa, studiw nad kulturow tosamoci pci [gender studies], lingwistyki, filozofii, politologii, psychoanalizy, historii nauki, historii obyczaju, historii idei oraz socjologii. Dziea takie pozostaj w cisym zwizku z toczonymi na terenie poszczeglnych dziedzin dyskusjami, zyskay jednak rang teorii, poniewa zawarte w nich wizje czy argumenty okazay si przekonujce bd stymulujce z punktu widzenia osb nie majcych nic wsplnego z dan dyscyplin. Dziea, ktre stay si teori, dostarczaj wyjanie wykorzystywanych przez innych przy interpretacji znacze, zjawisk przyrody i kultury, funkcjonowania psychiki, relacji midzy dowiadczeniem spoecznym a prywatnym oraz midzy szerzej rozumianymi siami historycznymi a dowiadczeniem jednostki. Jeli definiujemy teori w kategoriach jej praktycznych skutkw, jako co, co zmienia pogldy ludzi, kae im inaczej myle o przedmiotach ich bada i samym prowadzeniu takich bada to jakiego rodzaju s to skutki? Gwnym skutkiem teorii jest podanie w wtpliwo zdrowego rozsdku: zdroworozsdkowych pogldw na znaczenie, pisarstwo, literatur, dowiadczenie. Teoria kwestionuje na przykad: koncepcj, e znaczenie wypowiedzi albo tekstu sprowadza si do tego, co autor mia na myli; pogld, e pisarstwo jest ekspresj, ktrej prawda tkwi poza nim samym, w dowiadczeniu bd sytuacji, ktre wyraa; opini, e rzeczywisto jest tym, co obecne w danej chwili. Teoria okazuje si czsto gwatown krytyk poj zdroworozsdkowych, co wicej, prb wykazania, e to, co bierzemy za zdrowy rozsdek, jest w istocie wytworem histo-

Co to jest teoria? 15 rii, pewn okrelon teori, ktra zacza si wydawa tak naturalna, e przestalimy j postrzega jako teori. Jako krytyka zdrowego rozsdku, a zarazem prba znalezienia koncepcji alternatywnych wobec tego pojcia teoria kwestionuje podstawowe przesanki i zaoenia nauki o literaturze, podwaa wszystko, co dotd mogo uchodzi za samo przez si oczywiste. Czym jest znaczenie? Czym jest autor? Czym jest czytanie? Czym jest literackie ja, czyli podmiot, ktry pisze, czyta bd dziaa? W jaki sposb teksty wi si z okolicznociami, w jakich powstaj? Czy moemy powoa si na przykad jakiej teorii? Zamiast mwi o teorii w ogle, sprbujmy od razu zagbi si w trudne pisarstwo dwch wybitnych teoretykw i sprawdzi, co uda nam si z niego zrozumie. Proponuj przykady ilustrujce dwa powizane ze sob, cho zarazem przeciwstawne stanowiska, kwestionujce dyktowane zdrowym rozsdkiem koncepcje seksu, pisarstwa i dowiadczenia. Francuski historyk idei Michel Foucault rozwaa w swojej ksice Historia seksualnoci zagadnienie, ktre nazywa hipotez represji: powszechne przekonanie, e seks by w poprzednich epokach, zwaszcza w wieku dziewitnastym, sfer poddan represji, a prb wyzwolenia podjli dopiero wspczeni. Wedug Foucaulta seks nie jest bynajmniej naturalnym popdem, ktry podlega represji, lecz zoonym pojciem, powstaym wskutek rnorakich dziaa spoecznych, docieka, mwienia i pisania innymi sowy dyskursw bd praktyk dyskursywnych ktre zbiegy si ze sob w dziewitnastym wieku. Wszelkie rodzaje wypowiedzi lekarzy, duchownych, powieciopisarzy, psychologw, moralistw, dziaaczy spoecznych, politykw ktre zwyklimy czy z koncepcj represjonowania seksualnoci, w rzeczywistoci przyczyniy si do powstania samego pojcia seksu. Foucault pisze: Pojcie seksu pozwolio najpierw zgrupowa w sztucznej jednoci elementy autonomiczne, funkcje biologiczne, zachowania, doznania, przyjemnoci; pozwolio take, by owa

16 Teoria literatury fikcyjna jedno dziaaa w charakterze przyczynowej zasady, wszechobecnego seksu, wszdzie wykrywanego sekretu [...].2 Foucault nie zaprzecza, e midzy ludmi dochodzi do stosunkw pciowych, ani e maj oni pe biologiczn i narzdy pciowe. Twierdzi natomiast, e w dziewitnastym wieku wynaleziono nowe sposoby przyporzdkowywania pojedynczej kategorii (seks) caego szeregu spraw potencjalnie ze sob nie zwizanych: pewnych aktw, nazywanych seksualnymi, rnic biologicznych, czci ciaa, reakcji psychologicznych, przede wszystkim za znacze spoecznych. Rozmaite sposoby, w jakie ludzie mwili o tego rodzaju zachowaniach, doznaniach i czynnociach biologicznych, i to, jak je traktowali, przyczyniy si do stworzenia odrbnej, sztucznie poczonej caoci zwanej, seksem, ktrej przypisano fundamentalne znaczenie dla tosamoci jednostki. Nastpnie wskutek istotnego odwrcenia, seks zaczto postrzega jako przyczyn najrozmaitszych zjawisk, ktre, uprzednio, zoyy si na ow ide. Dziki temu seksualno zyskaa cakiem now rol i znaczenie, stajc si tajemnic jednostki. Piszc o doniosoci popdu seksualnego i o naszej seksualnej naturze, Foucault zwraca uwag, e:
doszlimy teraz do tego, e prbujemy pyta nasz zdolno rozumienia o to, co przez wieki uznawalimy za szalestwo, [...] nasz tosamo o to, co dawniej postrzegalimy jako bezimienny mroczny poryw. Dlatego przypisujemy temu czemu znaczenie, odczuwamy przed nim nabon trwog, nie szczdzimy wysikw poznawczych. W skali stuleci stao si to co waniejsze od naszej duszy, waniejsze niemal od ycia. [...].3

Co to jest teoria? 17 we wczeniejszych epokach, teraz jednak punkt cikoci przesun si z samego aktu na tosamo uczestnikw; nie pytano ju o to, czy kto dopuci si zakazanej czynnoci, lecz o to, czy jest homoseksualist. Sodomia bya aktem, pisze Foucault, lecz homoseksualista jest teraz gatunkiem. Poprzednio dochodzio midzy ludmi do aktw homoseksualnych; teraz punkt cikoci przesun si w stron samej seksualnoci, warunkujcej prawdziw natur jednostki: Czy on jest homoseksualist?. Wedug Foucaulta na pojcie seksu skada si szereg dyskursw, zwizanych z rozmaitymi obyczajami i instytucjami spoecznymi: s to sposoby, w jakie lekarze, duchowni, urzdnicy, dziaacze spoeczni, a nawet powieciopisarze odnosz si do zjawisk postrzeganych przez nich jako seksualne. W tego rodzaju dyskursach seks jest jednak traktowany jako zjawisko uprzednie wobec samego dyskursu. Do niedawna akceptowano niemal powszechnie taki obraz rzeczywistoci, obarczajc dyskursy i obyczaje win za prb represji popdu i przejcia kontroli nad seksem podczas kiedy w istocie przyczyniy si one do stworzenia takiego pojcia. Odwracajc ten proces, Foucault traktuje w swoich rozwaaniach seks jako skutek, nie za przyczyn, jako wytwr dyskursw, ktre maj na celu analizowanie, opisywanie i ustanawianie regu ludzkiej aktywnoci. Analiza Foucaulta stanowi przykad argumentacji z obszaru bada historycznych, ktra zyskaa rang teorii, poniewa zostaa zaakceptowana i przejta przez przedstawicieli innych dyscyplin. Nie jest to teoria seksualnoci rozumiana jako zbir aksjomatw o rzekomo uniwersalnym charakterze. W zaoeniu miaa to by analiza konkretnego procesu historycznego, jej implikacje okazay si jednak duo bardziej rozlege. Skania ona do odnoszenia si z wiksz nieufnoci do zjawisk uznawanych za pewne i naturalne. Czy nie jest, by moe, wrcz odwrotnie, i s one wytworem dyskursw ekspertw, praktyk bezporednio zwizanych z dyskursami wiedzy, utrzymujcymi, e dokonuj opisu tych zjawisk? Wedug Foucaulta seks jako ta-

Przykadem ilustrujcym jedn z drg, dziki ktrym seks sta si osobist tajemnic, sednem tosamoci jednostki, jest wyodrbnienie w dziewitnastym wieku homoseksualisty jako typu, traktowanego nieledwie jako gatunek. Stosunki seksualne midzy przedstawicielami tej samej pci (na przykad tzw. sodomia) byy pitnowane ju

18 Teoria literatury jemnica ludzkiej natury jest ubocznym efektem prb odkrycia prawdy o czowieku. Charakterystyczn cech myli, ktra staje si pniej teori, jest to, e podsuwa ona frapujce posunicia, dajce si wykorzysta take w innych dziedzinach. Takim posuniciem jest choby sugestia Foucaulta, e domniemana przeciwstawno midzy naturaln seksualnoci a tumicymi j siami spoecznymi (wadz) ma raczej charakter wspdziaania: siy spoeczne powouj do ycia co (seks), co pozornie staraj si kontrolowa. Dalszym posuniciem lub, jeli kto woli, dodatkow korzyci jest pytanie, co mona zyska dziki zatajeniu takiego wspdziaania midzy seksem a wadz, ktra podobno ma go represjonowa. Co mona zyska w sytuacji, kiedy uznamy tak wzajemn zaleno nie za wspzaleno wanie, ale za przeciwstawno? Wedug odpowiedzi udzielonej przez Foucaulta mona w ten sposb zamaskowa wszechobecno wadzy: osoba przekonana, e stajc w obronie seksu, sprzeciwia si jednoczenie wadzy, w rzeczywistoci nie wykracza w swoich dziaaniach poza ramy przez wadz wyznaczone. Innymi sowy, dopki to, co zwiemy seksem, wydaje si poza zasigiem wadzy jako sfera, ktr siy spoeczne prbuj na prno kontrolowa dopty wadza sprawia wraenie ograniczonej i zupenie niegronej (nie potrafi poskromi seksu). W istocie jednak na wadz natykamy si na kadym kroku, jest ona wszechobecna. Wedug Foucaulta wadza nie jest po prostu czym, co si sprawuje, lecz wadz/wiedz: wadz pod postaci wiedzy albo wiedz jako wadz. To, co uwaamy za nasz wiedz o wiecie struktura pojciowa, w ktrej mieci si nasze rozumienie wiata dziery nad nami ogromn wadz. Wadza/wiedza doprowadzia na przykad do sytuacji, w ktrej czowieka okrela jego pe. Doprowadzia do sytuacji, w ktrej spenienie si kobiety jako osoby uzalenia si od powodzenia jej seksualnego zwizku z mczyzn. Idea seksu oderwanego od wadzy, stojcego wobec niej w opozycji, ukrywa rzeczywisty zasig wadzy/wiedzy.

Co to jest teoria? 19 Ten przykad teorii wymaga kilku istotnych wyjanie. Teoria Foucaulta jest analityczna (zawiera analiz pojcia), jednoczenie jest jednak spekulatywna w tym znaczeniu, e nie mona odwoa si do jakiegokolwiek wiadectwa, ktre mogoby potwierdzi prawdziwo owej hipotezy dotyczcej seksualnoci (istnieje wiele dowodw przemawiajcych na korzy tezy Foucaulta, nie mona jej jednak zweryfikowa). Foucault nazywa t metod badawcz krytyk genealogiczn: ujawniajc genez rzekomo podstawowych kategorii, na przykad seksu, stworzonych przez dziaania dyskursywne. Tego rodzaju krytyka nie prbuje orzeka, czym naprawd jest seks, tylko wykaza, w jaki sposb powstao takie pojcie.Warto zauway, e cho Foucault nie wspomina w ogle o literaturze, mimo to jego teoria, jak si okazao, wzbudzia ogromne zainteresowanie literaturoznawcw. Po pierwsze, literatura mwi o seksie; literatura jest jednym z obszarw, gdzie to pojcie jest konstruowane, gdzie upowszechnia si ide, jakoby najgbsze zakamarki ludzkiej tosamoci wizay si nierozerwalnie z tym rodzajem podania, jakie odczuwamy wobec drugiego czowieka. Teoria Foucaulta okazaa si przydatna zarwno w badaniach nad powieci, jak i w studiach nad problematyk homoseksualizmu czy w szerszym znaczeniu tosamoci pci. Foucault odegra ogromn rol, zwaszcza jako wynalazca nowych przedmiotw bada historycznych: na przykad seksu, kary czy szalestwa, ktrych nie uznawano przedtem za majce wasn histori. Foucault traktuje je jako konstrukcje historyczne, zachcajc nas tym samym do przeledzenia procesu ksztatowania tego, co uwaamy za dane i samo przez si oczywiste przez obowizujce w danej epoce dziaania dyskursywne, w tym take literatur. Jako drugi przykad teorii rwnie wpywowej jak Foucaultowska rewizja historii seksualnoci, zdradzajcej jednak pewne cechy, ktre pozwalaj przeledzi rnice wewntrz samej teorii przytocz analiz pogldw na sztuk pisarsk i dowiadczenie w Wyznaniach Jean Jacqu-

20 Teoria literatury esa Rousseau dokonan przez wspczesnego francuskiego filozofa Jacquesa Derrid. Rousseau, osiemnastowieczny pisarz francuski, w opinii wielu badaczy przyczyni si do powstania nowoczesnego pojcia jednostkowej jani (ja). Na pocztek jednak kilka wyjanie tytuem wprowadzenia. W tradycyjnym ujciu filozofia wiata zachodniego odrniaa rzeczywisto od pozoru, rzeczy od ich przedstawie, myl za od wyraajcych j znakw. Znaki bd reprezentacje s w wietle tego pogldu jedynie sposobem dotarcia do rzeczywistoci, prawdy albo idei, i w zwizku z tym powinny by moliwie najbardziej przeroczyste; nie mog utrudnia zrozumienia, wpywa na reprezentowane przez siebie myli bd prawdy ani ich znieksztaca. W wietle takiego zaoenia mowa zdawaa si bezporedni manifestacj bd obecnoci myli, podczas gdy pismo, oddziaujce pod nieobecno mwicego jako sztucznym i pochodnym przedstawieniem mowy, potencjalnie wprowadzajcym w bd znakiem znaku.4 Rousseau jest wierny tej tradycji, ktra staa si ju czci domeny zdrowego rozsdku, gdy pisze: Jzyki su do porozumiewania si; pisanie jest wobec mowy jedynie suplementem.W tym miejscu wkracza Derrida, pytajc co to jest suplement?. Wedug definicji sownikowej suplement to materia dodatkowy, uzupeniajcy. Czy pismo uzupenia mow, dodajc do niej brakujce, a zarazem istotne elementy, czy te dopenia j czym, bez czego mogaby doskonale si obej? Rousseau z uporem definiuje pisanie jako czczy dodatek, nieistotne uzupenienie, wrcz schorzenie mowy: na pismo skadaj si znaki, te za wprowadzaj moliwo nieporozumienia, jako e s odczytywane pod nieobecno mwicego, ktry mgby je objani bd sprostowa. Cho Rousseau nazywa je nieistotnym uzupenieniem, w swojej twrczoci odnosi si do pisma w taki sposb, jakby miao dopenia mow albo nadrabia to, czego jej nie dostaje: kompensowa jej wady, na przykad moliwo nieporozumienia. W Wyznaniach, od ktrych zaczyna si pojcie wasnego ja w znaczeniu wewntrznej, nieznanej otoczeniu

Co to jest teoria? 21 rzeczywistoci, czytamy, e Rousseau zdecydowa si spisa swoj spowied i ukry przed ludmi, poniewa w towarzystwie okazywa si nie tylko w najmniej korzystnej postaci, ale zupenie inny, ni jestem. [...] Z obcowania ze mn nikt by si nie domyli, co jestem wart [...].5 Wedug Rousseau jego prawdziwe wewntrzne ja rni si od tego, ktrym wydaje si by podczas rozmw z innymi ludmi; pragnc uzupeni wprowadzajce w bd znaki swej mowy, musi zatem pisa. Pisanie okazuje si czym niezmiernie istotnym, poniewa mow charakteryzuj cechy przypisywane dotd pismu: podobnie jak ono skada si ze znakw, ktre nie s bynajmniej przejrzyste, nie przekazuj znaczenia zamierzonego przez mwicego, lecz mog by rnie interpretowane. Pisanie jest suplementem mowy, mowa jednak te jest suplementem: Rousseau pisze, e dzieci szybko ucz si posugiwa mow, by wspomagaa ich sabo. [...] nie trzeba bowiem wielkiego dowiadczenia, aby odkry przyjemno pync z dziaania za porednictwem innych i powodowania wiatem po prostu poruszajc jzykiem. Derrida dokonuje charakterystycznego dla teorii posunicia, traktujc przykad Rousseau jako ilustracj pewnej powszechnej struktury czy logiki: logiki suplementarnoci, ktr znajduje w twrczoci tego pisarza. Jest to struktura, w ktrej to, co uzupenione (mowa), samo wymaga uzupenienia, zdradza bowiem te same cechy, ktre pierwotnie przypisywano wycznie suplementowi (pismo). Sprbuj to wyjani. Rousseau potrzebuje pisma, poniewa jego mowa bywa bdnie interpretowana. Oglniej rzecz ujmujc, Rousseau potrzebuje znakw, poniewa same rzeczy mu nie wystarczaj. W Wyznaniach opisuje swoj modziecz mio do pani de Warrens, u ktrej mieszka i ktr nazywa mamusi.
Nie skoczybym nigdy, gdybym chcia szczegowo opowiada szalestwa, do jakich pobudzao mnie wspomnienie drogiej mamusi, kiedy nie byem przy jej boku. Ile razy caowaem moje ko z myl, e ona w nim spaa; to znw firanki, meble z myl, i naleay do niej i e dotykaa ich jej pikna rka;

22 Teoria literatury
podog nawet, do ktrej przyciskaem twarz z myl, e ona po niej stpaa!6

Co to jest teoria? 23 konieczno porednictwa. W istocie tego rodzaju znaki czy suplementy stwarzaj poczucie, e jest co (np. mamusia), co da si uchwyci. Z tekstu pynie nauka, e pojcie pierwowzoru tworz jego kopie i e pierwowzr wci si odsuwa i nigdy nie da si uchwyci. Std wniosek, e nasze zdroworozsdkowe pojcie rzeczywistoci jako czego obecnego, pierwowzoru za jako czego niegdy obecnego, okazuje si nie do utrzymania: dowiadczenie jest zawsze zaporedniczone przez znaki, pierwowzr za powstaje jako skutek znakw i suplementw. Wedug Derridy, teksty Rousseau, jak wiele innych, wykazuj, e zamiast myle o yciu jako o czym, do czego znaki i teksty s dodawane po to, by je reprezentowa, powinnimy je samo pojmowa jako wypenione znakami, jak co, co jest wynikiem procesw signifikacji. Teksty mog twierdzi, e rzeczywisto wyprzedzaa signifikacj, w istocie jednak dowodz, e suszne jest sawne sformuowanie Derridy: Il ny a pas de hors-texte Nie ma niczego poza obrbem tekstu: czytelnik, sdzc, e wyszed poza znaki i tekst, docierajc do rzeczywistoci samej w sobie, odkrywa coraz wicej tekstu, coraz wicej znakw, nie koczcy si acuch suplementw. Derrida pisze:
ledzc nieprzerwan ni niebezpiecznego suplementu, usiowalimy wykaza, e w tym, co zwyklimy nazywa prawdziwym yciem owych penokrwistych postaci, [...] nie byo nigdy nic poza pisaniem, nic poza suplementami i podstawianiem znacze, ktre mogy powsta wycznie w acuchu relacji opartych na rnicach. [...] I tak dalej w nieskoczono, wyczytalimy bowiem w tekcie, e to, co absolutnie obecne, Natura, to, co okrela si takimi sowami jak prawdziwa matka itp., zdyo nam ju umkn, nigdy naprawd nie istniao; e pocztkiem znaczenia i jzyka jest pismo, jako znikanie naturalnej obecnoci.8

Najrozmaitsze obiekty su pod nieobecno ukochanej za suplementy bd namiastki jej obecnoci. Okazuje si jednak, e nawet gdy jest ona obecna, utrzymuje si ta sama struktura, ta sama potrzeba suplementw. Czytamy dalej:
Niekiedy, nawet w jej obecnoci, nawiedzay mnie szalestwa, ktre, zdawaoby si, jedynie najgwatowniejsza mio zdolna jest podsun. Jednego dnia, w chwili, gdy kada ksek do ust, zawoaem, e jest na nim wos; wyplua na talerz; chwytam go chciwie i poykam.7

Nieobecno ukochanej, kiedy Rousseau musi zadowala si namiastkami bd znakami przypominajcymi jej osob, zostaje najpierw skonfrontowana z jej obecnoci. Okazuje si jednak, e obecno nie jest rwnoznaczna z momentem spenienia, natychmiastowym uzyskaniem dostpu do samej rzeczy, jeli nie towarzysz jej suplementy albo znaki; mimo obecnoci ukochanej struktura i potrzeba dodatkw pozostaj te same. W tym tkwi przyczyna groteskowego incydentu z poykaniem wyplutego przez mamusi jedzenia. acuch substytutw moe si wydua dalej. Gdyby nawet Rousseau posiad sw ukochan, wci miaby uczucie, e mu umyka i moe by jedynie oczekiwana lub wspominana. Sama za mamusia jest namiastk matki, ktrej Rousseau nie zna: matk, ktra by nie zadawalaa, lecz jak wszystkie matki wymagaaby dopenie. Z tego cigu suplementw pisze Derrida wyania si prawo nieskoczonego acucha powiza, mnocych nieuchronnie liczb dodatkowych zaporednicze, tworzcych poczucie tego wanie, co wci odsuwaj: wraenie samej rzeczy, bezporedniej obecnoci albo pierwotnego postrzegania. Bezporednio jest wtrna. Wszystko zaczyna si od zaporedniczenia. Im bardziej tekst pragnie mwi o doniosoci obecnoci samej rzeczy, tym bardziej wskazuje na

Nie oznacza to, e midzy obecnoci i nieobecnoci mamusi, czy te midzy prawdziwym i fikcyjnym zda-

24 Teoria literatury rzeniem, nie ma adnej rnicy. Znaczy to, e jej obecno okazuje si szczeglnym rodzajem nieobecnoci, wymagajcym dalszych zaporednicze i suplementw. Foucaulta i Derrid opatruje si czsto wspln etykietk poststrukturalistw (zob. Dodatek), jednake midzy tymi dwoma przykadami teorii s uderzajce rnice. Derrida proponuje odczytywanie bd interpretacj tekstw, rozpoznajce w danym tekcie dziaajc w nim logik. Tezy Foucaulta nie opieraj si na tekstach; prawd mwic, zaskakujco rzadko odwouje si on do konkretnych dokumentw i dyskursw, tworzy jednak w zamian oglne ramy mylenia o tekstach i dyskursach w ogle. Interpretacja Derridy ukazuje, do jakiego stopnia same dziea literackie, takie jak Wyznania Rousseau, maj charakter teoretyczny: dostarczaj bezporednio argumentw, dotyczcych pisania, podania, substytucji i suplementacji, wpywajc porednio na nasz sposb mylenia o tych zagadnieniach. Z kolei Foucault nie wdaje si w rozwaania nad wnikliwoci i mdroci tekstw, prbuje za to wykaza, jak dalece dyskursy lekarzy, uczonych i powieciopisarzy kreuj to, co rzekomo tylko analizuj. Derrida ukazuje, jak teoretyczny charakter maj w istocie dziea literackie, Foucault za jak twrcze s dyskursy wiedzy. Jest take rnica midzy pytaniami, jakie nasuwaj si w zwizku z twierdzeniami tych dwu teoretykw. Derrida twierdzi, e ukazuje, co mwi lub ukazuj teksty Rousseau, rodzi si zatem pytanie, czy to, co mwi teksty Rousseau, jest prawd. Foucault twierdzi, e analizuje pewien okrelony moment historyczny, co pociga za sob pytanie, czy dokonane przeze szerokie uoglnienie odnosi si rwnie do innych epok i miejsc. Podnoszenie tego rodzaju kwestii to z kolei wkraczanie przez nas w dziedzin teorii i jej uprawianie. Oba przykady dowodz, e teoria wymaga dziaa spekulatywnych: ujcia podania, jzyka i innych poj w sposb prowadzcy do zakwestionowania oglnie przyjtych idei (e jest co naturalnego, zwanego seksem; e znaki

Co to jest teoria? 25 reprezentuj uprzedni wobec nich rzeczywisto). Dziki temu skania nas do powtrnego przemylenia kategorii, w ktrych mona rozwaa literatur.Wymienione stanowiska ilustruj gwny kierunek najnowszej teorii, ktrej celem jest krytyka wszystkiego, co uznawano dotd za naturalne, prba wykazania, e to, co przyjmowano za naturalne, jest w istocie wytworem historii i kultury. Oto jeszcze jeden przykad tej tendencji: kiedy Aretha Franklin piewa Dziki tobie czuj si jak prawdziwa kobieta [You make me feel like a natural woman], odnosimy wraenie, e odczuwana przez ni satysfakcja ma swoje rdo w potwierdzeniu przyrodzonej, uprzedniej wobec kultury tosamoci pciowej, przez sposb, w jaki traktuje j mczyzna. Sformuowanie dziki tobie czuj si jak prawdziwa kobieta sugeruje jednak, i ta rzekomo przyrodzona czy te dana tosamo jest w istocie rol narzucon przez kultur, konsekwencj obowizujcego modelu kulturowego: Franklin nie jest urodzon kobiet, mona tylko sprawi, by si poczua jak urodzona kobieta. Prawdziwa kobieta, kobieta z natury, jest zatem produktem kulturowym.9 Teoria uywa podobnych argumentw, prbujc dowie, e pozornie naturalne instytucje i porzdek spoeczny, a take przyjte w danym spoeczestwie nawyki mylowe s w rzeczywistoci wytworem stosunkw ekonomicznych i toczcej si walki o wadz, e zjawiska wiadomego ycia mog by wynikiem dziaania si niewiadomoci, e to, co nazywamy jani albo podmiotem, powstaje w obrbie systemw jzyka i kultury i poprzez nie, to za, co nazywamy obecnoci, rdem bd pierwowzorem, tworz kopie na drodze licznych powtrze. Czym zatem jest teoria? Mona to uj z grubsza w czterech punktach. 1. Teoria jest interdyscyplinarna jest dyskursem wykraczajcym poza ramy swej pierwotnej dyscypliny. 2. Teoria ma charakter analityczny i spekulatywny prbuje dotrze do rda poj, ktre nazywamy seksem, jzykiem, pismem, znaczeniem albo podmiotem.

26 Teoria literatury 3. Teoria jest krytyk zdrowego rozsdku, kwestionuje pojcia uznawane za naturalne. 4. Teoria jest myleniem o myleniu, rozwaaniem kategorii, ktrymi posugujemy si, by nada czemu sens w literaturze i innych dziaaniach dyskursywnych. W konsekwencji teoria nas oniemiela. Jedn z najbardziej niepokojcych cech wspczesnej teorii stanowi to, e jest ona bezkresna. Nie sposb jej opanowa, nie da si jej uj w konkretnym zestawie tekstw, ktrych znajomo pozwoliaby nauczy si teorii. To bezmierny zbir prac, nieustannie powikszany w miar jak modzi i peni zapau adepci, krytykujc przyjmowane dotd koncepcje swych poprzednikw podkrelaj wkad, jaki do teorii wnosz nowi myliciele i odkrywaj na nowo dziea dawniejszych i zapoznanych. Teoria staje si wic rdem niepokoju, punktem wyjcia dla nie koczcych si pyszakowatych stwierdze w rodzaju: Co takiego? Nie czytae Lacana? Jak moesz wypowiada si na temat poezji, nie majc pojcia o zwierciadlanym konstytuowaniu si podmiotu?. Albo: Jak mona pisa o powieci wiktoriaskiej, nie posugujc si Foucaultowskim ujciem seksualnoci i histeryzacji ciaa kobiety ani udowodnion przez Gayatri Spivak tez o roli kolonializmu w ksztatowaniu si podmiotu w metropolii?. Niekiedy teoria jawi si jako szataski wyrok, skazujcy nas na mozolne studia w zupenie nie znanych nam dziedzinach, przy czym nawet dogbne opanowanie jednego zagadnienia nie uwalnia nas od kary, zmuszajc do podjcia dalszych nieatwych zada. (Spivak? No tak, ale czytae chyba polemik Benity Parry i odpowiedzi Spivak na jej krytyk?). Niemono opanowania teorii jest gwnym powodem stawianego wobec niej oporu. Jakkolwiek oceniaby swoj wiedz, nigdy nie zyskasz pewnoci, czy rzeczywicie musisz przeczyta Jeana Baudrillarda, Michaia Bachtina,Waltera Benjamina, Hlne Cixous, C. L. R. Jamesa, Melanie Klein czy Juli Kristev, czy te moesz spokojnie o nich zapomnie (co zaley oczywicie od tego, kim jeste i kim

Co to jest teoria? 27

Terrorystyczn? Dziki Bogu. le zrozumiaem Meg: mylaem, e prowadzi pan dziaalno teoretyczn.

chcesz by). Wrogo wobec teorii w znacznym stopniu bierze si std, e uznanie jej doniosoci oznacza oddanie si czemu, co nie ma koca, sytuacj, w ktrej zawsze wiele spraw istotnych jest ci nie znanych. Ale takie jest ycie. Teoria wywouje pragnienie mistrzostwa: adept ma nadziej, e lektura teorii podsunie mu pojcia pozwalajce porzdkowa i zrozumie interesujce go zjawiska. Teoria wyklucza jednak mistrzostwo, nie tylko dlatego, e zawsze pozostaje co, czego jeszcze nie wiemy, lecz take dlatego co wypywa z samego charakteru dyscypliny i tym samym jest bardziej bolesne e zakada kwestionowanie przyjtych rezultatw i zaoe, na ktrych si one opieraj. Istot teorii jest zbijanie przesanek i twierdze, co pociga za sob negacj rzekomej wiedzy, skutki teorii s zatem nieprzewidywalne. Adept nie zostanie mistrzem, porzuci jednak stanowisko, z ktrym utosamia si wczeniej. Bdzie rozwaa to, co czyta, na nowe sposoby. Zacznie zadawa odmienne pytania, lepiej zdajc sobie spraw z implikacji pyta stawianych czytanym utworom.

28 Teoria literatury Moje bardzo krtkie wprowadzenie nie uczyni z nikogo mistrza teorii, nie tylko dlatego, e jest bardzo krtkie. Czytelnik znajdzie w nim jednak omwienie najistotniejszych prdw mylowych i kwestii spornych, zwaszcza dotyczcych bezporednio literatury. Prezentuj czytelnikowi przykady rozwaa teoretycznych w nadziei, e uznawszy teori za dyscyplin wartociow i interesujc zasmakuje w rozkoszach spekulacji mylowych.

2
Co to jest literatura i czy pytanie to ma jakiekolwiek znaczenie?

Co to jest literatura? Czytelnik zapewne sdzi, e jest to najistotniejsze pytanie w teorii bada literackich, tak naprawd jednak wydaje si pozbawione wikszego znaczenia. Dlaczego? Mona wskaza dwie przyczyny takiego stanu rzeczy. Po pierwsze, teoria przejmuje pojcia z zakresu filozofii, lingwistyki, historii, politologii i psychoanalizy, teoretycy nie powinni si zatem przejmowa, czy analizowane przez nich teksty nale do literatury. Wspczeni studenci i wykadowcy literaturoznawstwa musz bada i omawia najrozmaitsze pojcia i zagadnienia krytyczne na przykad wizerunek kobiety w pocztkach XX wieku analizujc teksty zarwno literackie, jak i te nie majce nic wsplnego z literatur. Mona studiowa powieci Virginii Woolf albo przypadki opisane przez Freuda z metodologicznego punktu widzenia nie ma midzy nimi wikszej rnicy. Nie oznacza to, e wszystkie teksty maj rwnorzdne znaczenie: niektre z nich uznaje si z takich czy innych wzgldw za bogatsze, silniej oddziaujce, bardziej znamienne, bardziej kontrowersyjne bd istotniejsze. Zarwno teksty literackie, jak nieliterackie mona jednak analizowa rwnolegle i w podobny sposb. Po drugie, rozrnienie nie wydaje si w tym wypadku zasadne, poniewa teoretycy wyodrbnili co, co najprociej okrela si mianem literackoci zjawisk nieliterackich.

30 Teoria literatury Okazuje si, e cechy przypisywane zwykle dzieom literackim odgrywaj niezmiernie istotn rol take w dyskursach i dziaaniach nieliterackich. Na przykad w dyskusjach o naturze pojmowania zjawisk historycznych obrano za wzr mechanizm rozumienia opowieci.1 Warto zwrci uwag, e wyjanienia proponowane przez historykw nie maj nic wsplnego z pozwalajcymi przewidzie bieg zjawisk wyjanieniami nauk cisych: nie mog one wykaza, e jeli wystpi X i Y, niechybnie zdarzy si Z. Historycy prbuj raczej dociec wpywu jednego wydarzenia na drugie, wyjani, jak doszo do wybuchu I wojny wiatowej, a nie dlaczego musiaa ona wybuchn. Modelem analizy historycznej jest zatem logika opowieci, ktra objania, w jaki sposb doszo do konkretnego wydarzenia, czc w przekonujcy sposb punkt wyjcia, rozwj sytuacji i wynikajce std konsekwencje. Innymi sowy, mechanizm rozumienia procesu historycznego wzoruje si na literackiej narracji. Ci, ktrzy suchaj i czytaj opowieci, bez trudu potrafi oceni, czy fabua jest logicznie skonstruowana, czy poszczeglne wydarzenia cz si w cao, czy te opowie wymaga zakoczenia. Jeli zaoy, e model, ktry nadaje opowieci sens i znamiona charakterystyczne dla tej kategorii, odnosi si do narracji zarwno literackiej, jak i historycznej, rozrnienie midzy nimi z teoretycznego punktu widzenia schodzi na dalszy plan. Teoretycy, kierujc si podobnymi przesankami, zaczli podkrela istotn rol, jak w tekstach nieliterackich czy to Freudowskich opisach przypadkw psychonalitycznych, czy to w rozprawach filozoficznych odgrywaj figury retoryczne: na przykad metafora, ktra jest nieodcznym skadnikiem tekstw literackich, w innych rodzajach dyskursw bya jednak uwaana wycznie za ozdobnik. Ukazujc, w jaki sposb figury retoryczne ksztatuj tok mylenia rwnie w dyskursach innego rodzaju, teoretycy uzmysawiaj nam istotne nacechowanie literackoci tekstw rzekomo nieliterackich, utrudniajc tym samym rozrnienie midzy literatur i nieliteratur.

Co to jest literatura 31 Fakt, e odmalowuj obraz sytuacji, odwoujc si do odkrycia literackoci zjawisk nieliterackich, wskazuje jednak, e pojcie literatury nadal odgrywa donios rol i wymaga wyjanienia. Powracamy zatem do zasadniczego pytania: czym jest literatura?, nad ktrym nie mona po prostu przej do porzdku dziennego. Wszystko jednak zaley od tego, kto je zadaje. Jeli pyta nas o to piciolatek, sprawa jest prosta. Literatura odpowiadamy to opowiadania, wiersze i sztuki. Jeli jednak pytanie zadaje teoretyk literatury, trzeba si najpierw zastanowi, co ma na myli. By moe pyta o oglny charakter przedmiotu, czyli literatury, ktry obaj doskonale znacie. Jaki to rodzaj przedmiotu bd dziaalnoci? Na czym polega? Jakim celom suy? Odpowiedzi na tak rozumiane pytanie co to jest literatura? jest nie definicja, lecz analiza, a czasem nawet spr o to, dlaczego kto w ogle zajmuje si literatur. Pytanie co to jest literatura? moe jednak dotyczy charakterystycznych cech utworw uznawanych za literackie: tego, co odrnia je od dzie nieliterackich. Czym rni si literatura od innych rodzajw ludzkiej aktywnoci i sposobw spdzania czasu? Ludzie mog zada takie pytanie, chc wiedzie, jak rozpozna, ktre ksiki s literatur, a ktre nie; bardziej prawdopodobne jest jednak, e maj ju pewne pojcie o tym, co zalicza si do literatury, chc zatem dowiedzie si czego innego: czy mona wyodrbni jakie istotne, a zarazem znamienne cechy, wsplne dla wszystkich utworw literackich? To trudne pytanie. Teoretycy zmagaj si z nim od dawna, lecz bez wikszego powodzenia. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest do oczywista: dziea literackie wystpuj we wszelkich moliwych ksztatach i rozmiarach, a lwia ich cz wykazuje wiksze podobiestwo z tekstami, ktrych zwykle nie nazwalibymy literackimi, ni z innymi rodzajami utworw, uwaanymi za literatur. Dziwne losy Jane Eyre Charlotty Bront z pewnoci bardziej przypominaj autobiografi ni na przykad sonet, z kolei wiersz Roberta

32 Teoria literatury Burnsa Mia ma jak czerwona ra2 zdradza wicej podobiestw do ludowej piosenki ni do Hamleta Szekspira. Czy mona wyodrbni cechy wsplne wierszy, dramatw i powieci, ktre odrniayby je od, powiedzmy, piosenek, zapisw rozmw i autobiografii? Pytanie staje si bardziej zoone, gdy si przyjmie nawet niezbyt odleg perspektyw historyczn. Ludzko tworzy dziea obecnie uznawane za literatur od dwch i p tysica lat, jednake pojcie literatura we wspczesnym tego sowa znaczeniu liczy sobie zaledwie dwa stulecia. Przed rokiem 1800 termin ten i jego odpowiedniki w innych jzykach europejskich oznaczay bd pimiennictwo, bd wiedz ksikow. Nawet dzi mona zetkn si z takim uyciem sowa kiedy uczony oznajmia, e literatura dotyczca ewolucji jest ogromna, nie chce przez to powiedzie, e napisano na ten temat mnstwo wierszy i powieci, tylko e pimiennictwo powicone temu zagadnieniu jest obfite. Teksty, studiowane dzi podczas szkolnych bd uniwersyteckich zaj z jzyka angielskiego czy aciny jako dziea literackie, byy niegdy przykadami poprawnego uycia jzyka i retoryki, nie za utworami osobnego rodzaju pisarstwa. Mieciy si one w obszernej kategorii praktycznych wzorcw pisania i mylenia, do ktrej zaliczano mowy, kazania, teksty historyczne i filozoficzne. Od studentw nie wymagano interpretowania ich w sposb, w jaki obecnie analizujemy dziea literackie, prbujc wyjani o czym naprawd s. Wrcz przeciwnie, uczono si ich na pami, studiowano ich gramatyk, wyodrbniano figury retoryczne, struktur bd sposb przeprowadzenia wywodu. Przed 1850 rokiem dziea w rodzaju Eneidy Wergiliusza, studiowane dzi jako utwory literackie, traktowano w szkoach zupenie inaczej. Rozpowszechnione w dzisiejszej kulturze Zachodu pojmowanie literatury jako fikcji pisarskiej zawdziczamy niemieckim teoretykom romantyzmu z koca XVIII wieku, konkretnie za opublikowanej w 1800 roku ksice O literaturze pira francuskiej baronowej, pani de Stal. Przynale-

Co to jest literatura 33 no do kategorii literatury jest jednak niejasna nawet w odniesieniu do utworw powstaych na przestrzeni ostatnich dwch wiekw: czy teksty uwaane dzi za literackie, czy na przykad wiersze sprawiajce wraenie strzpkw najzwyklejszej rozmowy, pozbawione rymw i wyczuwalnego metrum, zostayby zaliczone do tej kategorii przez pani de Stal? A z chwil, kiedy zaczniemy rozpatrywa twrczo spoza krgu kultury europejskiej, odpowied na pytanie, co mona uzna za dzieo literackie, bdzie coraz trudniejsza. Rodzi si pokusa, by zaniecha prb odpowiedzi i zakoczy ca spraw stwierdzeniem, e literatura jest tym, co dane spoeczestwo uwaa za literatur zbiorem tekstw, zaliczanych przez kulturalnych arbitrw w poczet dzie literackich. Taki wniosek, oczywicie, nikogo nie zadowala. Zamiast rozstrzygn kwesti, zmusza nas, bymy postawili pytanie na nowo; zamiast pyta: co to jest literatura?, powinnimy raczej si zastanowi nad tym, co sprawia, e przedstawiciele danej spoecznoci zaliczaj tekst w poczet dzie literackich?. Istniej przecie inne kategorie, funkcjonujce na podobnej zasadzie okrela je nie tyle zbir konkretnych cech, ile zmienne kryteria oceny, reprezentowane przez poszczeglne grupy spoeczne. Spytajmy co to jest chwast? Czy mona wyodrbni istot chwastowatoci co konkretnego, jakie je ne sais quai, wsplne wszelkim chwastom, odrniajce je od niechwastw? Kady, kto kiedykolwiek pomaga w usuwaniu chwastw z ogrodu, zdaje sobie spraw, jak trudno je odrni od niechwastw, i moe mu si wyda, e tkwi w tym jaki sekret. Na czym on polega? W jaki sposb rozpozna chwast? Sekret tkwi w tym, e nie ma adnego sekretu. Po prostu chwasty to te roliny, ktrych ogrodnik nie chce w swoim ogrodzie. Jeli zaintrygowani problemem chwastw dociekalibymy istoty chwastowatoci, byoby strat czasu bada ich natur botaniczn, szuka charakterystycznych cech formalnych czy fizycznych, odrniajcych je od innych rolin. Zamiast tego naleaoby przeprowadzi historyczne, socjo-

34 Teoria literatury logiczne, albo i psychologiczne badania nad tym, jakie rodzaje rolin uwaane s za niepodane przez rne grupy w rnych miejscach. By moe pojcie literatura przypomina pod tym wzgldem chwast.3 Taka odpowied nie likwiduje jednak samego pytania, przeformuowuje je tylko: co wpywa na podejmowan w naszej kulturze decyzj o traktowaniu tekstu jako dziea literackiego? Przypumy, e trafimy na takie oto zdanie:
Taczymy w kko i zgadujemy A Sekret siedzi w rodku wie, czego my nie wiemy.4 We dance round in a ring and suppose, But the Secret sits in the middle and knows.

Co to jest literatura 35 zdania z objaniajcego ich funkcj kontekstu. Wemy dowolne sformuowanie z instrukcji obsugi, przepisu kulinarnego, reklamy albo gazety i zapiszmy je na osobnej kartce:
Energicznie wstrzsn i odstawi na pi minut.

Co to jest i skd wiemy, co to? Wiele zaley od tego, gdzie na to zdanie natrafimy. Jeli znajdziemy je wypisane na kartce w chiskim ciasteczku z wrb, to moemy je potraktowa jako niecodzienn i zagadkow przepowiedni, jeli jednak jak w tym wypadku ma suy jako pewien przykad, dokonujemy przegldu moliwoci spord znanych nam uy jzyka. Moe to zagadka, my za mamy odgadn sekret? Moe reklama czego, co nazywa si Sekret? Teksty reklamowe czsto si rymuj, a prbujc rozrusza zblazowan klientel, staj si coraz bardziej enigmatyczne. To zdanie sprawia jednak wraenie oderwanego od jakiegokolwiek moliwego do wyobraenia praktycznego kontekstu, w tym rwnie od kampanii reklamowej nowego produktu. Poza tym nie tylko si rymuje, lecz po dwch pierwszych sowach wpada w regularny rytm, zoony na przemian z sylab akcentowanych i nieakcentowanych [round in a ring and suppose], co stwarza moliwo, e mamy do czynienia z poezj, przykadem dziea literackiego. Jest jednak jeden may szkopu: podstawowym argumentem, przemawiajcym na korzy hipotezy o literackoci omawianego tekstu, jest ewidentny brak znaczenia praktycznego.Ten sam efekt mona jednak osign, wyrywajc inne

Czy to jest literatura? Czy stworzyem dzieo literackie, wyrywajc zdanie z praktycznego kontekstu przepisu na sos? By moe, nie jest to jednak wcale oczywiste. Czego tu brakuje: zdanie wydaje si pozbawione jakiego zaplecza, do ktrego mona by si odwoa przy interpretacji. Chcc uczyni z tego zdania utwr literacki, trzeba by moe wyobrazi sobie tytu, ktrego zwizek z wypowiedzi nasuwaby problem, zmuszajc do wiczenia wyobrani: na przykad Sekret albo Istota miosierdzia. Tytu z pewnoci uatwiby zadanie, aczkolwiek fragment wypowiedzi w rodzaju cukierek rano na poduszce ma chyba wiksz szans sta si literatur, poniewa nie kojarzy si z czymkolwiek poza obrazem, dziki czemu przyciga w jaki sposb uwag i skania do refleksji. Dotyczy to rwnie wypowiedzi, w ktrych zwizek pomidzy form a treci moe okaza si poywk dla myli. Tak wic zdanie rozpoczynajce filozoficzne dzieo W. O. Quinea Z punktu widzenia logiki mona by teoretycznie uzna za wiersz:
Ciekawa rzecz: problem ontologiczny jest w istocie prosty.5

Zdanie rozpisane na stronie w ten sposb, otoczone niepokojcymi marginesami milczenia, moe skupia na sobie pewien rodzaj uwagi, ktr daoby si okreli jako literack: zainteresowanie poszczeglnymi sowami, zachodzcymi midzy nimi zwizkami i ich implikacjami, przede wszystkim za zainteresowanie stosunkiem, w jakim to, co zostao powiedziane, pozostaje do sposobu, w jaki zostao

36 Teoria literatury powiedziane. Inaczej mwic, tak rozpisane, zdanie to wydaje si zdolne sprosta wspczesnej koncepcji utworu poetyckiego i budzi tego rodzaju uwag, jak w dzisiejszych czasach kojarzymy z literatur. Gdyby kto wypowiedzia takie zdanie w rozmowie, spytalibymy co chcesz przez to powiedzie?, jeli jednak uznamy je za wiersz, pytanie bdzie nieco inne nie: co rozmwca bd autor chce powiedzie, lecz: co wiersz ten znaczy? W jaki sposb dziaa tu jzyk? Co zdanie to robi? Wyodrbnione w pierwsz linijk sowa ciekawa rzecz nasuwaj pytanie, co to jest rzecz i czym jest dla rzeczy to, e jest ciekawa. Kwestia co to jest rzecz? to jedno z zagadnie ontologii, nauki o bycie, czyli bada nad tym, co istnieje. Sowo rzecz w zwrocie ciekawa rzecz oznacza jednak nie obiekt fizyczny, lecz raczej pewien zwizek bd aspekt, ktry nie istnieje w taki sposb, w jaki istnieje kamie albo dom. Zdanie gosi prostot, wydaje si wszake, e nie stosuje si do tego, co gosi, ilustrujc, poprzez wieloznaczno rzeczy, niebezpieczne zoonoci ontologii. By moe sama prostota wiersza fakt, e urywa si po sowie prosty, jakby nie trzeba byo ju niczego dodawa przydaje nieco wiarygodnoci niezbyt przekonujcemu zapewnieniu o prostocie. Tak czy inaczej, wydzielone w ten sposb zdanie moe skoni nas do podjcia dziaalnoci interpretacyjnej kojarzonej zwykle z literatur takiej, jakiej prbk tu przedstawiem. Czego takie eksperymenty mylowe mog nas nauczy o literaturze? Przede wszystkim sugeruj, e wypowied wyrwana z kontekstu, pozbawiona swojej pierwotnej funkcji, moe by interpretowana jako literatura (aczkolwiek musi mie pewne cechy, ktre sprawiaj, e poddaje si tego rodzaju interpretacji). Jeli literatura jest jzykiem oderwanym od kontekstu, odartym z innych funkcji i celw, to jest rwnie sama kontekstem, wzbudzajcym szczeglnego rodzaju uwag. Czytelnicy ledz uwanie moliwe zawioci i szukaj ukrytych znacze, nie zakadajc na przykad, e dana wypowied kae im co zrobi. Okrelenie literatury polega-

Co to jest literatura 37 oby zatem na analizie zbioru zaoe i czynnoci interpretacyjnych, jakie czytelnicy mog stosowa przy takich tekstach. Jedna z wanych konwencji czy te tendencji, jakie wyoniy si z analizy opowieci (poczwszy od anegdot o konkretnych osobach, na caych powieciach koczc), okrelana odstrczajcym mianem bezwarunkowego zaoenia woli wsppracy [hyper-protected cooperative principle]6, jest jednak w gruncie rzeczy do prosta. Komunikacja midzyludzka opiera si na podstawowym zaoeniu, e rozmwcy ze sob wsppracuj, czyli e to, co jedna osoba mwi do drugiej, bdzie istotne. Jeli spytam kogo, czy George jest dobrym uczniem, i usysz odpowied: zazwyczaj jest punktualny, zrozumiem t wypowied, wychodzc z zaoenia, e rozmwca ze mn wsppracuje, a zatem mwi co, co jest istotne w zwizku z moim pytaniem. Zamiast narzeka, e nie odpowiedzia na moje pytanie, dojd do wniosku, i odpowiedzia na nie porednio i da do zrozumienia, e niewiele dobrego mona powiedzie o tym uczniu. Zakadam wic wol wsppracy mojego rozmwcy, chyba e mam nieodparty dowd, i jest inaczej. Narracje literackie mona rozpatrywa jako nalece do szerszej kategorii opowieci, tekstw narracyjnie uporzdkowanych wypowiedzi, ktrych donioso dla suchajcego tkwi nie w informacjach, jakie przekazuj, lecz w ich opowiadalnoci. Bez wzgldu na to, czy opowiadamy znajomemu anegdot, czy piszemy powie dla potomnoci, naszych dziaa nie da si porwna, na przykad, z zeznawaniem przed sdem: prbujemy opowiedzie histori, ktra z punktu widzenia suchacza byaby tego warta, miaaby jak point albo istotne znaczenie, bawiaby lub sprawiaa przyjemno. Rnica pomidzy utworami literackimi i innymi tekstami uporzdkowanymi narracyjnie polega na tym, e dziea literackie wyodrbniono w procesie selekcji: zostay wydane, zrecenzowane, byy przedrukowywane, czytelnicy podchodz wic do nich z przekonaniem, e inni uznali je za dobrze skonstruowane i warte przeczytania. A zatem w wypadku tekstw literackich zasada

38 Teoria literatury

Co to jest literatura 39 n etykietk, pozwalajc nam oczekiwa, e podejmowane przez nas podczas lektury wysiki bd tego warte. Wiele charakterystycznych cech literatury wynika z gotowoci czytelnika, by powici jej uwag, rozwika wtpliwoci, nie za z dania natychmiastowej odpowiedzi na pytanie co autor chcia przez to powiedzie?. Mona zatem wycign wniosek, e literatura jest aktem mowy bd zdarzeniem tekstualnym budzcym uwag pewnego szczeglnego rodzaju. Rni si wyranie od innych aktw mowy, takich jak udzielanie informacji, zadawanie pyta albo skadanie obietnic. W wikszoci wypadkw czytelnik uznaje co za literatur dlatego, e wskazuje na to kontekst: tomik wierszy, odpowiedni dzia czasopisma, biblioteka albo ksigarnia. Nasuwa si jednak kolejna kwestia. Czy nie ma jakich szczeglnych sposobw organizowania jzyka, wskazujcych, e co jest literatur? A moe to dlatego, e wiemy, i naley to do literatury, powicamy czemu ten rodzaj uwagi, ktrego nie okazujemy gazetom, a co za tym idzie, odnajdujemy tam szczegln organizacj materiau i ukryte znaczenia? Musimy oczywicie odpowiedzie twierdzco na oba pytania: czasem konkretne cechy czyni z czego literatur, a czasem sprawia to kontekst wskazujcy, e mamy do czynienia wanie z literatur. Stopie organizacji jzyka niekoniecznie jest wyznacznikiem literatury: najlepiej uporzdkowanym tekstem jest przecie ksika telefoniczna. Nie sposb sprawi, by jaki tekst sta si literatur tylko dlatego, e go tak nazwiemy: nie mog sign po mj stary podrcznik do chemii i czyta go jak powie. Z jednej strony, literatura nie jest po prostu jak ram, w ktrej umieszczamy jzyk: nie kade zdanie, rozpisane na stronie w formie wiersza, stanie si tym samym literatur. Z drugiej jednak strony, literatura nie jest jedynie pewnym szczeglnym rodzajem jzyka, jako e wiele dzie literackich nie podkrela tego, jak rni si od innych jego uy; dziea takie funkcjonuj w sposb szczeglny z racji specjalnej uwagi, z jak s traktowane.

Czyta bite dwie godziny bez jakiegokolwiek przygotowania.

wsppracy jest bezwzgldnie przestrzegana. Mona si pogodzi z wieloma niejasnociami i tym, co pozornie nieistotne, nie zakadajc, e to nie ma sensu. Czytelnik wychodzi z zaoenia, e w literaturze zawioci jzyka, maj w ostatecznym rozrachunku jaki cel; zamiast doj do wniosku, e rozmwca albo pisarz nie chc z nim wsppracowa co mogoby si zdarzy w innych kontekcie mowy usilnie prbuje interpretowa elementy, ktre zdaj si przeczy zasadom skutecznej komunikacji w imi pewnego nadrzdnego przekazu. Okrelenie literatura jest umow-

40 Teoria literatury Mamy tu do czynienia z do skomplikowan struktur. Rozpatrujemy problem z dwch odmiennych perspektyw, ktre czciowo si pokrywaj i przecinaj, nie wydaje si jednak, by daway jaki syntetyczny obraz. Mona traktowa dzieo literackie jako jzyk o okrelonych cechach czy waciwociach, mona te uzna literatur za wytwr konwencji oraz specyficznego rodzaju uwagi, jakiej wymaga. adna z tych perspektyw nie zawiera w sobie drugiej, trzeba wic przechodzi nieustannie od jednej do drugiej. Przedstawi teraz pi tez o naturze literatury, wysuwanych przez teoretykw: w kadym z omwionych wypadkw obiera si jedn perspektyw, lecz w kocu naley wzi pod uwag t drug.

Co to jest literatura 41 Wysunicie na pierwszy plan uporzdkowania jzyka wedug pewnego wzoru rytmiczne powtarzanie si gosek (szurgocie... szumie...) w poczeniu z niezwykymi zoeniami sw (rollrock), w oczywisty sposb dowodzi, e mamy do czynienia z jzykiem, organizowanym tak, by zwrci uwag czytelnika wanie na struktury jzykowe. Prawd jest jednak, e na og czytelnik zauwaa szczeglne uporzdkowanie jzyka dopiero wtedy, kiedy tekst uznaje si za literacki. Podczas lektury zwykej prozy nie sucha si jzyka. Rytm tego zdania, jak si przekonamy, nie wpada w ucho; wystarczy jednak, e wprowadzimy rym, a rytm od razu bdzie rozpoznany. Rym konwencjonalna oznaka literackoci zwraca uwag czytelnika na rytm, do tej pory lekcewaony. Kiedy tekst zaliczony jest do literatury, jestemy skonni zwraca uwag na wzorce dwikowe bd inne rodzaje zorganizowania jzyka, ktrych wystpowania zwykle sobie nie uwiadamiamy.

1. Literatura jako wysuwanie na pierwszy plan jzyka

Czsto uwaa si, e literacko polega przede wszystkim na takiej organizacji jzyka, ktra sprawia, i literatur da si odrni od wypowiedzi o innych celach. Literatura to wypowied, ktra wysuwa na plan pierwszy sam jzyk: udziwnia go, wypycha na spotkanie z czytelnikiem popatrz! to ja, jzyk! nie pozwalajc mu zapomnie, e ma do czynienia z jzykiem ksztatowanym na niecodzienn mod. Dotyczy to zwaszcza poezji modelujcej paszczyzn dwikow jzyka w taki sposb, by trzeba si byo z ni liczy. Oto pocztek wiersza Gerarda Manleya Hopkinsa pod tytuem Inversnaid:
Ciemny, brzowy jak koski grzbiet strumie, Koryto skalne w szurgocie i szumie obic, to zrywa si, to nurza w runie Wasnych pian, zanim w gb jeziora runie.7 [This darksome burn, horseback brown, His rollrock highroad roaring down, In coop and in coomb the fleece of his foam Flutes and low to the lake falls home.]

2. Literatura jako integracja jzyka

Literatura jest form wypowiedzi, w ktrej rozmaite elementy i skadniki tekstu wchodz midzy sob w zoone relacje. Jeli otrzymam list, ktrego autor skania mnie do ofiarowania datku na jaki szlachetny cel, nie bd si doszukiwa odzwierciedlenia sensu w dwikowej warstwie jego sformuowa. W literaturze wystpuj jednak zwizki wzmacniajce si przekazu, lub podkrelajce kontrast midzy poszczeglnymi strukturami na rnych poziomach jzyka: midzy dwikiem a znaczeniem, midzy struktur gramatyczn a wzorcami tematycznymi. Dziki zestawieniu dwch wyrazw (zgadujemy/wiemy) rym wprowadza ich znaczenia w pewn wzajemn relacj (czy wiedzie jest przeciwiestwem zgadywania?). Jest jednak oczywiste, e ani ujcie (1), ani (2), ani oba razem wzite nie przynosz definicji literatury. Nie jest prawd, e kade dzieo literackie wysuwa jzyk na pierwszy plan, jak sugerowaaby pierwsza koncepcja (wiele powieci nie

42 Teoria literatury spenia tego warunku); z kolei tekst, w ktrym jzyk odgrywa pierwszorzdn rol, niekoniecznie musi by dzieem literackim. amace jzykowe w rodzaju podczas suszy szosa sucha, po tej szosie Sasza szed rzadko bywaj uznawane za teksty literackie, aczkolwiek wanie jako jzyk zwracaj uwag kadego, kto stara si wymwi je bezbdnie. W reklamach rodki jzykowe eksponuje si czstokro duo bardziej nachalnie ni w poezji, a integracja rozmaitych poziomw strukturalnych odgrywa w tego rodzaju tekstach znacznie wiksz rol.Wybitny teoretyk Roman Jakobson, jako jaskrawy przykad poetyckiej funkcji jzyka, cytuje nie fragment wiersza, lecz slogan polityczny z czasw kampanii prezydenckiej Dwighta D. (Ikea) Eisenhowera w Stanach Zjednoczonych: I like Ike [Lubi Ikea]. Dziki zastosowaniu gry sw przedmiot sympatii (Ike) i podmiot wyraajcy sympati (I, czyli ja) daj si zawrze w odpowiednim czasowniku (like lubi): jak mgbym nie lubi Ikea, skoro zarwno sowo I, jak i Ike wchodz w skad wyrazu like? Slogan zdaje si sugerowa, e konieczno lubienia Ikea jest konsekwencj samej struktury jzyka.8 A zatem zwizki midzy poszczeglnymi poziomami jzyka s istotne nie tylko w literaturze: jest po prostu bardziej prawdopodobne, e podczas lektury dziea literackiego bdziemy ledzi i interpretowa relacje midzy form a znaczeniem, tematem a gramatyk, i prbujc ustali, w jakim stopniu kady z poszczeglnych elementw wpywa na ostateczny ksztat dziea, doszukamy si w utworze integracji, harmonii, napicia bd rozdwiku. Okrelanie literackoci jako wysuwania jzyka na plan pierwszy czy jako jego gbokiego zintegrowania nie dostarcza kryteriw, ktre mogyby uatwi powiedzmy, Marsjanom odrnienie dzie literackich od tekstw nalecych do innych rodzajw pimiennictwa. Koncepcje tego typu, podobnie jak wikszo twierdze o istocie literatury, maj za zadanie skupi nasz uwag na pewnych aspektach literatury, uwaanych przez teoretykw za najwaniejsze. Ich zdaniem rozpatrywanie czego w kategoriach dziea literac-

Co to jest literatura 43 kiego polega przede wszystkim na analizie zorganizowania jego jzyka, nie za na odczytywaniu tekstu jako ekspresji psychiki autora bd jako odzwierciedlenia stosunkw panujcych w danym spoeczestwie.

3. Literatura jako fikcja

Jedn z przyczyn, dla ktrych czytelnicy traktuj literatur w sposb szczeglny, jest specyficzna relacja midzy ni a wiatem zewntrznym tak zwana fikcyjno. Utwr literacki jest zdarzeniem jzykowym, bdcym projekcj pewnego fikcyjnego wiata, obejmujcego mwicego, postaci, wydarzenia oraz zakadanego (idealnego) odbiorc (ktrego ksztatuj strategie tekstu decyzje, co naley wyjani, co za odbiorca powinien wiedzie z gry). Bohaterami dzie literackich s przewanie postaci zrodzone w wyobrani autora (Emma Bovary, Huckleberry Finn), fikcyjno nie ogranicza si jednak do samych postaci i wydarze. Deiktyczne, czyli wskazujce elementy jzyka, odnoszce si do sytuacji wypowiedzi, na przykad zaimki (ja, ty), a take okoliczniki czasu i miejsca (tu, tam, teraz, wtedy, wczoraj, jutro), funkcjonuj w literaturze w sposb szczeglny. W wierszu sowo teraz (teraz [...] jaskki zwouj si w wieczornym niebie)9 nie odnosi si ani do momentu, w ktrym poeta je napisa, ani do daty publikacji, tylko do czasu w fikcyjnym wiecie wiersza.W poezji zaimek ja, na przykad w Wordsworthowskim Wdrowaem jak obok samotnie..., ma take charakter fikcjonalny; odnosi si do podmiotu wiersza, ktry moe by kim zupenie innym ni rzeczywisty William Wordsworth, autor utworu. (Nie mona, rzecz jasna, wykluczy cisego zwizku midzy tym, co przydarza si podmiotowi wiersza, i tym, co przey w tej samej chwili Wordsworth. Podmiotem wiersza napisanego przez starca moe by jednak modzieniec i na odwrt. Dowiadczenia i pogldy narratorw powieci, opowiadajcych sw histori w pierwszej osobie, najczciej rni si od pogldw i dowiadcze autorw).

44 Teoria literatury To, jak si maj wypowiedzi fikcyjnych bohaterw do pogldw autora jest zawsze kwesti interpretacji, podobnie jak stosunek, w jakim opowiadane zdarzenia pozostaj do sytuacji, ktre miay miejsce w rzeczywistoci. Dyskurs nieliteracki jest zwykle osadzony w kontekcie, ktry podpowiada, w jaki sposb ma by rozumiany, bez wzgldu na to, czy bdzie to instrukcja obsugi, artyku w gazecie czy list od instytucji dobroczynnej. Natomiast kontekst fikcji literackiej jawnie zostawia otwarte pole dla rozwaa, czego w istocie dotyczy owa fikcja. Odniesienie do wiata rzeczywistego jest nie tyle cech dziea literackiego, co funkcj nadawan mu przez interpretacj. Jeli powiem przyjacielowi: spotkajmy si jutro o smej na kolacji w Hard Rock Caf, wemie to za konkretne zaproszenie i z kontekstu wypowiedzi bdzie wiedzia, do czego odnosz si okrelenia czasu i miejsca spotkania (jutro to 14 lutego 1998 roku, o smej to o 20.00 czasu rodkowoeuropejskiego). Kiedy jednak sytuacja dotyczy Bena Jonsona, piszcego wiersz Proszc przyjaciela na wieczerz, fikcjonalno utworu sprawia, e jego zwizek z rzeczywistoci staje si kwesti interpretacji: kontekst owego komunikatu jest kontekstem literackim, musimy wic podj decyzj, czy uznamy wiersz przede wszystkim za wyraz pogldw fikcyjnego podmiotu, snujcego wspomnienia o dawnych dobrych czasach, czy te za sugesti, e przyja i drobne przyjemnoci s najistotniejszymi skadnikami ludzkiego szczcia. Interpretacja Hamleta wymaga midzy innymi podjcia decyzji, czy mwi on powiedzmy o kopotach duskich ksit, o rozterkach ludzi renesansu, kiedy to nastpiy zmiany w pojmowaniu jednostkowej jani, o stosunkach midzy mczyznami i ich matkami lub moe te o tym, jaki wpyw wywieraj na rozumienie naszego dowiadczenia reprezentacje (take literackie). To, i w caej sztuce wystpuj odniesienia do Danii, nie znaczy, e naley j koniecznie odczytywa jako traktujc o pastwie duskim; decyzja naley do interpretatora. Fikcjonalno Hamleta mona powiza z rzeczywistoci na rne sposoby na kilku r-

Co to jest literatura 45 nych poziomach. Fikcjonalno literatury wyodrbnia jzyk z innych kontekstw, w jakich mgby by uyty, i sprawia, e relacja dziea do rzeczywistoci moe by przedmiotem interpretacji.

4. Literatura jako przedmiot estetyczny

Omwione dotychczas cechy literatury dopeniajce si nawzajem poziomy jzykowego zorganizowania, oddzielenie od praktycznych kontekstw wypowiedzi, fikcjonalna relacja do rzeczywistoci mona podcign pod wspln kategori estetycznej funkcji jzyka. Z historycznego punktu widzenia estetyka jest synonimem teorii sztuki, a jej przedmiotem s rozwaania, czy pikno jest obiektywn waciwoci dzie sztuki, czy te subiektywnym odczuciem odbiorcy, a take prba okrelenia relacji pikna do prawdy i dobra. Wedug Immanuela Kanta, najwaniejszego teoretyka nowoytnej estetyki zachodniej, celem uprawiania tej dyscypliny jest przerzucenie pomostu midzy wiatem materialnym i duchowym, midzy wiatem si i wielkoci a wiatem poj. Przedmioty estetyczne, takie jak obrazy albo dziea literackie, czc w sobie zmysow form (kolory, dwiki) i duchow tre (idee), stanowi przykad, e moliwe jest zczenie w jedno warstwy materialnej i duchowej. Dzieo literackie jest przedmiotem estetycznym, poniewa biorc z pocztku w nawias lub zawieszajc inne funkcje zwizane z komunikacj, skania tym samym czytelnika do rozwaenia wspzalenoci midzy form a treci.10 Kant i inni teoretycy byli zdania, e przedmioty estetyczne charakteryzuje celowo bez celu. Ich konstrukcja wykazuje pewn celowo: s zbudowane w taki sposb, by ich czci wspgray w deniu do pewnego celu. Celem tym jest jednak samo dzieo sztuki, przyjemno, jak si w nim znajduje, bd przyjemno, jak wywouje, nie za jaki cel zewntrzny. W praktyce oznacza to, e uznanie danego tekstu za dzieo literackie wymaga rozwaenia udziau, jaki je-

46 Teoria literatury go poszczeglne czci maj w efekcie wywieranym przez cao, ale nie rozpatrywania go jako sucego gwnie jakiemukolwiek celowi, na przykad informowaniu bd przekonywaniu odbiorcy. Stwierdzajc, e opowieci nale do rodzaju wypowiedzi, ktrych istotno polega na ich opowiadalnoci, zauwaam, e charakteryzuje je pewna celowo (czyli zesp cech, ktre czyni z nich dobre opowieci), ale e nieatwo to powiza z jakim celem zewntrznym; tym samym odnotowuj estetyczny, afektywny walor opowieci, nawet bdcych utworami literackimi. Dobra opowie atwo si opowiada, wywiera na czytelnikach bd suchaczach wraenie godnej uwagi. Moe bawi, poucza albo zachca, moe wywoywa rnorakie skutki, trudno jednak stwierdzi, by ktrykolwiek z nich by celem kadej dobrej opowieci.

Co to jest literatura 47 ra znaczenia w relacji z tradycj, ktra umoliwia jego powstanie. Skoro odczytywanie wiersza jako dziea literackiego oznacza konieczno szukania jego zwizkw z innymi utworami poetyckimi, porwnywania i zestawiania sposobu, w jaki tworzy si jego sens, ze sposobami stosowanymi w innych wierszach, mona czyta utwory poetyckie jako na pewnym poziomie mwice o samej poezji. Maj one wpyw na wyobrani poetyck i interpretacj poezji.W tym miejscu napotykamy kolejne pojcie, niezmiernie istotne z punktu widzenia wspczesnej teorii: chodzi o autoteliczno literatury. Powieci traktuj niejako o innych powieciach, o problemach i moliwociach przedstawiania, nadawania ksztatu lub znaczenia dowiadczaniu rzeczywistoci. Pani Bovary mona na przykad odczyta jako prb zgbienia relacji midzy prawdziwym yciem Emmy Bovary a sposobem, w jaki zarwno czytane przez ni romanse, jak i sama powie Flauberta rozumiej dowiadczenie. Przy lekturze powieci (albo wiersza), zawsze moe nasun si pytanie o to, w jakim stosunku pozostaje to, co dzieo mwi porednio o nadawaniu znacze, do sposobu, w jaki ono samo nabiera sensu. Uprawiajc literatur, autorzy staraj si posun j naprzd lub odnowi, a zatem jest ona zawsze porednio refleksj nad sam sob. To samo jednak moemy stwierdzi w odniesieniu do innych form: nalepki rozklejane w autobusach, podobnie jak wiersze, mog nabiera znaczenia dopiero w zestawieniu z wczeniejszymi nalepkami: napis Zabijcie bomb atomow wieloryba dla Jezusa! [Nuke a Whale for Jesus!] jest niezrozumiay dla kogo, kto nie zna hase Nie chcemy broni nuklearnej! [No Nukes!], Ratujmy wieloryby! [Save the Whales!] i Jezus zbawia [Jesus Saves]; mona te powiedzie bez cienia przesady, e haso Nuke aWhale for Jesus! w istocie mwi o samych nalepkach. Z tego wniosek, e intertekstualno i autoteliczno literatury nie s bynajmniej jej cechami wyrniajcymi wysuwaj tylko na pierwszy plan pewne aspekty uycia jzyka

5. Literatura jako twr intertekstualny i autoteliczny

Wspczeni teoretycy twierdz, e dziea tworzone s z innych dzie: ich powstanie moliwe jest dziki dzieom wczeniejszym, do ktrych nawizuj, z ktrymi polemizuj, ktre powtarzaj bd przetwarzaj. Zjawisko to bywa czasem okrelane wymylnym mianem intertekstualnoci11. Dzieo istnieje pord innych tekstw wskutek relacji, w jakich do nich pozostaje. Odczytanie jakiego tekstu jako dziea literackiego polega na uznaniu go za zdarzenie jzykowe, ktre nabiera znaczenia w relacji z innymi dyskursami: na przykad za wiersz, ktry wykorzystuje moliwoci stworzone przez wczeniejsze utwory poetyckie, albo za powie odzwierciedlajc i poddajc krytyce retoryk polityczn swojej epoki. Szekspir, rozpoczynajc Sonet CXXX sowami: Socu jej oka nie przyrwnam wcale12, posuguje si metaforami typowymi dla tradycji poezji miosnej, jednoczenie je dyskredytujc (Ale r takich nie widz w jej twarzy) celem owego zaprzeczenia jest pochwaa kobiety, ktra ciko stpa w ziemi.Wiersz nabie-

48 Teoria literatury i kwestie wice si bezporednio ze znaczeniem, wystpujce rwnie w innych formach przekazu. W kadym z powyszych piciu przypadkw mamy do czynienia z opisan ju sytuacj: rozpatrujemy co, co da si okreli jako waciwoci dziea literackiego, cechy pozwalajce uzna je za literatur, lecz co mona jednak take uwaa za konsekwencj specyficznego podejcia, za funkcj, ktr nadajemy jzykowi, analizujc go jako literatur. adna z tych perspektyw nie moe pomieci w sobie drugiej i sta si perspektyw wszechogarniajc.Waciwoci literatury nie dadz si sprowadzi ani do wasnoci obiektywnych, ani do konsekwencji wpisywania jzyka w okrelone ramy. Gwn przyczyn takiego stanu rzeczy ujawniy ju krtkie eksperymenty mylowe, przedstawione na pocztku niniejszego rozdziau. Jzyk opiera si narzucanym mu przez nas ramom. Trudno z dwuwiersza Taczymy w kko uczyni wrb w chiskim ciastku, a z formuy Energicznie wstrzsn wiersz, ktry ma wstrzsn czytelnikiem. Kiedy traktujemy tekst jako dzieo literackie, kiedy prbujemy doszuka si w nim szczeglnego uporzdkowania i spjnoci, jzyk zaczyna stawia opr; musimy nad nim pracowa, musimy z nim wspdziaa. A zatem literacko literatury polega by moe na napiciu, interakcji midzy materiaem jzykowym a konwencjonalnym wyobraeniem czytelnika na temat tego, co to jest literatura. Radzibym jednak zachowa ostrono, poniewa z piciu przedstawionych tu koncepcji literatury wypywa jeszcze inna nauka: adna z waciwoci uznawanych za istotn cech literatury nie okazaa si jej cech definiujc kad z nich mona odnale take w innych uyciach jzyka. Na pocztku rozdziau wspomniaem, e teoria literatury w ostatnim dwudziestoleciu nie stara si dokonywa rozrnienia pomidzy dzieami literackimi i nieliterackimi. Teoretycy rozwaaj literatur w kategoriach historycznych i ideologicznych, w kategoriach funkcji spoecznych i politycznych, jakie miao spenia co, co zwyklimy nazywa literatur. W dziewitnastowiecznej Anglii literatura zy-

Co to jest literatura 49 skaa wyjtkow rang jako szczeglny, obarczony konkretnymi powinnociami rodzaj pimiennictwa. W koloniach Imperium Brytyjskiego jej zadaniem byo pouczenie tubylcw o potdze Anglii i sprawienie, by stali si wdzicznymi uczestnikami historycznej misji cywilizacyjnej. W kraju miaa przeciwstawia si samolubstwu i materializmowi wczesnej gospodarki kapitalistycznej, proponujc w zamian inne wartoci reprezentantom wczesnej klasy redniej i arystokracji, robotnikom za pozwalaa na udzia w kulturze, ktra pod wzgldem materialnym zepchna ich na pozycj podrzdn. Oczekiwano od niej, e nauczy Anglikw bezinteresownego szacunku, zapewni im poczucie wielkoci ich narodu, stworzy poczucie wsplnoty midzy klasami i wreszcie zastpi religi, ktra zdawaa si traci sw dotychczasow funkcj czynnika integrujcego spoeczestwo. Korpus tekstw, ktry mgby tego wszystkiego dokona, musiaby by zaiste czym wyjtkowym. Czym wic jest literatura, skoro spodziewano si po niej tak wiele? Niezmiernie istotn rol odgrywa tu pewna szczeglna struktura egzemplifikacji wystpujca w literaturze. Znamienne dla dziea literackiego na przykad Hamleta jest to, e opowie ma charakter fikcjonalny: ma by poniekd exemplum (w przeciwnym razie po co j czyta?), zarazem jednak unika okrelenia jego zasigu bd zakresu std te czytelnikom i krytykom tak atwo przychodzi mwi o uniwersalizmie literatury. Struktura dziea literackiego sprawia, e atwiej rozpatrywa je jako tekst traktujcy o kondycji ludzkiej w ogle ni wyodrbnia opisywane i nawietlane przeze wsze kategorie. Czy Hamlet opowiada o ksitach, czy o ludziach renesansu, czy o skonnych do introspekcji modziecach czy te o synach, ktrych ojcowie zginli w tajemniczych okolicznociach? Skoro adna z odpowiedzi na te pytania nie wydaje si zadowalajca, czytelnik woli nie odpowiada, tym samym przyjmujc porednio hipotez o uniwersalizmie dziea. Mwic o tym, co poszczeglne, powieci, wiersze i dramaty opieraj si prbom docieka, czego waciwie s przykadem, zachcajc jednoczenie wszyst-

50 Teoria literatury kich czytelnikw do wejcia w pooenie i przyjcia sposobw mylenia narratorw i bohaterw. To podsuwanie uniwersalizmu, a zarazem zwracanie si do wszystkich czytelnikw wadajcych danym jzykiem, speniao jednak nader istotn funkcj tworzenia wiadomoci narodowej. W ksice Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, ktra zajmuje si histori polityczn, lecz staa si wana w swym aspekcie teoretycznym, Benedict Anderson dowodzi, e dziea literackie przede wszystkim powieci pomogy stworzy wsplnoty narodowe poprzez postulowanie i odwoywanie si do wsplnoty czytelnikw, ograniczonej, a zarazem w zasadzie otwartej dla wszystkich, ktrzy potrafi czyta w danym jzyku. Fikcja pisze Anderson niezauwaalnie i w sposb cigy przescza si do rzeczywistoci i rodzi zaufanie spoecznoci do anonimowoci, bdcej stemplem probierczym nowoytnych narodw.13 Przedstawia postaci, fabuy i tematy literatury angielskiej jako potencjalnie uniwersalne to podsuwa obraz jednoczenie otwartej i ograniczonej wsplnoty wyobraonej, do ktrej mog aspirowa na przykad poddani w koloniach brytyjskich. W rzeczywistoci im bardziej podkrela si uniwersalizm literatury, tym wiksza moe by jej rola w ksztatowaniu wiadomoci narodowej. Przekonanie o uniwersalnoci wizji wiata prezentowanej przez Jane Austen czyni z Anglii miejsce doprawdy wyjtkowe: to tam naley szuka wzorcw dobrego smaku i wychowania, a take, co waniejsze, takich scenariuszy moralnych i okolicznoci spoecznych, w ktrych rozwizuje si problemy natury etycznej i ksztatuje si osobowoci. Literatur uwaano za szczeglny rodzaj pimiennictwa, ktrego zadaniem miao by cywilizowanie nie tylko niszych warstw spoecznych, lecz take arystokracji i klasy redniej. Takie pojmowanie literatury jako przedmiotu estetycznego, czynicego z nas lepszych ludzi, wie si z pewn koncepcj podmiotu, nazywanego przez teoretykw podmiotem liberalnym jednostki okrelanej nie

Co to jest literatura 51 przez pozycj spoeczn i interesy, lecz przez waciw jej subiektywno (czyli racjonalizm i moralno), nie podlegajc determinatom spoecznym. Przedmiot estetyczny, oderwany od jakichkolwiek celw praktycznych i pobudzajcy do okrelonych refleksji i utosamiania si z kim, pomaga odbiorcy sta si podmiotem liberalnym, dziki swobodnemu i bezstronnemu wiczeniu wyobrani, czcemu poznanie i osd we waciwym stosunku. W wietle tej tezy literatura spenia tu zadanie, zachcajc do rozpatrywania zoonoci rzeczy, bez pospiesznych osdw, skaniajc umys do zgbiania zagadnie natury etycznej, pobudzajc do analizowania postpowania (take wasnego), tak jak analizowaby je kto z zewntrz lub czytelnik powieci. Wzywa do bezinteresownoci, uczy wraliwoci i sztuki wnikliwej obserwacji, pozwala odbiorcy identyfikowa si z przedstawicielami innych stanw, rodzc tym samym poczucie wsplnoty. Pewien wychowawca stwierdzi w 1860 roku:
[...] dziki obcowaniu z przemyleniami i wypowiedziami intelektualnych przywdcw ludzkoci nasze serca zaczynaj bi w rytmie zgodnym z poczuciem powszechnego czowieczestwa. Zdajemy sobie spraw, e adne rnice klasowe, partyjne bd wyznaniowe nie mog zniszczy zdolnoci geniuszu do zachwycania nas i uczenia; ponad dymem i zgiekiem, ponad mg i wrzaw przyziemnego ywota, penego trosk, krztaniny i sporw, wznosi si jasna i wietlista sfera prawdy, gdzie wszyscy mog si spotka i wsplnie oddawa rozwaaniom.14

Wspczeni teoretycy co atwe do przewidzenia odnosz si krytycznie do tej koncepcji literatury, koncentrujc si przede wszystkim na mistyfikacji, ktrej zadaniem byo odwrcenie uwagi robotnikw od ich ndznego losu przez zapewnienie im dostpu do wzniosej sfery wznoszenie ich na owe wyyny za pomoc kilku powieci, by nie wznieli barykad, jak to uj Terry Eagleton.15 Gdy jednak przyjrzymy si z bliska pogldom na temat funkcji literatu-

52 Teoria literatury ry i jej spoecznego oddziaywania, napotkamy koncepcje, ktre coraz trudniej bdzie ze sob pogodzi. Literaturze przypisywano diametralnie rne funkcje. Czy jest ona narzdziem ideologicznym: zbiorem opowieci, majcym skoni czytelnikw do podporzdkowania si hierarchicznej strukturze spoecznej? Jeli opowieci przyjmuj za oczywiste, e kobieta odnajdzie szczcie wycznie w maestwie, jeeli uznaj podziay klasowe za rzecz naturaln i zajmuj si tym, w jaki sposb cnotliwa suca moe polubi szlachcica, to przyczyniaj si do legitymizacji uwarunkowanego historycznie porzdku spoecznego. A moe literatura jest dziedzin, w ktrej demaskuje si ideologi, umoliwiajc tym samym jej zakwestionowanie? Literatura przedstawia na przykad w sposb potencjalnie wymowny i przejmujcy wski wachlarz moliwoci oferowanych kobietom w pewnych epokach; ukazujc to jasno, otwiera moliwo nieuznawania tego stanu rzeczy za naturalny. Obie koncepcje s jak najbardziej uprawnione: zarwno ta, e literatura jest nonikiem ideologii, jak ta, e jest narzdziem jej uniewanienia. Znw mamy do czynienia ze skomplikowan oscylacj midzy ewentualnymi waciwociami literatury a nastawieniem, wydobywajcym owe waciwoci na pierwszy plan. Do rwnie sprzecznych wnioskw prowadz prby ustalenia zwizku midzy literatur i dziaaniem. Teoretycy utrzymywali, e literatura uatwia nawizanie kontaktu ze wiatem dziki samotnej lekturze i towarzyszcej jej refleksji, a tym samym przeszkadza w podjciu dziaalnoci spoecznej i politycznej, ktra mogaby doprowadzi do zmian. W najlepszym razie zachca do zachowania dystansu bd rozumienia zoonoci wiata, w najgorszym do biernoci i akceptacji tego, co jest. Z drugiej jednak strony, historycznie rzecz biorc, literatura bywaa postrzegana jako niebezpieczna: wzywaa przecie do podwaania autorytetw i obowizujcego porzdku spoecznego. Platon wygna poetw ze swego idealnego pastwa, poniewa mogliby tam tylko szkodzi; przez dugi czas zarzucano powieciom, e

Co to jest literatura 53 wzbudzaj wrd czytelnikw niezadowolenie z tego ycia, jakie przypado im w udziale, wywoujc pragnienie czego nowego ycia w wielkim miecie, romansu albo rewolucji. Zachcajc do identyfikowania si z kim, bez wzgldu na podziay klasowe, rnice pci, rasy, narodu i wieku, ksiki mog stwarza poczucie wsplnoty, a tym samym odwodzi od buntu; mog te jednak rodzi poczucie niesprawiedliwoci, pocigajc za sob narastajc fal oporu. Z perspektywy historycznej dzieom literackim przypisuje si zasug doprowadzenia do zmian: Chata wuja Toma Harriet Beecher Stowe, w swoim czasie niezwykle popularna, sprowokowaa protest przeciwko instytucji niewolnictwa, ktry sta si jedn z przyczyn wybuchu wojny secesyjnej. W rozdziale 7. powrc do problemu utosamiania si i wynikajcych z tego konsekwencji do pytania, jak rol odgrywa utosamianie si odbiorcy z postaciami literackimi i narratorem? W tym miejscu powinnimy przede wszystkim zwrci uwag na zoono i rnorodno literatury rozpatrywanej w kategoriach instytucji i narzdzia spoecznego oddziaywania. Po pierwsze, mamy do czynienia z instytucj, ktra opiera si na moliwoci powiedzenia wszystkiego, co tylko mona sobie wyobrazi. Oto klucz do zagadki, czym jest literatura: dzieo literackie moe omieszy, sparodiowa, odmalowa w formie zaskakujcej, odstrczajcej fikcji kady dogmat, kad wiar i kad warto. Poczwszy od powieci markiza de Sade, majcych ukaza obraz wiata rzdzonego prawami natury pojmowanej jako nieokieznany popd, koczc na Szataskich wersetach Salmana Rushdiego, ktre wywoay oburzenie w zwizku z wykorzystaniem postaci i motyww religijnych w kontekcie satyry i parodii, literatura stwarza moliwo fikcjonalnego przecignicia tego, co pomylano i napisano dotychczas. Literatura potrafi dowie bezsensu wszystkiego, co do tej pory uwaano za sensowne, przekroczy granice, dokona transformacji, kwestionujc tym samym zasadno i stosowno dowolnego pojcia. Literatura jest domen dziaalnoci elity kulturalnej, dlatego te bywa okrelana mianem kulturalnego kapitau16:

54 Teoria literatury zdobywanie wiedzy o literaturze to zdobywanie pewnego udziau w kulturze, ktry moe si opaci, przynie rne korzyci, pozwalajc zbliy si do ludzi o wyszej pozycji spoecznej. Nie mona jednak sprowadzi literatury do tej sucej konserwatyzmowi funkcji spoecznej: rzadko propaguje ona wartoci rodzinne, zdarza jej si natomiast kuszco odmalowywa wszelkiego rodzaju zbrodnie, poczwszy od buntu Szatana przeciwko Bogu w Raju utraconym Miltona, po dokonane przez Raskolnikowa zabjstwo staruchy w Zbrodni i karze Dostojewskiego. Literatura zachca do sprzeniewierzenia si kapitalistycznym wartociom, praktycznej filozofii zarabiania i wydawania pienidzy. Jest nie tylko informacj kultury, lecz take jej szumem informacyjnym. Z jednej strony stanowi kapita kultury, z drugiej za si powodujc wzrost entropii. Jest rodzajem pimiennictwa, ktre wzywa do lektury, skaniajc czytelnika do rozwaa nad problemami znaczenia. Literatura jest instytucj paradoksaln: tworzenie dziea literackiego wymaga pisania zgodnie z istniejcymi kanonami ukadania wiersza, ktry wyglda jak sonet, bd prozy utrzymanej w konwencji powieci w taki jednak sposb, by jednoczenie wydrwi ow konwencj, wykroczy poza wyznaczone przez ni ramy. Literatura jest instytucj, ktrej istot jest demaskowanie i krytyka nakadanych przez ni sam ogranicze, sprawdzanie, jak mona pisa inaczej i co z tego wyniknie.Termin literatura odnosi si wic zarwno do zabiegw skrajnie konwencjonalnych wiosna rymuje si z radosna, dziewica jest oczywicie pikna, a rycerz miay jak i do bezceremonialnie wykraczajcych poza ramy konwencji, kiedy czytelnik musi si niele natrudzi, by stworzy jakikolwiek sens, na przykad zdania z Finnegans Wake Jamesa Joycea: rzekirzyg, obok Ewy i Adama, od wcicia wybrzea do zakola zatoki, prowadzi nas przez commodius vicus recorsolacji na powrt do Howth Castle i Edyficjw.17 Jak ju wczeniej sugerowaem, pytanie co to jest literatura? podyktowane jest nie obaw pomylenia powieci

Co to jest literatura 55 z dzieem historyka albo zapieczonej w ciastku wrby z utworem poetyckim, lecz nadziej krytykw i teoretykw, e udzielona na nie odpowied pozwoli uprawomocni najbardziej, ich zdaniem, stosown metod krytyczn, dyskredytujc tym samym metody lekcewace najistotniejsze i najbardziej znamienne aspekty literatury.W wietle wspczesnej teorii pytanie co to jest literatura? ma jednak znaczenie, poniewa teoretycy zwrcili nasz uwag na literacko wszelkiego rodzaju tekstw. Rozwaajc literacko tych dyskursw, naley uwzgldnia jako punkt wyjcia do dalszych analiz praktyki nieodcznie zwizane z lektur dziea literackiego: zawieszanie dania, by tekst by natychmiast zrozumiay, refleksj nad implikacjami uytych rodkw wyrazu, uwane ledzenie, jak tworzy si znaczenia i z czego pynie przyjemno, ktrej tekst dostarcza.

Literatura a wiedza o kulturze 57

3
Literatura a wiedza o kulturze

Romanici pisz ksiki o papierosach i obsesji Amerykanw na punkcie odchudzania; szekspirolodzy analizuj problem biseksualizmu; specjalici od realizmu prowadz badania nad seryjnymi mordercami.1 O co w tym wszystkim chodzi? Chodzi o dyscyplin zwan wiedz o kulturze, jedn z istotniejszych w latach dziewidziesitych gazi nauk humanistycznych. Niektrzy literaturoznawcy przestali si zajmowa Miltonem i Szekspirem, a zaczli Madonn i operami mydlanymi, porzucajc badania literackie. Jaki to ma zwizek z teori literatury? Teoria niesychanie wzbogacia i urozmaicia studia literaturoznawcze, jak ju jednak wspomniaem w rozdziale 1., teoria nie oznacza teorii literatury. Gdybymy musieli odpowiedzie na pytanie, czego teori jest teoria, naleaoby powiedzie, e jest ona niejako teori dziaa znaczeniotwrczych, wytwarzania i przedstawiania dowiadczenia oraz konstytuowania ludzkich podmiotw krtko mwic, kultury w najszerszym tego sowa znaczeniu. Co ciekawe, wiedza o kulturze staje si w miar rozwoju rwnie zawikanie interdyscyplinarna i rwnie trudna do zdefiniowania jak sama teoria. Mona powiedzie, e s nierozczne: teoria daje zaplecze teoretyczne, wiedza o kulturze wykorzystuje je w praktyce. Studia nad kultur to dyscyplina praktyczna, ktrej teoretycznym podoem jest, najogl-

niej rzecz biorc, teoria. Niektrzy badacze kultury skar si na przerost teorii, dajc tym samym wyraz zrozumiaej skdind niechci do ponoszenia odpowiedzialnoci za coraz bardziej obszerny i wzbudzajcy coraz wiksze oniemielenie dorobek teoretykw. Studia nad kultur s w istocie nierozerwalnie zwizane z teoretycznymi sporami na temat znaczenia, tosamoci, sposobu przedstawiania i podmiotowoci, omawianymi w niniejszej ksice. Co jednak czy literaturoznawstwo z wiedz o kulturze? W najszerszym ujciu zadaniem tej ostatniej jest objanienie mechanizmw funkcjonowania kultury, zwaszcza w wiecie wspczesnym. W jaki sposb oddziaywuj wytwory danej kultury? Jak w wiecie rnorodnych i przenikajcych si nawzajem wsplnot, w sytuacji hegemonii pastwa, dyktatury mediw i wielonarodowych korporacji, tworzy si i organizuje zarwno indywidualna, jak zbiorowa tosamo kulturowa? Wiedza o kulturze w zasadzie wic obejmuje take literaturoznawstwo, traktujc literatur jako szczeglny rodzaj praktyki kulturowej. Co to jednak oznacza? W tej kwestii nie osignito jeszcze porozumienia. Czy wiedza o kulturze jest dziedzin na tyle obszern, e nauka o literaturze zyska w jej ramach nowe perspektywy i wieo spojrzenia? A moe wiedza o kulturze zawaszczy studia literaturoznawcze, niszczc tym samym literatur? Zanim rozwikamy ten problem, musimy zacz od podstawowych informacji na temat rozwoju wiedzy o kulturze jako dyscypliny. Wspczesna wiedza o kulturze wywodzi si z dwch niezalenych rde. Po pierwsze, zapocztkowa j francuski strukturalizm lat szedziesitych (zob. Dodatek), w ktrym kultur w tym take literatur uznano za zbir praktyk, ktrych reguy i konwencje powinno si opisa. Mythologies [Mitologie] (1957), wczesna praca francuskiego teoretyka literatury Rolanda Barthesa, zawieraj zwize odczytania najrniejszych praktyk kulturowych, poczwszy od wrestlingu oraz reklam samochodw i proszkw do prania, koczc na obiektach tak mocno osadzonych w mitologii

58 Teoria literatury kultury, jak wina francuskie i mzg Einsteina.2 Barthes interesowa si przede wszystkim demistyfikacja zjawisk uznawanych w danej kulturze za naturalne, ktrych rdo upatrywa w konkretnych, uwarunkowanych historycznie konstrukcjach. Analizujc praktyki kulturowe, Barthes wskazywa lece u ich podstaw konwencje i wynikajce z nich implikacje natury spoecznej. Jeli porwnamy na przykad wrestling z boksem, zauwaymy bez trudu, e obowizuj w nich odmienne konwencje: bokser przyjmuje ciosy ze stoickim spokojem, podczas gdy zapanik skrca si z blu, z teatraln przesad odgrywajc narzucon mu przez stereotyp rol. W boksie reguy walki s zewntrzne wobec rozgrywki, innymi sowy, wyznaczaj granice, poza ktre nie wolno wykroczy, podczas gdy reguy rzdzce wrestlingiem s mocno osadzone wewntrz samej rozgrywki, jako konwencje pozwalajce na rozszerzenie ram ewentualnych znacze: reguy s po to, by je ama, i to zupenie jawnie, dziki czemu ajdak, czyli czarny charakter, moe spektakularnie objawi si kibicom jako niegodziwy i zachowujcy si niesportowo, co z kolei zagrzewa widowni do manifestowania mciwej furii. Wrestling daje wic przede wszystkim satysfakcj czerpan z moralnej jednoznacznoci, wynikajcej z wyranego przeciwstawienia dobra i za. Przykad Barthesa, zgbiajcego praktyki kulturowe poczwszy od literatury wysokiej, na modzie i jedzeniu koczc, zachci badaczy do odczytywania konotacji wzorcw kulturowych i analizy spoecznego funkcjonowania dziwacznych konstrukcji, wystpujcych w kulturze. Drugim rdem wspczesnej wiedzy o kulturze jest marksistowska teoria literatury w Wielkiej Brytanii. Raymond Williams autor pracy Culture and Society [Kultura i spoeczestwo] (1958) oraz Richard Hoggart, zaoyciel Centrum Bada nad Kultur Wspczesn w Birmingham autor The Uses of Literacy [O poytkach z umiejtnoci czytania i pisania] (1957) postanowili odkry na nowo i podda analizie popularn kultur klasy robotniczej, lekcewaon od czasu, gdy z pojciem kultury sko-

Literatura a wiedza o kulturze 59 jarzono wycznie literatur wysok. To przedsiwzicie, majce na celu odtworzenie zaginionych tekstw kulturowych i skonstruowanie wizji historii, poczynajc by tak rzec od jej najniszego poziomu, napotkao jeszcze jedn teoretyczn koncepcj kultury, europejsk teori marksistowsk, traktujc kultur masow (w przeciwiestwie do kultury popularnej) jako form ucisku ideologicznego, narzdzie suce przeksztacaniu czytelnikw i widzw w konsumentw oraz sankcjonowaniu systemu wadzy pastwowej.Wzajemne wpywy tych dwch koncepcji kultury jako ekspresji ludu i jako jarzma narzuconego ludowi okazay si przeomowe dla rozwoju wiedzy o kulturze, najpierw w Wielkiej Brytanii, pniej take w innych krajach. Si napdow studiw nad kultur wywodzcych si z tej tradycji jest napicie midzy pragnieniem odzyskania kultury popularnej jako ekspresji mas ludowych, czy te udzielenia gosu kulturze grup zepchnitych na margines, a ujciem kultury masowej jako narzdzia ideologicznego ucisku. Celem bada nad kultur popularn jest z jednej strony ch zaznajomienia si z tym, co odgrywa istotn rol w yciu zwykych ludzi, czyli z ich kultur, przeciwstawion kulturze estetw i akademikw. Z drugiej strony mona zaobserwowa tendencj do ujawniania mechanizmw ksztatowania i manipulacji ludmi za porednictwem si kultury. W jakim stopniu czowiek staje si podmiotem, ksztatowanym przez wzorce i praktyki kulturowe, ktre zwracaj si do niego z interpelacj, przemawiajc do jako do osoby o okrelonych potrzebach i wyznajcej okrelone wartoci? Pojcie interpelacji wprowadzi francuski teoretyk marksistowski Louis Althusser.3 Reklamy, na przykad, zwracaj si do nas jako do pewnego szczeglnego rodzaju podmiotw (konsumentw doceniajcych okrelone waciwoci); bdc obiektami wci ponawianych wezwa, stajemy si wreszcie takimi wanie podmiotami. Badacze kultury prbuj ustali, jak dalece dajemy si manipulowa wzorcom kulturowym, do jakiego za stopnia i w jaki sposb jestemy w stanie posugiwa si nimi w in-

60 Teoria literatury nych celach, wykazujc tak zwan mono sprawcz. (Kwestia monoci sprawczych w skrtowym ujciu wspczesnej teorii to kwestia, do jakiego stopnia czowiek jest podmiotem odpowiedzialnym za swoje dziaania, jak dalece za decyzje, podjte rzekomo samodzielnie, s ograniczane przez siy, na ktre nie ma on adnego wpywu). Istot studiw nad kultur jest napicie pomidzy skonnoci analityka do rozpatrywania kultury jako zbioru kodw i praktyk odwodzcych ludzi od tego, co ich naprawd interesuje, i wytwarzajcych pragnienia, ktre w kocu zaczynaj oni odczuwa, a chci odnalezienia w kulturze popularnej autentycznej ekspresji wartoci. Jedno z rozwiza to wykazanie, e ludzie potrafi wykorzysta materiay kultury, narzucone im przez kapitalizm i jego media, do stworzenia z nich swojej wasnej kultury. Kultura popularna jest wytworem kultury masowej. Kultura popularna czerpie z zasobw kultury jej przeciwstawianej, stajc si tym samym kultur walki, kultur, ktrej twrcza sia polega na wykorzystywaniu produktw kultury masowej. Badania nad kultur maj szczeglne znaczenie przy rozpatrywaniu problemu tosamoci i wielorakich sposobw jej ksztatowania, dowiadczania i przekazywania. Nader istotne s zatem studia nad niestabilnymi kulturami i kulturow tosamoci pewnych grup mniejszoci etnicznych, imigrantw, kobiet ktre mog mie trudnoci z identyfikowaniem si z obejmujc je wiksz wsplnot kulturow. Ta z kolei sama jest zmienn konstrukcj ideologiczn. Zwizek midzy wiedz o kulturze i nauk o literaturze to problem skomplikowany. Teoretycznie wiedza o kulturze powinna si zajmowa wszystkim: Szekspirem i rapem, kultur wysok i nisk, kultur minionych epok i kultur wspczesn.W praktyce jednak (skoro podstaw znaczenia s rnice), wiedz o kulturze uprawia si jako przeciwiestwo czego innego. Przeciwiestwo czego? Poniewa badania nad kultur wyrosy z bada nad literatur, odpowied brzmi czsto jako przeciwiestwo tradycyjnie pojmowanych bada literackich, ktrych celem bya interpretacja

Literatura a wiedza o kulturze 61 dzie literackich jako dokona ich autorw. Gwnym uzasadnieniem tego rodzaju studiw miay by szczeglne walory arcydzie: ich zoono, pikno, celno spostrzee, uniwersalno i ewentualne korzyci, jakie czytelnik mg wynie z ich lektury. Tyle e literaturoznawstwo nigdy nie ograniczao si do jednej tylko koncepcji badawczej, ani tradycyjnej, ani jakiejkolwiek innej; wraz z nadejciem epoki teorii stao si dyscyplin wyjtkowo skcon i wywoujc swary, gdzie o pierwszestwo walcz wszelkie moliwe ujcia badawcze, dotyczce zarwno tekstw literackich, jak nieliterackich. W zasadzie wic nie powinno by konfliktu midzy wiedz o kulturze a nauk o literaturze. Literaturoznawstwo nie ogranicza si do jakiej jednolitej koncepcji tekstu literackiego, ktr studia nad kultur musz odrzuci. Wiedza o kulturze wyonia si wskutek stosowania metod analizy literackiej do innych zjawisk kulturowych. Artefakty kultury traktuje nie tyle jako obiekty, ktre naley w jaki sposb sklasyfikowa, lecz jako teksty, ktre naley odczyta. Literaturoznawstwo zyskuje natomiast moliwo studiowania literatury jako szczeglnej praktyki kulturowej i zestawiania dzie literackich z innymi rodzajami dyskursw. Dziki teorii zwikszy si zakres pyta, na ktre moe odpowiedzie dzieo literackie, badacze za skupili uwag na sposobach, w jakie literatura prbowaa odpiera bd gmatwa pojcia waciwe swojej epoce. Prawda jest taka, e studia nad kultur, konsekwentnie uznajc literatur za jedn z wielu praktyk znaczeniotwrczych i analizujc nadawane jej funkcje kulturowe, mog tylko wzbogaci nauk o literaturze, jako skomplikowanym zjawisku intertekstualnym. Rozwaania na temat zwizku midzy literaturoznawstwem a wiedz o kulturze mog si koncentrowa wok dwch zagadnie oglnych: (1) tak zwanego kanonu literatury, czyli dzie omawianych zwykle w szkoach i na uniwersytetach, zaliczanych do naszego dziedzictwa literackiego; i (2) waciwych metod analizy przedmiotw kultury.

62 Teoria literatury

Literatura a wiedza o kulturze 63 margines. Pimiennictwo tego rodzaju, bez wzgldu na to, czy omawia si je w ramach tradycyjnych wykadw z historii literatury, czy te poddaje analizie jako oddzieln tradycj (literatura imigrantw azjatyckich w Stanach Zjednoczonych, anglojzyczna literatura postkolonialna), jest czsto traktowana jako przedstawiajce dowiadczenia, a tym samym kultur danej grupy (w Stanach Zjednoczonych na przykad Afroamerykanw, Amerykanw przybyych z Azji, rdzennych mieszkacw Ameryki, mieszkajcych w Stanach Latynosw, a take kobiet). W wypadku takich utworw ze szczegln si nastrcza si jednak pytanie o to, do jakiego stopnia literatura stwarza kultur, ktr rzekomo wyraa bd reprezentuje. Czy kultura jest raczej skutkiem owych reprezentacji ni ich rdem albo przyczyn? Coraz popularniejsze studia nad lekcewaonym dotd pimiennictwem wywoay oywion dyskusj w mediach: czyby skompromitoway si tradycyjne standardy literatury? Czy zapoznane do tej pory dziea doczekay si zainteresowania ze wzgldu na doskonao literackiego rzemiosa, czy te z racji swej kulturowej reprezentatywnoci? Czy o wyborze tekstw do analizy decyduj kryteria wycznie literackie, czy te polityczna poprawno, ch, by kada mniejszo bya sprawiedliwie reprezentowana? Na to pytanie mona odpowiedzie trojako. Po pierwsze, doskonao literackiego rzemiosa nigdy nie decydowaa o doborze analizowanych utworw. aden nauczyciel nie wybiera dziesiciu dzie literatury wiatowej, ktre uwaa za najwybitniejsze siga raczej po utwory reprezentatywne dla konkretnej formy literackiej bd okresu w historii literatury (powieci angielskiej, literatury elbietaskiej, wspczesnej poezji amerykaskiej). W taki wanie sposb, dbajc o reprezentatywno, dokonuje si wyboru dzie najlepszych: wykadowca literatury elbietaskiej nie pominie Sidneya, Spensera i Szekspira, jeli uznaje ich za najwybitniejszych poetw epoki, tak jak specjalista od twrczoci azjatyckich imigrantw w Stanach Zjednoczonych uwzgldni najlepsze jego zdaniem dziea tej literatury.

1. Kanon literacki
Jak posta przybraby kanon literacki, gdyby wiedza o kulturze wchona nauk o literaturze? Czy opery mydlane zastpiy Szekspira, a jeli tak, czy win za to ponosi wiedza o kulturze? Czy nie zniszczy ona literatury, zachcajc do badania filmu, telewizji i innych form kultury popularnej, zamiast klasyki literatury wiatowej? Podobn wtpliwo wysuwano pod adresem teorii skaniajcej do studiowania tekstw filozoficznych i psychoanalitycznych na rwni z dzieami literackimi e odciga uwag studentw od klasyki. Jednake teoria oywia tradycyjny kanon literatury, pozwalajc odczytywa arcydziea literatury angielskiej i amerykaskiej na wicej sposobw. Nigdy jeszcze nie powstawao tyle prac na temat Szekspira; bada si jego twrczo pod kadym moliwym ktem, interpretujc j w kategoriach feminizmu, marksizmu, psychoanalizy, historyzmu i dekonstrukcji. Dziki teorii literatury Wordsworth przeobrazi si z piewcy natury w kluczow posta ery nowoczesnoci. Naprawd popady w nieask tylko dziea drugorzdne, analizowane dopty, dopki literaturoznawstwo miao za zadanie przede wszystkim dostarcza przekrojowej wiedzy o okresach historycznych i gatunkach. Szekspira czyta si obecnie powszechnej i interpretuje chtniej ni kiedykolwiek, natomiast dziea Marlowea, Beaumonta i Fletchera, Dekkera, Heywooda i Bena Jonsona pomniejszych dramatopisarzy epoki elbietaskiej i okresu panowania Jakuba I ciesz si duo sabszym zainteresowaniem wspczesnego czytelnika. Czyby wiedza o kulturze miaa przynie podobny skutek, dostarczajc nowych kontekstw i rozszerzajc zakres rozwaa odnoszcych si do kilku tekstw literackich, odwodzc za studentw od zajmowania si innymi? Do tej pory rozwojowi bada nad kultur towarzyszyo (cho nie on by tego przyczyn) poszerzanie si literackiego kanonu. Literatura, o ktrej dzi si naucza, obejmuje twrczo kobiet i przedstawicieli innych grup, spychanych w przeszoci na

64 Teoria literatury Zmieni si natomiast zakres zainteresowa wykadowcw, dobierajcych teksty reprezentujce nie tylko najrozmaitsze formy literackie, lecz take najrniejsze dowiadczenia kulturowe. Po drugie, posugiwanie si kryterium doskonaoci literackiego rzemiosa zostao z historycznego punktu widzenia skompromitowane przez inne kryteria, nie zwizane z literatur, na przykad kwesti rasy czy pci. Dowiadczenia dorastajcego chopca (na przykad Hucka Finna) uwaano za uniwersalne, podczas gdy analogiczne przeycia dziewczyny (np. Maggie Tulliver w Mynie nad Floss) uznano za przedmiot zainteresowa wszego krgu odbiorcw. Po trzecie, przedmiotem dyskusji stao si samo pojcie doskonaoci literackiego rzemiosa: czy uwica ono pewne okrelone interesy i cele kulturowe, jakby to one stanowiy jedyny miernik oceny dziea literackiego? Rozwaania nad metod doboru tekstw, uznanych za godne studiw, oraz nad instytucjonalnym funkcjonowaniem poj doskonaoci s czci bada nad kultur majcych cisy zwizek z nauk o literaturze.

Literatura a wiedza o kulturze 65 jej stosowanie nie jest te wcale konieczne4. Zapewnienie o dopuszczalnoci tej metody nie doda pewnoci siebie krytykom literatury. Wiedza o kulturze, uwolniona od zasady, ktra dugie lata rzdzia nauk o literaturze e gwnym przedmiotem zainteresowa badacza powinna by zoona struktura poszczeglnych dzie moe z atwoci przeksztaci si w niekwantytatywn ga socjologii, ktra traktuje dziea nie tyle jako interesujce same w sobie, ile jako przykady bd objawy czego zupenie innego, i ulegaj cakiem nowym pokusom. Najsilniejsz spord nich jest ncca wizja totalnoci, koncepcja, e zjawiska kulturowe s wyrazem bd objawem caoksztatu stosunkw spoecznych, a zatem naley je analizowa przez pryzmat zwizkw z caoksztatem stosunkw, z jakich si wywodz.5 Teoretycy wci nie doszli do porozumienia, czy konfiguracja spoeczno-polityczna okrelana mianem caoksztatu stosunkw spoecznych w ogle istnieje, a jeli tak, to w jaki sposb mona odnie do niej wytwory i dziaania kulturowe. Wiedz o kulturze pociga jednak idea zwizku bezporedniego, gdzie wytwory kultury s objawem danej konfiguracji spoeczno-politycznej. Na przykad, w ramach zaj powiconych kulturze popularnej na Uniwersytecie Otwartym w Wielkiej Brytanii (1982-1985), w ktrych uczestniczyo okoo piciu tysicy osb, omawiano temat Telewizyjne seriale policyjne a prawo i porzdek, analizujc rozwj seriali kryminalnych w wietle zmieniajcej si sytuacji spoeczno-politycznej.
Wtki Dixon of Dock Green skupiaj si wok dobrodusznej, ojcowskiej postaci policjanta, ktry zna patrolowan przez siebie dzielnic robotnicz jak wasn kiesze. Wraz z konsolidacj pastwa opiekuczego w przypadajcym na pocztek lat szedziesitych okresie dobrobytu problemy klasowe zostaj przeoone na bolczki spoeczne: tote nowy serial Z Cars ukazuje umundurowanych policjantw w wozach patrolowych wykonujcych swoj powinno jak prawdziwi zawodowcy lecz w pewnym oddaleniu od spoecznoci, ktrej su. Na poczt-

2. Metody analizy
Drugim zagadnieniem bdcym przedmiotem niezgody s metody analizy, stosowane w studiach nad kultur i w literaturoznawstwie. Dopki badania nad kultur byy pewn odszczepion form bada literackich, stosowano w nich metody analizy literatury do innych zjawisk kulturowych. Czy stosowanie metod analizy literackiej nie utracioby jednak dotychczasowego znaczenia, gdyby wiedza o kulturze zaja pozycj pierwszoplanow, a jej adepci zerwali wszelkie zwizki z literaturoznawstwem? We wstpie do wydanego w Stanach Zjednoczonych zbioru studiw Cultural Studies [Studia nad kultur], pracy, ktra wywara duy wpyw na rozwj tej dyscypliny, czytamy: aczkolwiek nic nie stoi na przeszkodzie, by w badaniach nad kultur posugiwa si sztuk interpretacji tekstw [close textual readings],

66 Teoria literatury
ku lat siedemdziesitych nastaje w Wielkiej Brytanii kryzys hegemonii6; wadza pastwowa, z coraz wikszym trudem zyskujc poparcie dla swoich posuni, musi przygotowa si na ataki ze strony wojowniczych zwizkw zawodowych, terrorystw i IRA. To bardziej agresywne nastawienie pastwa-hegemona znajduje odzwierciedlenie w takich serialach policyjnych, jak The Sweeney czy The Professionals, gdzie ubrani po cywilnemu gliniarze tocz zazwyczaj walk z jak organizacj terrorystyczn, brutalnoci dorwnujc swoim przeciwnikom.7

Literatura a wiedza o kulturze 67 take wywr na ni pewien wpyw. Zajmujcy si wiedz o kulturze uwaaj zatem kocz swj wstp wydawcy Cultural Studies e ich wysiek intelektualny powinien, i moe, co zmieni.8 Jest to stwierdzenie nieco dziwne, lecz jak sdz, wiele mwice: badacze kultury nie s przekonani, e ich wysiek intelektualny odegra jak rol. Takie przekonanie wiadczyoby o ich zarozumiaoci, by nie rzec naiwnoci. Uwaaj jedynie, e ich wysiek powinien odegra jak rol. I o to chodzi. Z historycznego punktu widzenia idea badania kultury popularnej i idea wywierania prac badawcz wpywu politycznego s ze sob cile zwizane. W Wielkiej Brytanii w latach szedziesitych i siedemdziesitych studia nad kultur robotnicz byy wyranie nacechowane politycznie. W kraju, gdzie tosamo kulturowa i narodowa wydawaa si wiza z arcydzieami kultury wysokiej na przykad z Szekspirem i tradycj literatury angielskiej sam fakt zajmowania si kultur popularn by aktem sprzeciwu. Inaczej jest natomiast w Stanach Zjednoczonych, gdzie tosamo narodow okrelao czsto przeciwstawianie si kulturze wysokiej. Przygody Hucka Marka Twaina, powie, ktra w ogromnym stopniu przyczynia si do okrelenia amerykaskoci, koczy si stwierdzeniem Hucka, e bdzie musia zwia do puszczy, poniewa ciotka Sally chce go ucywilizowa. Istot jego tosamoci jest ucieczka od ucywilizowanej kultury. Tradycyjny obraz Amerykanina to obraz czowieka uciekajcego przed kultur. Kierujc zarzuty pod adresem literatury, wiedza o kulturze nie potrafi czasem rozrni midzy elitaryzmem a dug narodow tradycj mieszczaskiego filisterstwa. W Stanach Zjednoczonych niech do kultury wysokiej i zainteresowanie kultur popularn s nie tyle przejawem politycznego radykalizmu czy te odruchem sprzeciwu, ile prb naukowej interpretacji kultury masowej. Amerykaska wiedza o kulturze ma do nike powizania z ruchami politycznymi, ktre wpyny na rozwj tej dyscypliny w Wielkiej Brytanii; ma przede wszystkim twrczy i interdyscyplinarny charak-

To z pewnoci ciekawe spostrzeenia, by moe nawet prawdziwe, co czyni powysz metod analizy tym bardziej pocigajc; wie si ona jednak z odejciem od metod sztuki interpretacji [close reading], wyczulonej na szczegy struktury narracyjnej i ledzcej zoono znacze, i zastpieniem takiej lektury analiz spoeczno-polityczn, w wietle ktrej wszystkie seriale danego okresu odgrywaj rwnie donios rol, bdc wyrazem wczesnej spoecznej konfiguracji. Gdyby nauka o literaturze wesza w skad szerszej dyscypliny zwanej wiedz o kulturze, tego rodzaju interpretacja w kategoriach symptomu mogaby si sta norm; specyfika poszczeglnych zjawisk kulturowych zeszaby na dalszy plan, podobnie jak metody odczytywania, do ktrych zachca literatura (i ktre opisaem w rozdziale 2.). Zawieszenie dania natychmiastowej zrozumiaoci, gotowo poruszania si na granicy rozmaitych znacze, otwarto wobec nieoczekiwanych, twrczych efektw posugiwania si jzykiem i wyobrani, zainteresowanie tym, jak ksztatuje si znaczenie i co dostarcza przyjemnoci takie nastawienie jest szczeglnie cenne, nie tylko podczas czytania literatury, ale i przy rozwaaniu innych zjawisk kulturowych, mimo e t metod czytania zawdziczamy literaturoznawstwu. Pozostaje jeszcze kwestia celw bada nad kultur i literatur. Wikszo badaczy kultury ma nadziej, e studia nad wspczesn kultur, nie bd tylko jej opisem, lecz

68 Teoria literatury ter, mimo to jednak nie wykracza poza akademickie rozwaania nad kulturowymi praktykami i reprezentacjami kultury. Oczekuje si, e wiedza o kulturze bdzie radykalna, opozycja midzy zaangaowanymi badaniami nad kultur a biernym literaturoznawstwem pozostaje jednak wci w sferze pobonych ycze. Dyskusjom nad zwizkiem midzy literatur a wiedz kulturze towarzysz narzekania na elitaryzm i oskarenia pod adresem studiw nad kultur popularn, ktre maj rzekomo prowadzi do mierci literatury. Pomocne w tym zamieszaniu jest wyodrbnienie dwu grup zagadnie. Pierwsza to kwestie dotyczce wartoci, jak ma badanie takiego a nie innego przedmiotu kulturowego. Wyszo studiw szekspirowskich nad analiz oper mydlanych nie moe ju by przyjmowana jako oczywista i wymaga uzasadnienia: co mona osign dziki odmiennym rodzajom bada, w wymiarze, na przykad, intelektualnym bd moralnym? Tego rodzaju kwestie bywaj trudne do rozstrzygnicia: przykad komendantw niemieckich obozw koncentracyjnych wytrawnych znawcw literatury, sztuki i muzyki utrudni prby udowodnienia przewagi jednego rodzaju studiw nad innymi. Trzeba jednak stawi czoo i takim wyzwaniom. Druga grupa zagadnie to kwestia metod badania wszelkiego rodzaju przedmiotw kultury, kwestia zalet i wad rozmaitych sposobw interpretacji i analizy, na przykad interpretowania obiektw kultury jako struktur zoonych albo odczytywanie ich jako symptomw caoksztatu stosunkw spoecznych. Cho interpretacj oceniajc kojarzy si zwykle z nauk o literaturze, analiz za w kategoriach symptomu z wiedz o kulturze, to jednak obie metody mona stosowa w odniesieniu do dowolnego przedmiotu kultury. Wnikliwe czytanie tekstu nieliterackiego nie zakada jego estetycznej oceny, podobnie jak analiza kulturowa dziea literackiego nie oznacza, e jest ono wycznie dokumentem swojej epoki.W nastpnym rozdziale zajm si bliej zagadnieniem interpretacji.

4
Jzyk, znaczenie i interpretacja

Czy literatura jest szczeglnym rodzajem jzyka, czy te szczeglnym uyciem jzyka? Czy jest to jzyk wyrniajcy si szczeglnymi sposobami swego zorganizowania, czy te jzyk, ktremu nadano szczeglne przywileje? Jak dowodziem w rozdziale 2., wybranie jednej z owych moliwoci na nic si nie zda: literatura wie si z obiema tymi waciwociami, a take ze zwracaniem szczeglnej uwagi na jzyk. Spory takie dowodz, e pytania o istot i funkcje jzyka oraz o metody jego analizy nale do najwaniejszych teorii literatury. Niektre z najistotniejszych zagadnie mona uchwyci rozwaajc problem znaczenia. Z czym wie si mylenie o znaczeniu? Sprbujmy zanalizowa dwuwiersz Roberta Frosta, ktry wczeniej uznalimy za dzieo literackie:
SEKRET SIEDZI Taczymy w kko i zgadujemy, A Sekret siedzi w rodku wie, czego my nie wiemy

Co tu jest znaczeniem? Istnieje, oczywicie, rnica midzy pytaniem o znaczenie jakiego tekstu (wiersza jako caoci) i pytaniem o znaczenie jakiego sowa. Mona powiedzie, e taczy oznacza wykonywa cig rytmicznych ruchw wedug okrelonego wzorca; co jednak znaczy w tekst? By moe sugeruje bezowocno ludzkich

70 Teoria literatury poczyna: krcimy si w kko i moemy tylko zgadywa. Co wicej, rymujc si i sprawiajc wraenie, e wie, co robi, tekst w wciga czytelnika w roztrzsania dotyczce taczenia i zgadywania. Ten rezultat, proces, ktry tekst moe spowodowa, jest czci jego znaczenia. Mamy zatem znaczenie sowa i znaczenie czy prowokacj tekstu; midzy nimi plasuje si co, co moemy nazwa znaczeniem wypowiedzi: znaczenie aktu wypowiedzenia tych sw w okrelonych okolicznociach. Jakiego aktu dokonuje ta wypowied: ostrzega, przyznaje, ubolewa czy moe si chepi? Kim s my, ktrzy taczymy i co taczenie znaczy w tej wypowiedzi? Nie mona wic tak po prostu spyta o znaczenie. Mamy do czynienia z co najmniej trzema rnymi wymiarami bd poziomami znaczenia: znaczeniem sowa, wypowiedzi i tekstu. Moliwe znaczenia sowa skadaj si na znaczenie wypowiedzi, ktra jest aktem dokonywanym przez mwicego. (Znaczenia sw zale z kolei od funkcji, jak peni w wypowiedzi.) Tekst wreszcie, w tym wypadku reprezentujcy nieznanego mwicego, wygaszajcego t zagadkow wypowied, jest konstrukcj stworzon przez autora i jego znaczeniem nie jest jakie twierdzenie, lecz moliwe oddziaywanie na czytelnikw. Jest wiele rodzajw znacze, generalnie mona jednak powiedzie, e znaczenie opiera si na rnicy. Nie wiemy, do kogo odnosi si uyta w tym tekcie pierwsza osoba liczby mnogiej; wiadomo tylko, e my zostao przeciwstawione ja, a take on, ona, ono, wy i oni. My to pewna nieokrelona grupa, obejmujca rwnie mwicego, kimkolwiek by on by. Czy mona zaliczy do niej take czytelnika? Czy my to wszyscy z wyjtkiem Sekretu, czy te jest to jaka szczeglna grupa ludzi? Tego rodzaju pytania, na ktre nieatwo odpowiedzie, nasuwaj si przy kadej prbie interpretacji wiersza. Do dyspozycji mamy tylko kontrasty i rnice. To samo mona powiedzie o sformuowaniach taczymy i zgadujemy. Znaczenie sowa taczymy zaley od

Jzyk, znaczenie i interpretacja 71 tego, czemu si je przeciwstawi (taczymy w kko jako przeciwstawne idziemy naprzd czy te jako przeciwstawne stoimy w miejscu); zgadywa jest z kolei przeciwiestwem wiedzie. Rozwaania nad znaczeniem tego wiersza musz wiza si z analiz przeciwstawie lub rnic, nadawaniem im treci, dokonywaniem ekstrapolacji. Jzyk jest pewnym systemem opozycji. Tak przynajmniej twierdzi Ferdinand de Saussure, szwajcarski jzykoznawca z pocztku XX wieku, ktrego prace wywary niezmiernie istotny wpyw na wspczesn teori.1 Tym, co sprawia, e kady element jzyka jest tym, czym jest, i co nadaje mu tosamo, s kontrasty midzy nim a pozostaymi elementami systemu jzykowego. Saussure odwouje si do analogii: tosamo jakiego pocigu powiedzmy ekspresu z Londynu do Oksfordu odchodzcego o 8.30 zaley od systemu kursowania pocigw, uwzgldnionego w kolejowym rozkadzie jazdy. Ekspres z Londynu do Oksfordu o 8.30 rni si zatem od ekspresu z Londynu do Cambridge o 8.45, a take od pocigu podmiejskiego do Oksfordu o 8.45. Fizyczne cechy poszczeglnych pocigw nie odgrywaj w tym wypadku najmniejszej roli: rodzaje lokomotyw i wagonw, dokadne trasy przejazdw, skad zaogi itd. mog si rni, podobnie jak faktyczne godziny przyjazdw i odjazdw; pocig moe wyruszy albo przyby na stacj z opnieniem. Tosamo pocigu zaley od miejsca, jakie zajmuje w systemie kursowania pocigw: to ten pocig, w przeciwiestwie do innych pocigw. Saussure pisze, e cech charakterystyczn znaku jzykowego jest bycie tym, czym nie s inne znaki. Na tej samej zasadzie liter b mona pisa na dowoln liczb sposobw (co zaley choby od charakteru pisma), pod warunkiem, e czytelnik nie pomyli jej z inn liter, na przykad l, k albo d. Liczy si tylko nadajca znaczenie rnica, nie za konkretny ksztat albo tre. Wedug Saussurea jzyk jest systemem znakw, przy czym najwaniejsze jest to, e znaki jzykowe maj charakter arbitralny. Naley to rozumie dwojako. Po pierwsze,

72 Teoria literatury znak (na przykad sowo) jest poczeniem pewnej formy zmysowej (signans, znaczce) i znaczenia (signatum, znaczone); zwizek midzy form a znaczeniem jest wynikiem konwencji, nie za naturalnego podobiestwa. Przedmiot, na ktrym siedz, nazywa si krzeso, ale rwnie dobrze mgby nosi inn nazw grzle albo raponcka.To, e nazywa si krzeso, jest spraw konwencji bd reguy mojego jzyka; w innych jzykach ten sam przedmiot ma rne nazwy. Do wyjtkw zwyklimy zalicza wyraenia onomatopeiczne, ktrych brzmienie zdaje si naladowa to, co reprezentuje, na przykad hau-hau albo bzzz. I te jednak rni si w poszczeglnych jzykach: angielskie psy szczekaj bow-wow, a francuskie oua-oua; angielskim odpowiednikiem brzczenia pszczoy jest buzz, Francuzi oddaj ten dwik czasownikiem bourdonner. Drugi aspekt arbitralnoci znaku odgrywa z punktu widzenia Sausurrea i wspczesnej teorii rol bodaj jeszcze istotniejsz: zarwno znaczce (forma), jak i znaczone (znaczenie) same s elementami wyodrbnianymi dziki pewnej konwencji: pierwsze z nich na paszczynie dwiku, drugie na paszczynie pojciowej. Jzyki rnie dziel paszczyzn dwiku i paszczyzn pojciow. Polszczyzna odrnia sowa czy i trzy na paszczynie dwikowej, jako odrbne znaki o odmiennych znaczeniach, nie zawsze jednak musi je odrnia mog to by rwnie regionalne warianty wymowy tego samego znaku. Na paszczynie pojciowej polszczyzna odrnia sowo krzeso od wyrazu stoek (krzeso bez oparcia), przyzwala jednak, by znaczone, czyli pojcie krzeso, odnosi zarwno do siedzisk z porczami, jak i bez, zarwno do mebli twardych, jak i pokrytych luksusow mikk tapicerk odmiennych przedmiotw, ktre rwnie dobrze mogyby wiza si z odrbnymi pojciami. Jzyk twierdzi Saussure nie jest nomenklatur, zbiorem nazw na oznaczenie kategorii istniejcych poza nim.Teza ta ma wane i rnorakie znaczenie dla teorii wspczesnej. Zazwyczaj wychodzilimy z zaoenia, e sowa pies

Jzyk, znaczenie i interpretacja 73 i krzeso mamy po to, by nazywa nimi psy i krzesa, ktre istniej niezalenie od jakiegokolwiek jzyka. Saussure dowodzi jednak, e jeli sowa oznaczayby uprzednio ju istniejce pojcia, to miayby dokadne odpowiedniki znaczeniowe we wszystkich jzykach, co wcale nie jest prawd. Kady jzyk jest odrbnym systemem nie tylko form, ale i poj: systemem konwencjonalnych znakw, organizujcym wiat. Zwizek pomidzy jzykiem a myl jest jednym z najistotniejszych zagadnie wspczesnej teorii. Na jednym biegunie mamy do czynienia ze zdroworozsdkowym pogldem, e jzyk po prostu nazywa myli istniejce od niego niezalenie; pozwala wyrazi myli uprzednie wobec jzyka. Na drugim biegunie plasuje si hipoteza Sapira-Whorfa, zawdziczajca swoj nazw dwm jzykoznawcom, ktrzy twierdzili, e jzyk, jakim mwimy, determinuje nasze mylenie. Whorf na przykad utrzymywa, e koncepcji czasu w kulturze Indian Hopi nie da si odda po angielsku (a wic nie da si jej tu objani!).2 Wydaje si, i nie sposb udowodni, e s myli w jednym jzyku, ktrych nie mona pomyle lub wyrazi innym; dysponujemy jednak pokan liczb dowodw na potwierdzenie tezy, e myl normalna bd naturalna z punktu widzenia danego jzyka wymaga szczeglnych zabiegw, by objani j w kategoriach innego. Kod jzykowy jest swoist teori rzeczywistoci. Rne jzyki dokonuj rnych podziaw istniejcego wiata. Ludzie mwicy po angielsku maj sowo pets (zwierzta domowe) kategori, ktra nie ma adnego odpowiednika w jzyku francuskim, cho Francuzi s wacicielami ogromnej liczby psw i kotw. Angielszczyzna kae swoim uytkownikom wiedzie, jakiej pci jest niemowl, by mwic o nim, uywa waciwego zaimka osobowego: ona albo on (po angielsku nie mona mwi o dziecku ono); angielski zakada wic, e pe odgrywa nader istotn rol (std z pewnoci bierze si zwyczaj ubierania niemowlt w rowe bd niebieskie stroje, informujce o pci

74 Teoria literatury dziecka). A przecie jzykowe rozrnienie pci nie jest bynajmniej powszechne; nie wszystkie jzyki czyni z pci najistotniejsz cech noworodka. Rwnie struktury gramatyczne s konwencjami danego jzyka; nie s ani naturalne, ani uniwersalne. Obserwujc ruch skrzyde na niebie, moglibymy rwnie dobrze wyrazi nasze doznania zwrotem skrzydli (przez analogi do wyraenia pada), tymczasem mwimy ptaki lec. Podobn konstrukcj wykorzystuje sawny wiersz Paula Verlainea: Il pleure dans mon coeur/Comme il pleut sur la ville (Pacze mi w sercu,/Jak pada w miecie). Skoro mwimy w miecie pada, dlaczego nie mielibymy powiedzie pacze mi w sercu? Jzyk nie jest nomenklatur, dostarczajc etykietek istniejcym uprzednio kategoriom; stwarza swoje wasne kategorie. Mona jednak skoni nadawcw i odbiorcw, by wykroczyli poza struktury swojego jzyka i ujrzeli odmienn rzeczywisto. Dziea literackie badaj struktury i kategorie nawykowego sposobu mylenia, czsto prbujc nagina je lub ksztatowa na nowo, podpowiadajc nam, jak pomyle co, czego nasz jzyk dotd nie przewidywa, zmuszajc nas do zwrcenia uwagi na kategorie, przez ktre patrzymy na wiat, nie mylc o tym. Jzyk jest wic zarwno okrelon manifestacj ideologii kategoriami, jakimi jego uytkownicy maj prawo myle jak i paszczyzn, na ktrej kategorie te podwaa lub obala. Saussure odrnia system jzyka (langue) od konkretnych przypadkw mwienia i pisania (parole). Zadaniem jzykoznawstwa jest odtworzenie kryjcego si u podstaw jzyka systemu (czyli gramatyki), umoliwiajcego wypowiedzi, czyli parole. Wie si to z koniecznoci dokonania kolejnego rozrnienia: midzy synchronicznym badaniem jzyka (koncentrujcym si na jzyku jako pewnym systemie w pewnym okrelonym czasie, w przeszoci bd obecnie) a badaniem diachronicznym, rozpatrujcym zmiany poszczeglnych elementw jzyka w ujciu historycznym. Zrozumienie jzyka jako funkcjonujcego systemu wymaga spojrzenia synchronicznego, prby rozszyfrowania rzdz-

Jzyk, znaczenie i interpretacja 75 cych tym systemem regu i konwencji, ktre stanowi o jzyka formach i znaczeniach. Noam Chomsky, najbardziej wpywowy jzykoznawca naszych czasw, twrca tak zwanej gramatyki generatywno-transformacyjnej, poszed jeszcze dalej, utrzymujc, e zadaniem jzykoznawstwa jest odtworzenie kompetencji jzykowej rodzimych uytkownikw jzyka: nabytej przez nich niewiadomej wiedzy bd umiejtnoci, pozwalajcej im wypowiada i rozumie nawet zdania, z ktrymi nigdy przedtem si nie spotkali. A zatem jzykoznawstwo wychodzi od faktw dotyczcych formy i znaczenia, jakie maj poszczeglne wypowiedzi dla mwicego, i prbuje je wyjani. Dlaczego dwa podobne w formie zdania John is eager to please [Jan pragnie sprawi przyjemno] i John is easy to please [Jana atwo zadowoli] maj odmienne znaczenie dla osoby wadajcej angielszczyzn? Osoba taka wie, e w pierwszym zdaniu to Jan chce sprawia przyjemno, w drugim za przyjemno sprawiaj mu inni. Jzykoznawca nie prbuje odkry prawdziwego znaczenia obydwu zda, zakadajc, e odbiorca rozumie je faszywie, a w swej strukturze gbokiej zdania te znacz co innego. Zadaniem jzykoznawstwa jest opisanie struktur danego jzyka (w tym wypadku przy zaoeniu istnienia ukrytego poziomu struktury gramatycznej), dziki czemu mona objani powszechnie dostrzegane rnice znaczenia obydwu zda. Doszlimy do podstawowego, zbyt czsto lekcewaonego w badaniach literackich rozrnienia midzy dwiema odmiennymi metodami interpretacji: pierwsza, wzorowana na jzykoznawstwie, traktuje znaczenie jako co, co naley wytumaczy, podejmujc tym samym prb objanienia mechanizmu jego powstawania. Druga, wrcz przeciwnie, wychodzi od form i prbuje je interpretowa, by objani ich prawdziwe znaczenie. W literaturoznawstwie mamy do czynienia z rozrnieniem midzy poetyk a hermeneutyk. Poetyka obiera za punkt wyjcia powszechnie dostrzegane znaczenia bd efekt i bada, w jaki sposb je osignito. (Dlaczego ten fragment powieci wydaje si ironiczny? Dla-

76 Teoria literatury czego czujemy sympati do tej wanie postaci? Dlaczego zakoczenie tego wiersza jest dwuznaczne?). Hermeneutyka natomiast zaczyna od tekstw, pytajc o ich znaczenie i prbujc tym samym znale nowe, trafniejsze interpretacje. Hermeneutyczne modele interpretacji wywodz si z prawodawstwa i religii, gdzie ludzie staraj si dociec znaczenia aktu prawnego bd tekstu religijnego po to, by obra waciw drog postpowania. Model odwoujcy si do jzykoznawstwa sugeruje, e nauka o literaturze powinna skoni si raczej ku pierwszej metodzie, charakterystycznej dla poetyki, prbujc zrozumie, w jaki sposb dzieo literackie wywiera okrelony efekt; wikszo wspczesnych krytykw wybraa jednak metod drug, traktujc interpretacj poszczeglnych dzie jako cel ostateczny bada literackich. W rzeczywistoci krytyka literacka wykorzystuje czstokro zarwno poetyk, jak i hermeneutyk, badajc, w jaki sposb osignito okrelony efekt albo dlaczego zakoczenie danego dziea wydaje si waciwe (oba pytania nale do sfery poetyki), ale take analizujc, co znaczy jaki wers i co dany wiersz mwi nam o kondycji ludzkiej (hermeneutyka). Te dwie metody s jednak zasadniczo odmienne w swojej istocie, inne s ich cele, inne rodzaje dowodw. Obieranie za punkt wyjcia znacze i skutkw (poetyka) rni si diametralnie od prby odkrycia znaczenia (hermeneutyka). Gdyby nauka o literaturze czerpaa wzorce z jzykoznawstwa, jej zadaniem staby si opis kompetencji literackiej, nabywanej przez czytelnikw literatury.3 Poetyka, opisujca literack kompetencj, skupiaaby si na konwencjach warunkujcych literack struktur i znaczenie, starajc si odpowiedzie na pytanie, jakie kody bd systemy konwencji pozwalaj czytelnikowi rozrnia poszczeglne gatunki literackie, ledzi fabu, stwarza postaci na podstawie fragmentarycznych, rozrzuconych w tekcie informacji, wyodrbnia tematy dzie literackich i dokonywa tego rodzaju symbolicznej interpretacji, dziki ktrej moemy oceni wag konkretnych wierszy i opowiada?

Jzyk, znaczenie i interpretacja 77 Analogia midzy poetyk a jzykoznawstwem moe si wyda zwodnicza; nie potrafimy przecie ogarn znaczenia dziea literackiego na tej zasadzie, na jakiej odczytujemy znaczenie wypowiedzi Jana atwo zadowoli, nie moemy wic go traktowa jako czego danego, lecz musimy go poszukiwa. Z pewnoci jest to jedna z przyczyn, dla ktrych wspczesne literaturoznawstwo przedkada hermeneutyk nad poetyk (poza tym na og dziea literackie studiuje si nie dlatego, e jest si zainteresowanym mechanizmami funkcjonowania literatury, ale dlatego, e sdzi si, i maj one do powiedzenia co wanego). Poetyka nie wymaga jednak rozszyfrowania znaczenia dziea literackiego; jej zadaniem jest wyjanienie wszystkich efektw, jakie moemy powiadczy na przykad, e trafniejsze jest takie, a nie inne zakoczenie, e to poczenie poetyckich obrazw w wierszu jest sensowne, inne natomiast nie jest. Mao tego: najistotniejszym zadaniem poetyki jest wyjanienie, jak czytelnik radzi sobie z interpretacj dziea literackiego jakie konwencje umoliwiaj mu nadawanie utworom takich, a nie innych znacze. Na przykad opisana w rozdziale 2. bezwzgldnie przestrzegana zasada wsppracy to jedna z podstawowych konwencji, umoliwiajcych interpretacj literatury: sugeruje, e utrudnienia, pozorne niedorzecznoci, dygresje i nieistotne szczegy na pewnym poziomie odgrywaj istotn rol. Koncepcja literackiej kompetencji skupia uwag przede wszystkim na wiedzy, ktr czytelnik (i pisarz) wnosz w swe spotkania z tekstami. Jakie rodzaje dziaa podejmuje czytelnik, odbierajc dzieo literackie w okrelony sposb? Jakie przyjte przeze zaoenia tumacz jego reakcje i interpretacje? Mylenie o czytelniku i sposobach, w jaki nadaje on sens literaturze, doprowadzio do powstania tzw. krytyki odbioru czytelniczego [reader response criticism], wedug ktrej znaczenie tekstu to dowiadczenie czytelnika (obejmujce wahania, domysy i korygowanie bdw). Jeli dzieo literackie pojmuje si jako szereg nastpujcych po sobie dziaa, wywierajcych wpyw na zdolno rozumie-

78 Teoria literatury nia u czytelnika, interpretacj utworu naleaoby traktowa jako histori spotkania tekstu z odbiorc, z wszystkimi jej sukcesami i porakami: przyjmuje si rozmaite konwencje i oczekiwania, zakada powizania oczekiwania mog si potwierdzi albo nie. Interpretacja dziea jest opowieci o jego czytaniu. Ksztat opowieci o konkretnym utworze zaley jednak od tego, co teoretycy nazywaj horyzontem oczekiwa czytelnika.4 Istot interpretacji dziea s odpowiedzi na pytania ograniczone takim wanie horyzontem: oczekiwania czytelnika przystpujcego do lektury Hamleta pod koniec XX wieku rni si od oczekiwa wspczesnych Szekspira. Na horyzont oczekiwa czytelnika wpyw ma bardzo wiele czynnikw. Krytyka feministyczna rozwaaa kwesti, jakie znaczenie moe, a jakie powinno mie to, e czytelnik jest kobiet. W jaki sposb pyta Elaine Showalter zaoenie, e czytelnikiem jest kobieta, zmienia nasz percepcj utworu, uwiadamiajc nam istotn rol zawartych w nim kodw seksualnych?5. Teksty literackie oraz ich tradycyjne interpretacje zakaday niejako z gry, e czytelnik jest mczyzn, zmuszajc tym samym kobiety do mskiego sposobu lektury, interpretowania utworw z punktu widzenia mczyzny. Teoretycy filmu wysunli podobn hipotez, utrzymujc, e tzw. kinematograficzne spojrzenie (ogld wiata z pozycji kamery) ma zasadniczo mski charakter: kobiet a jest raczej przedmiotem obserwacji kamery ni obserwatorem. W literaturoznawstwie krytyka feministyczna zajmuje si rozmaitymi strategiami, ktre doprowadziy do uznania mskiej perspektywy za normatywn, i rozwaa, jak badanie takich struktur i efektw mogoby zmieni sposoby odczytywania dziea literackiego nie tylko przez kobiety, ale i przez mczyzn. Badacze skupiajcy sw uwag na historycznym i spoecznym uwarunkowaniu sposobw odczytywania, podkrelaj, e interpretowanie jest pewn praktyk spoeczn. Odbiorca, rozmawiajc ze znajomymi o ksikach i filmach, dokonuje nieformalnej interpretacji. Przy bardziej sformali-

Jzyk, znaczenie i interpretacja 79 zowanej interpretacji, dokonywanej w salach wykadowych, obowizuj rne reguy. Mona rozpatrywa funkcj kadego poszczeglnego elementu dziea, jego relacje z innymi elementami, ostatecznie jednak interpretacja moe wymaga gry o czym wic tak naprawd jest ten utwr?. Pytanie to nasuwa si nie z powodu niejasnoci tekstu; bardziej uzasadnione bywa w odniesieniu do utworw prostych ni zoliwie zawiych. W tego rodzaju grze odpowied musi spenia okrelone warunki: nie moe by, na przykad, zbyt oczywista musi by spekulacj. Powiedzie, e Hamlet jest sztuk o ksiciu Danii to odmwi udziau w grze. Moliwymi odpowiedziami mog by natomiast: Hamlet opisuje zagad elbietaskiego porzdku wiata, Hamlet to sztuka o lku mczyzn przed kobiec seksualnoci albo Hamlet mwi o tym, e nie mona polega na znakach. To, co uwaa si zwykle za szkoy krytyki literackiej bd teoretyczne podejcia do literatury, to z punktu widzenia hermeneutyki skonnoci do udzielania okrelonych odpowiedzi na pytanie o czym waciwie jest utwr: o walce klas (marksizm), o moliwoci ujednolicenia dowiadcze (Nowa Krytyka), o kompleksie Edypa (psychoanaliza), o powstrzymywaniu si wywrotowych (neohistoryzm), o asymetrii stosunkw midzy pciami (feminizm), o autodekonstruktywnej naturze tekstu (dekonstrukcja), o zmierzchu imperializmu (teoria postkolonialna), o matrycy heteroseksualnej (badania literatury gejw i lesbijek). Wymienione w nawiasach dyskursy teoretyczne nie s bynajmniej rwnoznaczne z metodami interpretacji: przede wszystkim podejmuj prby wyjanienia zjawisk, ktre uznaj za szczeglnie istotne dla kultury i spoeczestwa. Wiele z tych teorii bada rwnie mechanizm funkcjonowania literatury bd dyskursu w ogle, realizujc tym samym zaoenia poetyki; bdc jednak odmianami hermeneutyki, teorie te prowadz do szczeglnego typu interpretacji, w ktrych teksty uznaje si za wypowiedzi suce okrelonym celom. Przy grze w interpretacj wane nie jest podsu-

80 Teoria literatury wanie trafnych odpowiedzi: jak pokazuj podane przeze mnie przykady, utrzymane w konwencji parodii, niektre odpowiedzi, okazuj si niejako z definicji atwe do przewidzenia. Istotn rol odgrywa to, jak si do nich dochodzi sposb, w jaki zawarte w tekcie szczegy zostan wykorzystane podczas formuowania konkluzji. Jak zatem dokona wyboru midzy poszczeglnymi interpretacjami? Podane przykady mog sugerowa, e odpowied na pytanie o czym waciwie jest Hamlet? o polityce doby renesansu, o relacjach midzy matk a synem, czy te o tym, e nie mona polega na znakach na pewnym poziomie nie jest konieczna. ywotno literaturoznawstwa jako dyscypliny zaley od dwch nieodcznie ze sob zwizanych czynnikw: po pierwsze, tego rodzaju sporw nie da si rozstrzygn; po drugie, spory tocz si wok kwestii, w jaki sposb poszczeglne sceny bd zestawienia wersw potwierdzaj okrelon hipotez. Nie mona sprawi, by dzieo literackie znaczyo wszystko, co si chce: stawia ono opr, a interpretator musi si niele natrudzi, chcc przekona innych o trafnoci swego odczytania. Najistotniejsze w tego rodzaju sporach jest pytanie o to, co decyduje o znaczeniu. Wrmy raz jeszcze do tej kwestii. Co decyduje o znaczeniu? Mwimy czasem, e znaczeniem wypowiedzi jest to, co jej autor mia na myli, jak gdyby znaczenie okrelaa intencja mwicego. Niekiedy mwimy, e znaczenie zawiera si w tekcie by moe kto chcia powiedzie x, jednake to, co powiedzia, oznacza w istocie y znaczenie byoby zatem wytworem samego jzyka. Mwi si te, e o znaczeniu decyduje kontekst: chcc zrozumie znaczenie danej wypowiedzi, trzeba wzi pod uwag towarzyszce jej okolicznoci bd kontekst historyczny. Jak ju wspomniaem, niektrzy krytycy utrzymuj, e znaczenie tekstu jest rwnoznaczne z dowiadczeniem czytelnika. Intencja, tekst, kontekst, czytelnik co decyduje o znaczeniu? Ju sam fakt, i wysuwa si przekonujce argumenty przemawiajce za kadym z tych czterech czynnikw, do-

Jzyk, znaczenie i interpretacja 81 wodzi, e znaczenie jest czym zoonym i nieuchwytnym, czego nie mona raz na zawsze objani oddziaywaniem jednego tylko czynnika. Dugotrway spr w teorii literatury, dotyczy roli intencji w okrelaniu znaczenia tekstu o charakterze literackim. Autorzy znanego artykuu pod tytuem Bd intencjonalnoci dowodz, e sporw o interpretacj dziea literackiego nie sposb rozstrzygn odwoujc si do wyroczni (autora).6 Znaczeniem utworu nie jest ani to, co autor mia na myli podczas tworzenia tekstu, ani to, co zdaniem autora znaczy on po jego ukoczeniu, lecz raczej to, co autor zdoa zawrze w swoim dziele. W zwykej rozmowie czsto zdarza si nam utosamia znaczenie wypowiedzi z intencj jej autora, bardziej ni sowa interesuje nas bowiem to, co myli w danym momencie nasz rozmwca; dziea literackie ceni si jednak za okrelone struktury jzykowe, ktre zostay wprowadzone przez nie do obiegu. Ograniczanie znaczenia utworu do ewentualnych intencji twrcy jest jedn z dopuszczalnych metod krytycznych, aczkolwiek obecnie znaczenie takie wie si zwykle nie z zamierzeniem autora, lecz z analiz jego sytuacji osobistej i okolicznoci historycznych jakiego rodzaju aktu dokonywa autor, zwaywszy moment i sytuacj? Ta strategia odmawia wartoci pniejszemu odbiorowi dziea, sugerujc, e odpowiada ono potrzebom chwili, w ktrej powstao i przypadkiem tylko dotyka sfery zainteresowa pniejszego czytelnika. Krytycy wystpujcy w obronie koncepcji, e o znaczeniu decyduje intencja, obawiaj si, i odrzucenie tej strategii interpretacyjnej daje czytelnikowi pozycj uprzywilejowan wobec autora i pozwala na kad dowoln interpretacj. Proponujc jednak jakkolwiek interpretacj, trzeba przekona innych o jej trafnoci w przeciwnym razie zostanie odrzucona. Nikt nie prbuje dowodzi, e wszystko wolno. Jeli za chodzi o autorw, czy nie lepiej ceni ich za to, e ich dziea maj zdolno cigego pobudzania do mylenia i daj si rozmaicie odczytywa, ni za to, co jest w naszym mniemaniu pierwotnym znaczeniem

82 Teoria literatury jakiego utworu? Wszystko to nie oznacza, e stwierdzenia autora na temat dziea nie odgrywaj adnej roli: w opinii wielu krytykw nabieraj one szczeglnej wagi w zestawieniu z tekstem utworu. Mog by nader istotne na przykad przy analizowaniu myli twrcy bd rozwaaniu, w jaki sposb pogldy i intencje deklarowane przez autora komplikuj si lub zostaj podwaone w stworzonym przez niego dziele. Znaczenie utworu nie jest tym, co autor mia w konkretnym momencie na myli, nie jest te po prostu wasnoci dziea ani dowiadczeniem czytelnika. Pogoni za znaczeniem nie da si unikn, jest to bowiem pojcie zoone i trudne do zdefiniowania. Jest ono rwnoczenie dowiadczeniem podmiotu i waciwoci tekstu. Jest zarwno tym, co rozumiemy, jak i tym, co staramy si zrozumie w tekcie. Na temat znaczenia zawsze mona si spiera: pod tym wzgldem problem jest nierozstrzygalny i bdzie si go roztrzsa w nieskoczono, podejmujc i odwoujc kolejne decyzje w tej kwestii. Jeli ju musimy przyj jak ogln zasad bd definicj, powiedzmy, e o znaczeniu decyduje kontekst poniewa kontekst obejmuje reguy rzdzce danym jzykiem, sytuacje, w jakich znaleli si autor i czytelnik, oraz wszelkie inne czynniki, ktre w jakikolwiek sposb mogyby si okaza istotne. Skoro jednak mwimy, e znaczenie jest nierozerwalnie zwizane z kontekstem, musimy te doda, e kontekst jest nieograniczony: niepodobna okreli z gry, co moe by istotne, jakie jego rozszerzenie mogoby wpyn na zmian tego, co uznalimy za znaczenie tekstu. Znaczenie jest wprawdzie nieodcznie zwizane z kontekstem, ale kontekst jest nieograniczony. Wszelkie powaniejsze zmiany, jakie dokonay si w interpretacji literatury pod wpywem dyskursw teoretycznych, mona w istocie przypisa rozszerzeniu bd przeformuowaniu pojcia kontekstu. Na przykad Toni Morrison twierdzi, e literatura amerykaska zostaa naznaczona dowiadczeniem niewolnictwa, cho czsto si do tego nie

Jzyk, znaczenie i interpretacja 83 przyznaje, i e jej fascynacj swobod fascynacj drog nie majc koca, wolnoci granic i nieokieznanej wyobrani naley odczytywa w kontekcie niewolnictwa, ktre nadao tym motywom ich obecn tre.7 Z kolei Edward Said sugerowa, e powieci Jane Austen powinno si interpretowa uwzgldniajc to, jakim s nieobecne w nich realia epoki: eksploatacja krlewskich kolonii jako rda bogactw umoliwiajcego Brytyjczykom prowadzenie wystawnego ycia w ojczynie.8 Znaczenie jest nieodcznie zwizane z kontekstem, kontekst jest jednak nieograniczony, wci podatny na przeksztacenia pod wpywem dyskusji teoretycznych. W hermeneutyce czsto rozrnia si midzy hermeneutyk odtwarzajc, ktrej celem jest rekonstrukcja pierwotnego kontekstu twrczoci (okolicznoci towarzyszcych oraz intencji autora, a take znacze, jakie dany tekst mg mie dla wspczesnych mu czytelnikw), a hermeneutyk podejrze, ktra ma na celu wyeksponowanie nie branych dotd pod uwag zaoe, na ktrych moe opiera si dany tekst (politycznych, seksualnych, filozoficznych, jzykowych).9 Pierwsza metoda odnosi si do tekstu i autora z szacunkiem, prbujc udostpni dzisiejszemu czytelnikowi pierwotne przesanie utworu; drugiej zarzuca si czsto podwaanie autorytetu tekstu. Takie asocjacje nie s jednak utrwalone i z atwoci mog ulec odwrceniu: hermeneutyka odtwarzajca, utrzymujc tekst w ryzach rzekomego pierwotnego znaczenia, dalekiego od tego, co interesuje nas dzisiaj, moe osabi jego si wyrazu, podczas gdy hermeneutyka podejrze moe ceni tekst za sposb, w jaki bez wiedzy autora skania nas do ponownego przemylenia spraw wanych obecnie (niekiedy obalajc przy tym zaoenia twrcy). Bardziej zasadne moe okaza si rozrnienie midzy interpretacj, ktra przyjmuje, e tekst w swym funkcjonowaniu ma co wanego do powiedzenia (taka interpretacja moe by zarwno hermeneutyk odtwarzajc, jak i hermeneutyk podejrze), a interpretacj w kategoriach symptomu, ktra traktuje tekst jako objaw

84 Teoria literatury gbszych zjawisk pozatekstowych, stanowicych prawdziw przyczyn zainteresowania, jakie tekst w budzi, czy bdzie to psychika autora, czy napicia spoeczne w danej epoce, czy niech spoeczestwa buruazyjnego do homoseksualizmu. Interpretacja w kategoriach symptomu spycha na dalszy plan specyfik badanego przedmiotu ta jest znakiem czego zupenie innego nie jest zatem szczeglnie satysfakcjonujca jako sposb interpretowania literatury; kiedy jednak koncentruje si na praktyce kulturowej reprezentowanej przez dane dzieo literackie, moe okaza si uyteczna w badaniach nad ow praktyk. Tak wic interpretowanie wiersza jako objawu czy przykadu liryki, niezadowalajce z punktu widzenia hermeneutyki, moe by interesujcym przyczynkiem do poetyki. Tym wanie zajm si teraz.

5
Retoryka, poetyka i poezja

Wedug podanej przeze mnie definicji poetyka jest prb wyjaniania efektw literackich przez opisywanie warunkujcych je konwencji i praktyk czytelniczych. Poetyka jest cile powizana z retoryk, ktra od czasw staroytnych zajmuje si badaniem rodkw jzykowych sucych ekspresji i przekonywaniu: technikami mowy i mylenia, pozwalajcymi konstruowa skutecznie oddziaujce wypowiedzi. Arystoteles oddzieli retoryk od poetyki, uznajc t pierwsz za sztuk przekonywania, drug za za sztuk naladowania bd przedstawiania. Tradycje redniowiecza i renesansu zniosy jednak ten rozdzia: retoryka staa si sztuk wymowy, poezja za (ktrej zadaniem jest uczy, bawi i wzrusza) miaa by jej ukoronowaniem. W XIX wieku retoryka, uznana za zbir sztuczek nie majcy nic wsplnego z myleniem i poetyck wyobrani, popada w nieask. Odrodzia si pod koniec XX wieku, jako dyscyplina badajca siy tworzce struktur dyskursu. Poezja ma bezporedni zwizek z retoryk: jest to bowiem jzyk obficie korzystajcy z figur mowy i majcy na celu przekonywanie. Odkd Platon skaza poetw na wygnanie ze swego idealnego pastwa, jeeli poezj atakowano lub oczerniano, to wanie jako baamutn bd poch retoryk, wprowadzajc obywateli w bd i rozbudzajc w nich lekkomylne pragnienia. Arystoteles przyznawa warto poezji, kadc nacisk przede wszystkim na nalado-

86 Teoria literatury wanie (mimesis), a nie na retoryk. Dowodzi, e poezja zapewnia bezpieczne ujcie silnym emocjom. Utrzymywa te, e poezja ksztatuje model cennego dowiadczenia, jakim jest przejcie od niewiadomoci do poznania. (Tak wic w kluczowym dla tragedii momencie rozpoznania bohater uwiadamia sobie swj bd, widz za uprzytomnia sobie, i dziki Bogu, to nie ja). Poetyki, jako badania rodkw i strategii literatury, nie da si sprowadzi do wyjaniania figur retorycznych, mona j jednak uwaa za cz szerzej rozumianej retoryki, ktrej zadaniem jest analiza rodkw uywanych we wszelkiego rodzaju aktach jzykowych. Retoryka jest jednym z gwnych obiektw zainteresowania teorii literatury, a teoretycy roztrzsaj istot i funkcj figur retorycznych. Wedug najbardziej oglnej definicji, figura retoryczna jest przeksztaceniem bd odstpstwem od zwykego uycia jzyka: na przykad sowo ra w zdaniu Mia ma jak czerwona ra nie oznacza kwiatu, lecz co piknego i drogocennego (jest to tak zwana metafora). Sformuowanie Sekret siedzi obdarza sekret zdolnoci siedzenia (personifikacja). Dawniej retorycy prbowali odrnia okrelone tropy, obracajce bd zmieniajce znaczenie sowa (jak w wypadku metafory), od najrozmaitszych figur, ktre osigaj szczeglny efekty dziki zestawieniu sw. Do takich figur nale midzy innymi: aliteracja (powtarzanie jakiej goski), apostrofa (zwracanie si do nietypowego adresata, na przykad Milcz, serce) oraz asonans (rym oparty na zgodnoci brzmie samogosek). Wspczesna teoria nie czyni zwykle rozrnienia midzy figur a tropem, kwestionuje te pojcie zwykego bd dosownego znaczenia, od ktrego odstpstwem miayby by wanie figury i tropy. Czy na przykad sam termin metafora jest dosowny, czy figuratywny? W eseju Biaa mitologia Jacques Derrida ukazuje, jak teoretyczne ujcia metafory zdaj si nieuchronnie opiera na przenoniach.1 Niektrzy teoretycy doszli nawet do paradoksalne-

Retoryka, poetyka i poezja 87 go wniosku, e jzyk jest ze swej istoty figuratywny, i e to, co zwyklimy okrela mianem jzyka dosownego, skada si z figur, ktrych figuratywno posza w zapomnienie. Kiedy mwimy na przykad o wpadniciu w cikie tarapaty, te dwa wyraenia staj si dosowne wskutek tego, e zapominamy o ich potencjalnej figuratywnoci. Przyjmujc taki punkt widzenia, nie zakada si bynajmniej, e midzy dosownoci a figuratywnoci nie ma adnej rnicy; lecz raczej, e tropy i figury s podstawowymi strukturami jzyka, a nie wyjtkami czy znieksztaceniami.2 Tradycyjnie za najwaniejsz figur uwaa si metafor. Metafora traktuje co jako co innego (np. gdy nazywamy Georgea osem, a ukochan r). Jest zatem przykadem powszechnej metody poznania: poznajemy co, widzc je jako co. Teoretycy mwi o metaforach w naszym yciu3, podstawowych schematach metaforycznych, takich jak ycie jest wdrwk. Tego rodzaju schematy ksztatuj nasz sposb mylenia o wiecie: prbujemy doj do czego w yciu, znale drog, wiedzie, dokd zmierzamy, przebrn przez przeszkody i tak dalej. Metafor uznano za podstawow dla jzyka i wyobrani dlatego, e zasuguje na szacunek z poznawczego punktu widzenia: nie jest z istoty swej baamutna, nie peni tylko funkcji ozdobnika. Jej potencja literacki zaley jednak czsto od jej dziwacznoci. Sformuowanie Wordswortha Dziecko jest ojcem Dorosego4 przykuwa uwag czytelnika, skania go do mylenia, a nastpnie pozwala ujrze zwizki midzy pokoleniami w nowym wietle: stosunek, w jakim dziecko pozostaje do czowieka, ktrym zostanie w przyszoci, porwnuje si do relacji midzy ojcem a dzieckiem. Spord wszystkich figur retorycznych metafor najatwiej uzasadni, moe bowiem suy za nonik skomplikowanego twierdzenia, czasem wrcz caej teorii. Teoretycy podkrelaj jednak znaczenie take innych figur. Wedug Romana Jakobsona metafora i metonimia s dwiema podstawowymi strukturami jzyka: o ile metafora opiera si na zwizkach podobiestwa, o tyle metonimia

88 Teoria literatury na zwizkach przylegoci.5 Metonimia przesuwa znaczenie z jednego przedmiotu na inny, bdcy z nim w pewnej zalenoci, na przykad mwimy Korona, majc na myli krlow. Metonimia porzdkuje wypowied, czc rzeczy w cigi przestrzenne i czasowe, dokonujc przesuni w obrbie danej dziedziny, nie za czc jedn dziedzin z inn, jak to ma miejsce w wypadku metafory. Niektrzy teoretycy dorzucaj jeszcze synekdoch i ironi, dopeniajc tym samym list czterech tropw gwnych. Synekdocha polega na zastpieniu nazwy caoci nazw czci: dziesi par rk ma oznacza dziesiciu robotnikw. Wyprowadza cechy caoci z cech jakiej czci i pozwala czciom reprezentowa cao. Ironia zestawia pozory z rzeczywistoci; to, co si dzieje, jest przeciwiestwem tego, co oczekiwane (gdyby tak podczas pikniku meteorologw zacz pada deszcz?). Historyk Hayden White wykorzysta te cztery gwne tropy metafor, metonimi, synekdoch i ironi przy analizie wyjaniania, czy te, jak to okrela, fabularyzacji historii: s to podstawowe struktury retoryczne, dziki ktrym rozumiemy nasze dowiadczenie.6 Zasadniczym zaoeniem retoryki jako dyscypliny, co doskonale uzmysawia powyszy przykad czterech figur, jest to, e s pewne podstawowe struktury jzykowe, warunkujce znaczenia wytwarzane w rozmaitych dyskursach. Literatura zasadza si nie tylko na figurach retorycznych, lecz take na strukturach bardziej zoonych, przede wszystkim na rodzajach i gatunkach literackich. Co to jest rodzaj literacki i jak odgrywa rol? Czy takie terminy jak epika lub powie su po prostu do wygodnej klasyfikacji utworw na podstawie czcych je podobiestw, czy te odgrywaj jak rol z punktu widzenia czytelnika i pisarza? Z punktu widzenia czytelnika gatunki literackie to zbiory konwencji i oczekiwa: wiedzc, czy utwr przez nas czytany jest powieci kryminaln, czy romansem, poematem czy tragedi, zwracamy uwag na zupenie inne rzeczy, z gry zakadajc, co okae si istotne. Czytajc krymina, szukamy wskazwek pozwalajcych rozwiza zagadk, nie

Retoryka, poetyka i poezja 89 szukamy ich natomiast podczas lektury tragedii. Sformuowanie uderzajce w wierszu Sekret siedzi w rodku moe by mao istotnym szczegem w opowieci o duchach albo powieci fantastycznonaukowej, gdzie sekrety mog przybiera posta cielesn. Historycznie rzecz biorc, wielu teoretykw rodzajw i gatunkw literackich przyjmowao klasyfikacj opracowan przez staroytnych Grekw, ktrzy dzielili twrczo literack na trzy obszerne kategorie, w zalenoci od tego, kto mwi: poezj albo liryk, gdzie narrator mwi w pierwszej osobie; epik albo narracj, gdzie narrator przemawia w swoim imieniu, dopuszczajc jednak do gosu take inne postaci, oraz dramat, gdzie mwi tylko postaci. Podzia mona przeprowadzi take inn metod, skupiajc si na relacjach midzy mwicym a odbiorc. W wypadku epiki mamy do czynienia z ustn deklamacj: poeta zwraca si bezporednio do suchajcej go publicznoci. W dramacie autor skryty jest przed publicznoci przemawiaj postaci sceniczne. W wypadku liryki, najbardziej zoonym piewajcy bd recytujcy poeta odwraca si niejako od publicznoci, udajc, e mwi do siebie albo do zupenie innego suchacza: ducha natury, muzy, swojego przyjaciela, kochanki, boga, upostaciowionej abstrakcji albo przedmiotu naturalnego7. Do tych trzech podstawowych rodzajw mona dorzuci jeszcze nowoytny gatunek: powie, ktra zwraca si do czytelnika za porednictwem ksiki to zagadnienie omwi w rozdziale 6. W czasach staroytnych i w epoce renesansu za szczytowe osignicia literatury, ukoronowanie twrczoci kadego ambitnego poety, uwaano epik i tragedi. Wraz z wynalezieniem powieci na scenie literackiej pojawi si nowy rywal, jednake od koca XVIII do poowy XX wieku za kwintesencj literatury uchodzia liryka w postaci krtkiego wiersza o nienarracyjnym charakterze. Poezj liryczn, niegdy uznawan przede wszystkim za sposb wzniosej ekspresji, wytworne wyraanie wartoci i postaw kulturowych, z czasem zaczto postrzega jako ekspresj silnych uczu,

90 Teoria literatury tyczc zarazem ycia codziennego i wartoci transcendentnych, dajc konkretny wyraz najskrytszym uczuciom indywidualnego podmiotu.Takie jej pojmowanie utrzymuje si do dzisiaj. Wspczeni teoretycy zaczli jednak traktowa liryk nie tyle jako wyraz uczu poety, co jako oparte na skojarzeniach i wyobrani dziaania na jzyku eksperymentowanie z formuami i zwizkami jzykowymi, za spraw ktrego poezja staje si raczej czynnikiem burzcym kultur ni gwn skadnic jej wartoci. Teoria literatury skupiajca si na poezji zajmuje si midzy innymi konsekwencjami rnych sposobw podchodzenia do wierszy: utwr poetycki jest zarwno pewn struktur zoon ze sw (tekstem), jak i zdarzeniem (aktem dokonywanym przez poet, dowiadczeniem czytelnika, wydarzeniem w dziejach literatury). Jeli rozpatrujemy wiersz w kategoriach sownej konstrukcji, najistotniejsz rol odgrywa zwizek midzy znaczeniem a niesemantycznymi cechami jzyka, na przykad brzmieniem i rytmem. Jak dziaaj niesemantyczne waciwoci jzyka? Jakie wywieraj skutki, zarwno wiadome, jak niewiadome? Jakich wspzalenoci naley oczekiwa midzy semantycznymi i niesemantycznymi waciwociami jzyka? Przy rozpatrywaniu wiersza jako zdarzenia kluczowe zagadnienie to relacja midzy aktem autora, ktry wiersz pisze, i aktem mwicego, czyli gosem, ktry tam przemawia. Jest to sprawa skomplikowana. Autor nie mwi sam w swoim wierszu; piszc go, wyobraa sobie siebie bd inny gos, przemawiajcy sowami utworu. Czyta wiersz na przykad Sekret siedzi Frosta to wypowiada sowa: Taczymy w kko i zgadujemy.... Wiersz sprawia wraenie wypowiedzi, wypowiada jednak gos o nieokrelonym statusie. Czyta jego sowa to stawia si samemu w sytuacji ich wypowiadania bd te wyobraa sobie inny gos je wypowiadajcy gos, jak to czsto okrelamy, narratora czy mwicego stworzonego przez autora. Z jednej strony mamy wic do czynienia z postaci historyczn, Robertem Frostem, z drugiej za z gosem wypowiadajcym te konkret-

Retoryka, poetyka i poezja 91 ne sowa. Midzy nimi plasuje si jeszcze jedna posta: obraz podmiotu poetyckiego, stworzony na podstawie lektury wielu utworw danego poety (w wypadku Frosta jest to oschy i stpajcy po ziemi, nie pozbawiony jednak skonnoci do refleksji obserwator wiejskiego ycia). Znaczenie, jakie przywizujemy do tych postaci, jest rne u rnych poetw i w wypadku rnych metod krytycznych. Niemniej punktem wyjcia w rozwaaniach nad liryk powinno by rozrnienie midzy gosem przemawiajcym w wierszu a poet, ktry go napisa, tworzc tym samym ow posta mwic. Wedug znanego powiedzenia Johna Stuarta Milla, poezja liryczna jest wypowiedzi podsuchan. Kiedy podsuchamy jak wypowied, ktra zwrci nasz uwag, zwykle prbujemy sobie wyobrazi bd odtworzy posta mwicego oraz kontekst: na podstawie brzmienia gosu staramy si wywnioskowa pooenie, motywy, zainteresowania i pogldy mwcy (czasami, cho nie zawsze, pokrywajce si z tym, co wiemy o autorze). Tego rodzaju podejcie do liryki dominuje w dwudziestowiecznej krytyce, a tego zwizym uzasadnieniem, moe by to, e dziea literackie to fikcjonalne naladowanie wypowiedzi ze wiata rzeczywistego.8 Utwory liryczne s zatem fikcjonalnymi naladownictwami wypowiedzi jakiej osoby. To tak, jakby kady wiersz zaczyna si od niewidzialnych sw: [na przykad ja lub kto mgby powiedzie, e:] Mia ma jak czerwona ra albo [na przykad ja lub kto mgby powiedzie, e:] Taczymy w kko i zgadujemy.... Istot interpretacji wiersza jest wic wywnioskowanie pogldw mwicego na podstawie wskazwek zawartych w tekcie oraz naszej oglnej wiedzy o ludziach mwicych i o powszednich sytuacjach. Co mogo skoni kogo do mwienia w ten sposb? Panujca w szkoach i na uniwersytetach metoda analizy poezji polega na skupianiu uwagi na zoonej kwestii postawy mwicego, na wierszu jako udramatyzowanej formie przekazujcej myli i uczucia rekonstruowanego podmiotu lirycznego.

92 Teoria literatury W odniesieniu do liryki jest to podejcie do konstruktywne, w wielu wierszach bowiem mamy rzeczywicie do czynienia z podmiotem lirycznym dokonujcym dajcych si rozpozna aktw mowy: na przykad rozmylajcym o doniosoci jakiego dowiadczenia, napominajcym przyjaciela albo kochank, dajcym wyraz swemu uwielbieniu bd oddaniu. Jeli jednak przyjrzymy si pierwszym wersom niektrych synnych wierszy, na przykad Ody do wiatru zachodniego Shelleya albo Tygrysa Blakea, napotkamy pewne trudnoci: Zachodni wietrze, tchu jesiennej Pory9 albo Tygrys, Tygrys, gorejcy/ywym arem w dungli nocy10.Trudno sobie wyobrazi, jaka sytuacja mogaby skoni kogo do wypowiadania si w ten sposb i jakiego pozapoetyckiego aktu miaby on dokonywa. Najprawdopodobniej dojdziemy do wniosku, e mwicy dali si tu ponie natchnieniu, przybierajc skrajnie poetyck, ekstrawaganck poz. Jeli prbujemy rozumie owe wiersze jako fikcjonalne naladownictwa zwykych aktw mowy, aktem tym wydaje si akt naladownictwa samej poezji. Tego rodzaju przykady sugeruj ekstrawagancki charakter liryki. Nie do, e poezja liryczna chtniej zwraca si do czegokolwiek (do wiatru, do tygrysa, do duszy), ni do rzeczywistego odbiorcy, to jeszcze posuguje si przy tym hiperbolami. Jest to gra w przesad: tygrys nie moe by po prostu pomaraczowy, musi by gorejcy; wiatr jest tchem jesiennej Pory, dalej za duchem wszechbytw i skarg roku. Nawet utwory szydercze w swej wymowie opieraj si na hiperbolicznoci: Frost sprowadza ludzk aktywno do taczenia w kko, uznajc wiele form poznania za zgadywanie. Dotknlimy tym samym kwestii bardzo wanej z punktu widzenia teorii paradoksu, ktry zdaje si by sednem poezji lirycznej. Poetycka ekstrawagancja wie si z deniem do tego, co teoretycy od czasw staroytnych okrelaj mianem wzniosoci: powizana z czym, co wykracza poza ludzkie moliwoci pojmowania, co wzbudza pen grozy cze lub siln namitno, daje mwicemu poczucie ob-

Retoryka, poetyka i poezja 93 cowania z nadludzkim bytem.To denie do transcendencji wie si jednak z uyciem takich figur retorycznych jak apostrofa, polegajca na zwracaniu si do czego lub kogo nie bdcego rzeczywistym suchaczem, personifikacja, czyli przypisywanie cech ludzkich czemu, co nie jest czowiekiem, oraz prozopopeja obdarzanie mow przedmiotw nieoywionych. Jaki zwizek maj tego rodzaju figury retoryczne z deniem poezji do wzniosoci? Mwi si czasem, e gdy liryka odbiega od powszechnie przyjtych sposobw komunikacji lub igra z nimi, zwracajc si nie do rzeczywistego suchacza, lecz na przykad do wiatru, tygrysa, serca, oznacza to silne uczucie, ktremu mwicy daje ujcie. Jednake intensywne emocje wi si zwaszcza z samym aktem inwokacji, ktry czsto jest yczeniem sobie czego i prb urzeczywistnienia owych ycze przez wzywanie przedmiotw nieoywionych, by nagiy si do pragnie mwicego. Jak li mnie zabierz, jak fal, jak chmur! ponagla wiatr zachodni osoba przemawiajca w wierszu Shelleya. Hiperboliczne danie, by wszechwiat nas wysucha i speni nasze proby, to posunicie, dziki ktremu mwicy ustanawiaj swoj pozycj w szeregu wzniosych poetw i wizjonerw: osb, ktre mog zwraca si do Natury i wobec ktrych nie pozostanie ona gucha. Wykrzyknik O! w inwokacji jest znakiem poetyckiego powoania, posuniciem, dziki ktremu podmiot liryczny roci sobie prawo do bycia nie jedynie kim mwicym wierszem, lecz wcieleniem tradycji poetyckiej i ducha poezji. Wzywanie wichrw, by wiay, lub nienarodzonych, by wysuchali twojej skargi, jest aktem poetyckiego rytuau. Jest aktem rytualnym w tym sensie, e wiatr nie przychodzi na wezwanie, a nienarodzeni nie sysz. Gos woa po to, by woa.Woa po to, by si udramatyzowa: by wywoa obrazy swej mocy tak, eby ustanowi si gosem poety bd wieszcza. Niemoliwe do spenienia hiperboliczne rozkazy apostrof ewokuj zdarzenia poetyckie, co co si speni, jeli w ogle si speni, w zdarzeniu, jakim jest dany utwr poetycki.

94 Teoria literatury Poezja epicka relacjonuje wydarzenia; liryka, mona rzec, sama prbuje by wydarzeniem. Nie ma jednak adnej gwarancji, e wiersz speni swoje zadanie, apostrofa za jak wskazuj przytoczone przeze mnie krtkie cytaty jest tym, co najbardziej ostentacyjnie, enujco poetyckie, co najczciej zbywa si jako mistyfikacj i hiperboliczn niedorzeczno. Jak li mnie zabierz, jak fal, jak chmur!. Dobra, dobra. Sprbuj czego innego. By poet to dokada wszelkich stara, by takie zwroty wywoay podany efekt, stawia na to, e nie zostan zlekcewaone jako stek bzdur. Jak ju wspomniaem, najwicej kopotw przysparza teoretykom relacja midzy wierszem jako pewn struktur zbudowan ze sw, a wierszem jako zdarzeniem. Apostrofy zarwno prbuj sprawi, by co wydarzyo, jak i ujawniaj, e wydarzenie owo opiera si na rodkach werbalnych przykadem wykrzyknik O! w apostroficznym wezwaniu: O, zachodni wietrze!. Kadc nacisk na apostrof, personifikacj, prozopopej i hiperbol, przyczamy si do tych teoretykw, ktrzy od wiekw podkrelaj to, co odrnia form liryczn od innych aktw mowy, i czyni j najbardziej literack z form. Liryka, pisze Northrop Frye, jest rodzajem, najwyraniej ukazujcym to, co zgodnie z nasz hipotez stanowi sedno literatury: narracj i znaczenie, w ich aspektach dosownych, jako szyk wyrazw oraz ich uporzdkowanie. Inaczej rzecz ujmujc, liryka pozwala nam dostrzec znaczenie bd opowie wyaniajce si ze sownej organizacji utworu. Odbiorca powtarza sowa odbijajce si echem w strukturze rytmicznej i sprawdza, czy nie wyoni si z nich sens albo opowie. Northrop Frye, autor ksiki Anatomy of Criticism [Anatomia krytyki], bezcennego zbioru myli o liryce i innych rodzajach literackich, nazywa podstawowe skadniki liryki paplaniem i bujaniem, a ich rde doszukuje si w zaklciu i zagadce.11 Wiersze paplaj, wysuwajc na pierwszy plan pozasemantyczne cechy jzyka brzmienie,

Retoryka, poetyka i poezja 95 rytm, powtarzanie gosek by stworzy efekt zaklcia lub inkantacji:
Ciemny, brzowy jak koski grzbiet strumie Koryto skalne w szurgocie i szumie [...] [This darksome burn, horseback brown His rollrock highroad roaring down]

Wiersze nabieraj nas lub mwi do nas zagadkami w swym przewrotnym krtactwie, swych niejasnych sformuowaniach: co to jest rollrock? Co pocz ze zdaniem: A Sekret siedzi w rodku wie czego my nie wiemy? Takie cechy zaznaczaj si bardzo wyranie w wierszach dla dzieci i balladach, w ktrych przyjemno pynie z rytmu, inkantacji i dziwacznoci obrazu:
Pease porridge hot, Pease porridge cold, Pease porridge in the pot, Nine days old. 12

Schemat rytmiczny i ukad rymw wysuwaj si na pierwszy plan w organizacji tego typu jzyka, co z jednej strony zachca interpretatora do powicenia im szczeglnej uwagi (np. uycie rymw skania do pyta o zwizek pomidzy rymujcymi si wyrazami), z drugiej za odwodzi od poszukiwa: poezja ma swj wasny porzdek, ktry sprawia odbiorcy przyjemno, nie trzeba wic pyta o znaczenie; zorganizowanie rytmiczne pozwala jzykowi przechytrzy stojcy na stray rozum i zaj miejsce w czysto mechanicznej pamici. Pamitamy Pease porridge hot, nie zaprztajc sobie gowy, co mogoby to znaczy, a jeli nawet uda si nam to ustali, i tak zapomnimy o tym wczeniej, ni ulotni si z naszej pamici sowa Pease porridge hot. Podstaw poezji jest wysuwanie na pierwszy plan jzyka i jej udziwnianie za pomoc organizacji metrycznej i powtarzania dwikw. Teorie poezji zajmuj si wic ustalaniem

96 Teoria literatury zwizkw midzy rozmaitymi typami organizacji jzyka organizacj metryczn, fonologiczn, semantyczn, tematyczn czyli, najoglniej rzecz biorc, midzy semantycznym a pozasemantycznym wymiarem jzyka, pomidzy tym, co wiersz mwi, a tym, jak to mwi. Wiersz jest pewn struktur znaczcych, ktra wchania i konstytuuje na nowo znaczone, w tym sensie, e jego wzorce formalne oddziaywuj na jego struktury semantyczne, asymilujc znaczenia, ktre sowa maj w innych kontekstach, i poddajc je nowej organizacji, przesuwajc akcenty i rodek cikoci, zmieniajc znaczenia dosowne w figuratywne, zestawiajc kategorie, zgodnie ze wzorami paralelizmu. Oburzajce w poezji jest to, e przypadkowe cechy jzyka, takie jak brzmienie i rytm, systematycznie zaraaj myl i wywieraj na ni wpyw. Na tym poziomie liryka opiera si konwencji jednoci i autonomii, jak gdyby bya regua mwica: nie traktujmy wiersza tak, jak traktowalibymy fragment rozmowy, ktrego wyjanienie wymaga szerszego kontekstu, lecz przyjmijmy zaoenie, e wiersz ma swoj wasn struktur. Sprbujmy go rozpatrywa jako pewn cao estetyczn. W dziejach poetyki pojawiay si rozmaite modele teoretyczne. Rosyjscy formalici z pocztku XX wieku zakadali, e kady poziom struktury wiersza powinien by odbiciem innego poziomu; teoretycy doby romantyzmu, a take przedstawiciele angielskiej i amerykaskiej Nowej Krytyki przeprowadzili analogi midzy utworem poetyckim i ywym organizmem: wszystkie czci wiersza powinny zoy si w harmonijn cao. Interpretacje postrukturalistw zakadaj nieuchronne napicie pomidzy tym, co utwr poetycki robi, a tym, co mwi, niemono dokonywania w praktyce przez wiersz, a moe przez wszelk form jzyka tego, co si gosi. We wspczesnych koncepcjach utworu poetyckiego jako konstrukcji intertekstualnej podkrela si, e w kadym wierszu pobrzmiewaj echa utworw wczeniejszych echa, nad ktrymi moe on nie panowa. Jedno staje si

Retoryka, poetyka i poezja 97 nie tyle wasnoci utworw poetyckich, co celem poszukiwa interpretatorw, bez wzgldu na to, czy szukaj harmonijnego poczenia, czy te nie dajcego si usun napicia. Czytelnicy poszukujc wic w utworze przeciwstawie (np. midzy nami a Sekretem albo midzy wiedz a zgadywaniem), sprawdzajc, w jaki sposb cz si z nimi inne elementy wiersza, przede wszystkim wyraenia figuratywne. Wemy na przykad synny dwuwiersz Ezry Pounda Na stacji metra:
Te twarze widmowe w tumie; Patki na wilgotnej, czarnej gazi. 13

Jego interpretacja wymaga skupienia si na kontracie midzy tumem w metrze a obrazem przyrody. Zestawienie tych dwch linijek narzuca paralelizm twarzy wyaniajcych si z mroku kolejki podziemnej i patkw kwiatu na czarnej gazi drzewa. Ale co dalej? Interpretacja poezji nie odwouje si wycznie do konwencji jednoci, lecz take do konwencji wanoci: regua zakada, e wiersze, jakkolwiek skromnych rozmiarw, nios istotne przesanie, std te konkretne szczegy powinny mie znaczenie oglne. Naley je odczytywa jako znaki czy obiektywne korelaty by uy okrelenia T. S. Eliota wanych odczu, bd jako sygnay doniosoci. Aby przeciwstawienie ukazane w dwuwierszu Pounda mogo si okaza czym doniosym, czytelnik musi si zastanowi, jak zestawienie to moe dziaa. Czy wiersz kontrastuje miejsk sceneri tumu w metrze z sielskim obrazem patkw kwiatu na mokrej gazce drzewa, czy te zrwnuje je ze sob, dostrzegajc jakie podobiestwo? Oba rozwizania s moliwe, drugie z nich pozwala jednak na gbsze odczytanie, podsuwa bowiem dalsze moliwoci, powiadczane przez tradycj interpretacji poezji. Dostrzeenie podobiestwa midzy twarzami w tumie i patkami kwiatu na gazi postrzeganie twarzy w tumie jako patkw na gazi jest przykadem charakterystycznego dla

98 Teoria literatury wyobrani poetyckiej widzenia wiata na nowo, uchwycenia nieoczekiwanych zwizkw, by moe nawet uznania doniosoci zjawiska, ktre inni uwaaliby za bahe, czy wrcz przygnbiajce, oraz odnajdywania gbi pod powierzchni. Ten drobny utwr poetycki moe zatem sta si refleksj nad zdolnoci poetyckiej wyobrani osigania efektw, jakie osiga sam utwr. Podobne przykady ilustruj podstawow konwencj, rzdzc interpretacj poezji: rozwamy, co dany wiersz i jego strategie mwi o poezji czy tworzeniu znacze. Wiersze, ze swym bogactwem wykorzystywanych rodkw retorycznych, mog by odczytywane jako poszukiwania w dziedzinie poetyki; tak jak powieci o czym przekonamy si za chwil s na pewnym poziomie refleksj nad naszym rozumieniem sposobw pojmowania czasu, a tym samym mog by pojmowane jako poszukiwania w dziedzinie teorii narracji.

6
Narracja

Dawno, dawno temu za literatur uwaano przede wszystkim poezj. Powstaa w czasach nowoytnych powie bya parweniuszk, zbyt blisko spokrewnion z biografi i kronik, by zasuy na miano prawdziwej literatury; gatunkiem popularnym, ktry nie mg aspirowa do wyyn, zarezerwowanych dla liryki i poezji epickiej. W XX wieku powie przymia jednak poezj, zarwno pod wzgldem liczby powstaych dzie, jak popularnoci wrd czytelnikw; od lat szedziesitych problemy narracji zdominoway take nauczanie literatury. Nadal studiuje si poezj czsto jest to obowizkowe niemniej gwnym przedmiotem bada w programie nauczania stay si opowiadania i powieci. Nie jest to tylko wynik upodoba masowego czytelnika, ktry namitnie obcuje z proz, z rzadka oddajc si lekturze wierszy. Teoria literatury i badania nad kultur coraz mocniej podkrelaj wszechobecno narracji w kulturze. Dowodzi si, e opowieci stanowi podstawow metod tworzenia sensu, czy to w myleniu o naszym yciu jako marszu prowadzcym dokd, czy te w mwieniu o tym, co dzieje si na wiecie. Wyjanienie naukowe tumaczy zjawiska przez podporzdkowanie ich okrelonym prawom ilekro s a i b, wystpi c. ycie toczy si jednak innym trybem: nie rzdzi nim naukowa logika przyczyny i skutku, lecz logika opowieci, gdzie rozumie to przedstawia so-

100 Teoria literatury bie, jak jedno zdarzenie prowadzi do innego, jak mogo doj do tego czy owego: jak to si stao, e Maggie wyldowaa w Singapurze jako sprzedawca programw komputerowych; co skonio ojca Georgea do ofiarowania mu w prezencie samochodu. Wydarzenia staj si dla nas zrozumiae poprzez moliwe opowieci; historiozofowie o czym wspomniaem w rozdziale 2. dowodzili nawet, e wyjanienie procesw dziejowych zgodne jest nie z naukow logik przyczynowoci, lecz z logik opowiadania: zrozumie Rewolucj Francusk to obj myl pewn narracj ukazujc, jak jedno wydarzenie prowadzio do kolejnego. Struktury narracyjne s wszechobecne: jak zauway Frank Kermode, kiedy mwimy o tykaniu zegara tik-tak, nadajemy temu dwikowi fikcyjn struktur, dokonujc rozrnienia midzy dwoma identycznymi z fizycznego punktu widzenia dwikami, aby tik uczyni jakim pocztkiem, tak za kocem. Tiktak zegara uwaam za model tego, co nazywamy fabu, pewnego zorganizowania uczowieczajcego czas poprzez nadanie mu formy.1 Teoria narracji (narratologia) stanowi wan ga teorii literatury; w badaniach literackich wykorzystuje si teorie struktury narracyjnej: pojcia fabuy, rnych typw narratora i technik narracji. Poetyka narracji, jeli wolno nam uy takiego sformuowania, stara si z jednej strony wyjani skadniki narracji, z drugiej za analizuje sposb, w jaki poszczeglne narracje osigaj swj efekt. Narracja nie jest jednak wycznie domen akademickich rozwaa. Skonno do suchania i opowiadania historii jest naturaln cech kadego czowieka. Dzieci bardzo wczenie zyskuj umiejtno, ktr mona okreli mianem elementarnej kompetencji narracyjnej: domagajc si opowiadania bajek, doskonale zdaj sobie spraw, e prbujemy je oszuka, jeli przerywamy ba w poowie. Gwnym przedmiotem docieka teorii narracji mogaby wic by kwestia, skd bierze si nasza podwiadoma wiedza o zasadniczym ksztacie opowieci, pozwalajca nam

Narracja 101 odrni opowie, ktra koczy si tak jak trzeba, od opowieci, ktra pozostawia pewne wtki w zawieszeniu. Teori narracji mona zatem uzna za prb rozszyfrowania, wyranego okrelenia kompetencji narracyjnej, podobnie jak jzykoznawstwo jest prb wyranego okrelenia kompetencji jzykowej, czyli podwiadomej wiedzy uytkownikw danego jzyka, stanowicej o ich znajomoci tego jzyka.Teori mona tu pojmowa jako odsanianie intuicyjnej wiedzy kulturowej bd intuicyjnego rozumienia kultury. Jakie podstawowe warunki musi spenia opowie? Arystoteles mwi, e najistotniejsz cech narracji jest fabua, e dobra opowie musi mie pocztek, rodek i koniec, i e tym, co sprawia przyjemno, jest rytm ich uporzdkowania.2 Czemu jednak zawdziczamy poczucie, e jaki okrelony cig zdarze ukada si w taki wanie ksztat? Teoretycy proponowali rozmaite wyjanienia. Przede wszystkim jednak warunkiem fabuy jest przemiana. Musi by jaka sytuacja pocztkowa, zmiana wica si z jakim jej odwrceniem, oraz rozwizanie uwydatniajce donioso owej zmiany. Niektrzy teoretycy kad nacisk na pewne typy paralelizmw, tworzcych zadowalajce fabuy, jak na przykad przejcie od jednego rodzaju relacji midzy bohaterami do jej przeciwiestwa; od obawy lub przepowiedni do jej spenienia lub nie; od problemu do jego rozwizania; od faszywego oskarenia bd kamliwego przedstawienia czego do wycofania si lub sprostowania. We wszystkich tych wypadkach istnieje zwizek midzy rozwojem na paszczynie zdarze a przemian na paszczynie tematu. Samo nastpstwo zdarze nie tworzy opowieci. Musi by jeszcze zakoczenie, odnoszce si bezporednio do pocztku zdaniem niektrych teoretykw, zakoczenie wskazujce, co stao si z pragnieniem, ktre doprowadzio do opowiedzianych zdarze. Jeli teoria narracji ma si zajmowa badaniem kompetencji narracyjnej, musi skupi si take na umiejtnoci rozpoznawania fabu przez czytelnikw. Czytelnicy potrafi dostrzec, e dwa utwory s dwiema wersjami tej samej hi-

102 Teoria literatury storii; potrafi streszcza fabuy i dyskutowa o trafnoci streszczenia danej fabuy. Nie znaczy to, e zawsze bd zgodni, niemniej spory ujawni prawdopodobnie porozumienie w kwestiach zasadniczych. Teoria narracji zakada istnienie pewnego poziomu struktury nazywanej oglnie fabu ktry jest niezaleny od jakiegokolwiek jzyka lub rodka przekazu. W przeciwiestwie do poezji, ktra wiele traci w przekadzie, fabua zachowuje swj ksztat bez wzgldu na jzyk i sposb przedstawiania: niemy film albo komiks mog mie t sam fabu co opowiadanie. Fabu mona jednak pojmowa dwojako. Z jednej strony, jest ona sposobem ksztatowania zdarze, tak by zoyy si one na jak oryginaln histori: pisarze i czytelnicy, prbujc objani rzeczywisto, nadaj zdarzeniom ksztat fabuy. Z drugiej strony, fabua zawdzicza swj ksztat narracjom przedstawiajcym na rne sposoby t sam histori. A zatem pisarz bd czytelnik moe nada jakiemu szeregowi dziaa trzech postaci ksztat prostej fabuy, opowiadajcej dzieje mioci midzy mczyzn a kobiet: mody czowiek chce polubi dziewczyn, ich plany spotykaj si ze sprzeciwem ojca, niespodziewany obrt zdarze pozwala jednak modym si poczy. T fabu z udziaem trzech postaci mona przedstawi w narracji z punktu widzenia cierpicej bohaterki, rozsierdzonego ojca, modzieca, zaintrygowanego wydarzeniami zewntrznego obserwatora albo wszechwiedzcego narratora, ktry moe opisa najskrytsze uczucia wszystkich bohaterw bd ktry przypatruje si rozwojowi wypadkw z dystansu, z gry znajc ich przebieg. W takim ujciu fabua czy historia jest czym danym, dyskurs polega za na rozmaitych sposobach jej przedstawienia. Trzy omawiane przeze mnie paszczyzny zdarzenia, fabua (czyli historia) i dyskurs funkcjonuj jako dwie pary przeciwiestw: midzy zdarzeniami a fabu oraz midzy histori a dyskursem.
zdarzenia/fabua historia/dyskurs

Narracja 103 Fabua albo historia jest materiaem, ktry si przedstawia, uporzdkowanym z okrelonego punktu widzenia przez dyskurs (rozmaite wersje tej samej historii). Sama fabua jest ju jednak pewnym ksztatowaniem zdarze. Fabua moe uczyni lub modej pary szczliwym zakoczeniem historii albo pocztkiem innej moe te umiejscowi go w rodku jako punkt zwrotny. W istocie jednak czytelnik ma do czynienia z dyskursem w postaci tekstu: fabua jest tym, co odbiorca wywnioskowuje z tekstu, a obraz podstawowych zdarze, z ktrych uksztatowana zostaa fabua, jest rwnie wynikiem wnioskowania lub konstrukcj czytelnika. Jeli mwimy zdarzeniach, ktre uksztatowano w pewn fabu, to po to, by uwydatni jej pene znaczenia zorganizowanie. W teorii narracji najistotniejsze jest zatem rozrnienie midzy fabu a przedstawianiem, midzy histori a dyskursem (teoretycy okrelaj te pojcia w rozmaity sposb). Majc do czynienia z tekstem (termin ten obejmuje take film i inne formy reprezentacji), czytelnik nadaje mu sens, rozpoznajc fabu, a nastpnie patrzc na w tekst jako nakrelone przedstawienie owej fabuy. Rozpoznawszy co si dzieje, moemy traktowa pozosta cz materiau sownego jako sposb przedstawiania zdarze. Wwczas moemy si zastanowi, jaki rodzaj przedstawiania wybrano i jakie wybr ten ma znaczenie. Jest wiele czynnikw zmiennych, z ktrych kada przesdza o efektach narracji. Teoria narracji zajmuje si przede wszystkim rozmaitymi sposobami wychwytywania tych zmiennych. Oto kilka kluczowych pyta, wskazujcych na znaczce rnice. Kto mwi? Konwencja nakazuje, by w kadej narracji wystpowa narrator, ktry moe obserwowa rozwj wypadkw z zewntrz albo uczestniczy w nich jako jedna z postaci. Teoretycy odrniaj narracj w pierwszej osobie, kiedy narrator mwi o sobie ja, od do niejasno okrelonej narracji w trzeciej osobie, gdzie narrator nie jest postaci historii, a o wszystkich postaciach mwi si uywajc ich imion bd zaimkw osobowych. Narratorzy wystpu-

104 Teoria literatury jcy w pierwszej osobie mog by protagonistami opowiadanej przez siebie historii, uczestnikami odgrywajcymi w niej pomniejsz rol, albo obserwatorami opisujcymi wydarzenia, w ktrych nie bior bezporednio udziau. Wystpujcy w pierwszej osobie obserwatorzy mog by postaciami w peni uksztatowanymi, majcymi imiona i nazwiska, wasne dzieje i osobowoci; albo te mog mie zupenie nieokrelony charakter i znikn z pola widzenia w toku narracji, usuwajc si w cie po wprowadzeniu w dan histori. Kto mwi do kogo? Autor tworzy tekst czytany pniej przez czytelnika. Czytelnik wyciga z tekstu wnioski na temat narratora gosu, ktry mwi. Narrator zwraca si do suchacza, czasem zakadanego bd niejako wpisanego w utwr, czasem cile okrelonego (zwaszcza w opowieciach w opowieciach, gdzie jedna z postaci staje si narratorem, opowiadajc jak histori innym postaciom). Suchacza narratora okrela si czsto terminem narratee, co mona przetumaczy jako narracjobiorca. Bez wzgldu na to, czy narratee jest wskazany bezporednio, narracja porednio konstruuje odbiorc poprzez to, co z gry uznaje za oczywiste, i to, co wyjania. Adresatem dziea powstaego w innym czasie i miejscu jest zwykle czytelnik umiejcy rozpozna pewne odniesienia i podzielajcy pewne zaoenia, ktre mog by obce wspczesnemu czytelnikowi. Krytyka feministyczna skupia szczegln uwag na sposobie, w jaki europejskie i amerykaskie utwory narracyjne zakadaj czsto czytelnika pci mskiej: zakadany odbiorca jest tu kim, kto podziela mski punkt widzenia. Kto kiedy mwi? Narracja moe by umiejscowiona w czasie, w ktrym rozgrywaj opisywane zdarzenia (na przykad w aluzji Alaina Robbe-Grilleta, gdzie narracja przybiera nastpujc posta: teraz dzieje si x, teraz dzieje si y, teraz dzieje si z). Poszczeglne zdarzenia mog bezporednio poprzedza opowiadanie, tak jak w powieciach epistolarnych, na przykad w Pameli Samuela Richardsona, gdzie kady list relacjonuje przebieg wypadkw poprzedzajcych

Narracja 105 jego napisanie. Najczciej jednak narracja opisuje histori, ktra ju si wydarzya, narrator za obserwuje nastpstwo zdarze z pewnej perspektywy czasowej. Kto mwi jakim jzykiem? Gos narratora moe posugiwa si charakterystycznym jzykiem, ktrym relacjonuje przebieg zdarze, moe te przejmowa bd naladowa cechy jzyka innych osb. Narracja postrzegajca rzeczywisto przez pryzmat dziecicej wiadomoci moe opisywa wraenia dziecka jzykiem dorosego bd przyj form jzyka uywanego przez dzieci. Rosyjski teoretyk Michai Bachtin uzna, e powie jest zasadniczo dzieem polifonicznym (wielogosowym), raczej dialogiem ni monologicznym (jednogosowym): istot powieci jest konstrukcja zoona z rozmaitych gosw bd dyskursw, podkrelajca rnorodno perspektyw i punktw widzenia danej spoecznoci.3 Jaki jest autorytet mwicego? Opowiada jak histori to roci sobie prawo do pewnego autorytetu, ktry suchacze uznaj. Skoro narrator Emmy Jane Austen rozpoczyna opowie sowami: Emma Woodhouse, osbka przystojna, rozumna i bogata, posiadajca dostatni dom i obdarzona pogodnym usposobieniem [...]4, bez zastrzee przyjmujemy, e bohaterka bya naprawd przystojna i rozumna. Akceptujemy stwierdzenie narratora, dopki nie dostarczy si nam powodu, by sdzi, e byo inaczej. Czasem okrela si narratora mianem niewiarygodnego: dzieje si tak wwczas, kiedy dostarcza nam tylu informacji o sytuacjach bd tylu dowodw swej stronniczoci, e zaczynamy wtpi w jego interpretacj wydarze, albo te wwczas, kiedy mamy powody powtpiewa, czy narrator reprezentuje te same pogldy co autor. W wypadkach, kiedy narrator tumaczy si z tego, e opowiada histori, ma wtpliwoci, w jaki sposb j opowiedzie albo przeciwnie, chepi si, e moe wpyn na dalszy rozwj wydarze teoretycy posuguj si okreleniem narracji samowiadomej [self-concious narration]. Tego rodzaju narracja wysuwa na pierwszy plan kwesti autorytetu narratora.

106 Teoria literatury Kto patrzy? W analizach narracji czsto mwi si o punkcie widzenia, z ktrego historia jest opowiadana. Okrelenie punkt widzenia czy jednak dwie odrbne kwestie: kto mwi? i czyj punkt widzenia jest przedstawiany?. Narrator powieci Henryego Jamesa What Maisie Knew [Co wiedziaa Maisie] nie jest dzieckiem, przedstawia jednak wydarzenia przez pryzmat wiadomoci dziecka, dziewczynki imieniem Maisie. Opisywana w trzeciej osobie Maisie nie jest narratork;, powie przedstawia jednak rozmaite sytuacje z jej perspektywy. Maisie nie zdaje sobie na przykad w peni sprawy z seksualnego podoa zwizkw midzy otaczajcymi j dorosymi. Opowie zogniskowaa si by uy terminu ukutego przez Mieke Bal i Grarda Genettea, zajmujcych si teori narracji5 za porednictwem Maisie. Wydarzenia ogniskuj si poprzez jej wiadomo. Pytanie kto mwi? nie jest wic rwnoznaczne z pytaniem kto patrzy?. Z czyjej perspektywy wydarzenia zostay zogniskowane i przedstawione? Osoba ogniskujca fabu moe by tosama z narratorem, ale nie musi. Decyduje o tym szereg czynnikw. 1. Czas. Narracja moe ogniskowa zdarzenia z perspektywy czasu rzeczywistego, albo te krtszej lub duszej perspektywy czasowej. Moe si koncentrowa na tym, co osoba ogniskujca wiedziaa bd mylaa w chwili zdarzenia, albo te na tym, jak interpretowaa je pniej, wzbogaciwszy swj pogld refleksj na temat minionych wydarze. Opowiadajc o czym, co przytrafio si jej w dziecistwie, narratorka moe ogniskowa wydarzenia poprzez wiadomo dziecka, ktrym bya, ograniczajc relacj do wczesnych myli i odczu, albo te za porednictwem wiedzy i wiadomoci nabytej do czasu podjcia narracji. Rzecz jasna, moe rwnie poczy oba punkty widzenia, przechodzc od tego, co wiedziaa i odczuwaa wwczas, do tego, z czego zdaje sobie spraw obecnie.W sytuacji, kiedy narracja prowadzona w trzeciej osobie ogniskuje wydarzenia za porednictwem jakiej konkretnej postaci, moe posugiwa si podobnymi wariantami, opowiadajc, jak sprawy przed-

Narracja 107 stawiay si owej postaci niegdy lub jak postrzegaa je ona pniej. Wybr metody czasowego zogniskowania ma ogromny wpyw na efekty, jakie pragnie si uzyska. Na przykad kryminay relacjonuj wycznie to, co osoba ogniskujca wiedziaa w danym momencie ledztwa, wiedz o tym, do czego ono doprowadzi, ujawniajc dopiero w kulminacyjnym punkcie utworu. 2. Odlego i szybko. Opowie mona zogniskowa niejako w soczewce mikroskopu albo w soczewce teleskopu, snujc j powoli i opisujc wszystko w najdrobniejszych szczegach bd streszczajc pokrtce, co si wydarzyo: Wdziczny monarcha odda ksiciu rk swej crki, a gdy krl umar, ksi wstpi na tron i panowa przez wiele lat, cieszc si szczciem. Czstotliwo wydarze wie si bezporednio z szybkoci: opowie moe dotyczy czego, co wydarzyo si w okrelonym momencie, albo czego, co zdarzao si co czwartek. Najbardziej charakterystyczny zabieg tego rodzaju Grard Genette okrela mianem pseudopowtarzalnoci6; mamy z nim do czynienia w sytuacjach, kiedy zdarzenie jest na tyle wyjtkowe, e nie moe zdarza si raz po raz, tymczasem w narracji przedstawiane jest jak co, co powtarza si regularnie. 3. Ograniczenia poznania. Na jednym biegunie narracja moe ogniskowa dan histori z bardzo ograniczonej perspektywy oka kamery bd muchy na cianie opisujc przebieg akcji, lecz nie umoliwiajc nam dostpu do myli postaci. Nawet i w tym wypadku mamy do czynienia z caym wachlarzem moliwoci, zalenie od tego, jaki stopie rozumienia zakada obiektywny czy zewntrzny opis. Sformuowanie starzec zapali papierosa sprawia wraenie zogniskowanego za porednictwem obserwatora obeznanego z ludzkimi zachowaniami, podczas gdy zdanie istota ludzka z siwiejcymi wosami na czubku gowy trzymaa blisko siebie zapalony patyczek; po chwili z przytwierdzonej do jej ciaa biaej rurki zacz unosi si dym zdaje si zogniskowane za porednictwem przybysza z kosmosu albo kogo naprawd nie z tego wiata. Na drugim biegu-

108 Teoria literatury nie plasuje si tak zwana narracja wszechwiedzca, gdzie osoba ogniskujca jest postaci podobn bogu, i ma wgld w najskrytsze myli i ukryte motywy dziaania postaci: Widok ten niezmiernie ucieszy krla, lecz jego dza zota bya wci nienasycona. Narracja wszechwiedzca, stwarzajca wraenie, e wiedza i opowie nie podlegaj w zasadzie jakimkolwiek ograniczeniom, wystpuje powszechnie nie tylko w tradycyjnych baniach, lecz take we wspczesnych powieciach, w ktrych najistotniejsz rol odgrywa decyzja, o czym naprawd bdzie si opowiada. Historie zogniskowane przede wszystkim poprzez wiadomo jakiej pojedynczej postaci mog by opowiadane zarwno w pierwszej osobie, gdzie narrator relacjonuje swoje wasne myli i spostrzeenia, jak i w trzeciej osobie, co czsto okrela si mianem ograniczonego punktu widzenia trzeciej osoby, tak jak w wypadku What Maisie Knew. Narracja niewiarygodna moe by skutkiem ograniczonej perspektywy dzieje si tak wwczas, kiedy odbiorca nabiera poczucia, e wiadomo ogniskujca nie potrafi bd nie chce poj zdarze w takim zakresie, w jakim byby zdolny to uczyni kompetentny czytelnik opowieci. Te i inne odmiany narracji i sposoby ogniskowania w znacznym stopniu decyduj o oglnym efekcie powieci. Historia opowiedziana przez wszechwiedzcego narratora, opisujcego ze szczegami odczucia i ukryte motywy dziaania protagonistw, wykazujcego znajomo dalszego rozwoju wypadkw, moe da czytelnikowi poczucie, e wiat da si ogarn rozumem. Moe na przykad uwydatni rozdwik midzy ludzkimi zamierzeniami a nieuchronnoci zdarze (Nie wiedzia, e dwie godziny pniej wpadnie pod koa powozu i wszystkie jego plany ju si nie urzeczywistni). Historia opowiedziana z ograniczonego punktu widzenia jednego protagonisty moe podkreli cakowit nieprzewidywalno zdarze: skoro nie wiemy, co myl inne postaci i co si dzieje poza tym, wszystko, co przydarzy si naszemu bohaterowi, moe by niespodziank. Narracja komplikuje si jeszcze bardziej, gdy jedne opowieci zostaj

Narracja 109 osadzone w innych, tak e akt opowiadania jakiej historii staje si zdarzeniem w obrbie opowieci zdarzeniem, ktrego konsekwencje i znaczenie nabieraj szczeglnej wagi. Opowieci w opowieciach w opowieciach. Teoretycy omawiaj te kwesti funkcjonowania opowieci. W rozdziale 2 wspomniaem, e narracyjne teksty, do ktrych mona zaliczy zarwno przykady narracji literackiej, jak historie przekazywane z ust do ust, funkcjonuj w wiadomoci odbiorcw dziki swej opowiadalnoci, dziki temu, e s tego warte. Opowiadajcy historie usiuj za wszelk cen uchroni si przed pytaniami w rodzaju: no i co z tego?. Co jednak sprawia, e historia jest warta wysuchania? Jaka jest funkcja opowieci? Po pierwsze, sprawiaj one przyjemno odbiorcy wedug Arystotelesa, dziki naladowaniu ycia i rytmowi zdarze. Takie narracyjne uporzdkowanie, ktre przynosi zwrot lub odwrcenie sytuacji (kto doki kopie, sam w nie wpada; kto mieczem wojuje, od miecza ginie) same w sobie dostarczaj odbiorcy przyjemnoci i taka jest zasadnicza funkcja wielu narracji: zabawi suchacza przez nadawanie nowych, nieoczekiwanych zwrotw sytuacjom znanym z ycia codziennego. Przyjemno pynca z narracji wie si cile z pragnieniem. Fabuy opowiadaj o losach pragnie, sama narracja kieruje si jednak pragnieniem w postaci epistemofilii, pragnieniem poznania: chcemy rozwika zagadk, pozna zakoczenie, odkry prawd. Jeli narracj powoduje mska dza zapanowania nad czym, pragnienie odsonicia prawdy (nagiej prawdy), w jaki sposb wiedza, ktr przynosi nam narracja, moe zaspokoi te pragnienie? Czy ta wiedza sama jest skutkiem pragnienia? Teoretycy usiuj dociec, jakie zwizki cz pragnienie, opowieci i wiedz. Funkcj bowiem opowieci jak podkrelaj teoretycy jest rwnie uczenie nas prawdy o wiecie, ukazywanie, jak on dziaa. Dziki rodkom ogniskowania fabuy opowieci pozwalaj nam przyj odmienne punkty widzenia i zrozumie motywy innych osb, przewanie dla nas niejasne. Po-

110 Teoria literatury wieciopisarz E. M. Forster zwrci uwag, e powieci, dajc czytelnikowi mono doskonaego poznania wystpujcych w nich postaci, kompensuj niedostatek wiedzy o ludziach otaczajcych go w prawdziwym yciu. Bohaterowie powieci
[...] to ludzie, ktrych okryte tajemnic ycie zostaje lub moe zosta odsonite: nasze za jest zakryte. Dlatego wanie powieci mog by dla nas rdem ukojenia, nawet gdy mwi o ludziach niegodziwych; podsuwaj obraz bardziej zrozumiaego, a tym samym atwiejszego do opanowania rodzaju ludzkiego, daj nam zudzenie przenikliwoci i wadzy.7

Narracja 111 Tak wic podstawow kwesti teorii narracji mona sformuowa w nastpujcy sposb: czy narracja jest elementarn form poznania (dostarczajc wiedzy o wiecie poprzez nadawanie mu sensu), czy te jest to struktura retoryczna, ktra w rwnym stopniu znieksztaca, co odsania rzeczywisto? Czy narracja jest rdem wiedzy, czy te iluzji? Czy wiedza, jak rzekomo niesie, jest efektem naszych pragnie? Teoretyk Paul de Man zwraca uwag, e cho nikt przy zdrowych zmysach nie prbowaby uprawia winoroli w wietle sowa dzie, to jednak bardzo nam trudno pojmowa nasze ycie, nie odwoujc si do wzorw powieciowej fikcji.8 Czy oznacza to, e osigane przez narracje efekty wyjanianie i niesienie pociechy s w istocie zwodnicze? Odpowied na te pytania wymaga nie tylko wiedzy o wiecie niezalenej od narracji, lecz take pewnej podstawy do uznania tego rodzaju wiedzy za bardziej miarodajn ni wiedza dostarczana przez utwory narracyjne. Jednake to wanie, czy jest taka miarodajna wiedza, odrbna od narracji, ley u sedna pytania, czy narracja jest rdem wiedzy, czy te iluzji. Wydaje si wic, e nie potrafimy odpowiedzie na to pytanie, o ile w ogle mona na nie odpowiedzie. Musimy porusza si midzy stanowiskiem, e narracja jest struktur retoryczn, dajc czytelnikowi zudzenie przenikliwoci osdu, a traktowaniem jej jako podstawowego narzdzia, ktrym dysponujemy przy nadawaniu sensw. W kocu nawet demaskowanie narracji jako retoryki ma struktur utworu narracyjnego: to opowie, w ktrej nasza pocztkowa iluzja pryska w przykrym wietle prawdy. Wychodzimy z tego smutniejsi, lecz zarazem mdrzejsi, pozbawieni zudze, lecz bogatsi o dowiadczenie. Przestajemy taczy w kko i rozmylamy nad sekretem. I tak toczy si ta opowie.

Utwory narracyjne, poprzez wiedz, ktr przynosz, utrzymuj porzdek publiczny. Powieci osadzone w tradycji wiata zachodniego pokazuj, jak wybujae ambicje zostaj utemperowane, a pragnienia dostosowane do rzeczywistoci spoecznej. Wiele powieci to historie zawiedzionych modzieczych nadziei. Opowiadaj o pragnieniach, wzbudzaj pragnienia, przedkadaj nam gotowe scenariusze zwizkw midzy mczyzn a kobiet; poczwszy od XVII wieku, coraz mocniej sugeruj, e czowiek odnajduje sw prawdziw tosamo jeli j w ogle odnajduje w mioci, w zwizkach osobistych, a nie w dziaalnoci publicznej. Jednake, cho wpajaj w nas wiar, e jest co takiego jak bycie zakochanym, to rwnie demistyfikuj to pojcie. Biorc pod uwag, e stajemy si tym, kim jestemy, poprzez szereg kolejnych identyfikacji (zob. rozdzia 8.), powieci stanowi skuteczne narzdzie uwewntrzniania norm spoecznych. Utwory narracyjne su jednak take jako narzdzie spoecznej krytyki. Ukazuj miako wiatowych sukcesw, zepsucie wiata i niemono wcielenia w ycie najszlachetniejszych ludzkich de. Ukazuj ndzne pooenie ucinionych, skaniajc czytelnika, dziki identyfikacji, do uznania pewnych sytuacji za nie do zniesienia.

Jzyk performatywny 113

7
Jzyk performatywny

Omwi w tym rozdziale pewien przykad teorii, ledzc dzieje koncepcji rozwijanej w teorii literatury i teorii kultury. Dzieje te mog one posuy za ilustracj zmian, jakim podlegaj zawaszczone przez teori pojcia. Kwestia jzyka performatywnego czyni orodkiem zainteresowania szereg istotnych zagadnie, dotyczcych znaczenia i oddziaywania jzyka, i skania do pyta o tosamo i natur podmiotu. Pojcie wypowiedzi performatywnej stworzy w latach pidziesitych brytyjski filozof J. L. Austin. Zaproponowa on rozrnienie midzy dwoma rodzajami wypowiedzi. Konstatacje, na przykad: George obieca, e przyjdzie, co stwierdzaj, opisuj jaki stan rzeczy, i s prawdziwe albo faszywe. Wypowiedzi performatywne, czyli performatywy, nie s ani prawdziwe, ani faszywe; s w istocie wykonaniem czynnoci, do ktrej si odnosz. Powiedzie: Obiecuj ci zapaci, to nie opisywa pewien stan rzeczy, lecz dokona aktu obiecywania; sama wypowied jest czynnoci. Austin powouje si na przykad ceremonii zalubin: kiedy na pytanie ksidza bd urzdnika stanu cywilnego: Czy chcesz poj t oto kobiet za sw prawowit maonk?, odpowiadam: Tak, chc, niczego nie opisuj, lecz dokonuj czego; nie powiadamiam o maestwie ja w nie wstpuj.1 Ta wypowied performatywna Tak, chc nie jest ani prawdziwa, ani faszywa. Moe by sto-

sowna bd niestosowna, zalenie od okolicznoci; moe by fortunna bd niefortunna, jeli posuy si terminologi samego Austina. Nawet jeli odpowiem Tak, chc, mog nie zawrze maestwa jeli na przykad jestem ju onaty albo jeli osoba prowadzca ceremoni nie ma prawa udzielania lubw w danej spoecznoci. Wedug Austina wypowied taka bdzie wtedy niewypaem. Bdzie nieudana, niefortunna, i takie te bdzie niewtpliwie maestwo dla jednego z nowoecw, a moe i obojga. Wypowiedzi performatywne nie opisuj, lecz wykonuj czynno, ktr oznaczaj. To wanie wypowiadajc okrelone sowa, obiecuj, rozkazuj czy bior na ma lub on. Performatywno wypowiedzi mona stwierdzi na podstawie prostego testu, polegajcego na dodaniu przed czasownikiem wyraenia tym samym, niniejszym, ktre oznacza w tym wypadku wypowiadajc te sowa: niniejszym przyrzekam, niniejszym proklamujemy niepodlego, niniejszym rozkazuj ci... nie bdzie wszak performatywem niniejszym wychodz na miasto. Nie mog dokona aktu wyjcia przez wypowiedzenie pewnych sw. Rozrnienie midzy performatywem i konstatacj pozwala uchwyci wan rnic midzy typami wypowiedzi, uzmysawiajc nam dobitnie, e jzyk w duo wikszym zakresie wykonuje dziaania, ni po prostu zdaje z nich relacj. W dalszych badaniach performatyww napotka jednak Austin niejakie trudnoci. Mona sporzdzi list czasownikw performatywnych, ktre uyte w pierwszej osobie trybu oznajmujcego czasu teraniejszego (obiecuj, rozkazuj, ogaszam) wykonuj czynnoci, ktre oznaczaj. Nie mona jednak zdefiniowa pojcia wypowiedzi performatywnej, posugujc si list takich czasownikw, poniewa w normalnych warunkach aktu rozkazania komu, by si zatrzyma, lepiej dokona okrzykiem stj! ni zdaniem niniejszym rozkazuj ci si zatrzyma. Pozorna konstatacja zapac ci jutro bezsprzecznie sprawiajca wraenie, e okae si albo prawdziwa, albo faszywa, w zalenoci od tego, co stanie si jutro w stosownych warun-

114 Teoria literatury kach moe by obietnic zapaty, nie za opisem bd przepowiedni, w rodzaju on ci jutro zapaci. Biorc jednak pod uwag istnienie podobnych performatyww utajonych, w ktrych nie wystpuje aden czasownik wyranie performatywny, musimy uzna, e kada wypowied moe by utajonym performatywem. Zdanie Kot siedzi na macie, najprostsz z konstatacji, mona potraktowa jako skrcon wersj zdania: Niniejszym stwierdzam, e kot siedzi na macie, a wic wypowiedzi performatywnej, dokonujcej aktu stwierdzania tego, do czego si odnosi. Konstatacje rwnie wykonuj czynnoci owiadczania, stwierdzania, opisywania itd. Okazuje si wic, e s pewnym typem performatywu. W naszych dalszych rozwaaniach odegra to istotn rol. Krytycy literatury przyjli pojcie performatywu jako pomocne w charakteryzowaniu dyskursu literackiego.2 Teoretycy od dawna podkrelali, e naley zwraca uwag w rwnym stopniu na to, co literatura mwi, i na to, co robi; koncepcja wypowiedzi performatywnej uzasadnia ich tez zarwno z jzykowego, jak i filozoficznego punktu widzenia. Istnieje pewna klasa wypowiedzi, ktre przede wszystkim czego dokonuj. Wypowied literacka, podobnie jak wypowied performatywna, nie odnosi si do jakiego uprzedniego stanu rzeczy, nie jest ani prawdziwa, ani faszywa. Wypowied literacka take pod wieloma wzgldami stwarza stan rzeczy, do ktrego si odnosi. Po pierwsze co najbardziej oczywiste powouje do ycia bohaterw i ich dziaania. Pocztek Ulissesa Joycea: Stateczny, pulchny Buck Mulligan wynurzy si z wylotu schodw, niosc mydlan pian w miseczce, na ktrej leay skrzyowane lusterko i brzytwa3, nie odnosi si do pewnego uprzedniego stanu rzeczy stwarza zarwno posta, jak i sytuacj. Po drugie, utwory literackie powouj do ycia wypracowane przez siebie idee i pojcia. Wedug La Rochefoucauld nikomu nie przeszoby nawet przez myl, e jest zakochany, gdyby nie przeczyta o tym w ksikach; mona dowodzi, e idea romantycznej mioci (i jej kluczowego znaczenia w y-

Jzyk performatywny 115 ciu jednostek) jest w duej mierze wytworem literackim. Bezsprzecznie, same powieci, poczwszy od Don Kichota, a na Pani Bovary koczc, win za romantyczne mrzonki obarczaj inne ksiki. Najkrcej rzecz ujmujc, wypowied performatywna wysuwa na plan pierwszy uycie jzyka, przedtem uwaane za marginalne aktywne, wiatotwrcze uycie jzyka, ktry przypomina jzyk literatury i pozwala nam pojmowa literatur jako akt bd zdarzenie. Pojcie literatury jako performatywu wspiera jej obron: okazuje si, e literatura nie jest zbiorem bahych pseudostwierdze, lecz zajmuje poczesne miejsce wrd aktw jzykowych, przeksztacajcych wiat, powoujc do ycia nazywane przez siebie obiekty. Wypowied performatywna czy si z literatur w inny jeszcze sposb. W zasadzie przynajmniej performatyw zrywa zwizek midzy znaczeniem a intencj mwicego, gdy to, jakiego aktu dokonuj swymi sowami, okrela nie moja intencja, lecz spoeczne i jzykowe konwencje. Wedug Austina nie powinno si traktowa wypowiedzi jako zewntrznego znaku jakiego wewntrznego aktu, ktry reprezentuje ona prawdziwie bd faszywie. Jeli powiem w odpowiednich okolicznociach obiecuj, zo obietnic i dokonam aktu obiecania, bez wzgldu na intencje, jakie powodoway mn w danej chwili. Poniewa wypowiedzi literackie take s zdarzeniami, w ktrych intencje autora nie s uznawane za czynnik decydujcy o znaczeniu, model wypowiedzi performatywnej wydaje si tu nader trafny. Jeli jednak jzyk literatury ma charakter performatywny, a wypowied performatywna nie jest prawdziwa albo faszywa, tylko fortunna bd niefortunna, to co oznaczaj te pojcia w odniesieniu do wypowiedzi literackiej? Okazuje si, e problem jest do zoony. Z jednej strony, fortunno mona uzna po prostu za inn nazw tego, co powszechnie interesuje krytykw. Czytajc pierwsz linijk Sonetu CXXX Szekspira Socu jej oka nie przyrwnam wcale nie zastanawiamy si nad prawdziwoci bd faszywoci tej wypowiedzi, tylko nad tym, co robi, jak pasu-

116 Teoria literatury je do reszty utworu i czy wspgra fortunnie z pozostaymi wersami. Oto jeden z przykadw rozumienia fortunnoci. Model wypowiedzi performatywnej kieruje jednak nasz uwag take na konwencje, ktre czyni z danej wypowiedzi obietnic bd poemat powiedzmy, konwencje rzdzcej sonetem. Fortunno wypowiedzi literackiej moe wic zalee take od jej powiza z konwencjami gatunku. Czy wypowied przestrzega konwencji i tym samym udao si jej by sonetem, czy te jest niewypaem? Mao tego: mona doj do wniosku, e utwr literacki jest fortunny tylko wtedy, gdy staje si w peni literatur dziki temu, i jest wydany, czytany i uznawany za dzieo literackie tak samo jak zakad staje si zakadem tylko wwczas, kiedy zostanie przyjty. Krtko mwic, pojmowanie literatury jako jzyka performatywnego nakazuje nam rozpatrzenie zoonego problemu: na czym polega dziaanie sekwencji literackiej? Kolejny kluczowy moment w dziejach wypowiedzi performatywnej dokona si z chwil przejcia Austinowskiego terminu przez Jacquesa Derrid. Austin przeprowadzi rozrnienie midzy performatywami powanymi, ktre czego dokonuj, na przykad obiecuj bd zawizuj zwizek maeski, a wypowiedziami niepowanymi. Jego analiza, jak mwi, odnosi si do sw wypowiadanych serio: Nie mog, na przykad, artowa ani pisa poematu [...]. Nasze wypowiedzi performatywne fortunne czy niefortunne mamy rozumie jako wypowiedzi wygoszone w zwykych okolicznociach.4 Derrida dowodzi jednak, e tym, co Austin wyklucza, odwoujc si do zwykych okolicznoci, s liczne sposoby, na jakie wypowiedzi jzykowe mog by powtarzane niepowanie, lecz take i serio, choby jako przykad albo cytat. Mono powtarzania struktur w zupenie nowych okolicznociach odgrywa donios rol z punktu widzenia istoty samego jzyka; to, czego nie da si powtrzy w sposb niepowany, nie jest jzykiem, lecz pewnym znamieniem, nieodcznie zwizanym z konkretn sytuacj fizyczn. Mono powtarzania jest jedn z podstawowych cech jzyka; dotyczy to zwaszcza wypowiedzi

Jzyk performatywny 117 performatywnych, ktre mog dziaa tylko wtedy, gdy zostan rozpoznane jako wersje bd cytaty zwyczajowych formu, takich jak tak, chc albo przyrzekam. (Gdyby pan mody zamiast tak, chc powiedzia nie ma sprawy, mogoby mu si nie uda zawrze maestwa). Czy wypowied performatywna mogaby si powie pyta Derrida gdyby jej sformuowanie nie powtarzao pewnej wypowiedzi kodowanej bd iterowalnej, gdyby, innymi sowy, formua, jak wypowiadam, otwierajc posiedzenie, wodujc statek lub biorc lub, nie daa si zidentyfikowa jako zgodna z iterowalnym modelem, gdyby wic nie daa si zidentyfikowa poniekd jako cytat?.5 Austin wyklucza jako nienormalne, niepowane bd wyjtkowe przypadki tego, co Derrida nazywa ogln iterowalnoci, ktr naleaoby uzna za jedno z praw rzdzcych jzykiem. Jest to prawo uniwersalne i fundamentalne, jeli bowiem co ma by znakiem, musi da si zacytowa i powtrzy w dowolnych okolicznociach, nie wyczajc niepowanych. Jzyk jest performatywny w tym sensie, e nie przekazuje po prostu informacji, lecz dokonuje rnych aktw, przez powtarzanie ustalonych praktyk dyskursywnych bd sposobw dziaania. Okae si to istotne dla dalszych losw pojcia performatywu. Derrida odnosi rwnie pojcie wypowiedzi performatywnej do bardziej oglnej problematyki aktw zapocztkowywania bd wprowadzania, aktw stwarzania czego zupenie nowego, w sferze zarwno polityki, jak i literatury.6 Jakie zachodzi pokrewiestwo midzy aktem politycznym, na przykad proklamowaniem niepodlegoci, stwarzajcym pewn now sytuacj, a wypowiedziami literackimi, ktre d do wynalezienia czego nowego, posugujc si w tym celu nie konstatacjami, lecz jzykiem performatywnym, na przykad obietnic? Zarwno akt polityczny, jak literacki zale od zoonego i paradoksalnego poczenia performatywu i konstatacji; aby si powid, akt musi by przekonujcy przez odniesienie do stanw rzeczy; sukces ten polega jednak na stworzeniu tego wanie stanu, do ktrego akt si

118 Teoria literatury odnosi. Utwory literackie rzekomo opowiadaj nam o wiecie, ale ich powodzenie opiera si na powoaniu do ycia postaci i zdarze, o ktrych opowiadaj. Podobna zasada odnosi si do aktw inauguracyjnych w sferze polityki. Na przykad w Deklaracji Niepodlegoci Stanw Zjednoczonych kluczowe zdanie to: Niniejszym [...] uroczycie ogaszamy i deklarujemy, e Zjednoczone kolonie s i na mocy prawa winny by wolnymi i niezalenymi stanami. Deklaracja, e s one niepodlegymi stanami, jest wypowiedzi performatywn i ma stworzy now rzeczywisto, do ktrej si odnosi; performatyw zosta jednak wzmocniony konstatacj, e stany winny by niepodlege.7 Napicie midzy wypowiedzi performatywn a konstatacj zaznacza si wyranie take w literaturze: trudno, jak napotyka Austin przy rozdzielaniu performatywu od konstatacji, mona uzna za najistotniejsz waciwo funkcjonowania jzyka. Skoro kada wypowied jest zarwno performatywna, jak konstatujca, zawierajc w sobie choby porednio stwierdzenie jakiego stanu rzeczy i zarazem bdc aktem jzykowym, relacja midzy tym, co wypowied mwi, a tym, co robi, nie musi by zgodna i harmonijna. Aby przekona si, w jaki sposb zasada ta funkcjonuje w obrbie literatury, powrmy do wiersza Roberta Frosta Sekret siedzi:
Taczymy w kko i zgadujemy, A Sekret siedzi w rodku wie, czego my nie wiemy.

Jzyk performatywny 119 charakter w poczeniu z tchncym pewnoci siebie owiadczeniem, e Sekret wie, sprawia, i utwr wydaje si zaiste dobrze poinformowany. Nie mamy wic pewnoci. Czego jednak moemy si z niego dowiedzie o wiedzy czy poznawaniu? Sekret, ktry jest czym, co si zna albo czego si nie zna a zatem przedmiot poznania tutaj, dziki metonimii, czyli przylegoci, staje si podmiotem poznania, tym, co wie, nie za tym, co jest albo nie jest znane. Wprowadzajc Sekret z wielkiej litery i personifikujc go, wiersz dokonuje zabiegu retorycznego, ktry nadaje przedmiotowi poznania rang podmiotu. Udowadnia nam w ten sposb, e retoryczna supozycja moe stworzy wiedzcego, przeksztaci sekret w pewien podmiot, w posta wystpujc w tym niewielkim dramacie. Sekret, ktry wie, jest wytworem wysuwania supozycji, ktry przenosi sekret z pozycji dopenienia (kto zna sekret) na miejsce podmiotu (Sekret wie). Wiersz ukazuje wic, e jego konstatacja to, e Sekret wie wynika z performatywnych supozycji, ktre zmieniaj sekret w podmiot wiedzcy. Zdanie wprawdzie mwi, e Sekret wie, ale rwnoczenie wykazuje, e to tylko przypuszczenie. Na tym etapie dziejw pojcia performatywu kontrast midzy konstatacj a wypowiedzi performatywn zostaje zdefiniowany inaczej: konstatacja to wypowied roszczca sobie pretensje do przedstawiania rzeczy takimi, jakimi one s, wypowied performatywna natomiast to zabiegi retoryczne, akty jzykowe, podwaajce owe roszczenia przez narzucanie kategorii jzykowych, powoywanie czego do ycia, organizowanie wiata, a nie po prostu przedstawianie tego, co jest. Mamy tu do czynienia z apori midzy jzykiem performatywnym a jzykiem konstatacji.8 Aporia oznacza lep uliczk, impas w nie dajcym si rozstrzygn dylemacie, tak jak w przypadku rozwaa, co byo pierwsze: jajko czy kura. Utrzymywa, e jzyk funkcjonuje performatywnie, ksztatujc wiat, mona jedynie za pomoc wypowiedzi konstatujcej, takiej jak jzyk ksztatuje wiat; z drugiej jednak strony, przypisywa konstata-

Wiersz opiera si na przeciwstawieniu zgadywania i wiedzy. Pragnc ustali, w jaki sposb utwr odnosi si do tego przeciwstawienia i jakie wartoci przypisuje poszczeglnym jego czonom, mona si zastanowi, czy sam w wiersz mieci si w trybie zgadywania czy wiedzy. Czy zgaduje, tak jak my, ktrzy taczymy w kko, czy te wie, tak jak Sekret? Mona by zaoy, e wiersz, jako wytwr ludzkiej wyobrani, jest przykadem zgadywania, przypadkiem taczenia w kko, lecz jego gnomiczny, podobny przysowiu

120 Teoria literatury cyjn przejrzysto jzykowi mona tylko poprzez akt mowy. Wypowiedzi oznajmujce, dokonujce aktu stwierdzania czego, nie roszcz sobie pretensji do robienia czegokolwiek poza ukazywaniem rzeczy takimi, jakie s; jeli jednak sprbujemy dowie czego wrcz przeciwnego e twierdzenia o rzekomym przedstawianiu rzeczy takimi, jakie s kategorie mona to uczyni wycznie za porednictwem stwierdze odnoszcych si do konkretnej sytuacji. Argumentacja, e akt oznajmiania bd opisywania czego jest w istocie wypowiedzi performatywn, z koniecznoci przyjmuje posta konstatacji. Najwieszym przyczynkiem do tej krtkiej historii pojcia performatywnoci jest powstanie performatywnej teorii pci i seksualnoci w teorii feministycznej oraz gejowskich i lesbijskich studiach nad literatur. Najdoniolejsz rol odgrywaj w nich pogldy amerykaskiego filozofa Judith Butler, ktrej ksiki Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity [Kopoty z pci: feminizm i erozja pojcia tosamoci] (1990), Bodies that Matter [Ciaa, ktre znacz] (1993) oraz Excitable Speech: A Politics of the Speech Act [Pobudliwa moa: polityka aktu mwienia] (1997) wywary ogromny wpyw na badania literackie i wiedz o kulturze, zwaszcza na teori feministyczn, oraz na dynamicznie rozwijajce si studia gejowskie i lesbijskie. W ostatnich latach awangarda teoretykw gejowskich, ktrych studia w dziedzinie teorii kultury wi si cile z politycznymi ruchami wyzwolenia gejw, zacza okrela sw dziedzin mianem teorii pedalskiej. Nazwa nawizuje do wyzwiska, jakim spoeczestwo okrela homoseksualistw, obdarzajc ich epitetem peday. Dowcip polega na tym, e ostentacyjne eksponowanie tej nazwy moe zmieni jej wydwik, czynic z dotychczasowej obelgi miano zaszczytne. Projekt teoretyczny naladuje tu taktyk najbardziej aktywnych organizacji, zaangaowanych w batali przeciwko AIDS na przykad ugrupowania ACT-UP, ktre podczas demonstracji posuguje si sloganami w rodzaju Jestemy midzy wami, jestemy pedaami przywyknijcie do tego!.

Jzyk performatywny 121 W Gender Trouble Butler polemizuje z koncepcj rozpowszechnion wrd amerykaskich feministek, mwica, e polityka feministyczna wymaga pojcia kobiecej tosamoci, dotyczcego zasadniczych cech wsplnych wszystkim kobietom i sprawiajcych, e maj one te same zainteresowania i cele. Dla Butler natomiast fundamentalne kategorie tosamoci to produkty kultury i spoeczestwa, bdce raczej skutkiem politycznej wsppracy ni czynnikiem warunkujcym jej istnienie. Stwarzaj one poczucie naturalnoci (przypomnijmy sobie piosenk Arethy Franklin: Dziki tobie czuj si jak prawdziwa kobieta), a narzucajc pewne normy (definicje kobiecoci) gro odrzuceniem jednostek, ktre si do nich nie dostosuj. Butler proponuje w Gender Trouble, by rozpatrywa pe jako performatyw w tym sensie, e stanowi o niej nie to, czym si jest, lecz to, co si robi.9 Mczyzna to nie co, czym si jest, lecz co, co si robi, pewna kondycja, ktr si sob przedstawia. Nasz pe tworz nasze dziaania, na takiej samej zasadzie, na jakiej obietnic stwarza akt zoenia obietnicy. Czowiek staje si mczyzn bd kobiet wskutek powtarzanych przez siebie czynnoci, ktre podobnie jak Austinowskie wypowiedzi performatywne zale od konwencji obowizujcych w danej spoecznoci, kulturowo uwarunkowanych zasad postpowania. Tak jak istniej zwyczajowe, spoecznie uznawane sposoby obiecywania, zakadania si, wydawania rozkazw i zawierania maestw, tak te istniej spoecznie uznane sposoby bycia mczyzn albo kobiet. Nie oznacza to, e pe jest kwesti wyboru, rol, ktr mona zmieni jak rkawiczk. To sugerowaoby, e jest jaki nie nacechowany pciowo podmiot, ktry pe dopiero wybiera, podczas gdy w rzeczywistoci by podmiotem to mie okrelon pe: w wiecie rzdzonym przez pe nie mona by osob, nie bdc przy tym mczyzn albo kobiet. Podporzdkowanie pci, ale jednoczenie upodmiotowione przez pe pisze Butler w ksice Bodies that Matter ja ani nie poprzedza procesu nacechowania pci, ani nie powstaje po nim, lecz wyania si w jego toku, jako ma-

122 Teoria literatury

Jzyk performatywny 123 szeregu performatyww tworzcych podmiot, ktrego powstanie obwieszczaj. Nadanie dziewczynce imienia jest pocztkiem cigego procesu udziewczynkowiania, ksztatowania dziewczynki poprzez przydzielenie przymusowego powtarzania wzorcw pciowych, narzuconego cytowania pewnej normy. By podmiotem to mie rwnie wyznaczone zadanie powtarzania, z ktrego jednak co Butler szczeglnie podkrela nigdy nie wywizujemy si zgodnie z oczekiwaniami, tak e nigdy nie osigamy w peni wzorca bd ideau pci, ktremu nakazuje si nam dy. W tym wanie rozziewie, w rnych sposobach wywizywania si z wyznaczonego zadania pci tkwi moliwoci stawiania oporu i dokonywania zmian. Szczeglny nacisk pada tu na zaleno performatywnej siy jzyka od powtarzania wczeniejszych wzorcw i aktw. A zatem sia obelgi peda! bierze si nie z intencji bd autorytetu mwcy, ktry wedle wszelkiego prawdopodobiestwa jest jakim durniem, nie znanym ofierze osobicie, lecz z faktu, e okrzyk peda! powtarza obelgi bd wyzwiska wykrzykiwane w przeszoci, ktre wytwarzaj podmiot homoseksualny za pomoc powtarzanego wielokrotnie zawstydzania bd upodlania (upodlanie wie si z wyrzuceniem poza nawias: wszystko, tylko nie to!). Butler pisze:
Okrzyk peda czerpie sw si wanie z powtarzanej [...] inwokacji, dziki ktrej poprzez czas tworzy si wi midzy spoecznociami wrogo nastawionymi wobec homoseksualistw. Wyzwisko to jest echem wyzwisk rzucanych w przeszoci i wie mwicych, jak gdyby mwili unisono, cho w innym czasie. W tym sensie to zawsze pewien wyimaginowany chr urga pedaom.11

Ten z lewej jest niczego sobie.

tryca samych relacji midzy pciami.10 Performatywnoci pci nie naley rwnie rozpatrywa jako pojedynczego aktu, czego, co dokonuje si jednym tylko aktem; jest to raczej praktyka powtarzania i cytowania dyktowane przymusem powtarzanie norm pci, ktre oywiaj nacechowany pciowo podmiot i narzucaj na pewne ograniczenia, ale ktre stanowi take zasoby wykorzystywane w stawianiu oporu, obalaniu i przemieszczaniu. Z tego punktu widzenia wypowied to dziewczynka! lub to chopiec!, ktr tradycyjnie wita si przychodzce na wiat dziecko, jest nie tyle konstatacj (w zalenoci od sytuacji prawdziw albo faszyw), ile pierwsz z dugiego

Tym co nadaje owemu wyzwisku jego si performatywn jest nie samo powtarzanie, lecz fakt, i jest ono rozpoznawane jako zgodne z pewnym modelem, pewnym wzorcem, i powizane z dziejami jakiego wykluczenia. Wypowied implikuje, e mwicy jest rzecznikiem nor-

124 Teoria literatury malnoci, i stara si wyrzuci adresata obelgi poza nawias spoeczny. To wanie powtrzenie, przywoanie formuy, ktra wie si z wzorcami podtrzymujcymi dzieje jakiego ucisku, nadaje szczegln si i kliwo skdind banalnym obelgom, takim jak czarnuch albo asfalt. Nabieraj one mocy autorytetu dziki powtrzeniu czy te przywoaniu, jakiego uprzedniego, autorytatywnego zbioru praktyk, mwic niejako gosem skupiajcym w sobie wszelkie szydercze wyzwiska rzucane w przeszoci. Wi wypowiedzi performatywnej z przeszoci kryje jednak w sobie moliwo przechylenia balastu przeszoci w inn stron przez prb zawaszczenia bd odwrcenia znaczenia okrele nioscych ze sob konstatacje ucisku, tak jak w wypadku przejcia epitetu peda przez samych homoseksualistw. Nie oznacza to, e wybierajc sobie nazw stajemy si autonomiczni: nazwy zawsze obcione s balastem wasnej historii i podatne na uytek, jaki inni zrobi z nich w przyszoci. Nie mamy wadzy nad nazwami, ktre wybralimy na okrelenie nas samych. Niemniej jednak historyczny charakter procesu performatywnego stwarza moliwo podjcia walki politycznej. Okazuje si, e od pocztku do (tymczasowego) koca tej historii pojcie performatywu odbyo bardzo dug drog. Dla Austina performatyw pozwala nam ujmowa pewien aspekt jzyka, dotychczas lekcewaony przez filozofw. Dla Butler stanowi model mylenia o najistotniejszych procesach spoecznych, gdzie w gr wchodzi kilka wanych zagadnie: po pierwsze istota tosamoci i sposb jej ksztatowania; po drugie funkcjonowanie norm spoecznych; po trzecie fundamentalny problem tego, co obecnie nazywamy moc sprawcz [agency]: do jakiego stopnia i w jakich warunkach mog by odpowiedzialnym podmiotem, dokonujcym wyboru swych czynw; po czwarte stosunek, w jakim pozostaj przemiany jednostkowe do przemian spoecznych. Jest wic znaczna rnica midzy tym, o co chodzi Austinowi, a tym, o co chodzi Butler. Wydaje si rwnie, e zaj-

Jzyk performatywny 125 muj ich rne rodzaje dziaa. Austina interesuje to, w jaki sposb powtrzenie jakiej formuy w jakiej konkretnej sytuacji sprawia, e co si zdarzyo (zoye obietnic). Dla Butler jest to tylko szczeglny przypadek wielokrotnego i obowizujcego powtarzania, wytwarzajcego realia historyczne i spoeczne (stajesz si kobiet). Rnica ta kae nam wrci do problemu natury zdarzenia literackiego, ktre rwnie mona ujmowa jako performatyw dwojako. Moemy uzna, e dzieo literackie dokonuje pewnego szczeglnego, specyficznego dla aktu. Stwarza rzeczywisto, ktr jest owo dzieo, a jego zdania realizuj poszczeglne elementy tego caociowego dziaania.W wypadku kadego dziea mona postara si okreli, czego ono dokonuje i czego dokonuj jego czci, tak jak mona rozszyfrowa, co zostao obiecane jakim konkretnym akcie obiecywania. Nazwijmy to Austinowsk interpretacj zdarzenia literackiego. Z drugiej jednak strony, moemy take uzna, e dzieo staje si zdarzeniem dziki wielokrotnym powtrzeniom, odwoujcym si do wzorcw, a by moe co zmieniajcym. Jeli zdarza si jaka powie, to dlatego, e w swej jednostkowej postaci wzbudza namitno obdarzajc yciem w aktach czytania i przypominania sobie tego rodzaju formy, powtarzajc swe modyfikacje konwencji powieci, a niewykluczone, e i doprowadzajc do zmiany we wzorcach czy formach, poprzez ktre przechodz czytelnicy, by stawi czoo wiatu. Wiersz moe przepa bez ladu, moe te jednak zachowa si w ludzkiej pamici, skaniajc do kolejnych powtrze. Performatywno utworu nie jest pojedynczym aktem, dokonanym raz na zawsze jego istot jest powtarzalno, utrzymujca przy yciu powtarzane formy. Nakrelone przeze mnie dzieje pojcia wypowiedzi performatywnej wskazuj, e czy ono w sobie szereg kwestii, niezmiernie istotnych z punktu widzenia teorii. Oto one: Po pierwsze, jak pojmowa ksztatujc rol jzyka: czy prbowa go ogranicza do pewnych okrelonych aktw, tam gdzie sdzimy, i moemy z penym przekonaniem

126 Teoria literatury stwierdzi, czego dokonuje, czy te prbowa mierzy szersz sfer oddziaywania jzyka jako czynnika organizujcego nasze spotkania ze wiatem? Po drugie, jak naley traktowa relacj pomidzy konwencjami spoecznymi a czynami poszczeglnych jednostek? Kuszce jest wyobraanie sobie, e spoeczne konwencje s niczym sceneria, na tle ktrej decydujemy, jak dziaa. Nie jest to a tak proste. Teorie performatywu podsuwaj lepsze ujcia wzajemnych uwika wzorca i dziaania, czy to przedstawiajc konwencje jako warunek umoliwiajcy zdarzenia (Austin), czy te widzc w dziaaniu obowizkowe powtrzenie, ktre mimo to moe odbiega od ustalonych norm (Butler). Literatura ktra ma dokonywa odnowy na obszarze konwencji, wymaga ujmowania wzorca i zdarzenia w kategoriach performatywnoci. Po trzecie, jak powinnimy pojmowa relacj pomidzy tym, co jzyk czyni, a tym, co mwi? Jest to zasadnicza kwestia w rozwaaniach nad performatywnoci wypowiedzi: czy aspekty te mog wspistnie w sposb harmonijny, czy te panuje midzy nimi nieuniknione napicie, warunkujce funkcjonowanie tekstu w caej jego zoonoci? Wreszcie kwestia ostatnia: jak naley dzi, w dobie postmodernizmu, pojmowa samo zdarzenie? W tej epoce mediw w Stanach Zjednoczonych, na przykad, przywyko si traktowa zdarzenia telewizyjne jako zdarzenia autentyczne. Bez wzgldu na to, czy obraz odpowiada rzeczywistoci, czy nie, zdarzenie przedstawione w mediach staje si zdarzeniem prawdziwym, z ktrym trzeba si liczy. Model wypowiedzi performatywnej podsuwa bardziej wyrafinowane wyjanienie tego, co upraszczajco okrela si czsto jako zacieranie granic pomidzy faktem a fikcj. Zagadnienie zdarzenia literackiego, literatury pojmowanej jako akt, moe z kolei podsun model mylenia o zdarzeniach w kulturowych w ogle.

8
Tosamo, identyfikacja i podmiot

Wiele spord dzisiejszych dyskusji teoretycznych skupia si wok zagadnienia tosamoci i funkcjonowania podmiotu. Czym jest owo ja, ktrym jestem osob, agensem, czyli sprawc dziaa, jani i co sprawia, e jest ono wanie tym, czym jest? U rde wspczesnych rozwaa nad tym problemem le dwa podstawowe pytania: po pierwsze, czy ja jest czym danym, czy wytworzonym; po drugie, czy naley j rozpatrywa w kategoriach jednostki, czy w kategoriach spoecznych? Te dwie pary przeciwstawie legy u podstaw czterech podstawowych prdw myli wspczesnej. W pierwszym z nich, uznajc ja, czyli ja, za co danego i jednostkowego, traktuje si j jako co wewntrznego i niepowtarzalnego, co uprzedniego wobec dokonywanych przez ni aktw, jako najskrytszy rdze osobowoci, ktry si rozmaicie wyraa (bd nie) sowem i czynem. W drugim, uznajcym ja za co zarwno danego, jak i uwarunkowanego spoecznie, podkrela si, e jest ona zdeterminowana przez pochodzenie oraz atrybuty spoeczne: jeste mczyzn albo kobiet, czarnym albo biaym, Brytyjczykiem albo Amerykaninem i tak dalej, i s to fakty podstawowe to, co dane podmiotowi czy jani. W trzecim, uznajcym ja za co jednostkowego i wytworzonego, podkrela si jej podlegajc zmianom natur: staje si ona tym, czym jest, poprzez swoje poszczeglne dziaania. I wreszcie, zwolennicy koncepcji jani jako czego

128 Teoria literatury spoecznie uwarunkowanego i wytworzonego podkrelaj, e ja staje si tym, czym jest, poprzez rozmaite zajmowane przez siebie pozycje podmiotu, na przykad jako szef, a nie robotnik, bogacz, a nie biedak. Tendencja dominujca w nowoytnym literaturoznawstwie traktowaa indywidualno jednostki jako co danego, jej istot, ktra wyraa si sowem i czynem i ktra tym samym wyjania dziaania: zrobiem to, co zrobiem, poniewa jestem tym, kim jestem eby wyjani to, co zrobiem albo powiedziaem, powiniene wejrze w moje ja (wiadome bd niewiadome), ktre znalazo wyraz w moich sowach i uczynkach. Teoria zakwestionowaa nie tylko ten model ekspresji, w ktrym sowa i uczynki funkcjonuj jako wyraz uprzedniej wobec nich jani, lecz take sam koncepcj pierwotnego charakteru podmiotu. Michel Foucault pisze: Wreszcie, w pniejszych latach [...] badania psychoanalizy, jzykoznawstwa i etnologii przesuny miejsce podmiotu w stosunku do praw rzdzcych jego popdami, do form jego jzyka, do regu jego dziaania czy do systemu jego mitycznych bd wymylonych wypowiedzi [...].1 Skoro o moliwych mylach i uczynkach decyduje szereg systemw, na ktre podmiot nie ma wpywu i ktrych nawet nie rozumie, podmiot ulega decentracji nie jest orodkiem ani centrum, do ktrego mona by si odnie, by wyjani zdarzenia. Jest czym ksztatowanym przez owe siy. Psychoanaliza traktuje wic podmiot nie jako pewn niepowtarzaln esencj, lecz jako wytwr wielorakich mechanizmw psychicznych, seksualnych i jzykowych. Teoria marksistowska zakada, e podmiot jest uwarunkowany pozycj zajmowan w spoeczestwie klasowym: albo czerpie korzyci z pracy innych, albo inni czerpi zyski z jego pracy. Teoria feministyczna podkrela wpyw spoecznie narzucanych rl na ksztatowanie pciowej tosamoci podmiotu. Teoria pedalska dowodzi, e podmiot heteroseksualny konstruowany jest poprzez tumienie ewentualnych skonnoci homoseksualnych.2 Pytanie podmiotu brzmi: czym jest moje ja? Czy tym, czym jestem, stworzyy mnie okolicznoci? Jak jest re-

Tosamo, identyfikacja i podmiot 129 lacja midzy indywidualnoci jednostki a moj tosamoci jako czonka pewnej grupy? Do jakiego stopnia ja, ktrym jestem, podmiot, jest si sprawcz, kim, kto dokonuje wyborw a nie kim, komu wybory zostaj narzucone? Sam wyraz podmiot [subject] w jzyku angielskim zawiera w sobie dwuznaczno, fundamentaln z punktu widzenia teorii: podmiot to agens bd czynnik dziaajcy, wolna podmiotowo, dokonujcym czego, tak jak w wypadku podmiotu w zdaniu. Podmiot to jednak take podlegajcy czemu, jak w wypadku okrelenia lojalny poddany [subject] Jej Krlewskiej Moci, lub przedmiot czego, jak w okreleniu przedmiot [subject] eksperymentu. Teoria skania si ku pogldowi, e by podmiotem to podlega rnorodnym systemom norm (psychospoecznych, seksualnych, jzykowych). Pytania o tosamo pozostaway zawsze w krgu zainteresowa literatury, dziea literackie szkicoway za na nie odpowiedzi, czy to porednio, czy bezporednio. Zwaszcza proza narracyjna ledzia losy swoich bohaterw w ich samookrelaniu si oraz okrelaniu ich przez sploty rnych czynnikw: ich przeszo, wybory, jakich dokonuj, oraz oddziaywujce na nich siy spoeczne. Czy bohaterowie wykuwaj swj los, czy te musz go znosi? Fabuy dostarczaj nam rnorodnych i zoonych odpowiedzi. Odys nosi przydomek polytropos, ktry tumaczy si w tym wypadku przebiegy, dosownie oznacza jednak wielopostaciowy; okrela si on wszake poprzez ustawiczn walk o ocalenie samego siebie i towarzyszcych mu eglarzy oraz powrt do rodzinnej Itaki. Bohaterka Pani Bovary Flauberta usiuje okreli si (innymi sowy odnale si) poprzez odniesienie swej banalnej egzystencji do romantycznych lektur. Dziea literackie podsuwaj porednio wiele wzorcw ksztatowania tosamoci. S utwory narracyjne, w ktrych tosamo bohatera jest uwarunkowana gwnie jego urodzeniem: wychowany przez pasterzy syn krla nadal jest przede wszystkim krlem i staje si prawowitym wadc,

130 Teoria literatury kiedy jego tosamo zostaje odkryta. W innych bohaterowie ulegaj przemianom w zalenoci od zmiennych kolei losu, w jeszcze innych za tosamo opiera si na osobistych przymiotach, co ujawnia si w cikich sytuacjach yciowych. ywe zainteresowanie wspczesnych teoretykw literatury problemami rasy, pci i seksualnoci wynika w duej mierze std, e literatura stanowi bogaty materia pozwalajcy wysuwa bardziej skomplikowane polityczne i socjologiczne wyjanienia roli, jak te czynniki odgrywaj w procesie ksztatowania tosamoci. Wemy na przykad kwesti, czy tosamo podmiotu jest czym danym, czy czym wytworzonym. Literatura nie tylko dostarcza obfitych przykadw przemawiajcych za kada z tych moliwoci, ale take czsto przedstawia ich komplikacje lub wzajemne uwikania, jak w powszechnie znanym typie fabuy, gdzie postaci odkrywaj, kim s, nie dziki dowiedzeniu si czego o swej przeszoci (na przykad o swoim urodzeniu), lecz poprzez dziaanie w taki sposb, e staj si tym, czym, jak si pniej okazuje, byy poniekd z natury. W tej strukturze, gdzie trzeba sta si tym, czym przypuszczalnie i tak si ju byo (jak Aretha Franklin, ktra zaczyna czu si prawdziw kobiet), wspczesna teoria dostrzega paradoks bd apori, jednak struktura ta wystpowaa w utworach narracyjnych od zawsze. Zachodnie powieci ugruntowuj pojcie jestestwa jako istoty czowieka bdcej czym danym, sugeruj bowiem, e owo ja, wyaniajce si z bolesnego borykania si ze wiatem, w pewnym sensie byo przez cay czas i stanowio podstaw dziaa, ktre z perspektywy czytelnikw doprowadzaj do jego powstania. Zasadnicza tosamo bohaterw konstytuuje si w zmaganiach ze wiatem, pniej natomiast zakada si, e bya podstaw czy wrcz przyczyn owych dziaa. Znaczn cz wysikw wspczesnej teorii mona uzna za prb rozstrzygnicia licznych paradoksw, charakteryzujcych traktowanie tosamoci w literaturze. Utwory literackie przedstawiaj zwykle losy jednostek, wal-

Tosamo, identyfikacja i podmiot 131 ki o tosamo rozgrywaj si zatem wewntrz samej jednostki oraz midzy jednostk a grup: postaci przeciwstawiaj si bd podporzdkowuj normom i oczekiwaniom spoecznym. Jednake w pracach teoretycznych rozwaania dotyczce tosamoci spoecznej skupiaj si zazwyczaj na rozmaitych rodzajach tosamoci grupowej. Co to znaczy by kobiet? Co to znaczy by czarnym? Tak wic wystpuj pewne rozbienoci midzy ujciami literackimi a tezami krytykw i teoretykw. W rozdziale 2. sugerowaem, e sia reprezentacji literackich polega na ich szczeglnym czeniu w sobie wyjtkowoci i uniwersalnoci: czytelnikowi podsuwa si konkretne wizerunki ksicia Hamleta, Jane Eyre albo Huckleberryego Finna, wraz z przypuszczeniem, e problemy tych postaci, maj charakter przykadu. Ale przykadu czego? Tego powieci nie mwi. Podjcie tej kwestii jest zadaniem krytykw i teoretykw, ktrzy powinni wskaza, jak grup bd klas ludzi reprezentuje dana posta. Czy sytuacja Hamleta jest uniwersaln sytuacj czowieka? Czy sytuacja Jane Eyre jest sytuacj kobiety w ogle? Teoretyczne interpretacje problemu tosamoci mog sprawia wraenie zbyt uproszczonych w zestawieniu z jego subtelnym ujciem w powieciach, ktre potrafi chytrze obej problem twierdze oglnych, przedstawiajc przypadki jednostkowe, a jednoczenie liczc na ukryt si generalizacji: by moe wszyscy jestemy Edypami, Hamletami, paniami Bovary lub Janie Starks. Gdy powieci zajmuj si tosamoci grupow co to znaczy by kobiet, co to znaczy wychowa si w rodzinie mieszczaskiej czsto ukazuj, jak wymogi tosamoci grupowej ograniczaj moliwoci jednostki. Teoretycy dowodzili wic, e powieci, skupiajc uwag na indywidualnoci jednostki, tworz pewn ideologi indywidualnej tosamoci, lekcewac szersze kwestie spoeczne, ktr to ideologi krytycy powinni podawa w wtpliwo. Mona dowodzi, e problemem Emmy Bovary jest nie jej gupota czy namitne upodobanie do romansw, lecz oglna sytuacja kobiet w wczesnym spoeczestwie.

132 Teoria literatury Literatura nie tylko uczynia tosamo jednym ze swych tematw; odegraa te istotn rol w ksztatowaniu tosamoci czytelnikw. Warto literatury wizano od dawna z dowiadczeniami, ktre staj si udziaem czytelnika za porednictwem postaci, pozwalajc mu pozna, jak to jest, znale si w okrelonych sytuacjach, i tym samym wyrabiajc w nim skonnoci do takich a nie innych dziaa i odczu. Dziea literackie zachcaj do utosamiania si ze swymi bohaterami przez ukazywanie rzeczywistoci z ich punktu widzenia. Sposb, w jaki przemawiaj do nas utwory poetyckie i powieci, wymaga utosamiania si z kim, to za przyczynia si do wytworzenia tosamoci: stajemy si tymi, kim jestemy, przez utosamianie si z postaciami, o ktrych czytamy. Od dawna zarzucano literaturze, e zachca modych ludzi do wyobraania sobie, e s postaciami powieciowymi, i do realizowania si tak jak one: ucieczek z domu, by dowiadczy ycia w wielkim miecie, przejmowania postaw bohaterw i bohaterek buntujcych si przeciw starszym, rozgoryczenia wiatem, zanim jeszcze si go pozna, lub podporzdkowywania swego ycia poszukiwaniu mioci i prb wcielenia w ycie scenariuszy podsuwanych przez powieci i liryk miosn. Mwi si, e literatura deprawuje poprzez mechanizmy identyfikacji. Ordownicy wychowania przez literatur maj natomiast nadziej, e dziki dowiadczeniom, ktre staj si naszym udziaem za porednictwem postaci literackich, i mechanizmom identyfikowania si z nimi staniemy si lepszymi ludmi. Czy dyskurs reprezentuje tosamoci ju istniejce, czy te je wytwarza? Z punktu widzenia teoretykw jest to zagadnienie niezwykle istotne. Jak zauwaylimy w rozdziale 1., Foucault uznaje homoseksualist za tosamo uksztatowan pod wpywem praktyk dyskursywnych w XIX stuleciu. Amerykaska badaczka Nancy Armstrong twierdzi, e osiemnastowieczne powieci i podrczniki dobrych manier stworzyy nowoczesn jednostk, ktr bya przede wszystkim kobieta.3 W tym ujciu jednostka no-

Tosamo, identyfikacja i podmiot 133 woczesna to osoba, ktrej tosamo uwaa si za pochodn jej uczu i przymiotw osobistych, nie za pozycji, jak zajmuje w hierarchii spoecznej. Jest to tosamo uzyskana poprzez mio, zerodkowana raczej w sferze rodzinnej i domowej ni w spoeczestwie. Taka koncepcja zostaa dzi do powszechnie uznana zgodnie z ni swoje prawdziwe ja mona odnale tylko poprzez mio i stosunki z rodzin i przyjacimi jej pocztki sigaj jednak XVIII i XIX wieku. Pierwotnie odnosia si wycznie do kobiet, dopiero pniej rozszerzono j take na mczyzn. Armstrong twierdzi, e idea ta rozwina si i upowszechnia dziki powieciom oraz innym rodzajom dyskursw, podkrelajcych znaczenie wraliwoci i cnt osobistych. Obecnie takiemu pojmowaniu tosamoci sprzyjaj filmy, telewizja i najrozmaitsze dyskursy, ktrych scenariusze ucz nas, co to znaczy by osob, mczyzn albo kobiet. Traktujc tosamo jako uksztatowan w procesie identyfikowania si, wspczesna teoria w istocie sprecyzowaa tylko to, co czsto milczco uwzgldniano w rozwaaniach nad literatur. Wedug Freuda identyfikowanie si jest procesem psychologicznym, w ktrym podmiot przejmuje pewne cechy innej osoby i ulega czciowemu bd cakowitemu przeksztaceniu, dostosowujc si do modelu, jaki stanowi ta osoba.4 Osobowo bd ja konstytuuje si poprzez szereg utosamia si z kim innym. Podstaw tosamoci seksualnej jest zatem identyfikowanie si z jednym z rodzicw: dziecko poda tak jak rodzic, naladujc niejako jego podanie i rywalizujc z nim o obiekt mioci. Chopiec przeywajcy kompleks Edypa identyfikuje si z ojcem i poda matki. Pniejsze psychoanalityczne teorie ksztatowania si tosamoci prbuj moliwie jak najtrafniej zinterpretowa mechanizm identyfikowania si. Jacques Lacan, twrca pojcia tak zwanego stadium lustra, za pocztek tosamoci uznaje chwil, w ktrej dziecko utosamia si ze swoim odbiciem w lustrze, postrzegajc siebie jako cao, jako to, czym chce by.5 Ja konstytuuje si przez odbicia w lu-

134 Teoria literatury strze, w oczach matki oraz innych ludzi w stosunkach spoecznych. Tosamo jest wytworem szeregu czciowych identyfikacji, nigdy nie ukoczonym. Psychoanaliza ostatecznie potwierdza nauk, jak mona wynie z lektury najpowaniejszych i najsynniejszych powieci: tosamo jest czym, czego nie udaje si nam uzyska. Nie stajemy si bezbolenie kobiet albo mczyzn; interioryzacja norm spoecznych (ktra wedug teorii socjologw dokonuje si pynnie i nieubaganie) zawsze napotyka jakie przeszkody i w ostatecznym rozrachunku zawodzi: nie stajemy si tym kim, kim rzekomo jestemy. Ostatnio teoretycy przypisuj identyfikowaniu si rol fundamentaln. Mikkel Borch-Jakobsen dowodzi, e:
Podanie (podajcy podmiot) nie jest tym, co poprzedza, utosamianie si, ktre pozwala zaspokoi owo podanie. Na pocztku jest skonno do identyfikowania si, pierwotna skonno, ktra nastpnie powoduje podanie [...]; to identyfikowanie si powouje do ycia przedmiot podania, a nie odwrotnie.6

Tosamo, identyfikacja i podmiot 135 tycznej uytecznoci rnych koncepcji tosamoci. Czy, by mc funkcjonowa jako grupa, jej czonkowie musz mie jak wspln cech, co, co stanowi o istocie grupy? Czy te prby zdefiniowania, co to znaczy by kobiet, by czarnym albo by gejem, s form nacisku, ograniczania i mog budzi sprzeciw? Dyskusje takie czsto przyjmuj posta sporu o esencjalizm o to, czy tosamo naley pojmowa jako co danego, co, co ley u rde, czy jako co, co stale jest w toku ksztatowania si, co powstajcego wskutek uwarunkowanych zewntrznie sojuszw i opozycji (nard ciemiony zyskuje tosamo przez przeciwstawianie si ciemicy). Najistotniejsz kwesti wydaje si to, jak krytyka esencjalistycznych koncepcji tosamoci (indywidualnej i grupowej) ma si do psychicznej i politycznej potrzeby tosamoci. W jakim stopniu denia zwolennikw polityki emancypacji, domagajcych si ugruntowania tosamoci na przykad kobiet, czarnych albo Irlandczykw s zgodne bd sprzeczne z psychoanalitycznymi pojciami niewiadomoci i skconego wewntrznie podmiotu? Jest to zagadnienie niezmiernie doniose, zarwno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia, bez wzgldu bowiem na to, czy kryterium okrelajcym grup jest narodowo, rasa, pe, upodobanie seksualne, jzyk, klasa spoeczna czy religia, wszdzie napotykamy podobne problemy. W wypadku grup spychanych przez dugi czas na margines wchodz w gr dwa odmienne procesy: z jednej strony, badania krytyczne wykazuj bezzasadno traktowania pewnych wyrnie takich jak orientacja seksualna, pe bd widoczne cechy morfologiczne jako cech okrelajcych tosamo grupow oraz przypisywania danej niejako z gry tosamoci wszystkim czonkom grupy wyodrbnianej na podstawie takich kryteriw jak pe, klasa, rasa, religia, orientacja seksualna czy narodowo.8 Z drugiej strony, grupa moe zmieni narzucon sobie z zewntrz tosamo w co, co otwiera przed ni nowe moliwoci. Foucault zauwaa w swej Historii seksualnoci, e pojawienie

We wczeniejszym modelu pierwotne jest podanie; tutaj poprzedza je identyfikowanie si i to identyfikowanie si pociga za sob naladownictwo lub rywalizacj, stanowice rdo podania. Pokrywa si to z powieciowymi scenariuszami, gdzie wedug Ren Girarda i Eve Sedgwick podanie jest pochodn utosamiania si i rywalizacji: podanie kobiety przez mczyzn jest skutkiem identyfikowania si bohatera z rywalem i naladownictwa jego podania.7 Identyfikowanie si odgrywa take pewn rol w ksztatowaniu tosamoci grupowej. W wypadku czonkw grupy przez dugie lata uciskanych bd spychanych na margines opowieci skaniaj do utosamiania si z pewn potencjaln grup i pomagaj im tak grup stworzy, ukazujc, kim lub czym mogliby by. Rozwaania teoretyczne w tej kwestii skupiaj si przede wszystkim na atrakcyjnoci i poli-

136 Teoria literatury si w wieku XIX dyskursw medycznych i psychiatrycznych definiujcych homoseksualizm jako dewiacj uatwio przejcie spoecznej kontroli nad tym zjawiskiem, umoliwiao jednak take powoanie dyskursu zwrotnego: homoseksualizm zacz przemawia we wasnym imieniu, rewindykowa swoj legalno lub naturalno, czsto posugujc si nawet sownictwem i terminami, za pomoc ktrych dyskwalifikowaa go medycyna.9 Problem tosamoci staje si problemem doniosym i nieuniknionym, gdy w pojciu tym mieci si wiele napi i sprzecznoci (pod tym wzgldem przypomina ono znaczenie). Prace teoretykw, wywodzcych si z najrniejszych orientacji marksizmu, psychoanalizy, wiedzy o kulturze, feminizmu, studiw gejowskich i lesbijskich, a take bada nad tosamoci w spoeczestwach kolonialnych i postkolonialnych ujawniy zwizane z tym pojciem trudnoci, ktre, mimo tak rnych uj, wydaj si strukturalnie podobne. Niezalenie od tego, czy, jak Louis Althusser, twierdzimy, e jest si podmiotem dziki kulturowej interpretacji lub te obwoaniu podmiotem, a wic zwracaniu si do jako do kogo zajmujcego okrelon pozycj bd odgrywajcego okrelon rol; czy, jak psychoanaliza, podkrelamy znaczenie stadium lustra, w ktrym podmiot uzyskuje tosamo, bdnie rozpoznajc si w jakim odbiciu; czy, jak Stuart Hall, definiujemy tosamoci jako imiona, ktre nadajemy rozmaitym sposobom, na jakie jestemy umiejscawiani i sami si umiejscawiamy w narracjach o przeszoci10; czy, jak w studiach nad podmiotowoci kolonialn i postkolonialn, kadziemy nacisk na tworzenie podmiotu skconego wewntrznie wskutek zderzania si sprzecznych dyskursw i de11; czy, jak Judith Butler, podstawy tosamoci heteroseksualnej upatrujemy w stumieniu podania homoseksualnego za kadym razem odkrywamy ten sam mechanizm. W procesie ksztatowania si tosamoci nie tylko pewne rnice wysuwane s na pierwszy plan, a inne lekcewaone, lecz take dokonuje si projekcja wewntrznych rnic bd podziaw jako r-

Tosamo, identyfikacja i podmiot 137 nicy midzy jednostkami i grupami. By mczyzn, jak to si mwi, to wypiera wszelk zniewieciao czy sabo i dokonywa projekcji tych cech jako rnic midzy mczyzn a kobiet. Rnica wewntrz zostaje wyparta i przeksztacona dziki projekcji w rnic pomidzy. Prace prowadzone w wielu dziedzinach zdaj si zbiene w swych badaniach sposobw, na jakie podmioty tworzone s przez bezpodstawne, cho moe nieuchronne, zakadanie jednoci i tosamoci, ktre ze strategicznego punktu widzenia moe by przydatne, lecz ktre stwarza rozziew midzy tosamoci, czy te rol przypisan jednostce, a najrozmaitszymi zdarzeniami i sytuacjami w jej yciu. Do zamieszania przyczynia si midzy innymi teza, wok ktrej czsto tocz si dyskusje, mianowicie, e podziay wewntrz podmiotu wykluczaj poniekd moliwo jego mocy sprawczej, dziaa, za ktre byby odpowiedzialny. Najprociej byoby stwierdzi, e badacze kadcy szczeglny nacisk na ow moc sprawcz pragn, by teorie mwiy, e celowe dziaania zmieni wiat, i niepokoi ich to, e moe wcale tak nie by. Czy nie yjemy w wiecie, w ktrym czyny maj raczej niezamierzone ni zamierzone skutki? S jednak dwie inne, bardziej zoone odpowiedzi. Po pierwsze, jak wyjania Judith Butler, nowe pojmowanie tosamoci jako efektu, czyli jako ksztatowanego bd wytwarzanego, otwiera takie moliwoci mocy sprawczej, ktrych podstpnie nie dopuszczaj koncepcje uznajce kategorie tosamoci za niezmienn, trwa podstaw12. Butler, traktujc pe kulturow jako odgrywanie narzuconej roli, upatruje monoci sprawczej w rnych wariantach dziaania, w moliwociach wariacji w powtarzaniu, nioscych ze sob znaczenie i tworzcych tosamo. Po drugie, tradycyjne koncepcje podmiotu w istocie ograniczaj odpowiedzialno i mono sprawcz. Jeli zaoy, e podmiot oznacza podmiot wiadomy, wwczas w sytuacji, kiedy dokonalimy wyboru niewiadomie lub kiedy konsekwencje popenionego przez nas czynu nie byy przez nas zamierzone, moemy utrzymywa, e jestemy niewinni i nie poczu-

138 Teoria literatury wa si do odpowiedzialnoci. Jeli natomiast nasze pojcie podmiotu obejmuje niewiadomo i zajmowane przez nas pozycje podmiotu, zakres naszej odpowiedzialnoci moe si zwikszy. Uwydatnianie struktur niewiadomoci bd pozycji podmiotu, ktrych nie wybieramy, nakada na nas obowizek brania na siebie odpowiedzialnoci za zdarzenia i struktury w naszym yciu na przykad za rasizm albo seksizm ktre nie wynikaj z naszych bezporednich intencji. Rozszerzone pojcie podmiotu przeciwstawia si ograniczaniu monoci sprawczej i odpowiedzialnoci, wywodzcemu si koncepcji tradycyjnych. Czy ja ma wolno wyboru, czy te wybory, jakich dokonuje, s czym uwarunkowane? Filozof Anthony Appiah zwraca uwag, e dyskusja na temat monoci sprawczej i pozycji podmiotu wie si z dwoma rnymi poziomami teorii, ktre w zasadzie nie wykluczaj si wzajemnie, tyle e nie mona porusza si na obydwu jednoczenie.13 Rozwaania na temat monoci sprawczej i wyboru bior si z naszej chci prowadzenia zrozumiaego ycia wrd innych ludzi, ktrym przypisujemy przekonania i intencje. Refleksje dotyczce determinujcych dziaania pozycji podmiotu wynikaj z naszej chci zrozumienia procesw spoecznych i historycznych, w ktrych jednostka jawi si jako spoecznie uwarunkowana. Najzagorzalsze spory w onie wspczesnej teorii rodz si z chwil, kiedy koncepcje jednostki jako siy sprawczej i tezy dowodzce wszechwadzy struktur spoecznych i dyskursywnych uznaje si za konkurujce ze sob wyjanienia kauzualne. Na przykad badacze tosamoci w spoeczestwach kolonialnych i postkolonialnych toczyli zajade dyskusje na temat monoci sprawczej tubylcw, zwanych te podwadnymi. Niektrzy teoretycy, studiujcy punkt widzenia i mono sprawcz podwadnych, kadc szczeglny nacisk na akty sprzeciwu bd ulegoci wobec reimw kolonialnych, naraali si na zarzut lekcewaenia najbardziej podstpnego skutku kolonializmu: tego, jak warunkowa on sytuacj i moliwoci dziaania, na przykad spychajc rodowitych mieszkacw do

Tosamo, identyfikacja i podmiot 139 rangi tubylcw. Z kolei teoretykw opisujcych wszechwadny charakter dyskursu kolonialnego, dyskursu mocarstw kolonialnych tworzcych wiat, w ktrym yj i dziaaj skolonizowani tubylcy, oskarano o odmawianie tubylczemu podmiotowi monoci sprawczej.14 Zgodnie z tez Appiaha, te dwa odmienne podejcia nie wykluczaj si wzajemnie: tubylcy pozostaj podmiotami sprawczymi i jzyk mwicy o nich w tych kategoriach pozostaje jzykiem stosownym, niezalenie od tego, jak dalece moliwoci dziaania okrela dyskurs kolonialny. Te dwa ujcia nale do rnych rejestrw, podobnie jak z jednej strony wyjanienie motyww decyzji Jana, by kupi sobie now mazd, z drugiej za opis mechanizmw funkcjonowania wiatowych rynkw kapitalistycznych i zbytu japoskich samochodw w USA. Appiah zwraca uwag na korzyci, jakie przyniosoby rozdzielenie poj pozycji podmiotu i monoci sprawczej, i zdanie sobie sprawy, e nale one do dwch rnych rodzajw narracji.15 Energi pync z tych sporw teoretycznych mona by wwczas skierowa na nowe tory, skupiajc j wok pyta o to, jak konstruowane s tosamoci i jak rol odgrywaj w tym procesie praktyki dyskursywne, midzy innymi literatura. Perspektywa pokojowego wspistnienia koncepcji podmiotu, ktry dokonuje wyborw, i koncepcji si warunkujcych podmiot, jako rnych narracji, zdaje si jednak odlega. Koem zamachowym teorii jest wszak ch przekonania si, jak nona moe okaza si jaka hipoteza czy argumentacja, i zakwestionowania alternatywnych wyjanie oraz lecych u ich podstaw zaoe. Gosi ide monoci sprawczej podmiotu to doprowadzi j moliwie najdalej, wyszukiwa stanowiska, ktre j ograniczaj lub si jej przeciwstawiaj, i rzuca im wyzwanie. Mona z tego wycign wnioski oglniejszej natury. Sprbujmy dokona podsumowania: teoria nie prowadzi do jednoznacznych rozwiza. Nie nauczy nas, na przykad, raz na zawsze, czym jest znaczenie ile wnosz w nie poszczeglne czynniki: intencja, tekst, czytelnik oraz kon-

140 Teoria literatury tekst. Teoria nie odpowie na pytanie, czy poezja jest wiadectwem transcendentnego powoania, czy retoryczn sztuczk, czy te po czci jednym i drugim. Raz po raz apaem si na tym, e kocz rozdzia podkreleniem rozbienoci midzy rozmaitymi czynnikami, punktami widzenia bd tokami rozumowania, oraz konkluzj, e trzeba uwzgldni kady z nich, przechodzc od jednego do drugiego, nie mona ich bowiem omin, cho nie wyania si z nich adna synteza. Teoria podsuwa wic nie zbir rozstrzygni, lecz perspektyw dalszego rozumowania. Skania do wnikliwej lektury, odrzucania z gry przyjtych zaoe i kwestionowania tych przyjmowanych pniej. Zaczem od stwierdzenia, e teoria ma nieograniczony zakres to niezmierny korpus prowokujcych do mylenia, fascynujcych pism, ale jej uprawianie nie polega jedynie na pisaniu kolejnych rozpraw: to rwnie nieustajca praca mylowa, ktra nie koczy si wraz z zakoczeniem bardzo krtkiego wprowadzenia.

Dodatek
Szkoy i kierunki teoretyczne

Zdecydowaem si wprowadzi czytelnikw w wiat teorii, przedstawiajc konkretne problemy i toczce si spory, nie za poszczeglne szkoy; czytelnicy maj jednak prawo oczekiwa objanienia takich terminw, jak strukturalizm bd dekonstrukcja, pojawiajcych si w omwieniach krytyki literackiej. Znajd je tutaj poniej opisuj pokrtce wspczesne kierunki teoretyczne. Trudno uzna teori literatury za bezcielesny zbir idei jej sia tkwi w zorganizowanych formach ludzkiej dziaalnoci.Teoria funkcjonuje w spoecznociach czytelnikw i pisarzy jako praktyka dyskursywna, nieodcznie zwizana z instytucjami edukacyjnymi i kulturalnymi. Trzy prdy teoretyczne, najsilniej oddziaujce poczwszy od lat szedziesitych, to: obejmujca szeroki zakres zagadnie refleksja nad jzykiem, sposobem przedstawiania i kategoriami myli krytycznej refleksj t podjy dekonstrukcja i psychoanaliza (czasem zgodnie, a czasem wzajemnie si sobie przeciwstawiajc); analiza roli pci i seksualnoci we wszystkich aspektach literatury i krytyki, dokonywana przez teori feministyczn, a nastpnie przedstawicieli gender studies i teorii pedalskiej; wreszcie krytyka kultury rozpatrywanej z punktu widzenia przemian historycznych (neohistoryzm, teoria postkolonialna), zajmujca si praktykami dyskursywnymi dotyczcymi rozmaitych obiektw (ciaa, rodziny, rasy), ktrych nie rozpatrywano dotd pod ktem ich wasnej historii.

142 Teoria literatury Poniej przedstawi take kilka istotnych kierunkw teoretycznych, ktre pojawiy si wczeniej.

Szkoy i kierunki teoretyczne 143 znacznoci, paradoksach, ironii oraz efektach konotacji i obrazw poetyckich, staraa si wykaza, e kady element formy poetyckiej przyczynia si do powstania jednolitej struktury. Nowej Krytyce zawdziczamy technik uwanej lektury [close reading] oraz zaoenie, e sprawdzianem kadej dziaalnoci krytycznej jest to, czy pomaga nam dokonywa bogatszych i wnikliwszych interpretacji poszczeglnych dzie. Jednake z pocztkiem lat szedziesitych wiele prdw i dyskursw teoretycznych fenomenologia, jzykoznawstwo, psychoanaliza, marksizm, strukturalizm, feminizm i dekonstrukcja dostarczyo szerszych, ni te proponowane przez Now Krytyk, ram pojciowych dla rozwaa o literaturze i innych wytworach kultury.

Formalizm rosyjski
Przedstawiciele formalizmu rosyjskiego, powstaego w pocztkach naszego stulecia, podkrelali, e krytycy powinni zaj si literackoci literatury: warunkujcymi literacko strategiami jzykowymi, wysuwaniem na pierwszy plan samego jzyka oraz udziwnianiem wywoanego tym przeycia. Przesuwajc rodek cikoci bada literackich z autora na chwyty jzykowe, utrzymywali, e jedynym bohaterem literatury jest chwyt literacki. Zamiast docieka co autor tu mwi?, powinnimy si raczej zastanawia, co przydarzyo si tu sonetowi? albo jakie przygody przytrafiy si powieci w tej ksice Dickensa?. Czoowymi reprezentantami owej szkoy, ktra skierowaa badania literackie w stron zagadnie formy i techniki, byli Roman Jakobson, Borys Eichenbaum i Wiktor Szkowski.

Fenomenologia
Fenomenologi zapocztkoway prace filozofa Edmunda Husserla z pocztku XX stulecia. Stara si ona obej problem oddzielenia podmiotu od przedmiotu, wiadomoci od wiata, koncentrujc si na realnoci przedmiotw jako fenomenw takich jakimi jawi si wiadomoci. Mona zawiesi pytania o ostateczn realno bd poznawalno wiata, ujmujc go takim, jaki dostpny jest wiadomoci. Fenomenologia lega u podstaw krytyki, ktra opisuje wiat wiadomoci autora, przejawiajcej si w caoksztacie jego twrczoci (Georges Poulet, J. Hillis Miller). Bardziej istotn rol odegraa jednak krytyka odbioru (Stanley Fish, Wolfgang Iser). Z punktu widzenia odbiorcy dzieo jest tym, co dane jego wiadomoci; mona dowodzi, e utwr jest nie czym obiektywnym, istniejcym niezalenie od jego dowiadczania, lecz dowiadczeniem czytelnika. Krytyka moe zatem przyj posta opisu stopniowego posuwania si czytelnika przez tekst, analizujc, jak odbiorca tworzy znaczenie przez ustanawianie zwizkw, wypenianie miejsc niedookrelenia, przewidywanie i snucie domysw, a nastpnie stwierdzanie, czy jego przewidywania potwierdziy si, czy nie.

Nowa Krytyka
Tak zwana Nowa Krytyka uksztatowaa si w latach czterdziestych i pidziesitych w Stanach Zjednoczonych (pokrewne stanowisko reprezentowali w Anglii I. A. Richards i William Empson). Jej zainteresowania skupiay si wok kwestii jednoci bd integralnoci dziea literackiego. W przeciwiestwie do uprawianej na uniwersytetach interpretacji historycznej, Nowa Krytyka traktowaa utwory poetyckie nie tyle jako dokumenty historyczne, co jako przedmioty estetyczne, badajc wzajemne oddziaywanie midzy cechami ich jzyka i wynikajc std zoono znacze, nie za historyczne okolicznoci towarzyszce powstawaniu dzie oraz intencje autorw. Wedug przedstawicieli tego kierunku (Cleanth Brooks, John Crowe Ransom, W. K. Wimsatt), zadaniem krytyki jest objanianie poszczeglnych dzie sztuki. Nowa Krytyka, skupiajc si na wielo-

144 Teoria literatury Inn odmian fenomenologii ukierunkowanej na czytelnika jest estetyka recepcji (Hans Robert Jauss). Dzieo literackie stanowi odpowied na pytania zwizane z pewnym horyzontem oczekiwa. Interpretacja powinna si zatem skupia nie na dowiadczeniu pojedynczego odbiorcy, lecz na dziejach recepcji dziea oraz jego relacji do zmieniajcych si norm estetycznych i zbiorw oczekiwa, dziki czemu czytane jest ono w rnych epokach.

Szkoy i kierunki teoretyczne 145 y rozgos i czytelnikw na caym wiecie, opatrzono etykietk stukturalizmu. W literaturoznawstwie strukturalizm opowiada si za poetyk badajc konwencje warunkujce istnienie dziea literackiego; celem nie jest tu reinterpretacja utworw, lecz wyjanienie przyczyn takich, a nie innych znacze i efektw dziea. Systemowe badania nad dyskursem literackim nie przyjy si jednak ani w Wielkiej Brytanii, ani w Stanach Zjednoczonych. Zasug strukturalizmu w tych krajach by przede wszystkim nowy sposb mylenia o literaturze, traktowanej odtd jako jedna z wielu praktyk znaczeniotwrczych. Kierunek ten otworzy wic drog odczytaniom dzie literackich w kategoriach symptomw, skaniajc przedstawicieli wiedzy o kulturze do prb wyodrbnienia znaczeniotwrczych procedur rozmaitych praktyk kulturowych. Nieatwo odrni strukturalizm od semiotyki, oglnej teorii znakw, ktr zapocztkoway badania de Saussurea i amerykaskiego filozofa Charlesa Sandersa Peircea. Semiotyka jest jednak kierunkiem o znacznie szerszym zasigu w wiecie, kierunkiem prbujcym obj naukowe badania nad zachowaniem i komunikowaniem si, unikajcym natomiast spekulacji filozoficznych i krytyki kultury, charakterystycznych dla francuskiego strukturalizmu i pokrewnych mu prdw.

Strukturalizm
Teoria ukierunkowana na odbiorc wykazuje pewne pokrewiestwa ze strukturalizmem, ktry rwnie skupia si na kwestii ksztatowania znacze. W istocie jednak strukturalizm zrodzi si ze sprzeciwu wobec fenomenologii: jego celem by nie opis dowiadczenia, lecz ujawnienie ukrytych struktur, ktre umoliwiaj to dowiadczenie. Miejsce fenomenologicznego opisu wiadomoci zajmuje w strukturalizmie analiza struktur dziaajcych niewiadomie (struktur jzyka, psychiki, spoeczestwa). Z uwagi na zainteresowanie tworzeniem si znacze, strukturalizm czsto w czytelniku szuka ukrytych kodw umoliwiajcych znaczenie i traktowa go jako si sprawcz znaczenia (za przykad moe posuy ksika S/Z Rolanda Barthesa). Mianem strukturalistw okrela si zwykle grup filozofw, w wikszoci Francuzw, zainspirowanych teori jzyka Ferdinanda de Saussurea, ktrzy w latach pidziesitych i szedziesitych zastosowali pojcia zaczerpnite z jzykoznawstwa strukturalnego do bada nad zjawiskami spoecznymi i kulturowymi. Strukturalizm rozwin si najpierw w antropologii (Claude Lvi-Strauss), nastpnie w nauce o literaturze i kulturoznawstwie (Roman Jakobson, Roland Barthes, Grard Genette), psychoanalizie (Jacques Lacan), historii idei (Michel Foucault) oraz teorii marksistowskiej (Louis Althusser). Cho jego zwolennicy nie stworzyli formalnie adnej szkoy, ich prace, ktre pod koniec lat szedziesitych i w latach siedemdziesitych zyska-

Poststrukturalizm
Kiedy strukturalizm zaczto okrela jako kierunek bd szko, teoretycy nabrali do niego dystansu. Stao si jasne, e prace mylicieli uznawanych za strukturalistw nie odpowiaday pojciu strukturalizmu jako prby opanowania i kodyfikacji struktur. Barthesa, Lacana i Foucaulta zaliczono na przykad w poczet poststrukturalistw, ktrzy przekroczyli granice wsko pojmowanego strukturalizmu. Jednake wiele pogldw kojarzonych z poststrukturalizmem znajdujemy we wczesnych pismach tych autorw, kiedy jeszcze uwaano ich za strukturalistw. Ukazywali

146 Teoria literatury oni, w jaki sposb teoria zostaje uwikana w opisywane przez siebie zjawiska; teksty tworz znaczenia przez pogwacenie wszelkich konwencji, jakie odnajduje analiza strukturalna. Zdawali sobie spraw z niemonoci opisania skoczonego, spjnego systemu tworzenia si znakw, poniewa systemy podlegaj nieustannym zmianom. W gruncie rzeczy poststrukturalizm nie tyle obnaa niedostatki czy bdy strukturalizmu, ile odchodzi od badania, co sprawia, e zjawiska kulturowe s czytelne, w zamian kadc nacisk na krytyk poznania, totalnoci i podmiotu, wszystkie je bowiem traktuje jako efekty problematyczne. Struktury systemw tworzenia si znacze nie istniej niezalenie od podmiotu jako przedmioty poznania s strukturami dla podmiotw, a te uwikane s w ksztatujce je siy.

Szkoy i kierunki teoretyczne 147 opieraj, a take wykaza, e rwnie w dekonstrukcji jest pewna konstrukcja, prbujca j rozoy i wpisa w siebie na nowo to znaczy, nie zniszczy j, ale nada jej odmienn struktur i funkcj. Dekonstrukcja jako metoda odczytywania jest jednak, wedug Barbary Johnson, pieczoowitym wydobywaniem cierajcych si w tekcie si signifikacji2, badaniem napicia midzy rnymi sposobami tworzenia si znacze, na przykad midzy performatywnym i konstatywnym wymiarem jzyka.

Teoria feministyczna
Teoria feministyczna, podejmujca prby dekonstrukcji opozycji mczyzna/kobieta oraz wizanych z ni dziejach kultury zachodniej innych opozycji, to pewna odmiana poststrukturalizmu. Jest to jednak tylko jeden z nurtw feminizmu, bdcego nie tyle jednolit szko, ile ruchem spoecznym i intelektualnym, dajcym pole szerszej dyskusji. Z jednej strony, feministki wystpuj w obronie tosamoci kobiet, domagaj si uznania ich praw i lansuj literatur tworzon przez kobiety jako odzwierciedlajc dowiadczenia swej pci. Z drugiej strony, podejmuj teoretyczn krytyk wzorca heteroseksualnego, ktry organizuje tosamoci i kultury w kategoriach opozycji midzy mczyzn a kobiet. Elaine Showalter odrnia feministyczn krytyk mskich pogldw i strategii dziaania od ginokrytyki krytyki uprawianej przez feministki zajmujce si literatur kobiet i przedstawianiem kobiecych dowiadcze.3 Obydwa nurty przeciwstawiano temu, co w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych okrela si niekiedy mianem francuskiego feminizmu, w ktrym kobieta rwnoznaczna jest z kad radykaln si podwaajc pojcia, zaoenia i struktury dyskursu patriarchalnego. Podobnie te w teorii feministycznej mieszcz si zarwno nurty, ktre odrzucaj psychoanaliz ze wzgldu na jej bezsprzecznie seksistowskie korzenie, jak i znakomite nowe ujcia psychoanalizy, proponowane przez takie uczone-feministki, jak Ja-

Dekonstrukcja
Terminem poststrukturalizm okrela si szereg rozmaitych dyskursw teoretycznych zawierajcych krytyk pojcia poznania obiektywnego i podmiotu zdolnego pozna samego siebie. A zatem zarwno wspczesne odmiany feminizmu, jak teorie psychoanalityczne, marksistowskie i neohistoryczne mieszcz si w nurcie poststrukturalizmu. Okrelenie poststrukturalizm odnosi si jednak przede wszystkim do dekonstrukcji i prac Jacquesa Derridy. W Stanach Zjednoczonych Derrida zyska rozgos krytyk strukturalistycznego pojcia struktury1, zamieszczon w zbiorze esejw, ktry zwrci uwag Amerykanw wanie na strukturalizm (The Languages of Criticism and the Sciences of Man [Jzyk krytyki i nauk humanistycznych], 1970). Najprociej rzecz ujmujc, dekonstrukcja to krytyka hierarchicznych przeciwstawie, ktre uksztatoway myl Zachodu: wewntrz/zewntrz, umys/ciao, dosowne/metaforyczne, mowa/pismo, obecno/nieobecno, natura/kultura, forma/znaczenie. Zdekonstruowa jak opozycj to ukaza, e nie jest ona naturalna i nieunikniona, lecz jest konstrukcj, wytworzon przez dyskursy, ktre na niej si

148 Teoria literatury cqueline Rose, Mary Jacobus i Kaja Silverman4, dla ktrych tylko pozwalajc zrozumie zawikane procesy interioryzacji wzorcw, daje si nadziej na waciwe pojmowanie sytuacji kobiet. Dziki rozmaitoci podejmowanych dziaa feminizm doprowadzi do istotnych zmian w nauczaniu literatury w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, rozbudowujc kanon literacki i wprowadzajc szereg nowych zagadnie.

Szkoy i kierunki teoretyczne 149

Marksizm
Do Wielkiej Brytanii, inaczej ni do Stanw Zjednoczonych, poststrukturalizm dotar nie za porednictwem Derridy, Lacana czy Foucaulta, lecz poprzez pisma Louisa Althussera, marksistowskiego teoretyka. Althusser, popularny w przychylnie nastawionych do marksizmu krgach brytyjskiej lewicy, wprowadzi swoich czytelnikw w teori Lacana i zapocztkowa stopniow przemian, wskutek ktrej, jak to uj Anthony Easthope poststrukturalizm zaj w kocu niemal t sam przestrze co kultura, ktr si ywi, czyli marksizm5. Wedug teoretykw marksistowskich tekst naley do nadbudowy, uwarunkowanej baz ekonomiczn (caoksztatem stosunkw produkcji). Interpretowa wytwory kultury to ustala ich zwizki z baz. Althusser by zdania, e formacja spoeczna nie stanowi jednolitej caoci, koncentrujcej si wok sposobu produkcji, lecz jest struktur luniejsz, w ktrej rozmaite paszczyzny bd rodzaje praktyk rozwijaj si w rnych skalach czasowych. Nadbudowy spoeczne i ideologiczne maj wzgldn autonomi. Wykorzystujc Lacanowskie ujcie wiadomoci jako uwarunkowanej niewiadomoci do wyjanienia, w jaki sposb ideologia warunkuje podmiot, Althusser naoy marksistowskie pojcie jednostki zdeterminowanej przez spoeczestwo na psychoanaliz. Podmiot to pewien efekt wytworzony w procesach niewiadomoci, dyskursu i wzgldnie autonomicznych praktyk organizujcych spoeczestwo. Ta koniunkcja marksizmu i psychoanalizy staa si punktem wyjcia wikszoci dyskusji teoretycznych w Wielkiej Brytanii, zarwno w dziedzinie politologii, jak i w nauce o literaturze i wiedzy o kulturze. Wane badania relacji midzy kultur a tworzeniem si znacze pojto w latach siedemdziesitych ma amach magazynu Screen, powiconego studiom nad filmem. Rozwijajc tezy Althussera i Lacana, starano si wyjani, jak podmiot jest zakadany czy konstruowany przez struktury reprezentacji kinematograficznej.

Psychoanaliza
Teoria psychoanalityczna wywara wpyw na literaturoznawstwo zarwno jako metoda interpretacji, jak i teoria dotyczca jzyka, tosamoci i podmiotu. Z jednej strony, obok marksizmu jest najsilniejszym prdem hermeneutycznym we wspczesnej teorii: sama jest autorytatywnym metajzykiem, czyli pewnym jzykiem technicznym, ktry mona zastosowa do dziea literackiego, tak jak do innych sytuacji, prbujc zrozumie, co tu si naprawd dzieje. Std te powstaa odmiana krytyki czujnie wychwytujcej tematy i relacje bdce domen psychoanalizy. Z drugiej wszake strony, najsilniej oddziaaa psychoanaliza poprzez prace Jacquesa Lacana, francuskiego psychoanalityka, ktry wyama si z panujcej szkoy i stworzy wasn, goszc powrt do Freuda. Lacan opisuje podmiot jako efekt jzyka i podkrela, e decydujc rol w psychoanalizie odgrywa to, co Freud nazwa przeniesieniem, czyli przydzielanie przez pacjenta terapeucie roli postaci uosabiajcej dla pacjenta autorytet w przeszoci (zakochanie si w swoim psychoanalityku). W takim ujciu prawda o sytuacji pacjenta wyania si nie z interpretacji jego dyskursu, lecz ze sposobu, w jaki pacjent i terapeuta zostaj uwikani w odgrywanie jakiego wanego scenariusza z przeszoci pacjenta. Psychoanaliza staje si tym samym dyscyplin poststrukturalistyczn, w ktrej interpretacja jest ponownym odgrywaniem tekstu, nad ktrym nie panuje.

150 Teoria literatury

Szkoy i kierunki teoretyczne 151 tucje i dowiadczenia, od idei niepodlegego narodu po sam koncepcj kultury, s cile splecione z praktykami dyskursywnymi wiata zachodniego. Poczwszy od lat osiemdziesitych powstaje coraz wicej prac zajmujcych si relacj, w jakiej pozostaje hegemonia zachodnich dyskursw do moliwoci stawiania im oporu, oraz problemem ksztatowania si kolonialnych i postkolonialnych podmiotw: podmiotw hybrydycznych, powstaych wskutek nakadania si na siebie odmiennych kultur i jzykw. Orientalism (1978)7, ksika Edwarda Saida analizujca konstruowanie postaci innego ze Wschodu przez europejskie dyskursy wiedzy, przyczynia si w znacznym stopniu do ugruntowania teorii postkolonialnej. Od tej pory jej przedstawiciele podejmuj prby ingerowania w tworzenie kultury i wiedzy, a take w wypadku intelektualistw wywodzcych si ze spoecznoci postkolonialnych wpisania si w histori spisan przez innych.

Neohistoryzm / materializm kulturowy

Od pocztku lat osiemdziesitych w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych dynamicznie rozwijaj si kierunki krytyczne o silnym zabarwieniu teoretycznym, reprezentujce historyzm. W Wielkiej Brytanii mamy materializm kulturowy, ktry Raymond Williams okrela jako analiz wszystkich form tworzenia si znacze, przede wszystkim pisarstwa, uwzgldniajca faktyczne sposoby i okolicznoci ich powstawania6. Badacze renesansu, zainspirowani tezami Foucaulta (Catherine Belsey, Jonathan Dollimore, Alan Sinfield i Peter Stallybrass), zajli si w szczeglnoci kwesti historycznych uwarunkowa konstytuowania si podmiotu i kontestacyjn rol literatury w renesansie. W Stanach Zjednoczonych neohistoryzm, mniej skonny zakada hierarchi przyczyny i skutku, bo ledzcy zwizki midzy tekstami, dyskursami, wadz i konstytuowaniem si podmiotowoci, rwnie skupia si na problematyce renesansu. Stephen Greenblatt, Louis Montrose i inni badacze staraj si ustali, jakie miejsce zajmuj renesansowe teksty literackie wrd praktyk dyskursywnych i instytucji swojej epoki, traktujc literatur nie jako odzwierciedlenie bd wytwr pewnej rzeczywistoci spoecznej, lecz jako jedn z wielu, niejednokrotnie zwalczajcych si wzajemnie, praktyk. Gwnym przedmiotem zainteresowania przedstawicieli neohistoryzmu jest dialektyka buntu i stumienia: do jakiego stopnia teksty renesansowe przynosiy prawdziwie radykaln krytyk religijnych i politycznych ideologii swojej epoki, a do jakiego stopnia dyskursywna praktyka literacka, pozornie wywrotowa, suya powciganiu si wywrotowych?

Dyskurs mniejszoci
Jedn z przemian politycznych, jakie dokonay si wewntrz amerykaskich rodowisk akademickich, jest dynamiczny rozwj bada nad literatur mniejszoci etnicznych. Gwny nacisk pooono na upowszechnienie bada nad pisarstwem Murzynw, Latynosw, imigrantw z Azji oraz Indian. Spory dotycz tego, jak wzmacnianie poczucia tosamoci kulturowej poszczeglnych grup przez wizanie jej z tradycj pisarsk ma si do goszonej przez liberaw pochway rnorodnoci kulturowej i wielokulturowoci. Kwestie teoretyczne szybko zostaj uwikane w kwestie dotyczce statusu teorii, oskaranej niekiedy o narzucanie biaych poj czy filozoficznych zagadnie projektom majcym na celu ustanowienie swych wasnych kategorii i kontekstu. Krytycy amerykascy pochodzenia latynoskiego, azjatyckiego i afrykaskiego kontynuuj jednak to przedsiwzicie teoretyczne, prowadzc badania nad dyskursami mniejszoci, podkrelajc ich odrbno i ustalajc

Teoria postkolonialna
Podobne kwestie stara si rozstrzygn teoria postkolonialna, prbujc zrozumie problemy, jakie nasuwaj europejski kolonializm i jego nastpstwa. Postkolonialne insty-

152 Teoria literatury relacj, w jakiej pozostaj one do dominujcych tradycji pisania i mylenia. Prby tworzenia teorii dyskursu mniejszoci zarwno rozwijaj pojcia przydatne w analizie specyficznych tradycji kulturowych, jak i wykorzystuj ich pozycj marginaln do demaskowania zaoe dyskursu wikszoci i wdawania si w jego teoretyczne spory.

Przypisy i literatura uzupeniajca

Teoria pedalska
Teoria pedalska (omwiona w rozdziale 7.), podobnie jak dekonstrukcja i inne wspczesne kierunki teoretyczne, wykorzystuje to, co marginalne co zostao wykluczone jako perwersja, rzecz nie do przyjcia, skrajna odmienno do analizowania centralnej konstrukcji kulturowej: normatywnoci heteroseksualnej.W pracach Eve Sedgwick, Judith Butler i innych teoria pedalska staa si nurtem kwestionujcym nie tylko kulturow konstrukcj seksualnoci, lecz take sam kultur jako opart na odrzuceniu zwizkw homoseksualnych. Tak jak wczeniej feminizm i badania nad kwesti mniejszoci, czerpie on sw si intelektualn z powizania ze spoecznymi ruchami wyzwoleczymi oraz z toczcych si w ich onie sporw na temat waciwych strategii i koncepcji. Czy naley podkrela odrbno i uwaa j za powd do dumy, czy te sprzeciwia si pitnujcym rozrnieniom? Czy mona pogodzi jedno z drugim? Teoria zajmuje si moliwociami zarwno rozumienia, jak i dziaania.

Rozdzia 1
Przypisy 1/ Richard Rorty: Consequences of Pragmatism. University of Minnesota Press, Minneapolis 1982, s. 66. 2/ Michel Foucault: Historia seksualnoci. Prze. B. Banasiak, T. Komendant i K. Matuszewski. Czytelnik, Warszawa 1995, s. 135. 3/ Ibidem, s.136. 4/ Zob. Jonathan Culler: On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism. Cornell University Press, Ithaca 1982, s. 89-110. 5/ Jan Jakub Rousseau: Wyznania. Prze. T. eleski (Boy). PIW, Warszawa 1956, s. 195. 6/ Ibidem, s. 185. 7/ Ibidem, s. 185-186. 8/ Jacques Derrida: Of Grammatology [oryg. De la grammatologie, 1967]. Prze. G. Ch. Spivak. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1976, s. 158. 9/ Zob. Judith Butler: Imitation and Gender Insubordination, w: Diana Fuss (red.): Inside/Out: Lesbian Theories, Gay Theories. Routledge, Nowy Jork 1991, s. 27-28. Literatura uzupeniajca Geoffrey Bennington: Jacques Derrida. University of Chicago Press, Chicago 1993.

154 Teoria literatury Jonathan Culler: On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism. Cornell University Press, Ithaca 1982. Richard Harland: Superstructuralism: The Philosophy of Structuralism and Post-Structuralism. Methuen, Londyn 1987. Lois McNay: Foucault: A Critical Introduction. Continuum, Nowy Jork 1994. Paul Rabinow (red.): The Foucault Reader. Pantheon, Nowy Jork 1984.

Przypisy i literatura uzupeniajca 155 cit., s. 316. 10/ Immanuel Kant: Krytyka wadzy sdzenia. Prze. J. Gaecki, tum. przejrza A. Landman. PWN, Warszawa 1964, ksiga pierwsza, (15. 11/ Na temat intertekstualnoci zob. Roland Barthes: S/Z [oryg. S/Z, 1970]. Farrar Strauss, Nowy Jork 1984, s. 10-12, 20-22; Harold Bloom: Poetry and Repression. Yale University Press, New Haven 1976, s. 2-3. 12/ Prze. Maria Sukowska. 13/ Benedict Anderson: Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu. Prze. S. Amsterdamski. Znak, Krakw 1997, s. 46. 13/ H. Richardson: On the Use of English Classical Literature in the Work of Education, cyt. za: Chris Baldick: The Social Mission of English Criticism, 1848-1932. Clarendon, Oksford 1987, s. 66. 14/ Terry Eagleton: Literary Theory: An Introduction. Blackwell, Oksford 1983, s. 25. 15/ Zob. John Guillory: Cultural Capital: The Problem of Literary Canon Formation. University of Chicago Press, Chicago 1993. 16/ W miejsce podanego w oryginale przez autora zdania proponujemy inny fragment z dziea Joycea w przekadzie Tomasza Mirkowicza, cyt. za: James Joyce: Finnegans Wake (sze pierwszych akapitw), prze.T. Mirkowicz, Literatura na wiecie 1982 nr 8, s. 352 (przyp. red.). Literatura uzupeniajca Jacques Derrida: This Strange Institution Called Literature, w: Derek Attridge (red.): Acts of Literature. Routledge, Nowy Jork 1992, s. 33-75. Terry Eagleton: Literary Theory: An Introduction. Blackwell, Oksford 1983, s. 1-53. Anthony Easthope: Literary into Cultural Studies. Routledge, Londyn 1991, s. 1-61. John Guillory: Cultural Capital: The Problem of Literary Canon Formation. University of Chicago Press, Chicago

Rozdzia 2
Przypisy 1/ Zob. W. B. Gallie: Philosophy and the Historical Understanding. Chatto, Londyn 1964, s. 65-71. 2/ Prze. Jerzego Pietrkiewicz, cyt. za: tene, Antologia liryki angielskiej. 1300-1950. Pax, Warszawa 1987, s. 129. 3/ Zob. John M. Ellis: The Theory of Literary Criticism: A logical Analysis. University od California Press, Berkeley-Los Angeles 1974, s. 37-42. 4/ Prze. Maria Boenna Fedewicz. 5/ W przekadzie Barbary Stanosz zdanie to brzmi: Problem ontologii zdumiewa swoj prostot cyt. za: Willard van Ormen Quine: Z punktu widzenia logiki. Prze. B. Stanosz. PWN, Warszawa 1969, s. 9. 6/ Zob. Mary Louise Pratt: Toward a Speech Act Theory of Literary Discourse. Indiana University Press, Bloomington 1977, s. 38-78. 7/ Przeoy Stanisaw Baraczak, cyt. za: Od Chaucera do Larkina. Antologia w wyborze, przekadzie i opracowaniu S. Baraczaka. Znak, Krakw 1993, s. 393. 8/ Roman Jakobson: Poetyka w wietle jzykoznawstwa, prze. K. Pomorska, w tego: W poszukiwaniu istoty jzyka. Wybr pism. Wybr, redakcja naukowa i wstp M. R. Mayenowa. PIW, Warszawa 1989, t. II, s. 87. 9/ Fragment ody Do Jesieni Johna Keatsa w przekadzie Stanisawa Baraczaka, cyt. za: Od Chaucera do Larkina, op.

156 Teoria literatury 1993. Paul Hernadi (red.): What is Literature? Indiana University Press, Bloomington 1978. Barbara Herrnstein Smith: On the Margins of Discourse: On the Relation of Language to Literature. University of Chicago Press, Chicago 1979. Mary Louise Pratt: Toward a Speech Act Theory of Literary Discourse. Indiana University Press, Bloomington 1977.

Przypisy i literatura uzupeniajca 157 8/ Lawrence Grossberg, Cary Nelsen, Paula Treichler: Cultural Studies, op. cit., s. 4. Literatura uzupeniajaca Mieke Bal (red.): The Practice of Cultural Analysis. Stanford University Press, Stanford 1997. Tony Bennett i in. (red.): Culture, Ideology, and Social Process: A Reader. Batsford & Open University Press, Londyn 1987. Ioan Davies: Cultural Studies and Beyond: Fragments of Empire. Routledge, Londyn 1995. Simon During (red.): The Cultural Studies Reader. Routledge, Londyn 1993. Anthony Easthope: Literary into Cultural Studies. Routledge, Londyn 1991. John Fiske: Understanding Popular Culture. Unwin, Boston 1989. Forum: Thirty-Two Letters on the Relation between Cultural Studies and Literary, Publications of the Modern Language Associacion (PLMA) t. 112 nr 2 (marzec 1997), s. 257-286. Robert von Hallberg (red.): Canons. University of Chicago Press, Chicago 1984.

Rozdzia 3
Przypisy 1/ Zob. Richard Klein: Cigaretts are Sublime. Duke University Press, Durham 1993; Richard Klein: Eat Fat. Pantheon, Nowy Jork 1996; Marjorie Garber: Vice-Versa: Bisexuality and Eroticism of Everyday Life. Simon & Schuster, Nowy Jork 1994; Mark Seltzer: Serial Killers I, II, III. Routledge, Nowy Jork 1997. 2/ Roland Barthes: Mythologies [oryg. Mythologies, 1957]. Cape, Londyn 1972, s. 15-25. 3/ Louis Althusser: Ideology and Ideological state Apparatuses (Notes toward an Investigation), w tego: Lenin and Philosophy, and Other Essays. New Left Books, Londyn 1971, s. 168. 4/ Lawrence Grossberg, Cary Nelson i Paula Treichler (red.): Cultural Studies. Routledge, Nowy Jork 1992, s. 2. 5/ Zob. Ernesto Laclau: New Reflections on the Revolution of our Time. Verso, Londyn 1990, s. 89-92. 6/ Hegemonia oznacza ukad dominacji akceptowany przez poddanych owej dominacji. Sfery rzdzce nie uciekaj si do bezporedniego uycia siy, dominujc w ramach struktury przyzwolenia, w ktrej skad wchodzi take kultura, sankcjonujca istniejcy porzdek spoeczny. (Autorem tej definicji jest Antonio Gramsci, woski teoretyk marksistowski) (przyp. aut.). 7/ Anthony Easthope: Literary into Cultural Studies. Routledge, Londyn 1991, s. 109.

Rozdzia 4
Przypisy 1/ Ferdinand de Saussure: Kurs jzykoznawstwa oglnego. Prze. K. Kasprzyk. PWN, Warszawa 1961. 2/ Zob. Benjamin Lee Whorf: Jzyk, myl i rzeczywisto. Prze. T. Howka. PIW, Warszawa 1982. 3/ Zob. Jonathan Culler: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature. Routledge & Kegan Paul, Londyn 1975, s. 113-160. 4/ Zob. Robert Holub: Reception Theory: A Critical Introduction. Methuen, Londyn 1984, s. 58-63. 5/ Elaine Showalter: Towards a Feminist Poetics, w: Wo-

158 Teoria literatury men Writing and Writing about Women, pod red. Mary Jacobus. Croom Helm, Londyn 1979, s. 25. 6/ William K. Wimsatt, Monroe C. Beardsley: Bd intencjonalny, prze. B. Grodzicki, Tematy t. 18 (1966). Niefortunny przekad polski tytuowego okrelenia by powszechnie krytykowany, tote na og intentional fallacy tumaczy si jako bd intencjonalnoci bd bd intencyjnoci (przyp. red.). 7/ Toni Morrison: Playing in the Dark:Whiteness and the American Literary Imagination. Harvard University Press, Cambridge 1992. 8/ Edward Said: Jane Austen and Empire, w tego: Culture and Imperialism. Knopf, Nowy Jork 1993, s. 80-97. 9/ Zob. Hans-Georg Gadamer: The Hermeneutics of Suspicion, w: Gary Shapiro i Alan Sica (red.): Hermeneutics: Questions and Prospects. University of Massachusetts Press, Amherst 1984, s. 54-65. Literatura uzupeniajca Roland Barthes: S/Z. Hill & Wang, Nowy Jork 1974. Jonathan Culler: Saussure. Fontana, Londyn 1976; wyd. popraw. Cornell University Press, Ithaca 1986. Jonathan Culler: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature. Routledge & Kegan Paul, Londyn 1975. Nigel Fabb i in. (red.): The Linguistics of Writing: Arguments between Language and Literature. Methuen, Nowy Jork 1987. Roger Fowler: Linguistic Criticism. Oxford University Press, Oksford 1996. M. A. K. Halliday: Explorations in the Functions of Language. Arnold, Londyn 1973. Donald Marshall: Literary Interpretation, w: Introduction to Scholarship in Modern Languages and Literatures, J. Gibaldi (red.), wyd. drugie. Modern Language Associacion, Nowy Jork 1992, s. 159-182. William Ray: Literary Meaning: From Phenomenoly to De-

Przypisy i literatura uzupeniajca 159 construction. Blackwell, Oksford 1984. Jane Tompkins (red.): Reader-Response Criticism: From Formalism to Post-Structuralism. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1980.

Rozdzia 5
Przypisy 1/ Jacques Derrida: Biaa mitologia. Metafora w tekcie filozoficznym (fragmenty), prze. W. Krzemie, Pamitnik Literacki 1986 z. 2. 2/ Zob. Jonathan Culler: The Turns of Metaphor, w tego: The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Deconstruction. Routledge & Kegan Paul, Londyn 1981, s. 188-209. 3/ Zob. George Lakoff, Mark Johnson: Metafory w naszym yciu. Prze. T. P. Krzeszowski. PIW, Warszawa 1988. 4/ Przekad S. Baraczaka, cyt. za: Od Chaucera do Larkina, op. cit., s. 276. 5/ Roman Jakobson: Dwa aspekty jzyka i dwa typy zakce afatycznych, prze. L. Zawadowski, w tego: W poszukiwaniu istoty jzyka. Wybr pism. Wybr, redakcja naukowa i wstp M. R. Mayenowa. PIW, Warszawa 1989, t. I, s.... 6/ Hayden White: Tropics of Discourse: Essays in Cultural Criticism. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1978, s. 5-6, 58-75. 7/ Northrop Frye: The Anatomy of Criticism: Four Essays. Princeton University Press, Princeton 1965, s. 249. 8/ Zob. Barbara Herrnstein-Smith: On the Margins of Discourse: On the Relation of Language to Literature. University of Chicago Press, Chicago 1978, s. 30; Northrop Frye: Anatomy of Criticism, op. cit., s. 271-272, 275, 280. 9/ Prze. Jan Kasprowicz, cyt za: Poeci jzyka angielskiego. Wybr i oprac. H. Krzeczkowski, J. S. Sito, J. uawski. PIW, Warszawa 1971, t. 2, s. 350. 10/ Prze. Jolanta Kozak, cyt za: William Blake: Wiersze i poematy. Wybr i oprac. K. Puawski. wiat Literacki,

160 Teoria literatury Warszawa 1994, s. 20. 11/ Northrop Frye: The Anatomy of Criticism, op. cit., s. 271-272, 275, 280. 12/ Polskim odpowiednikiem tej angielskiej wyliczanki mogyby by np. Idzie rak nieborak... czy Entliczekpentliczek... (przyp. red.). 13/ Przekad Leszka Engelkinga, cyt. za: Ezra Pound: Poezje wybrane. LSW, Warszawa 1989, s. 106. Lektura uzupeniajaca Renato Barilli: Rhetoric. University of Minnesota Press, Minneapolis 1989. Jonathan Culler: Apostrophe, w tego: The Pursuit of Signs, op. cit., s. 135-154. Jonathan Culler: Poetics of the Lyric, w tego: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature, op. cit., s. 161-188. Jacques Derrida: What is Poetry? (Che cos la poesia?), w: A Derrida reader: Between the Blinds. Peggy Kamuf (red.), Columbia University Press, Nowy Jork 1991, s. 221-246. Paul Hernadi: Beyond Genre: New Directions in Literary Classification. Cornell University Press, Ithaca, 1972. Chaviva Hosek, Patricia Parker (red.): Lyric Poetry: Beyond New Criticism. Cornell University Press, Ithaca 1985.

Przypisy i literatura uzupeniajca 161 Narrative. University of Toronto Press, Toronto 1985, s. 100-115; Grard Genette: Narrative Discourse: An Essay in Method. Cornel University Press, Ithaca 1980, s. 189-211. 6/ Grard Genette: Narrative Discourse, op. cit., s. 121127. 7/ E. M. Forster: Aspects od the Novel. Harcourt, Nowy Jork 1927, s. 64. 8/ Paul de Man: The Resistance to Theory. University of Minnesota Press, Minneapolis 1986, s. 11. Literatura uzupeniajca Mieke Bal: Narratology: Introduction to the Theory of Narrative. Wyd. II popr. University of Toronto Press, Toronto 1997. Peter Brooks: Psychoanalysis and Storytelling. Blackwell, Oksford 1994. Jonathan Culler: Poetics of the Novel, w tego: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature. Routledge & Kegan Paul, Londyn 1975, s. 189-238. Jonathan Culler: Story and Discourse in the Analysis of Narrative, w tego: The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Deconstruction. Routledge & Kegan Paul, Londyn 1981, s. 169-187. Susan Lanser: The Narrative Act: Point of View in Fiction. Princeton University Press, Princeton 1981. Teresa de Lauretis: Desire in Narrative, w teje: Alice Doesnt. Indiana University Press, Bloomington 1984, s. 103157. Wallace Martin: Recent Theories of Narrative. Cornell University Press, Ithaca 1986. D. A. Miller: The Novel and the Police. University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1988. Shlomith Rimmon-Kenan: Narrative Fiction: Contemporary Poetics. Methuen, Londyn 1983.

Rozdzia 6
Przypisy 1/ Frank Kermode: The Sense of an Ending. Oxford University Press, Oksford 1967, s. 45. 2/ Arystoteles: Poetyka, w tego: Retoryka. Poetyka. Prze. H. Podbielski. PWN, Warszawa 1988, s. 323-334. 3/ Mikhail Bakhtin: The Dialogic Imagination: Four Essays. University of Texas Press, Austin 1981. 4/ Jane Austen: Emma. Prze. J. Dmochowska. Prszyski i S-ka, Warszawa 1996, s. 5. 5/ Mieke Bal: Narratology: Introduction to the Theory of

Rozdzia 7

162 Teoria literatury Przypisy 1/ John Langshaw Austin: Jak dziaa sowami, w tego: Mwienie i poznawanie. Rozprawy i wykady filozoficzne. Prze. B. Chwedeczuk, przejrza J. Woleski. PWN, Warszawa 1993, s. 555. 2/ Zob. Sandy Petrey: Speech Acts and Literary Theory. Routledge, Nowy Jork 1990. 3/ James Joyce: Ulisses. Prze. M. Somczyski. PIW,Warszawa 1969, s. 7. 4/ John Langshaw Austin: Jak dziaa sowami, op. cit., s. 556 i 571. 5/ Jacques Derrida: Sygnatura zdarzenie kontekst, prze. B. Banasiak, w tego: Pismo filozofii. inter esse, Krakw 1993, s. 276. 6/ Zob. Jacques Derrida: Acts of Literature. Derek Attridge (red.), Routledge, Nowy Jork 1992, s. 55. 7/ Jacques Derrida: Declarations of Independence, New Political Science nr 15 (lato 1986), s. 7-15. 8/ Paul de Man: Allegories of Reading. Yale University Press, New Haven 1979, s. 131. 9/ Judith Butler: Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Routledge, Nowy Jork 1990, s. 136-141. 10/ Judith Butler: Bodies that Matter: On the Discursive Limits of Sex. Routledge, Nowy Jork 1993, s. 7. 11/ Ibidem, s. 231-232. Literatura uzupeniajca Jacques Derrida: Limited Inc. Northwestern University Press, Evanston, 1988. Shoshana Felman: The Literary Speech Act. Cornell University Press, Ithaca 1983. Barabara Johnson: Poetry and Performative Language, w teje: The Critical Difference: Essays in the Contemporary Rhetoric of Reading. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1980.

Przypisy i literatura uzupeniajca 163

Rozdzia 8
Przypisy 1/ Michel Foucault: Archeologia wiedzy. Prze. A. Siemek. PIW, Warszawa 1977, s. 38. 2/ Zob. Judith Butler: Bodies that Matter: On the Discursive Limits of Sex. Routledge, Nowy Jork 1993, s. 235-240. 3/ Nancy Armstrong: Desire and Domenstic Fiction. Oxford University Press, Nowy Jork 1987, s. 9. 4/ Zob. Jean Laplanche, J.-B. Pontalis: Sownik psychoanalizy. Prze. E. Modzelewska, E. Wojciechowska. WSiP, Warszawa 1996, s. 78-83. 5/ Jacues Lacan: The Mirror Stage, w tego: crits: A Selection. Norton, Nowy Jork 1977, s. 1-7. 6/ Mikkel Borch-Jakobsen: The Freudian Subject. Stanford University Press, Stanford 1988, s. 47. 7/ Ren Girard: Deceit, Desire and the Novel: Self and the Other in Literary Structure. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1965; Eve Kosofsky Sedgwick: Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire. Columbia University Press, Nowy Jork 1985. 8/ Zob. Jacqueline Rose: Sexuality in the Field of Vision. Verso, Londyn 1986, s. 103. 9/ Michel Foucault: Historia seksualnoci. Prze. B. Banasiak, T. Komendant i K. Matuszewski. Czytelnik, Warszawa 1995, s. 91. 10/ Stuart Hall: Cultural Identity and Cinematic Representation, Framework nr 36 (1987), s. 70. 11/ Zob. Barbara Johnson: The Critical Difference: BartheS / BalZac, w teje: The Critical Difference: Essays in the Contemporary Rhetoric of Reading. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1980, s. 4. 12/ Judith Butler: Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Routledge, Nowy Jork 1990, s. 147. 13/ Kwame Anthony Appiah: Tolerable Falsehoods: Agency and the Interests of Theory, w: Jonathan Arac i Barbara Johnson (red.): The Consequences of Theory. Johns Hop-

164 Teoria literatury kins University Press, Baltimore 1991, s. 74. 14/ Zob. Gayatri Ch. Spivak: Can the Subaltern Speak?, w: Cary Nelson i Lawrence Grossberg (red.): Marxism and the Interpretation of Culture. University of Illinois Press, Urbana 1988, s. 271-313. 15/ Kwame Anthony Appiah: Tolerable Falsehoods, op. cit., s. 83. Literatura uzupeniajaca Homi Bhabha: The Location of Culture. Routledge, Nowy Jork 1994. Diana Fuss: Identification Papers. Routledge, Nowy Jork 1995. Kaja Silverman: The Subject of Semiotics. Oxford University Press, Oksford 1983. Charles Taylor: Sources of the Self:The Making of the Modern Identity. Harvard University Press, Cambrdge 1989.

Przypisy i literatura uzupeniajca 165 5/ Antony Easthope: British Post-structuralism since 1968. Routledge, Nowy Jork 1988, s. xiv. 6/ Raymond Williams: Writing in Society. Verso, Londyn 1984, s. 210. 7/ E. W. Said: Orientalizm. Prze. W. Kalinowski. PIW, Warszawa 1991.

Literatura zalecana:
Instytucjonalna historia krytyki literackiej: Chris Baldick: Criticism and Literary Theory, 1890 to the Present. Longman, Londyn 1996. Jonathan Culler: Literary Criticism and the American University, w tego: Framing the Sign: Criticism and Its Institutions. Blackwell, Oksford 1988, s. 3-40. Gerald Graff: Professing Literature: An Instytutional History. University of Chicago Press, Chicago 1987. O szkoach teoretycznych: Peter Barry: Beginning Theory: An Introduction to Literary and Cultural Theory. Manchester University Press, Manchester 1995. Terry Eagleton: Literary Theory: An Introduction. Blackwell, Oksford 1983. Antony Easthope: British Post-structuralism since 1968. Routledge, Nowy Jork 1988. Keith Green, Jill LeBihan: Critical Theory and Practice: A Coursebook. Routledge, Londyn 1996. Richard Harland: Superstucturalism: The Philosophy of Structuralism and Poststructuralism. Methuen, Londyn 1987. Raman Selden (red.): The Cambridge History of Literary Criticism, t. 8: From Formalism to Poststructuralism. Cambridge University Press, Cambridge 1995.

Dodatek
Przypisy 1/ Jacques Derrida: Structure, Sign, and Play in the Discourse of the Human Sciences, w: R. Macksey i E. Donato (red.): The Languages of Criticism and the Sciences of Man. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1970, s. 247265. 2/ Barbara Johnson: The Critical Difference: Essays in the Contemporary Rhetoric of Reading. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1980, s. 5. 3/ Elaine Showalter: Towards a Feminist Poetics, w: Women Writing and Writing about Women. Mary Jacobus (red.), Croom Helm, Londyn 1979, s. 25. 4/ Jacqueline Rose: Sexuality in the Field of Vision. Verso, Londyn 1986; Mary Jacobus: Reading Woman: Essays in Feminist Criticism. Columbia University Press, Nowy Jork 1986; Kaja Silverman: Threshold of the Visible World. Routledge, Nowy Jork 1996.

Literatura uzupeniajca w jzyku polskim

Michai Bachtin: Estetyka twrczoci sownej. Prze. D.

166 Teoria literatury Ulicka. Oprac. Przekadu E. Czaplejewicz. PIW, Warszawa 1986. Michai Bachtin: Problemy literatury i estetyki. Prze. W. Grajewski. Czytelnik, Warszawa 1982. Roland Barthes: Mit i znak. Eseje. Wybr i sowo wstpne J. Boskiego. PIW, Warszawa 1970. Anna Burzyska: Dekonstrukcja jako krytyka interpretacji, Ruch Literacki 1985 nr 5/6. Jonathan Culler: Dekonstrukcja i jej konsekwencje dla bada literackich, prze. M. B. Fedewicz. Pamitnik Literacki 1987 z. 4. Jonathan Culler: Konwencja i oswojenie, prze. I. Sieradzki, w: Znak, styl, konwencja. Wybra i wstpem opatrzy M. Gowiski. Czytelnik, Warszawa 1977. Jonatha Culler: Presupozycje i intertekstualno, prze. K. Rosner, Pamitnik Literacki 1980 z. 3. Jacues Derrida: Pismo filozofii. Wybra i przedmow opatrzy B. Banasiak. inter esse, Krakw 1993. Jacques Derrida: Pismo i telekomunikacja, prze. J. Skoczylas, Teksty 1975 nr 3. Jacques Derrida: Pozycje: rozmowy z Henri Ronsem, Juli Kristev, Jean-Louis Houdebinem i Guy Scarpett. Prze. A. Dziadek. FA-art., Bytom 1997. Jacques Derrida: Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, prze. M. Adamczyk, Pamitnik Literacki 1986 z. 2. Micha Gowiski: Poetyka i okolice. PWN, Warszawa 1992. Laurent Jenny: Poetyka i przedstawianie, prze. W. Maczkowski, Pamitnik Literacki 1989 z. 4. Barbara Johnson: Rnica krytyczna, prze. M. Adamczyk, Pamitnik Literacki 1986 z. 2. Paul de Man: Semiotyka a retoryka, prze. M. B. Fedewicz, Pamitnik Literacki 1986 z. 2. Henryk Markiewicz: Rzut oka na najnowsz teori bada literackich za granic, w tego: Literaturoznawstwo i jego ssiedztwo, PWN, Warszawa 1989.

Przypisy i literatura uzupeniajca 167 Micha Pawe Markowski: Efekt inskrypcji: Jacques Derrida i literatura. Studio F, Bydgoszcz 1997. Ryszard Nycz: Tekstowy wiat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Wydawnictwo IBL, Warszawa 1995. Poetyka bez granic. Praca zbiorowa pod red. W. Boleckiego i W. Tomasika. Wydawnictwo IBL, Warszawa 1995. Po strukturalizmie.Wspczesne badania teoretycznoliterackie. Pod red. R. Nycza. Wiedza o kulturze, Wrocaw 1992. Problemy teorii literatury. Seria 3: Prace z lat 1975-1984. Wyboru dokona H. Markiewicz. Ossolineum, Wrocaw 1988. Tadeusz Rachwa, Tadeusz Sawek: Maszyna do pisania. O dekonstruktywistycznej teorii literatury Jacquesa Derridy. Rj, Warszawa 1992. Tadeusz Sawek: Via femina. Dekonstrukcja jako styl krytyki, w: Inerpretacje i style krytyki.Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 1988. Janusz Sawiski: Prace wybrane. Tom 2: Dzieo Jzyk Tradycja. Universitas, Krakw 1998. Janusz Sawiski: Prby teoretycznoliterackie. PEN, Warszawa 1992. Studia z teorii literatury. Archiwum przekadw Pamitnika Literackiego. II. Pod red. K. Bartoszyskiego, M. Gowiskiego, H. Markiewicza. Ossolineum, Wroclaw 1988. Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia. Opracowa H. Markiewicz. T. 2: Strukturalno-semiotyczne badania literackie. Literaturoznawstwo porwnawcze.W krgu psychologii gbi i mitologii. Wyd. przejrz. i zmien. WL, Krakw 1992. T. 4. Cz. 1: Badania strukturalno-semiotyczne (uzupenienie). Problemy recepcji i interpretacji. Cz. 2: Literatura jako produkcja i ideologia. Poststrukturalizm. Badania intertekstualne. Problemy syntezy historycznoliterackiej. WL, Krakw 1992. Ponadto artykuy podejmujce zagadnienia poruszane w ksice mona znale na amach Tekstw Drugich, m.in. w numerach tematycznych miech feministek

168 Teoria literatury (1993 nr 4/5/6), Feminizm po polsku (1995 nr 3/4), Granice interpretacji (1997 nr 6).