Professional Documents
Culture Documents
Stanisaw Krakowiak
Warszawa 2006
Opiniodawca prof. dr hab. in. Zdzisaw Trzaska Redaktor mgr in. Barbara Chojnowska-lisz
ISBN 978-83-903048-1-6
Wszelkie prawa zastrzeone Orodek Rzeczoznawstwa w Warszawie Izby Rzeczoznawcw Stowarzyszenia Elektrykw Polskich 00-020 Warszawa, ul. Chmielna 6, lok. 6 tel. (022) 826-61-07 e-mail: irsep@neostrada.pl
Spis treci
Przedmowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1. Zjawisko prdu elektrycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2. Podstawowe wielkoci elektryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3. Rodzaje prdu elektrycznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 4. Pole elektryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 5. Pole magnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 6. Dziaanie cieplne prdu elektrycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 7. Pole elektromagnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 8. Procesy elektrochemiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 9. Promieniowanie elektromagnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 10. Obwody elektryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 11. Obwody prdu staego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 12. Podstawowe przebiegi w obwodzie prdu przemiennego . . . . . . . . . . . 47 13. Waciwoci obwodu prdu przemiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 14. Obwody RLC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 15. Moc w obwodzie prdu przemiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 16. Przebiegi odksztacone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 17. Obwody trjfazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Indeks podstawowych poj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Przedmowa
Pragnc by uytecznym czonkiem spoeczestwa, naley na jego rzecz pracowa umysowo lub fizycznie, wytwarza lub wiadczy usugi, twrczo lub naladowczo, wykonujc odpowiednie zadania. Zawsze jednak powinno si to odbywa rozumnie i rzetelnie. Jeli ma to by praca w dziedzinie techniki, rzetelno wymaga posiadania penego zasobu wiedzy nie tylko praktycznej, lecz rwnie poznawczej. Wiedza poznawcza umoliwia bowiem zrozumienie wykonywanych zada i czynnoci, a to jest warunkiem odpowiedzialnej pracy. Tymczasem wspczesny rozwj techniki opiera si na coraz szerszej i gbszej wiedzy poznawczej, zwaszcza w takiej dziedzinie, jak jest elektrotechnika. Nie mona wic podejmowa jakiejkolwiek dziaalnoci w tym zakresie bez przyswojenia sobie odpowiednich wiadomoci podstawowych, wymaganych na danym poziomie dziaalnoci zawodowej. Niniejszy podrcznik oraz oparte na nim wykady i pokazy maj suy temu celowi. Wskazane jest wczeniejsze zapoznanie si z materiaem wykadowym zawartym w podrczniku. Wykady s bowiem najlepsz szans wyjanienia wszystkich nasuwajcych si niejasnoci czy wtpliwoci. Naley t moliwo wykorzysta na bieco, gdy tylko systematyczne przyswajanie sobie materiau wykadowego zapewni jego opanowanie i zapamitanie. A to jest najwaniejszy cel szkolenia. Autor
10
waga ta zostanie zakcona, to wystpuje nadmiar lub niedobr elektronw. Wwczas atom w pierwszym przypadku jest obdarzony ujemnym adunkiem elektrycznym, w drugim za dodatnim. Atomy takie nazywa si jonami: anionami, gdy jest naadowany ujemnie i kationami, gdy jest naadowany dodatnio. Kationy powstaj w wyniku oderwania czci elektronw od atomw. Elektrony takie wystpuj w substancji obok atomw; nazywa si je elektronami swobodnymi. Elektrony swobodne mog by przechwytywane przez pobliskie atomy i w ten sposb powstaj aniony. W niektrych ciaach staych wystpuj due iloci elektronw swobodnych, ktre pod dziaaniem odpowiednich si przemieszczaj si jak chmura w pustych przestrzeniach midzyatomowych. Zjawisko to wywouje prd elektryczny, nazywany elektronowym. Ciaa takie nazywa si przewodzcymi lub przewodnikami prdu elektrycznego. W cieczach i gazach mog wystpowa jony (czstki obdarzone adunkiem), ktre przemieszczaj si pod dziaaniem odpowiednich si. Wywouje to prd elektryczny, nazywany jonowym. Ciaa te s wic rwnie przewodnikami prdu. Zwraca si uwag na to, e odlegoci elektronw w powoce atomu od jdra oraz odlegoci midzy atomami w czsteczkach, a take odlegoci wzajemne midzy czsteczkami s bardzo due w stosunku do ich wymiarw. W strukturze kadego ciaa wystpuj wic puste przestrzenie, niemniej jednak dziki dziaaniu si wewntrzatomowych i wewntrzczsteczkowych opisana struktura ma charakter trway.
11
W ciaach staych niezawierajcych elektronw swobodnych lub w cieczach i gazach niezjonizowanych prd elektryczny nie moe powsta. Materiay te nazywa si nieprzewodzcymi lub dielektrykami (izolatorami elektrycznymi). W nich rwnie pod wpywem si elektrycznych moe nastpi przesunicie elektronw, ale tylko w obrbie atomw. Powoduje to odksztacenie orbit, po ktrych kr lekkie elektrony wzgldem jder atomowych masywnych i dlatego nieruchomych. W pewnych obszarach atomw wystpuje wtedy przewaga ujemnych adunkw elektrycznych elektronw, a w innych dodatnich adunkw protonw w jdrach. Nazywa si to polaryzacj atomw lub czsteczek, a te po spolaryzowaniu nazywa si dipolami. Takie bardzo mae, trwajce tylko tysiczne czci sekundy, przesunicia powoki elektronowej w atomach dielektrykw, nazywa si prdem elektrycznym przesunicia. Wywouje on podobne zjawiska jak prd elektronowy, tyle e bardzo krtkotrwae.
12
nostkach kilowatach (kW). Moc okrela zdolno urzdze do wykonania zada. Znajc moc urzdzenia elektrycznego i czas jego uytkowania, po przemnoeniu obu wielkoci wyznacza si zuycie energii elektrycznej. Na przykad grzejnik o mocy 2 kW wczony przez 3 godziny (3 h) zuywa energi elektryczn 2 kW 3 h = 6 kWh. Kolejn podstawow wielkoci elektryczn jest napicie. Odpowiada ono energii zuywanej na przeniesienie jednostkowego adunku elektrycznego (np. elektronu) z jednego miejsca do drugiego. Naley wic zawsze poda midzy jakimi punktami jest ono okrelone. By tego unikn, wprowadzono pojcie potencjau elektrycznego. Jest to napicie w danym miejscu wzgldem ziemi, przy czym zakada si, e ziemia ma zawsze potencja rwny zeru. Napicie midzy okrelonymi punktami odpowiada wic rnicy potencjaw w tych punktach. Napicie i potencja wyraa si w woltach (w skrcie V) lub w tysic razy wikszych jednostkach kilowoltach (kV). Warto wiedzie, e wikszo domowych urzdze elektrycznych pracuje przy napiciu 230 V, cho silniki elektryczne o wikszej mocy s zasilane napiciem 400 V. Natomiast przenone aparaty elektryczne pracuj na og przy napiciu od 1,5 V do 9 V. Midzy omwionymi wielkociami wystpuj nastpujce zalenoci:
W = P t P =U I
w ktrych: W energia elektryczna (W s), P moc (W), U napicie (V), I natenie prdu (A), t czas (s). Mnoc napicie (w woltach) przez natenie prdu (w amperach), uzyskuje si moc (w watach). Dzielc natomiast moc (w watach) przez napicie (w woltach), uzyskuje si w wyniku warto natenia prdu (w amperach). Na przykad arwka o mocy 75 W na napicie 230 V pobiera prd o nateniu 75 W : 230 V = 0,33 A.
Rys. 2. Przykadowy przebieg zmian natenia prdu elektrycznego (przedstawiony w rny sposb)
Na rysunku 3 pokazano cztery przykadowe wykresy zmian natenia prdu w funkcji czasu. W pierwszym przypadku natenie prdu nie zmienia si z upywem czasu; mwi si wtedy, e jest to prd stay. W drugim przypadku natenie prdu zmienia si w czasie, ale prd nie zmienia kierunku jest to prd jednokierunkowy. Jeli wystpuje zmiana kierunku przepywu prdu, prd nazywa si zmiennym w pewnych przedziaach czasu prd pynie w jednym kierunku, a w innych prd pynie w przeciwnym kierunku. W ostatnim przypadku przedstawiono szczeglny przebieg prdu zmiennego, czyli prd sinusoidalnie zmienny. Jest on powszechnie stosowany i nazywa si zwykle prdem przemiennym. Jak wynika z rysunku 3d, prd zaczyna pyn w jednym kierunku i jego natenie stopniowo wzrasta do wartoci maksymalnej, nastpnie natenie
14
prdu maleje, a prd przestaje pyn, po czym zaczyna znw pyn, lecz w przeciwnym kierunku, a jego natenie wzrasta do takiej samej wartoci jak poprzednio (cho o przeciwnym znaku) i z kolei maleje, a do wartoci zerowej, po czym cykl si powtarza. Opisane zmiany powtarzaj si w taki sam sposb w przedziaach czasu, nazywanych okresem, oznaczanych symbolem T. Wykorzystywane w elektrotechnice prdy sinusoidalnie zmienne maj najczciej okres zmian rwny 1/50 s. Zmieniaj one zatem kierunek przepywu 100 razy w cigu sekundy. Czsto zamiast okresu zmian stosuje si wielko odwrotn, zwan czstotliwoci f = 1/T. Jej jednostk jest herc (w skrcie Hz). Na przykad prd o okresie T = 1/50 s ma czstotliwo f = 50 Hz. W przypadku prdw sinusoidalnie zmiennych ich wartoci ulegaj cigym i szybkim zmianom (rys. 4). W praktyce stosuje si tak zwane wartoci sku-
Rys. 4. Wartoci maksymalna i skuteczna natenia prdu przemiennego oraz przebieg wartoci prdu podniesionej do kwadratu
teczne natenia prdu oznaczane jako I oraz napicia U (w elektrotechnice wartoci te oznacza si wielk liter bez adnego indeksu dolnego). Warto skuteczn natenia kadego okresowego prdu sinusoidalnie zmiennego okrela si w taki sposb, aby odpowiadaa ona wartoci nate-
15
nia prdu staego, powodujcego takie same efekty cieplne. Na przykad, jeli grzejnik zasilany prdem staym o nateniu 5 A nagrzewa si tak samo jak przy zasilaniu prdem sinusoidalnie zmiennym w tym samym czasie, to mwi si, e ten prd ma natenie o wartoci skutecznej rwnej rwnie 5 A. Jest to warto staa, uredniona dla caego okresu skwadratowanego przebiegu zmian natenia prdu. Okazuje si, e warto ta jest 2 (czyli 1,42) razy mniejsza od wartoci maksymalnej Im, zwanej amplitud. A zatem warto skuteczn prdu wyraa si wzorem
I=
Im 2 Um 2
U=
Wraz ze zmianami natenia prdu i wartoci napicia zmienia si take moc. Moc jest bowiem iloczynem natenia prdu i napicia w przypadku ich wartoci chwilowych. A zatem warto chwilowa mocy p = u i . Nie zawsze dotyczy to wartoci skutecznych prdu I oraz napicia U, gdy tylko w szczeglnym przypadku moc P = U I. W codziennej praktyce uywa si pewnych skrtw mylowych. Na przykad zamiast okrelenia natenie prdu lub warto skuteczna prdu zmiennego mwi si krtko prd i to pojcie stosuje si w dalszych rozdziaach ksiki. Podobnie zamiast uredniona warto mocy wprowadza si okrelenie moc. Zwyko si prd wyprostowany nazywa prdem staym, a prd sinusoidalnie zmienny prdem przemiennym. Zalety prdu sinusoidalnie zmiennego (o czym bdzie mowa dalej) powoduj, e jest on powszechnie stosowany do zasilania takich odbiornikw, jak lampy, silniki i grzejniki elektryczne. Prd stay lub wyprostowany jest wykorzystywany w aparatach i przenonych urzdzeniach elektrycznych, na przykad w odbiornikach radiowych i telewizyjnych, lampach, golarkach, a take w samochodach i galwanotechnice.
4. Pole elektryczne
Przestrze, w ktrej wystpuj siy oddziaujce na adunki elektryczne, nazywa si polem elektrycznym. Pole takie powstaje wskutek rozdzielenia rnoimiennych (o rnych znakach) adunkw elektrycznych w wyniku odpowiednich dziaa mechanicznych, chemicznych, cieplnych lub wietlnych. Miejsca nagromadzenia adunkw jednoimiennych, midzy ktrymi wystpuje pole elektryczne, nazywa si elektrodami lub biegunami (dodatnimi lub ujemnymi, zalenie od znaku adunkw). Bezporedni przyczyn rozdzielenia czstek dodatnich lub ujemnych nazywa si si elektromotoryczn wywoujc napicie i wyraon w woltach. Aparat lub urzdzenie, w ktrym to zachodzi, zwie si rdem napicia. W celu scharakteryzowania stopnia oddziaywania rnych pl na punktowy adunek elektryczny q stosuje si pojcie natenia pola elektrycznego. Oznacza si je liter E i mierzy w woltach na metr (V/m). Si F dziaajc na ten adunek znajdujcy si w polu elektrycznym wyraa si wzorem
F = qE
W rnych miejscach pola wystpuje natenie pola elektrycznego o rnej wartoci i kierunku. Linie poprowadzone od jednego bieguna pola do drugiego (midzy punktami o rnym potencjale), stycznie do kierunku natenia pola w kolejnych punktach, nazywa si liniami si. Tam, gdzie si one zagszczaj, natenie pola jest wiksze. Jeli w polu elektrycznym wystpuj swobodne adunki elektryczne, poruszaj si one wzdu linii si, tym szybciej, im wiksze jest natenie pola. Natenie pola E jest tym wiksze, im jest wysze napicie U midzy biegunami i mniejsza odlego x midzy nimi. Wynika to ze wzoru
E=
U x
Punkty, w ktrych wystpuje takie samo napicie pola, tworz powierzchnie prostopade do linii si pola, nazywane powierzchniami ekwipotencjalnymi (jednakowego potencjau). Te na przekroju pola dokonanym wzdu linii si wyznaczaj linie ekwipotencjalne. Midzy powierzchniami ekwipotencjalnymi wystpuje okrelone napicie elektryczne, ktre zsumowane wzdu linii si na caej odlegoci midzy biegunami pola odpowiada napiciu wytworzonemu midzy tymi biegunami.
4. Pole elektryczne
17
Rys. 5. Pole elektryczne rozpywu prdu z uziomu (a) i rozkad napicia na powierzchni ziemi przy uziomie (b)
Pole elektryczne wystpujce w orodku przewodzcym jest okrelane jako pole przepywowe, gdy wywouje przepyw prdu elektrycznego. Na rysunku 5 przedstawiono przekrj pola rozpywu prdu z uziomu rurowego do ziemi. Jak wida napicie midzy elektrod uziomu a ziemi rozkada si na pewnej odlegoci. Na rysunku 6 pokazano rozkad linii si i linii ekwipotencjalnych w przewodzie o zmiennym przekroju. W obu odcinkach przewodu wystpuje tak zwane jednorodne pole elektryczne, ktrego natenie we wszystkich punktach jest takie samo, rwne napiciu midzy liniami ekwipotencjalnymi, podzielonemu przez odlego midzy nimi.
Elektrony swobodne w orodku przewodzcym przepywaj w polu elektrycznym do elektrody dodatniej podobnie jak kationy w zjonizowanym orodku pynnym aniony za do elektrody ujemnej. Za dodatni kierunek prdu przyjto kierunek ruchu dodatnich adunkw elektrycznych od elektrody dodatniej do ujemnej. Jest on przeciwny do kierunku przepywu elektronw, czyli najmniejszych adunkw ujemnych, oznaczonych e-. Natomiast za dodatni kierunek napicia przyjto kierunek ku biegunowi o wyszym potencjale, czyli od elektrody ujemnej do dodatniej, a wic przeciwnie do kierunku prdu, co zaznaczono na rysunku 6. Pole elektryczne wytworzone midzy elektrodami umieszczonymi w orodku izolacyjnym (np. w powietrzu, oleju lub porcelanie) nazywa si statycznym polem elektrycznym. Pole to wywouje krtkotrway przepyw prdu
18
przesunicia, ktry doprowadza do zgromadzenia si adunkw elektrycznych na elektrodach w sposb trway, dodatnich po stronie wyszego potencjau, a ujemnych na drugiej elektrodzie. Taki ukad (rys. 7) magazynuje energi elektryczn przesunicia adunkw i nazywa si kondensatorem elektrycznym. Energi t wyzwala si przez poczenie przewodem obu elektrod, co wywouje przepyw krtkotrwaego prdu wyrwnania adunkw, w kierunku przeciwnym do prdu przesunicia (rys. 8).
Rys. 8. Narastanie i obnianie si napicia na kondensatorze przy adowaniu oraz rozadowaniu prdem i
Natenie statycznego pola elektrycznego utrzymuje trwale powoki elektronowe atomw orodka izolacyjnego w wymuszonym stanie odksztacenia, tym silniejszego, im wiksza jest warto natenia pola. Po przekroczeniu tzw. wytrzymaoci elektrycznej nastpuje wyrwanie elektronw z zewntrznych orbit atomw, co prowadzi do przepywu midzy elektrodami prdu elektronowego, zwanego prdem przebicia lub wyadowaniem elektrycznym. Taki jest na przykad mechanizm powstawania krtkotrwaej iskry elektrycznej, rozadowujcej kondensator, ktra moe si przeksztaci w uk elektryczny przy zasilaniu kondensatora z zewntrznego rda energii elektrycznej (rys. 9).
W przeciwiestwie jednak do przepywu prdu elektronowego w orodku przewodzcym (w ktrego budowie wewntrznej wystpuj elektrony swobodne) prd przebicia w orodku izolacyjnym jest zwizany ze zmian jego struktury na przewodzc.
5. Pole magnetyczne
Kademu elektrycznemu polu przepywowemu towarzyszy zawsze pole magnetyczne, w ktrym wystpuj siy magnetyczne, skierowane prostopadle do kierunku przepywu prdu. Istnienie pola magnetycznego jest wic zwizane z ruchem adunkw elektrycznych. Elektrony krce wok jdra atomw obracajce si same wok swych osi wytwarzaj tak zwany moment magnetyczny. Oznacza to, e atomy i czsteczki mona traktowa jak niewielkie magnesy elementarne sabsze lub silniejsze. Odpowiednie ich zgrupowanie i ustawienie w materiale decyduje o jego waciwociach magnetycznych. Z tego wzgldu rozrnia si materiay diamagnetyczne, paramagnetyczne i ferromagnetyczne. W materiaach diamagnetycznych, do ktrych nale na przykad mied i woda, elementarne magnesy ustawiaj si w taki sposb, e ich dziaanie magnetyczne znosi si, a przy umieszczeniu ich w zewntrznym polu magnetycznym nie zmieniaj go lub tylko je nieco osabiaj. Materiay paramagnetyczne, takie jak aluminium i powietrze, wzmacniaj zewntrzne pole magnetyczne, ale w ograniczonym stopniu. Natomiast materiay ferromagnetyczne, przede wszystkim elazo i jego stopy, wpywaj na silne jego wzmocnienie przez odpowiednio uporzdkowane ustawienie si elementarnych magnesw w ich strukturze. Zalenie od budowy krystalicznej tych materiaw dzieli si je na twarde i mikkie. Materiay magnetycznie mikkie po usuniciu z obszaru zewntrznego pola magnetycznego wracaj do poprzedniego stanu chaotycznego ukadu magnesw elementarnych. Twarde materiay ferromagnetyczne natomiast zachowuj na stae uporzdkowany ich ukad. W ten sposb powstaj magnesy trwae, wytwarzajce wasne, statyczne pole magnetyczne. Jednak nagrzewanie lub udary mechaniczne naruszaj uporzdkowany ukad elementarnych magnesw, w wyniku czego magnesy trwae trac swe waciwoci. Pole magnetyczne zewntrzne jest wytwarzane przez magnesy. Maj one zawsze dwa bieguny: pnocny N i poudniowy S; w przyrodzie bowiem nie wystpuj jednoimienne adunki magnetyczne, jak to jest w przypadku adunkw elektrycznych. Linie si pola magnetycznego przebiegaj od jednego bieguna magnesu do drugiego, przy czym za dodatni uznaje si kierunek od bieguna N do S. Na rysunku 10 pokazano przebieg linii si pola magnetycznego wok prostego magnesu trwaego. Linie te s widoczne, gdy magnes taki umieci si na papierze z opikami stalowymi, po wstrzniciu papieru. Wtedy bowiem opiki ustawiaj si wzdu linii si pola i tylko opr tarcia nie pozwala na ich ruch ku biegunowi.
20
Podobnie jak w przypadku pola elektrycznego, si dziaania pola magnetycznego w poszczeglnych miejscach charakteryzuje si nateniem pola magnetycznego, ktre oznacza si liter H . Jednostk jego jest amper na metr (A/m). Wizk linii si pola magnetycznego nazywa si strumieniem magnetycznym. Wielko t oznacza si du liter greck (wym. fi). Jednostk strumienia magnetycznego jest weber (Wb). Wok kadego przewodnika, przez ktry przepywa prd elektryczny, wystpuje pole magnetyczne. Mona to stwierdzi, umieszczajc poziomo kartk papieru z opikami stalowymi w taki sposb, by przewodnik przebija j pionowo. Ukae si wtedy obraz pola magnetycznego utworzony przez koowe linie si, jak na rysunku 11. Kierunek dziaania tych si w przypadku prostoliniowego przewodnika z prdem ustala si za pomoc reguy prawej doni (rys. 12).
Rys. 11. Obraz linii si pola magnetycznego po uoeniu si opikw wok przewodu z prdem elektrycznym
Rys. 12. Wyjanienie reguy prawej doni przy wyznaczaniu kierunku linii si pola magnetycznego wok przewodu z prdem
Jeli przewodnik tworzy zwj, jak na rysunku 13, to przy przepywie prdu elektrycznego pole magnetyczne wewntrz zwoju bdzie si zagszcza. Powstanie ukad magnetyczny, w ktrym biegun pnocny bdzie z jednej strony paszczyzny zwoju, biegun poudniowy za z drugiej.
5. Pole magnetyczne
21
Uwzgldniajc, e pola magnetyczne dodaj si lub odejmuj zalenie od tego, czy ich linie si s zgodne czy przeciwne, dla uzyskania silniejszego pola magnetycznego (inaczej ujmujc wikszego strumienia magnetycznego) mona utworzy z przewodnika tak zwan cewk o wielu zwojach nawinitych w tym samym kierunku, co pokazano na rysunku 14.
Rys. 14. Strumie magnetyczny dugiej jednowarstwowej cewki, zwanej solenoidem
W ten sposb powstaje elektromagnes. Elektromagnes dziaa tym silniej wytwarza silniejsze pole magnetyczne im wicej ma zwojw i im wiksza jest warto prdu przepywajcego przez zwoje cewki. Strumie magnetyczny zaley od liczby tak zwanych amperozwojw. W celu wzmocnienia dziaania elektromagnesu cewk umieszcza si na rdzeniu wykonanym z materiau ferromagnetycznego. Rdze taki moe by rnie uksztatowany, na przykad jak na rysunku 15, dla uzyskania w ograniczonym obszarze silnego pola magnetycznego jednorodnego (o jednakowym nateniu).
Rys. 16. Skupienie linii si pola magnetycznego w rdzeniu ferromagnetycznym: H natenie pola magnetycznego w powietrzu, B indukcja magnetyczna w rdzeniu
22
Rdze umieszczony w cewce pod wpywem jej pola magnetycznego magnesuje si i wzmacnia to pole przez skupienie jego linii si (rys. 16). W rdzeniu o okrelonym przekroju poprzecznym zamyka si strumie magnetyczny. Strumie magnetyczny wyraa si wzorem = B Sr gdzie: B indukcja magnetyczna, Sr pole powierzchni rdzenia w m2. Indukcja magnetyczna B jest mierzona w teslach (w skrcie T), a odpowiada gstoci linii si pola magnetycznego w rdzeniu i jest okrelona wzorem B=H gdzie (czyt. mi) jest cech materiau magnetycznego, zwan przenikalnoci magnetyczn. Dziki temu, stosujc rdze z bardzo dobrego materiau ferromagnetycznego, mona wzmocni natenie pola H uzyskiwane w cewce bez rdzenia nawet 10 tysicy razy i wicej. Wzmacnianie pola elektromagnesu polegajce na stosowaniu rdzenia ferromagnetycznego jest wynikiem uporzdkowania magnesw elementarnych w materiale tego rdzenia w sposb pokazany na rysunku 17. Takie obracanie czstek materii rdzenia zaley od natenia pola cewki H. Jednak ilo magnesw elementarnych jest skoczona i dlatego przy pewnej wartoci H nastpuje tzw. zjawisko nasycenia, kiedy dalsze zwikszanie natenia pola H nie powoduje ju wzrostu indukcji magnetycznej B. Oznacza to, e przenikalno magnetyczna zaley od natenia zewntrznego pola magnetycznego H. Zaleno t przedstawiaj charakterystyki na
Rys. 17. Chaotyczny (a) i uporzdkowany (b) po namagnesowaniu ukad magnesw elementarnych w materiale ferromagnetycznym
5. Pole magnetyczne
23
rysunku 18. Wykres 3 odnosi si do mikkiego materiau ferromagnetycznego o duej przenikalnoci magnetycznej, a wykres 2 do twardego materiau ferromagnetycznego o mniejszej wartoci .
Rys. 18. Ptle histerezy: 2 stali twardej, 3 mikkiego materiau ferromagnetycznego o duej przenikalnoci magnetycznej oraz 1 charakterystyka magnesowania pierwotnego: Bs magnetyzm szcztkowy, Hp natenie powcigajce pola
Wykres taki ma posta tzw. ptli histerezy i naley go odczytywa postpujc wzdu zaznaczonych strzaek przebiegu. Jak wida, po umieszczeniu rdzenia w cewce i przyczeniu jej do rda napicia rdze magnesuje si stopniowo w miar wzrostu wartoci prdu w cewce, co objawia si wzrostem indukcji magnetycznej B w rdzeniu, a do stanu nasycenia Bmax. Po wyczeniu napicia rdze rozmagnesowuje si, ale nie cakowicie, gdy przy nateniu pola H = 0 pozostaje pewna warto indukcji Bs, zwana pozostaoci magnetyczn (magnetyzmem szcztkowym). Aby rozmagnesowa rdze cakowicie, naley spowodowa przepyw przez cewk prdu w przeciwnym kierunku o wartoci wywoujcej natenie pola Hp, zwane powcigajcym. Dalszy wzrost natenia pola H cewki doprowadza do ponownego namagnesowania rdzenia, ale ju przy przeciwnej biegunowoci i tak cykl ten powtarza si. Zjawisko to nazywa si histerez. Umieszczenie rdzenia z twardego materiau ferromagnetycznego w cewce zasilanej prdem staym umoliwia powstanie magnesu trwaego, a to dziki duemu magnetyzmowi szcztkowemu. Rdze cewki poddawany przepywowi prdu przemiennego powinien by wykonany z mikkiego materiau ferromagnetycznego, by atwo si rozmagnesowywa, czyli charakteryzowa si bardzo wsk ptl histerezy. Konieczno wytwarzania pola koercji (powcigajcego) jest bowiem zwizana z pewn strat energii na obracanie magnesw elementarnych w strukturze rdzenia, co objawia si zbdnym nagrzewaniem rdzenia. Energia ta jest tym wiksza, im wiksza jest powierzchnia ptli histerezy.
Rys. 19. Ruch elektronw swobodnych w materiale przewodnika pod wpywem napicia elektrycznego
Z tego zjawiska wynika pojcie oporu stawianego przepywowi prdu elektrycznego. Wielko ta jest nazywana rezystancj i oznaczana liter R. Jednostk rezystancji jest om, oznaczony greck liter (omega). Warto oporu zaley od wymiarw przewodnika i cechy jego materiau zwanej oporem waciwym rezystywnoci (wym. ro). Im wiksza jest dugo l przewodnika i mniejsza powierzchnia jego przekroju S, tym wicej wystpuje zderze elektronw swobodnych z atomami, a wic tym wiksza jest rezystancja. Jest ona rwnie tym wiksza, im wiksza jest rezystywno materiau przewodnika, ktra zaley od gstoci upakowania atomw i iloci elektronw swobodnych w jego strukturze. Rezystancj przewodnika wyznacza si z zalenoci
R=
r l S
w ktrej: l podano w m, S mm2, m. Rezystywno podana w m wyraa si bardzo maymi liczbami. Z tego wzgldu stosuje si na og wielko odwrotn: 1/ = (czyt. gamma), nazy-
25
wan przewodnoci waciw (konduktywnoci). Jej jednostk jest simens na metr (S/m) lub inaczej 1/( m). Wynosi ona dla: srebra 61,9 106 S/m, miedzi 58,5 106 S/m, aluminium 36,9 106 S/m, stali ok. 14 106 S/m. Z porwnania tych wartoci wynika, e bardzo dobrym materiaem przewodzcym, a przy tym stosunkowo tanim jest mied. Z niej to najczciej wykonuje si przewody zarwno instalacji elektrycznych, jak i uzwojenia maszyn elektrycznych oraz innych urzdze elektrycznych. Przewodnik jest nagrzewany prdem elektrycznym tym intensywniej, im wiksza jest jego rezystancja, a zwaszcza warto skuteczna prdu. Ciepa wytwarza si tym wicej, im duej trwa przepyw prdu. Ilo energii przeksztaconej w ciepo, nazywane ciepem Joulea (czyt. dula), ktrego jednostk jest W s, wyraa zaleno
Wc = I 2 R t
gdzie: I warto skuteczna prdu, w A, R rezystancja przewodnika, w , t czas, w s. Przepyw prdu wywouje nagrzewanie przewodnika do coraz wyszej temperatury. Ciepo przewodnika jest oddawane do otoczenia tym intensywniej, im wiksza jest rnica temperatur przewodnika i jego bezporedniego otoczenia. Temperatura przewodnika wzrasta wic coraz wolniej, a ustala si na poziomie maksymalnym, kiedy ilo ciepa wytwarzanego przez przepyw prdu jest rwna iloci ciepa oddawanego przez nagrzany przewodnik do otoczenia. Obrazuje to wykres na rysunku 20.
Rys. 20. Przebieg narastania temperatury przewodu nagrzewanego prdem elektrycznym: 1 izolowanego cieplnie, 2 sabo chodzonego, 3 silnie chodzonego
26
Czas narastania temperatury przewodnika okrela si jako sta czasow Tn, wyznaczan na poziomie temperatury maksymalnej. Praktycznie przyjmuje si, e czas rzeczywisty Trz osigania temperatury ustalonej gr (czyt. tau) wynosi od 2Trz do 3Trz. Im intensywniej przewodnik jest chodzony (np. umieszczony jest w wodzie lub wykazuje du powierzchni zewntrzn), tym nisz osiga temperatur gr, a czas nagrzania Trz jest tym duszy. Efektem nagrzewania przewodnika wskutek przepywu prdu elektrycznego s straty energetyczne. Jeli wic ma on by zastosowany do przekazywania energii elektrycznej, to naley si stara, by taki przewd nagrzewa si moliwie sabo. Osiga si to dziki wykonaniu przewodw z materiaw o moliwie duej przewodnoci waciwej i odpowiednich przekrojach poprzecznych dla zapewnienia maej ich rezystancji. Do takich materiaw naley mied oraz aluminium. Efekt cieplny prdu jest wykorzystywany take do budowy grzejnikw elektrycznych. Ciepo jest wtedy energi uyteczn, a wic chodzi o stosowanie w nich przewodnikw o moliwie duej rezystancji. Na przewody grzejne uywa si materiaw o moliwie duej rezystywnoci, rzdu 1 m (np. specjalny stop kanthal) i wykonuje je o maym przekroju, by nagrzeway si do wysokiej temperatury. Temperatura graniczna nagrzewania si przewodw grzejnych nie powinna by jednak wysza od wartoci dopuszczalnej dla ich materiau ze wzgldu na moliwo stopienia si przewodu. Poniewa obliczenia temperatury granicznej s do skomplikowane, korzysta si zwykle z tabel dopuszczalnej obcialnoci przewodw grzejnych, wyraonej w A/m2 ich powierzchni zewntrznej. Obcialno wyznacza si dowiadczalnie, w okrelonych warunkach (np. do nagrzewania wody czy powietrza, w osonie czy bez osony). Materiay izolacyjne mona nagrzewa prdem elektrycznym, ale tylko prdem zmiennym. Nie nastpuje to od ciepa Joulea, dielektryki bowiem nie zawieraj elektronw swobodnych. Szybkozmienne prdy przesunicia powoduj obroty dipoli elektrycznych i s przyczyn drgania czsteczek substancji dielektryka w takt zmian kierunku dziaania napicia, i to wanie wywouje efekty cieplne. Takie nagrzewanie materiaw elektroizolacyjnych, nazywane pojemnociowym, jest tym intensywniejsze, im wiksza jest czstotliwo zmian napicia. Jako w peni efektywne stosuje si napicie o czstotliwoci rzdu kilkudziesiciu milionw hercw. Nie mona jednak przekroczy waciwej dla danego materiau tak zwanej czstotliwoci relaksacyjnej, gdy bezwadno elektronw powoduje, e przestaj one reagowa na zmiany kierunku si szybkozmiennego pola elektrycznego.
7. Pole elektromagnetyczne
Podobnie jak przepyw prdu elektrycznego powoduje powstawanie pola magnetycznego, tak pole magnetyczne przy zmianach jego natenia moe wywoywa przepyw prdu, gdy w przewodniku jest indukowana sia elektromotoryczna (sem). Sia ta (a wic rwnie wytwarzane napicie) jest tym wiksza, im silniejsze jest pole magnetyczne oraz im szybsze s jego zmiany. Kierunek indukowanej sem i prdu zmieniaj si zalenie od tego, czy pole magnetyczne wzmacnia si, czy sabnie. Na rysunku 21 pokazano kierunek indukowanej siy elektromotorycznej w zwoju przewodnika umieszczonego w zmiennym polu magnetycznym przy zwikszaniu i zmniejszaniu si natenia tego pola. Zasada wyznaczania tego kierunku sem jest zgodna z regu Lenza. Jeli wic pole gwne (strumie magnetyczny) wzrasta, to kierunek indukowanej w zwoju siy elektromotorycznej oraz prdu bdzie taki, e wytwarzane przez ten prd pole magnetyczne bdzie miao kierunek przeciwny ni kierunek pola gwnego. Przy zmniejszajcym si polu gwnym kierunki s odwrotne.
Rys. 21. Kierunek indukowanej siy elektromotorycznej E w zwoju nieruchomym, w zmiennym polu magnetycznym
Indukowana sia elektromotoryczna, a wic i napicie, s tym wiksze, im szybsze s zmiany strumienia magnetycznego i im wicej zwojw tworzy przewodnik w obszarze dziaania zmiennego w czasie pola magnetycznego. Jeli w zmiennym polu magnetycznym zamiast zwoju znajduje si pyta przewodnika, to w niej bd indukowane prdy przepywajce po torach koowych, jak pokazano na rysunku 22. S one zwane prdami wirowymi. Wskutek rezystancji materiau przewodnika powoduj one jego nagrzewanie oraz niepodane straty energii. Straty te ogranicza si, wykonujc rdze z blach z materiau przewodzcego, rozdzielonych cienkimi warstwami materiau izo-
28
Rys. 22. Prdy wirowe indukowane w materiale przewodzcym w zmiennym polu magnetycznym
lacyjnego. W ten sposb zmniejsza si warto prdw wirowych, co mimo zwikszonej rezystancji zdecydowanie obnia straty energii. Sia elektromotoryczna indukuje si nie tylko wskutek zmian pola magnetycznego w czasie, lecz take przez przesuwanie zwoju przewodnika wzgldem pola magnetycznego lub pola magnetycznego wzgldem zwoju. Na rysunku 23 przedstawiono oba przypadki oraz zaleno kierunku indukowanego prdu elektrycznego od kierunku przemieszczania si zwoju wzgldem pola magnetycznego i od kierunku linii si tego pola.
Rys. 23. Sia elektromotoryczna i prd indukowane w przewodzie przesuwajcym si w staym polu magnetycznym: v kierunek ruchu przewodu wzgldem pola, r kierunek przesuwania si pola wzgldem nieruchomego przewodu
Na rysunku 24 wskazano jak okrela si kierunek indukowanej sem i prdu z zastosowaniem reguy prawej doni. Gdy linie si pola magnetycznego przenikaj do od wewntrz, a kciuk wskazuje kierunek ruchu przewodu wzgldem pola, wwczas pozostae palce wska kierunek siy elektromotorycznej i prdu. Opisane zjawiska indukcji elektromagnetycznej wykorzystuje si w prdnicach, czyli elektrycznych maszynach obrotowych napdzanych przez turbi-
7. Pole elektromagnetyczne
29
ny parowe, wodne, gazowe lub silniki spalinowe i inne. Wytwarzaj one prd elektryczny przede wszystkim w elektrowniach. Zjawiska takie wystpuj take w transformatorach, a wic w urzdzeniach stacjonarnych, sucych do zmiany poziomu napicia przemiennego, stosowanych gwnie w sieciach elektroenergetycznych.
Zasad dziaania transformatora wyjaniono na rysunku 25. Na zamknitym rdzeniu ferromagnetycznym s nawinite cewki o rnej zwykle liczbie zwojw z. Jeli do cewki, zwanej pierwotn, poda si napicie przemienne u1, to pyncy przez jej zwoje prd i1 spowoduje powstanie w rdzeniu zmiennego strumienia magnetycznego . Strumie ten, przenikajc przez zwoje drugiej cewki, indukuje w niej si elektromotoryczn. Powoduje ona powstanie na zaciskach uzwojenia napicia przemiennego u2, ktrego warto zaley od liczby zwojw obu cewek z1 i z2. Napicie to wywouje przepyw w cewce prdu przemiennego i2 o tej samej czstotliwoci co prd i1. Wystpuje przy tym z dobrym przyblieniem zaleno
JKu = n
U 1 z1 = U 2 z2
K J ii =
I1 z 2 = I 2 z1
w ktrej U oraz I wyraaj wartoci skuteczne, odpowiednio napicia i prdu transformatora. K Zaleno t nazywa si przekadni transformatora: J nu napiciow, J i prdow. Ki Jeli w staym polu magnetycznym znajduje si przewd, przez ktry przepywa prd elektryczny, to na niego dziaa sia, starajc si usun go z obszaru pola magnetycznego. Nazywane to jest dziaaniem elektrodynamicznym. Dziaanie elektrodynamiczne wyjaniono na rysunku 26. Pole magnetyczne
30
ze strumieniem I wytwarzane wok przewodnika, przez ktry pynie prd elektryczny, a znajduje si on w zewntrznym polu magnetycznym z, ma z jednej strony przewodnika kierunek zgodny, a z drugiej jego strony przeciwny do kierunku si pola zewntrznego. Sumujc si z polem zewntrznym z wzmacnia go z jednej, a osabia z drugiej strony przewodu. Wytwarza zatem si mechaniczn F dziaajc na przewd w kierunku prostopadym do linii si pola zewntrznego z , wyraon zalenoci
F = B I l
Rys. 26. Powstawanie siy F usuwajcej przewd z prdem z obszaru dziaania zewntrznego pola magnetycznego
Kierunek dziaania siy F mona wyznaczy, korzystajc z reguy lewej doni (rys. 27): Ustawiajc do tak, by strumie magnetyczny z przenika j od wewntrz, a cztery palce byy zgodne z kierunkiem prdu I, kciuk wskae kierunek dziaania siy F. Sia ta jest tym wiksza, im silniejszy jest strumie magnetyczny z, im jest wiksza warto prdu I oraz wiksza dugo l przewodnika w obszarze pola magnetycznego z. Oddziaywanie elektrodynamiczne wykorzystuje si w silnikach elektrycznych do wytwarzania momentu napdowego. Trzeba tylko zadba o to, by siy mechaniczne miay okrelony i stay kierunek dziaania. Jeli wic strumie magnetyczny lub prd elektryczny zmieniaj swj kierunek, to jednoczenie powinien si zmieni kierunek drugiej wielkoci. Tylko wtedy bowiem sia F bdzie dziaa w tym samym kierunku, zapewniajc podane dziaanie napdu.
8. Procesy elektrochemiczne
W praktyce oprcz przewodnikw metalowych stosuje si przewodniki cieczowe, zwane elektrolitami. Elektrolitami s najczciej wodne roztwory kwasw, zasad lub soli. Pod wpywem dziaania wody (rys. 28) nastpuje proces rozpadu czsteczek zwizkw kwasowych, zasadowych i solnych na dwie czci, z ktrych jedne s pozbawione elektronw, a drugie wykazuj ich nadmiar. Tworz si jony: dodatnie w pierwszym i ujemne w drugim przypadku, a zjonizowany roztwr staje si przewodnikiem prdu elektrycznego. Rozpad ten nazywa si dysocjacj. Jeeli w takiej mieszaninie z jonami, nazywanej elektrolitem, umieci w pewnej odlegoci dwie pytki metalowe i przyczy do nich rdo napicia staego w czasie, to w elektrolicie midzy tymi pytkami (biegunami), nazywanymi elektrodami, przepywa prd jonowy. Do elektrody ujemnej (katody) przemieszczaj si jony z niedoborem elektronw, zwane kationami, a do elektrody dodatniej (anody) jony z nadmiarem elektronw, zwane anionami. Kationami s przede wszystkim jony metalu i wodoru, anionami tak zwane reszty kwasowe i zasadowe.
Ruch jonw w elektrolicie jest bardzo powolny z powodu silnego hamowania ich przez orodek. Jony po osigniciu elektrod osadzaj si na nich lub w wyniku reakcji chemicznej z wod tworz inne zwizki chemiczne, lub uchodz z elektrolitu w postaci gazu. Proces ten nazywa si elektroliz. Wykorzystuje si go do pokrywania rnych przedmiotw cienk warstw metali, uzyskiwania czystych metali, otrzymywania tlenu i wodoru z wody i tym podobne. Procesy elektrochemiczne wykorzystuje si rwnie do wytwarzania rde napicia staego, zwanych ogniwami lub bateriami. Przy odpowiednim doborze materiau elektrod i elektrolitu wskutek dysocjacji roztworu powstaje sia elektromotoryczna, tworzc chemiczne rdo prdu staego, zwane ogniwem galwanicznym. W jednym z rozwiza ogniwa suchego jako biegun ujemny
32
wykorzystuje si poduny kubek cynkowy, a za biegun dodatni suy wstawiony do rodka prcik grafitowy (wglowy) umieszczony w elektrolicie (rys. 29). Ogniwo to stosuje si do zasilania niewielkich aparatw elektrycznych, takich jak latarki rczne, radioodbiorniki, golarki i inne.
Rys. 29. Ogniwo galwaniczne pierwotne Leclanchego (a) i jego symbol graficzny (b)
Po przyczeniu do jego elektrod aparatu uytkowanego lub innego odbiornika (np. arwki) napicie wystpujce midzy biegunami ogniwa powoduje przepyw prdu przez ten aparat i samo ogniwo. W ogniwie wystpuj reakcje chemiczne midzy elektrod a elektrolitem. Po pewnym czasie ogniwa si wyczerpuj. S to tzw. ogniwa pierwotne. Napicie pojedynczego ogniwa wynosi zazwyczaj 1,5 V. W ostatnim okresie pojawiy si rne inne rozwizania ogniw galwanicznych, ktrych zasada dziaania jest podobna, ale charakteryzuje je o wiele dusze dziaanie i mniejsze wymiary. Procesy elektrochemiczne w roztworach s czsto odwracalne. Oznacza to, e rozkad elektrolitu, wywoany przepywem prdu elektrycznego w jednym kierunku, moe by odwrcony przez wymuszenie przepywu prdu w przeciwnym kierunku. Rozwizania wymaga jednak zachowanie odkadajcych si na elektrodach substancji, jako nonikw energii. Wykorzystuje si to w konstrukcji ogniw wtrnych, nazywanych akumulatorami. Umoliwiaj one wielokrotne ich uytkowanie dziki odwracalnym przemianom energii: chemicznej w elektryczn w procesie wyadowania i elektrycznej w chemiczn w procesie adowania. Uzupenianie chemicznej energii ogniwa kosztem energii elektrycznej, pobieranej z zewntrznego rda napicia staego jest zwane adowaniem. Do najczciej stosowanych naley akumulator oowiowo-kwasowy. W akumulatorze tym stosuje si elektrody w postaci pyt: dodatni z oowiu, a ujemn z dwutlenku oowiu. Jako elektrolit suy roztwr wodny kwasu siarkowego, ktrego czsteczki ulegaj pod wpywem wody rozpadowi na jon wodoru i jon reszty kwasowej SO-. Podczas wyadowywania, czyli korzystania 4 z akumulatora jako rda napicia, na elektrodzie ujemnej powstaje siarczan oowiu, a jony wodoru docieraj do elektrody dodatniej. Tam w poczeniu z kwasem siarkowym z roztworu przetwarzaj substancje elektrody na siarczan
8. Procesy elektrochemiczne
33
oowiu, pozostawiaj za wod, ktra zmniejsza gsto elektrolitu. W procesie adowania, tj. przyczenia akumulatora do zewntrznego rda napicia staego, nastpuj odwrotne reakcje chemiczne, przywracajce poprzedni stan elektrod (rys. 30).
W stanie naadowanym elektroda ujemna ma barw szar, a elektroda dodatnia brunatn. Akumulator nie powinien by przeadowany ani zbytnio rozadowany, bo grozi to zniszczeniem jego pyt. W stanie naadowania pojedyncze ogniwo akumulatora osiga napicie okoo 2,65 V, a w stanie rozadowania okoo 1,75 V. Zdolno akumulatora do gromadzenia energii elektrycznej nazywa si pojemnoci akumulatora, ktrej jednostk jest amperogodzina (A h). Z pojemnoci wynika, jak dugo mona pobiera prd elektryczny o danym nateniu. Im mniejszy jest ten prd, tym akumulator moe pracowa duej i odwrotnie. Jest jednak graniczna dopuszczalna warto prdu rozadowania, ktrego przekroczenie grozi zniszczeniem pyt akumulatora. Podobnie jak w przypadku ogniw pierwotnych, w ostatnich latach nastpi gwatowny rozwj konstrukcji akumulatorw w deniu do zwikszenia ich pojemnoci, zmniejszenia wymiarw, wyduenia czasu uytkowania oraz uatwienia ich obsugi. Gwna koncepcja ich dziaania jest jednak podobna do opisanej. Nowoczesne baterie chemiczne z elektrolitem ciekym s budowane w naczyniach zamknitych i praktycznie nie wymagaj uzupeniania elektrolitu. Wprowadzono rwnie baterie z elektrolitem staym w postaci galaretowatego elu. Akumulatory s powszechnie stosowane do rozruchu w samochodach oraz jako rdo energii elektrycznej do zasilania instalacji bezpieczestwa i ukadw sygnalizacji, a take jako rda awaryjnego zasilania szpitali, zakadw przemysowych i podobnych.
9. Promieniowanie elektromagnetyczne
Przepyw prdu elektrycznego zmiennego w czasie wywouje promieniowanie elektromagnetyczne w postaci rozchodzcych si w powietrzu fal (rys. 31) o okrelonej dugoci (czstotliwoci). Promieniowanie takie o czstotliwoci rzdu 1015 Hz (cilej o dugociach fal od 0,4 m do 0,75 m) jest postrzegane przez czowieka jako widzialne (wiato biae) i wykorzystywane do owietlenia. Promieniowanie o mniejszej czstotliwoci, rzdu 1012 do 1015 Hz, nazywane podczerwonym (IR), stosuje si do celw grzewczych, a promieniowanie o czstotliwoci wikszej, rzdu 1015 do 1016 Hz, zwane nadfioletowym (UV) midzy innymi w medycynie, do celw kosmetycznych i bakteriobjczych.
Szczeglnie przydatne okazuje si bezprzewodowe przenoszenie energii w zakresie tak zwanej bliskiej podczerwieni. Promieniowanie takie wystpuje przy nagrzewaniu prdem elektrycznym elementw wykonanych z materiau przewodzcego o duym oporze metalowego (np. wolframu) lub ceramicznego (np. krzemu lub karborundu) do temperatury od kilkuset do 1000 K. W wyniku nagrzewania elementw z materiau przewodzcego o duym oporze elektrycznym do znacznie wyszej temperatury (okoo 2400 K) powstaje promieniowanie wietlne. Tak temperatur wytrzymuje praktycznie tylko wkno wolframowe, przy czym musi by ono chronione przed utlenianiem na przykad przez umieszczenie w szklanej bace z prni. Inny sposb uzyskiwania promieniowania w zakresie widma widzialnego i nadfioletowego polega na wykorzystaniu zjawisk towarzyszcych przepywowi prdu w gazach zjonizowanych. Wie si to z ruchem elektronw oraz
9. Promieniowanie elektromagnetyczne
35
jonw w polu elektrycznym, wytworzonym midzy elektrodami przyczonymi do zewntrznego rda napicia. Poruszajce si elektrony zalenie od prdkoci, czyli energii kinetycznej, zderzajc si z atomami gazu, mog powodowa ich jonizacj przez wybicie elektronw z powoki lub tak zwane wzbudzenie do wyszej energii. Wzbudzenie atomu nastpuje, kiedy elektrony krce na zewntrznych orbitach, po uzyskaniu dodatkowej energii, przechodz na dalsze orbity na chwil, po czym powracaj na poprzednie orbity, emitujc nadmiar energii w postaci czstek, zwanych fotonami. Te elementarne iloci energii zale od tego, na ktrej orbicie znajdzie si elektron wzbudzonego atomu, a wic zale od budowy atomu, czyli rodzaju gazu. Z kolei od energii fotonw zaley czstotliwo promieniowania elektromagnetycznego. Rwnie elektrony swobodne przechwytywane przez zjonizowane atomy emituj nadmiar energii w postaci fotonw. Opisane procesy emisji fotonw przy przepywie elektronw swobodnych w gazie pokazano na rysunku 32. Zjawisko to nazywa si elektroluminescencj.
Rys. 32. Wzbudzanie i dejonizacja atomw gazu przez elektrony swobodne w gazie oraz fotoluminescencja luminoforu w rurze wietlwki
Barwa gazw wieccych zaley od ich rodzaju, np. neon wieci na czerwono, pary sodu na to, a pary rtci wiatem ultrafioletowym. Aby jednak uzyska podane barwy wiata, w tym wiata biaego, konieczne jest wykorzystanie zjawiska fotoluminescencji specjalnych proszkw i ich mieszanin, czyli luminoforw. Pokrywa si nimi wewntrzn powierzchni baki szklanej z gazem. Zdolno wiecenia luminoforw okrelon barw nastpuje pod wpywem bombardowania przez fotony o energii wikszej od odpowiadajcej podanej barwie wiata. Jest to konieczne, gdy luminofor, przetwarzajc promieniowanie, powoduje pewne straty energii promienistej, a wic musi by pobudzany do wiecenia promieniowaniem o nieco wikszej energii, na przykad promieniowaniem nadfioletowym par rtci. Wyadowanie elektryczne w parach rtci jest wykorzystywane rwnie w promiennikach wiata ultrafioletowego.
36
Aby pobudzi gaz do wiecenia, naley go zjonizowa. Nastpuje to w wyniku przepywu strumienia elektronw swobodnych pod wpywem napicia elektrycznego midzy elektrodami. Elektrony te zderzaj si z atomami gazu i jonizuj je, wytrcajc elektrony z ich powok, po czym tak powstae elektrony jonizuj dalsze atomy gazu, a dochodzi po pewnym czasie do zjonizowania wszystkich. Gdyby gaz mia normalne cinienie, doszoby do przepywu prdu o bardzo duym nateniu, to jest do powstania uku elektrycznego, wytwarzajcego bardzo wysok temperatur. By tego unikn i stworzy warunki dla elektroluminescencji i fotoluminescencji, trzeba znacznie obniy cinienie gazu. Rt w normalnej temperaturze ma posta kropli; dla zapocztkowania procesu jonizacji konieczne jest dodatkowe zastosowanie innego gazu obojtnego, zwykle argonu, ktry po zjonizowaniu i ogrzaniu zapewnia odparowanie rtci. Po wczeniu napicia powstaje wyadowanie elektryczne, zwane zaponem, midzy elektrodami do czasu wystpienia wiecenia gazu i luminoforu.
rdo energii elektrycznej wraz z odbiornikiem i czcymi je przewodami stanowi zamknit drog utworzon z materiaw przewodzcych dla
37
przepywu prdu (strumienia elektronw swobodnych). Materia izolacyjny y przewodw (polwinit, wkno szklane, powietrze itp.) stosuje si dla zapobieenia upywowi prdu poza obwd, na przykad do ziemi. Elektrony przemieszczaj si w przewodach z niezbyt du prdkoci wypadkow, wynoszc kilka milimetrw na sekund. Oznacza to, e przy prdzie przemiennym o czstotliwoci 50 Hz elektrony przemieszczaj si w jednym i drugim kierunku w zakresie zaledwie kilkunastu mikrometrw wzgldem pooenia rwnowagi. Po wczeniu zasilania obwodu wszystkie odbiorniki zaczynaj jednak dziaa natychmiast, gdy sygna uruchamiajcy elektrony rozprzestrzenia si wzdu przewodw z prdkoci blisk 300 000 km/s, a wic praktycznie od razu w caym obwodzie. Z tak bowiem prdkoci wzdu przewodw przebiega fala napiciowa, przyjmujca przy prdzie przemiennym posta sinusoidaln o bardzo duej dugoci. Prd, przepywajc przez przewody zasilajce, powoduje ich nagrzewanie, a to wywouje straty energii i zwizane z tym straty napicia zasilajcego. Straty te powinny by jak najmniejsze; czsto stosuje si przewody o odpowiednio duych przekrojach i wwczas straty energii s bardzo mae. W razie bezporedniego zetknicia przewodw czcych o maej rezystancji, a take w razie poczenia ich bardzo grubym drutem lub przedmiotem z podobnego materiau przewodzcego nastpuje przepyw bardzo duego prdu (rys. 33). Nazywa si to zwarciem. Prd zwarciowy jest ograniczony gwnie przez rezystancj wewntrzn rda energii i jego moc oraz rezystancj miejsca zwarcia. Gdy rdo prdu ma du moc, a zwarcie jest pene (przewody stykaj si bezporednio), prd zwarciowy moe osign niemal nieograniczenie du warto. Obwd elektryczny moe zawiera kilka rde napicia i wiele odbiornikw. Elementy te mog by czone ze sob w dwojaki sposb: szeregowo lub rwnolegle. W pierwszym poczeniu prd o tej samej wartoci przepywa kolejno przez wszystkie odbiorniki (rys. 34), w drugim za wszystkie odbiorniki pracuj przy tym samym napiciu (rys. 35). Przy poczeniu szeregowym napicie zespou rde (np. baterii ogniw galwanicznych) dodaje si. Napicie zasilania rozdziela si na odbiorniki zalenie od ich mocy. Im wiksza moc odbiornika, tym wysze napicie (U = P/I) wystpuje na nim.
Rys. 34. Poczenie szeregowe rde i odbiornikw (dwa rwnorzdne sposoby)
38
W praktyce korzysta si czsto z poczenia rwnolegego z dwch powodw: umoliwia ono wczanie i wyczanie poszczeglnych rde prdu i odbiornikw praktycznie bez naruszania warunkw pracy pozostaych; pozwala na produkowanie odbiornikw na kilka znormalizowanych napi, co upraszcza ich konstruowanie, uatwia wykorzystanie, produkcj, napraw i tym podobne. Dziki poczeniom rwnolegym i szeregowym jest moliwe tworzenie zoonych ukadw obwodw rozgazionych. Czsto ogniwa galwaniczne czy si szeregowo dla uzyskania wyszego napicia zasilania oraz niektre odbiorniki (np. lampki choinkowe) dla obnienia ich napicia pracy i uproszczenia konstrukcji. Moliwe jest te poczenie szeregowo-rwnolege, na przykad akumulatorw (rys. 36) dla uzyskania wyszego napicia zasilania i poboru wikszego prdu.
Powysze omwienie dotyczy zarwno obwodw prdu staego, jak i przemiennego. Jak ju jednak nadmieniono poprzednio, zalety prdu sinusoidalnie zmiennego przede wszystkim ekonomiczny przesy i rozdzia energii elektrycznej na due odlegoci i na duym obszarze, prostota konstrukcji maszyn elektrycznych oraz mono wykorzystania grzejnikw pojemnociowych i indukcyjnych s powodem zdominowania przez te prdy caej dziedziny elektroenergetyki. Prdy stae natomiast s powszechnie stosowane przede wszyst-
39
kim w elektronice, zasilaczach awaryjnych i urzdzeniach sygnalizacyjnych oraz w transporcie elektrycznym i przemyle chemicznym. Urzdzenia elektroniczne najczciej pobieraj bardzo ma energi. Jeli s to aparaty przenone, to rdem energii s wstawione do nich baterie ogniw galwanicznych o napiciu od 1,5 V do 9 V. Natomiast aparaty, z ktrych korzysta si w staym miejscu, bywaj zasilane z akumulatorw; ale najczciej przyczane s do odbiorczych instalacji elektrycznych prdu przemiennego za porednictwem zasilaczy. Zasilacze przetwarzaj prd przemienny na wyprostowany. Poniewa instalacje elektryczne pracuj przy napiciu nominalnym 230 V, konieczne jest najpierw zredukowanie go do wymaganej wartoci za pomoc transformatora, do ktrego uzwojenia wtrnego docza si ukad prostowniczy. Ukad prostowniczy zestawia si z maych elementw elektronicznych przewodzcych prd w jednym tylko kierunku, nazywanych diodami. Wytwarzane s one z materiau pprzewodnikowego. Zasad dziaania diody pprzewodnikowej wyjaniono na rysunku 37. Tylko przy odpowiednim spolaryzowaniu diody (rys. 37b), w obszarze zcza wystpuj adunki elektryczne, ktre mog przepyn przez ten obszar. Przy przeciwnie skierowanym napiciu (rys. 37a) brak jest adunkw, ktre mogyby tworzy prd elektryczny; jest to kierunek zaporowy polaryzacji diody. Przez diod przepywa wic prd tylko w tych powkach okresu zmian prdu przemiennego, kiedy dioda jest spolaryzowana w kierunku przewodzenia. Na rysunku 37c pokazano symbol graficzny diody z zaznaczonym kierunkiem przepustowym.
Rys. 37. Zasada dziaania diody pprzewodnikowej: a) przy polaryzacji w kierunku zaporowym; b) w kierunku przepuszczania; c) symbol diody
Dla zwikszenia sprawnoci prostowania prdu przemiennego stosuje si ukady prostowania dwupowkowego: przeciwsobne z uyciem dwch diod i transformatora oraz mostkowe z uyciem czterech diod. Ukady te pokazano schematycznie na rysunku 38 z zaznaczeniem przepywu prdu przez odbiornik prdu staego przy obu kierunkach napicia przemiennego. W obu powkach okresu zmian napicia zasilania przez odbiornik wczony za uka-
40
Rys. 38. Prostowanie dwupowkowe: a) w ukadzie przeciwsobnym; b) w ukadzie mostkowym; c) przebieg prdu wyprostowanego: Tr transformator obniajcy napicie zasilania, zas zasilanie napiciem przemiennym, D diody, 0 odbiornik prdu zmiennego, kierunek napicia lub prdu w jednej oraz drugiej powce okresu zmian napicia zasilania
dem prostowniczym przepywa prd w tym samym kierunku. Ma on jednak charakter pulsujcy. W celu wygadzenia tego przebiegu zwykle wcza si za ukadem prostowniczym kondensator rwnolegle do odbiornika. Kondensator aduje si przy narastaniu napicia, a rozadowuje, gdy napicie si obnia i w ten sposb przeciwdziaa jego zanikowi. Dziki temu prd przepywajcy przez odbiornik ma charakter falujcy, jak pokazano na rysunku 39. Doczenie odpowiedniego
Rys. 39. Ukad prostujcy z kondensatorem wyrwnujcym (a) i efekt wyrwnywania zmian prdu (b)
41
kondensatora jest wystarczajcym warunkiem zasilania wikszoci urzdze elektronicznych codziennego uytku. Wiele z nich, na przykad odbiorniki telewizyjne, komputery, maj ukady prostownicze wbudowane wewntrz i dlatego s one przyczane bezporednio do instalacji prdu przemiennego o napiciu 230 V.
I=
U R
w ktrym: I prd, w A, U napicie, w V, R rezystancja, w . Z zalenoci U = I R mona obliczy napicie, natomiast ze wzoru R = U/I rezystancj, przy znajomoci wartoci dwch pozostaych wielkoci.
42
Na rysunku 41 przedstawiono prosty obwd prdu staego, na ktrym groty wskazuj przepyw prdu (umowny kierunek prdu). Strzakami zaznaczono kierunki siy elektromotorycznej E oraz napicia Uo midzy zaciskami odbiornika. Tu zasad jest, e strzaka wskazuje biegun o wyszym potencjale, czyli od minusa () do plusa (+). Konsekwencj takiego oznaczenia jest to, e w rdle zwroty napicia i prdu s zgodne, a w odbiorniku zwroty napicia i prdu s przeciwne.
Przy przyczaniu odbiornikw prdu staego do rda napicia trzeba mie na uwadze, e z wyjtkiem grzejnikw i arwek, pozostae odbiorniki oraz przyrzdy pomiarowe dziaaj poprawnie tylko przy jednym, okrelonym kierunku przepywu prdu; dlatego maj one zawsze wyranie oznaczon biegunowo. Obowizuje zasada czenia ze sob jednoimiennych biegunw rda i odbiornika (tj. plus z plusem i minus z minusem). Z obowizujcej powszechnie zasady zachowania energii wynikaj prawa Kirchhoffa. Zgodnie z pierwszym prawem Kirchhoffa: W wle obwodu elektrycznego, czyli w miejscu poczenia kilku przewodw, suma prdw dopywajcych jest rwna sumie prdw wypywajcych. Oglnie mona to zapisa wzorem
I
k =1
=0
Uwzgldnia si przy tym znak + lub dla prdw dopywajcych i wypywajcych z wza. Symbolem
k =1
I
k =1
= I1 + I2 + I3 + ... + In .
11. Obwody prdu staego W przypadku pokazanym na rysunku 42 wystpuje zaleno I1 + I3 = I2 + I4 lub I1 + I3 I2 I4 = 0
Rys. 42. Wze w obwodzie rozgazionym
43
Zgodnie z drugim prawem Kirchhoffa: Suma napi wzdu caego, zamknitego obwodu rwna si zeru. Zapisuje si to wzorem
U i = I R j
i =1 j =1
Uwzgldnia si wtedy znak + lub , zalenie od tego, czy kierunek napicia jest zgodny czy przeciwny do kierunku sumowania przyjtego dowolnie, ale jednakowo dla caego obiegu zamknitego. Na przykad w obwodzie na rysunku 43
E1 + E2 = I R1 + I R2
skd
I=
E2 E1 R1 + R2
Obydwa prawa Kirchhoffa oraz prawo Ohma umoliwiaj obliczanie obwodw rozgazionych.
44
Dla pokazanego na rysunku 44 przykadowego obwodu obliczenia polegaj na rozwizaniu nastpujcego ukadu rwna:
I = I1 + I 2 E1 = I1 R1
I1 R1 + I 2 R2 = E2
Jeli s dane: E1, E2, R1, R2, a poszukiwane wartoci prdw: I, I1 oraz I2, to w wyniku rozwizania powyszych rwna otrzymuje si
I1 =
E1 R1
I2 =
E1 E2 R2
I=
E1 E1 E2 + R1 R2
Gdyby wynik oblicze wartoci ktrego prdu by ujemny, oznaczaoby to, e wyznaczony na rysunku 44 i przyjty do oblicze kierunek tego prdu jest w rzeczywistoci przeciwny. Na podstawie podanych zalenoci mona doj do wnioskw dotyczcych obliczenia rezystancji zastpczej szeregowego i rwnolegego ukadu pocze odbiornikw, lecz z n rezystorami (jak na rysunkach 45 i 46). Przy poczeniu szeregowym (rys. 45)
U o = I R1 + I R2 + ... + I Rn = I R z
przy czym
Rz = Rk
k =1
Rezystancja zastpcza jest rwna sumie rezystancji odbiornikw poczonych szeregowo, a wic
R z = R1 + R2 + ... + Rn
45
Rys. 45. Poczenie szeregowe odbiornikw (a) i ich rezystancja zastpcza (b)
Przy poczeniu rwnolegym (rys. 46) wartoci prdu przepywajcego przez poszczeglne odbiorniki s okrelone prawem Ohma, czyli
I1 =
U1 R1
I2 =
U2 R2
...
In =
Un Rn
I = I1 + I 2 + ... + I n
zatem
I = Ik =
k =1
U = k =1 Rk
n
R
k =1
=
k
U Rz
a wic
n 1 1 = Rz k =1 Rk
Odwrotno rezystancji zastpczej jest rwna sumie odwrotnoci rezystancji poszczeglnych odbiornikw.
Rys. 46. Poczenie rwnolege odbiornikw (a) i ich rezystancja zastpcza (b)
46
Podstawy elektrotechniki zagadnienia wybrane Prd zasilajcy cay ukad wynika ze wzoru
I=
U Rz
Jak podano ju uprzednio, w obwodzie prdu staego moc P jest okrelona jako iloczyn napicia i natenia prdu. A zatem
P =U I
gdzie: P moc, w W, U napicie, w V, I warto prdu, w A. Energi elektryczn przy staej mocy oblicza si jako iloczyn mocy i czasu trwania przepywu prdu, wedug zalenoci
W = P t = U I t
w ktrej: W energia, w J, P moc, w kW, t czas, w sekundach (s). W praktyce bardzo czsto wartoci wielkoci w powyszym wzorze wyraa si w innych jednostkach: W w kWh, P w kW, a czas t w h (godzinach).
2 t=2ft=t T
Sinus (w skrcie sin) jest funkcj ktow, wyraajc w trjkcie prostoktnym stosunek przyprostoktnej a naprzeciw kta do przeciwprostoktnej c, sin = a/c. Kosinus (w skrcie cos) natomiast wyraa stosunek przyprostoktnej b przylegej do kta do przeciwprostoktnej c, czyli cos = b/c. Wreszcie tangens (w skrcie tg) wyraa stosunek przyprostoktnych: tg = a/b. 1 rad wyraa kt rodkowy, odcinajcy na okrgu uk o dugoci rednicy okrgu; a e dugo okrgu odpowiada 2 jego promienia, kt peny jest rwny 2 radianw.
2)
48
gdzie = 2 f nazywa si pulsacj. Przesunicie fazowe wzgldem zera czasu wyraa si ktem 0 = t0 2 / T. Wektor o dugoci odpowiadajcej wartoci Am jest zaczepiony w pocztku osi wsprzdnych (x, y) i wiruje w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara z prdkoci ktow 2 w cigu jednego okresu T zmian wielkoci a, a wic z prdkoci . Jeli wzi pod uwag ten wektor obrcony o kt 0 na wykresie wzgldem osi x, to rzut koca takiego wektora na pionow o rzdnych odpowiadaby wystpujcej w danej chwili wartoci wielkoci a zmieniajcej si sinusoidalnie. A wic przebieg zmieniajcej si sinusoidalnie wielkoci moe by w sposb jednoznaczny zastpiony takim wirujcym wektorem. Jego dugo jest miar wartoci maksymalnej Am przebiegu, a kt nachylenia wzgldem osi x miar przesunicia fazowego wzgldem chwili przyjtej za zerow. Jeli kt ten jest dodatni, czyli jest odmierzany w kierunku uznanym za dodatni (przeciwnym do ruchu wskazwek zegara), to przebieg jest przyspieszony wzgldem zera na osi odcitych wykresu przebiegw sinusoidalnych. I odwrotnie, przy kcie ujemnym przebieg jest opniony wzgldem chwili zerowej. Zwykle w praktyce dugo wektora wyznacza si w skali wartoci skutecznych A, a nie maksymalnych Am, gdy to upraszcza obliczenia. Aby odtworzy przebieg sinusoidalny, zmierzon dugo wektora wedug ustalonej dla wykresu skali (np. 1 mm odpowiada napiciu 1 V, a 2 mm odpowiada prdowi 1 A) naley pomnoy przez 2 = 1,42 , co odpowiada stosunkowi Am/A.
49
Na rysunku 48 przedstawiono dwa wektory: 1 i 2 (kresk nad symbolem zaznacza si, e jest to wektor) przebiegw a1 i a2 o jednakowej czstotliwoci, o wartoci skutecznej A1 i A2, ktre s przesunite wzgldem siebie o kt . Kt ten moe mie warto dodatni lub ujemn zalenie od tego, czy traktuje si przebieg a1 wzgldem a2 (wtedy zgodnie z rysunkiem 48 kt = 01- 02 > 0), czy te przebieg a2 wzgldem a1 (wtedy = 02 - 01 < 0). Wektory dla uatwienia oblicze mona rozoy na dwie skadowe prostopade do siebie, lece na osi x i na osi y. Korzystajc z zalenoci trygonometrycznych (w pierwszym przypadku z funkcji cos 0, a w drugim sin 0), mona napisa
a A1x = A1 cosa 01
a A1 y = A sina 01
A2 x = A cosa 02 a0 2
A2 y = A sina 02 a0 2
A1 = A12x + A12y
A2 =
2 2 A2 x + A2 y
Znajc wartoci skadowych wektorw, mona obliczy kt przesunicia fazowego, najlepiej korzystajc z funkcji tangensa. A wic
tga 01 = t a0 g 1
A1 y A1x
tg a 02 = t 0 g 2
A2 y A2 x
a kt odczytuje si z tabel funkcji trygonometrycznych, znajdujc arc tg. Przy ujemnej wartoci tangensa kt jest ujemny. Najczciej zadanie polega na sumowaniu lub odejmowaniu przebiegw sinusoidalnych o tej samej czstotliwoci (np. wartoci prdw lub napi). Zadanie to mona rozwiza przez sumowanie reprezentujcych te przebiegi wektorw, unieruchomionych w chwili t = 0. Ustalenie chwili t = 0 nie ma adnego znaczenia fizycznego, mona wic sumowane wektory rysowa w dowolnym pooeniu na paszczynie rysunku, byle tylko byy one obrcone o te same kty wzgldem siebie, gdy to okrela ich wzajemne przesunicie w czasie. Chcc na przykad doda dwa przebiegi sinusoidalne a1 i a2, jak na rysunku 49, wystarczy znale sum wektorow wektorw 1 + 2. Jak wiadomo, sum t uzyskuje si krelc rwnolegobok na dwch wektorach jako jego bokach,
50
przy czym przektna tego rwnolegoboku przedstawia wektor wypadkowego przebiegu sinusoidalnego o przesuniciu fazowym wzgldem zera czasu oraz wartoci maksymalnej 2 ( A1 + A2 ) .
Rys. 49. Dodawanie wektorw dwch przebiegw sinusoidalnych (a) i wyznaczanie tych przebiegw w czasie (b)
Zamiast wykrelnie mona wektor wypadkowego przebiegu obliczy, znajdujc skadowe wektorw na osi x i y, a wic
A2 y = A2 sina 2 A2 x = A2 cosa 2
Ay = A1 y + A2 y Ax = A1x + A2 x
A=
Ax2 + Ay = 2 Ay Ax
arc tga =
51
W celu wykrelenia przebiegu wypadkowego (jak na rys. 49b) naley obliczy jego warto maksymaln jako 2 A i uwzgldni przesunicie fazowe w stosunku do punktu 0 na osi czasu t, zwracajc uwag na znak tg. Ujemna warto tg, a wic i kta wskazuje na opnienie, a dodatnia na przyspieszenie przebiegu wypadkowego w stosunku do punktu t = 0.
I=
U R
oraz
=0
52
Rys. 50. Wykres wektorowy (a) oraz przebieg napicia i prdu (b) dla obwodu z rezystancj (c)
Na rysunku 50 pokazano przebiegi napicia i prdu oraz wykres wektorowy dla takiego przypadku. Na schematach obwodu prdu sinusoidalnie zmiennego strzaki napicia i prdu symbolizuj wektor tych wielkoci, a nie rzeczywisty kierunek przepywu prdu czy dziaania napicia, ktre ulegaj przecie cigym zmianom. Kierunek strzaek i odpowiada tym samym zasadom, co w obwodach prdu staego. Odwrcenie strzaki wskazuje na przesunicie przebiegu o 180 lub odwrcenie go wzgldem osi czasu. Jak to ju omwiono w rozdziale 7, wok przewodw, przez ktre przepywa prd elektryczny, wystpuje pole magnetyczne. Jeli warto prdu si zmienia, to takim samym zmianom ulega rwnie pole magnetyczne. Ale w przewodach znajdujcych si w zmiennym polu magnetycznym jest wytwarzana sia elektromotoryczna sem, ktra zgodnie z regu Lenza przeciwdziaa zmianom pola, a wic rwnie zmianom wartoci prdu elektrycznego. Zjawisko to nazywa si samoindukcj obwodu elektrycznego. Warto sem, czyli napicia samoindukcji zaley od parametrw okrelajcych warunki powstawania pola magnetycznego, ujtych w pojciu wielkoci indukcyjnoci obwodu, oznaczanej liter L i wyraanej w henrach H. Indukcyjno jest tym wiksza, im wicej zwojw tworzy przewd, im wiksz przenikalno magnetyczn ma rdze, na ktry nawinito zwoje przewodu, im wiksz rednic ma ten rdze i im krtsz tworzy drog dla strumienia magnetycznego. Elementem o duej indukcyjnoci jest wic wielozwojowa cewka z rdzeniem ferromagnetycznym, a w szczeglnoci uzwojenie transformatora. Trzeba jednak mie na uwadze, e przewody zasilajce, tworzce jeden zwj bez rdzenia, rwnie wykazuj indukcyjno, cho o maej wartoci. Sia elektromotoryczna samoindukcji, a wic i napicie maj t sam war-
53
to, ale sem ma przeciwny znak, czyli jej przebieg jest odwrcony o /2 wzgldem osi czasu. Sia ta zaley od prdkoci i kierunku zmian prdu w czasie. Jest ona tym wiksza, im szybsze s zmiany wartoci prdu. Na sinusoidalnym przebiegu prdu zmiany te s najszybsze przy przejciu sinusoidy przez zero, a nie wystpuj przy osiganiu wartoci maksymalnej, dodatniej czy ujemnej. Przebieg sinusoidalny zmian napicia samoindukcji (w takt wywoujcego j prdu) osiga najwiksz warto, gdy zachodzi zmiana kierunku prdu, a przechodzi przez zero w chwilach osigania przez prd maksymalnej wartoci. Oznacza to, e przebieg tego napicia opnia si wzgldem przebiegu zmian prdu o 90 lub /2 radianw. Na rysunku 51 przedstawiono przebieg czasowy (zmiany w czasie) prdu i napicia samoindukcji zgodnie z powyszym omwieniem. Jeli wzi pod uwag tylko indukcyjno obwodu, to aby mg pyn prd, napicie zewntrzne powinno zrwnoway sem samoindukcji. Przebieg zmian napicia odpowiada wic odwrconej wzgldem osi czasu sinusoidzie napicia. Przebieg zmian prdu jest zatem opniony wzgldem przebiegu napicia o kt = 90 lub /2 radianw.
Rys. 51. Wykres wektorowy (a) oraz przebieg napicia i prdu (b) w obwodzie z indukcyjnoci (c)
Indukcyjno, przeciwstawiajc si zmianom wartoci prdu, stawia jakby opr jego przepywowi. Opr ten nazywa si oporem indukcyjnym lub rwnowanie reaktancj indukcyjn, oznaczon liter XL i wyraan jak rezystancja w . Jest on tym wikszy, im wiksza jest indukcyjno L i im wiksza jest czstotliwo zmian napicia, a raczej pulsacja = 2 f. A zatem
X L = L w
oraz
54
I=
U U = X L L w
Na rysunku 52 pokazano zaleno reaktancji indukcyjnej XL od czstotliwoci napicia f. Jak wida, przy prdzie staym XL = 0. Oznacza to, e indukcyjno obwodu nie wywiera adnego wpywu na przepyw prdu staego.
Wzr na reaktancj indukcyjn wskazuje, e w przypadku szeregowego i rwnolegego poczenia indukcyjnoci (np. cewek), jak na rysunku 53, indukcyjno zastpcz wyznacza si ze wzorw podobnych, jak na rezystancj zastpcz przy odpowiednim poczeniu opornikw. A zatem dla poczenia szeregowego
Lz = Li
i =1
Czsto w obwodach prdu przemiennego stosuje si kondensatory. Kondensator jest utworzony z przewodnikw rozdzielonych dielektrykiem. Wskutek zmian kierunku przyoonego napicia zmienia si polaryzacja atomw i czsteczek materiau izolacyjnego w kondensatorze. Powoduje to na okadzinach kondensatora gromadzenie si adunku elektrycznego na zmian jednego lub drugiego znaku. adunki ujemne w postaci elektronw dopywaj od jednego
55
lub drugiego bieguna rda prdu, a wic w obwodzie pynie prd przemienny w sposb cigy. Kondensator gromadzi na okadzinach tym wikszy adunek elektryczny, im wysze jest napicie midzy nimi i im wiksz ma on pojemno elektryczn, oznaczan liter C i wyraan w faradach F. Pojemno ta jest tym wiksza, im wiksza jest powierzchnia okadzin S, im ciesza oddziela je warstwa d izolacji oraz im lepszy jest to materia izolacyjny, czyli im wiksz ma przenikalno elektryczn . Pojemno wyznacza si ze wzoru
C=
S e d
Przy sinusoidalnych zmianach napicia zasilajcego prd w kondensatorze osiga najwiksz warto, gdy zmiany napicia s najszybsze, a wic podczas zmiany kierunku napicia. Prd ma warto zerow w chwilach osigania przez napicie wartoci maksymalnych, poniewa polaryzacja czstek substancji izolacyjnej osiga wtedy stan uporzdkowany. Kierunek przepywu prdu jest zgodny z kierunkiem napicia, gdy kondensator si rozadowuje, gdy adunki elektryczne przepywaj z okadzin pod dziaaniem napicia, a przeciwny gdy si aduje, tj. gdy napicie zmieni kierunek dziaania, doprowadzajc do zmiany kierunku polaryzacji czstek substancji dielektryka. Takie procesy mog zachodzi tylko przy sinusoidalnych zmianach wartoci prdu wyprzedzajcych zmiany napicia o kt = +90. Obrazuje to rysunek 54.
Rys. 54. Wykres wektorowy (a) oraz przebieg napicia i prdu (b) w obwodzie z pojemnoci (c)
Warto prdu w kondensatorze przy danym napiciu jest tym wiksza, im wiksza jest pojemno kondensatora i im szybsze s zmiany chwilowe, czyli im wiksza jest czstotliwo. Oznacza to, e iloczyn C wyraa przewod-
56
no kondensatora przy prdzie sinusoidalnym, a wic odwrotno tej przewodnoci stanowi opr dla przepywu tego prdu, zwany oporem pojemnociowym lub inaczej reaktancj pojemnociow, oznaczan jako XC i wyraon w . A zatem
XC =
oraz
1 w C
I=
U = U w C XC
Przewody linii zasilajcej s oddzielone izolacj y midzy sob oraz powietrzem wzgldem ziemi. Przedstawiaj one rwnie okrelon pojemno, ale tak ma, e opr pojemnociowy tego ukadu jest bardzo duy. Dlatego prdy upywowe poza obwd s w warunkach normalnej pracy linii zawsze bardzo mae; w urzdzeniach niskiego napicia s one rzdu miliamperw. Na rysunku 55 przedstawiono zaleno reaktancji pojemnociowej od czstotliwoci napicia zasilajcego. Jak wida, przy prdzie staym reaktancja XC jest nieskoczenie dua, to znaczy kondensator tworzy przerw izolacyjn w obwodzie. Natomiast im wiksza jest czstotliwo napicia zasilajcego, tym mniejszy opr stwarza kondensator dla przepywu prdu.
Ze wzgldu na to, e pojemno C wystpuje w mianowniku wzoru na reaktancj pojemnociow, pojemno zastpcz w przypadku szeregowego i rwnolegego poczenia kondensatorw (rys. 56) wyznacza si ze wzorw odwrotnych ni w przypadku rezystancji i indukcyjnoci, czyli dla poczenia szeregowego
n 1 1 = C z i =1 Ci
57
C z = Ci
i =1
58
Przez wszystkie elementy ukadu przepywa ten sam prd sinusoidalny. Natomiast na elementach wystpuj wprawdzie napicia o przebiegu sinusoidalnym, ale o rnych wartociach maksymalnych, a wic i skutecznych, oraz rnie przesunite w czasie. Jeeli przebieg napicia na oporniku jest w fazie z przebiegiem prdu, to napicie na cewce wyprzedza przebieg prdu o kt +/2, a na kondensatorze opnia si o kt -/2. Suma przebiegw sinusoidalnych tych napi pomijajc spadki napicia na przewodach jako bardzo mae odpowiada przebiegowi sinusoidalnemu napicia zasilajcego cay ukad. Zastpujc przebiegi sinusoidalne napi i prdu wektorami, mona omwione zalenoci przedstawi wykrelnie, jak to pokazano na rysunku 58 dla przyjtych wartoci skutecznych, odpowiadajcych dugoci wektorw dla reprezentowanych przez nie wielkoci. Wykres zaczyna si rysowa od wektora prdu, jest on bowiem jednakowy w caym ukadzie.
Rys. 58. Wykres wektorowy napi i prdu dla obwodu szeregowego RLC z przewag indukcyjnoci
Wektor moe by narysowany w dowolnym pooeniu, na przykad pionowym ku grze. Wektor napicia R pokrywa si z wektorem , gdy ich przebiegi s w fazie (R = 0). Wektor L jest obrcony o kt /2 w kierunku dodatniego obrotu, a wektor C o kt /2 w kierunku odwrotnym. Suma tych wektorw odpowiada wektorowi napicia zasilajcego , co zapisuje si nastpujco:
U = U R + U L + U C = I R + I L + I w
1 wC
przy czym napicie R jest w fazie z prdem , napicie L wyprzedza prd o 90, a napicie C opnia si wzgldem prdu o 90. Tak wic napicia L i C s przesunite o 180 wzgldem siebie, a ich wypadkowa ma dugo L C. Napicie R jest prostopade do tego wypadkowego wektora UL UC. Dugo wektora napicia , czyli jego warto skuteczn mona obliczy ze wzoru
2 U = U R + (U L U C ) 2 = I R 2 + (w L
1 2 )2 w C /
59
Im wiksz warto przyjmie wyraenie pierwiastka, tym mniejsza bdzie warto prdu przy danym napiciu zasilania, a wic wyraenie to odpowiada oporowi dla przepywu prdu. Opr ten, wynikajcy cznie z cech rezystancji, indukcyjnoci i pojemnoci obwodu, nazywa si impedancj oraz oznacza liter Z i wyraa si w . Prawo Ohma dla obwodw prdu przemiennego ma posta
I=
U Z
gdzie impedancja
Z = R 2 + (w L
1 2 )2 C w
w L = arc tg j
1 C w R
Rozpatrujc powyszy wzr na impedancj, atwo doj do wniosku, e przy bardzo maej indukcyjnoci L i przy nieskoczenie duej pojemnoci C, czyli w obwodzie bez przerwy izolacyjnej, prawo Ohma wyraa si wzorem
I=
U R
jak przy prdzie staym, tylko e napicie i prd s tu wyraone w wartociach skutecznych. W obwodzie z rezystancj i indukcyjnoci, zasilanym ze rda napicia staego, indukcyjno nie odgrywa adnej roli (poniewa f = 0). Warto prdu zaley tylko od wartoci napicia i rezystancji. W obwodzie z przerw izolacyjn, np. z wczonym szeregowo kondensatorem, prd stay nie pynie niezalenie od wartoci pojemnoci, gdy reaktancja pojemnociowa XC jest nieskoczenie dua (przy f = 0). Warto jednak wiedzie, e w rzeczywistoci materiay izolacyjne wykazuj pewn ilo elektronw swobodnych, ktre powoduj, e przez izolacj pynie niewielki prd elektryczny, ale przy bardzo duych napiciach prd moe osiga due wartoci.
60
W obwodach prdu przemiennego maj rwnie zastosowanie oba omwione poprzednio (w odniesieniu do obwodw prdu staego) prawa Kirchhoffa, z tym jednak, e w podanych wzorach naley i tu stosowa wielkoci wektorowe napi i prdw. Umoliwia to obliczenia rozgazionych obwodw prdu przemiennego. W przypadku ukadu rwnolegego RLC zasilanego napiciem sinusoidalnie zmiennym, w jego gaziach pyn prdy pod dziaaniem tego samego napicia U. atwo wic obliczy wartoci prdu w kadej gazi w opisany wyej sposb. Prd zasilajcy cay ukad jest sum prdw w poszczeglnych gaziach. Jego warto mona wic wyznaczy, dodajc wektorowo obliczone wartoci prdw w gaziach i znajdujc warto skuteczn tego prdu zasilania, jak te przesunicie fazowe jego przebiegu wzgldem napicia zasilania. Taki sposb postpowania wyjania obliczenie przykadowego obwodu rozgazionego, pokazanego na rysunku 59. Skada si on z dwch gazi: jednej z cewk, drugiej z kondensatorem, przy czym w obydwu gaziach wystpuje rezystancja. W tych gaziach prdy 1 i 2 pyn przy tym samym napiciu . Zgodnie z poprzednimi wzorami wartoci skuteczne obu prdw i ich przesunicia fazowe wzgldem napicia mona wyrazi nastpujco:
I1 = I2 =
U
R + (w L)
2 1 2
j1 = arc tg
w L R1
U
2 R2 +
1 (w C ) 2
1 w C j 2 = arc tg R2
Wykres wektorowy napicia i prdw w rozpatrywanym obwodzie rozgazionym pokazano na rysunku 60. Wykres zaczyna si rysowa od wektora napicia , w stosunku do ktrego rysuje si wektory prdw: 1 i 2, korzystajc z podanych wyej oblicze. Prdy te mona zsumowa wykrelnie, tworzc
61
Rys. 60. Wykres wektorowy napicia i prdw w obwodzie z rysunku 59 o przewadze indukcyjnoci (a) i przewadze pojemnoci (b)
na nich rwnolegobok i znajdujc wektor prdu zasilajcego cay ukad jako jego przektn. Mona jednak rwnie rozwiza zadanie rachunkowo, wyznaczajc skadowe wektorw 1 i 2 rzutowane na kierunek wektora , czyli prdy czynne Icz = I cos oraz skadowe prostopade do wektora , czyli prdy bierne Ib = I sin. Nastpnie sumuje si algebraicznie te skadowe oraz oblicza warto skuteczn (przy wykorzystaniu twierdzenia Pitagorasa) i przesunicie fazowe. Wwczas
I = ( I i cz ) 2 + ( Iib ) 2 cz i b
i =1 i =1
) (
2 ib ib
= arc tg j
I I
i =1 i =1 n
iic cz z
62
Jak wynika z wykresu wektorowego na rysunku 60a, przyczenie kondensatora rwnolege do odbiornika indukcyjnego zmniejsza przesunicie fazowe przebiegu prdu pobieranego przez ukad wzgldem przebiegu napicia zasilania. Przy mniejszym kcie wspczynnik mocy cos jest wikszy; mona wic przez odpowiedni dobr pojemnoci kondensatora doprowadzi do kta bliskiego zeru, czyli cos bliskiego 1. Naley jednak unika sprowadzenia przesunicia fazowego do zera, gdy grozi to przepiciami, jakie mog spowodowa uszkodzenia izolacji urzdze.
Rys. 61. Wykres zmiennoci napicia, prdu i mocy czynnej w obwodzie RL prdu sinusoidalnego
P = U I cos j
63
w ktrej: P moc, w W, U warto skuteczna napicia, w V, I warto skuteczna prdu, w A, cos wspczynnik mocy o wartoci w zakresie od zera przy kcie = 90 do jednoci przy = 0. Przebieg zmiennoci mocy jest take sinusoidalny, lecz jego czstotliwo jest dwukrotnie wiksza od czstotliwoci napicia i prdu. Suma pl powierzchni pod wykresem zmian mocy (zakreskowanych na rysunku 61) z uwzgldnieniem znaku odpowiada energii elektrycznej przekazanej przez rdo prdu do odbiornika w okresie T. Warto rednia mocy P, staa w caym okresie T, jest wyznaczona w taki sposb, by pole prostokta o wysokoci P i dugoci T byo rwne sumie pl pod wykresem zmian mocy chwilowych. Warto mocy czynnej P jest zalena zarwno od wartoci skutecznych napicia i prdu, jak i od wspczynnika mocy, bdcego funkcj kosinusoidaln kta przesunicia fazowego przebiegw zmian prdu i napicia. Osiga ona warto maksymaln P = Pmax = U I przy kcie = 0, a jest rwna zeru przy kcie = 90. Wykresy zmian wartoci mocy chwilowej przy kcie przesunicia fazowego = 90 pokazano na rysunku 62. Dotycz one wyidealizowanych przypadkw obwodw z jedn tylko dominujc wielkoci, a wic z przewag indukcyjnoci lub pojemnoci. W pierwszym przypadku (rys. 62a) energia przekazana w wiartce okresu T ze rda do odbiornika na wytworzenie w
Rys. 62. Wykres zmiennoci mocy czynnej w obwodach z indukcyjnoci L (a) i pojemnoci C (b)
64
nim pola magnetycznego jest w nastpnej wiartce okresu oddawana stopniowo do rda przy zmniejszaniu si natenia tego pola. W drugim przypadku (rys. 62b) jest podobnie, z tym e energia pobrana ze rda jest magazynowana w polu elektrycznym kondensatora, a nastpnie oddawana stopniowo do rda przy zmniejszaniu si natenia pola (zaniku pola). Jak wynika z powyszego omwienia, jedynie moc P jest wykorzystywana w odbiorniku do uzyskania energii uytkowej i std jej nazwa moc czynna. Energia ta jest wyznaczana ze wzoru
W = P t = U I cos j
gdzie: t czas, zwykle w godzinach (h), a wtedy energia W jest wyraona w kilowatogodzinach (kWh), gdy P wyraa si w kilowatech (kW). Jest to energia czynna zuyta przez odbiornik. Poniewa parametry konstrukcyjne urzdze elektroenergetycznych (np. prdnic, transformatorw), takie jak ich wymiary i masa s dostosowane do znamionowych wartoci napicia i prdu, to iloczyn
S =U I
ma znaczenie praktyczne. Chodzi o to, i urzdzenia te s wykorzystywane w peni tylko przy wspczynniku mocy pobieranej cos = 1. Moc S nazywa si pozorn, a jej jednostk jest kilowoltoamper (kVA). Jeli odbiorniki pobieraj energi przy cos mniejszym od jednoci, to urzdzenia zasilajce musz by zbudowane na moc pozorn wiksz od pobieranej przez odbiorniki mocy czynnej P. Std denie do poprawy wspczynnika mocy pobieranej przez odbiorniki, np. przez doczanie kondensatora rwnolegle do odbiornikw indukcyjnych. Jest to kondensator do kompensacji mocy biernej. Niekiedy przydatne jest skorzystanie z pojcia tzw. mocy biernej, wyraanej wzorem
Q = U I sin j
Jednostk tej mocy jest war, oznaczany var, lub kilowar (kvar). Istniej na przykad liczniki energii, skonstruowane do pomiaru energii biernej
Wb = Q t = U I sin t j
wyraonej w kilowarogodzinach (kvarh). Wielko ta wskazuje na to, e dane urzdzenie pobiera energi przy cos < 1, czyli nie jest w peni wykorzystane.
65
Wpywa to na zwikszony koszt dostawy energii elektrycznej i dlatego taryfy opat za energi elektryczn przewiduj opaty karne za pobr energii biernej, ktry jest mierzony przez specjalne liczniki energii biernej. Midzy moc czynn P, moc biern Q a moc pozorn S wystpuje nastpujca zaleno:
S 2 = P2 + Q2
lub inaczej
P = S 2 Q2
Czsto t relacj przedstawia si za pomoc tak zwanego trjkta mocy, czyli trjkta prostoktnego o postaci jak na rysunku 63.
Rys. 63. Zalenoci midzy moc czynn P, moc biern Q a moc pozorn S w obwodzie o charakterze indukcyjnym (a) oraz pojemnociowym (b)
66
Tak ich cech okrela si mianem nieliniowoci. Stosowanie tych urzdze powoduje odksztacenia od sinusoidalnego przebiegu prdu, a take napicia na tych elementach. Jeeli jednak przebiegi te s nadal okresowe, to mona je rozoy obliczeniowo na szereg przebiegw sinusoidalnych o rnej czstotliwoci i amplitudzie. S to tak zwane wysze harmoniczne. Inaczej ujmujc ten problem, mona sobie wyobrazi, e przebieg odksztacony powstaje przez naoenie na dany, podstawowy sinusoidalny przebieg napicia lub prdu kilku przebiegw, rwnie sinusoidalnych, lecz o zwielokrotnionych czstotliwociach i rnych amplitudach. W przypadku gdy przebieg okresowy niesinusoidalny jest symetryczny wzgldem osi czasu, jego rozkad zawiera tylko harmoniczne o czstotliwoci nieparzystej (inaczej nieparzystego rzdu). Oznacza to, e przebieg od-
Rys. 64. Przebieg okresowy odksztacony i jego rozkad na skadowe harmoniczne: 1 podstawow (pierwszego rzdu), 3 i 5 wyszych rzdw
ksztacony o czstotliwoci f1 skada si z harmonicznej skadowej podstawowej o czstotliwoci f1 i harmonicznych wyszego rzdu o czstotliwociach 3f1, 5f1, 7f1 itd. Wspczynnik odksztacenia przebiegu rzeczywistego okrela si jako stosunek wartoci amplitud sumy harmonicznych wyszego rzdu do amplitudy harmonicznej podstawowej. Na rysunku 64 pokazano przykadowo rozkad przebiegu odksztaconego, zawierajcego trzy harmoniczne. W stanach nieustalonych wywoanych zmianami w obwodach elektrycznych (na przykad przy ich zaczaniu) ujawniaj si wpywy energii zmagazynowanej w polu magnetycznym cewek i polu elektrycznym kondensatorw. Kada zmiana wartoci prdu w obwodzie z indukcyjnoci powoduje powstawanie siy elektromotorycznej samoindukcji, przeciwdziaajcej tym zmianom. W chwili zmiany w obwodzie osiga ona du warto, a prd zmienia si z pewnym opnieniem. W obwodzie z pojemnoci kada zmiana kierun-
67
ku napicia powoduje powstawanie chwilowego przepywu prdu o duej wartoci. W wyniku tego napicie utrzymuje si na ograniczonym poziomie, a odksztacenia przebiegu prdu szybko zanikaj. Na rysunku 65 pokazano przykadowo przebieg prdu w obwodzie z indukcyjnoci i pojemnoci po zaczeniu napicia zasilania. Przebieg ten zaley nie tylko od parametrw obwodu, lecz take od chwili (fazy) zaczenia napicia zasilania. S to zalenoci zoone. Chocia trzeba si liczy z moliwoci chwilowych przepi nazywanych czeniowymi i przete prdu, w praktyce s one zwykle do ograniczone i mog by grone tylko dla szczeglnie wraliwych odbiornikw.
Rys. 65. Przebieg czasowy prdu w przykadowym obwodzie przy zaczeniu przemiennego napicia zasilania
68
Rys. 67. Ukad trjfazowy: nieskojarzony (a) i skojarzony (b) przez poczenie w gwiazd
o poow mniej przewodw, co jest moliwe, jeli obwody s symetryczne. Oznacza to, e nie tylko wartoci maksymalne, a wic i wartoci skuteczne napicia fazowego poszczeglnych faz s jednakowe, lecz take impedancja odbiornikw we wszystkich fazach jest taka sama pod wzgldem wartoci i przesunicia fazowego. Wynika std, e przebiegi czasowe prdw we wszystkich trzech fazach s takie same, o jednakowej wartoci maksymalnej i skutecznej oraz jednakowym przesuniciu fazowym wzgldem napi fazowych. Przesunicia wzajemne prdw fazowych podobnie jak napi wynosz zatem 120. Na rysunku 68b przedstawiono wykres wektorowy napi i prdw takiego ukadu symetrycznego. Naley zauway, e dodajc wykrelnie trzy wektory prdw fazowych uzyskuje si sum rwn zeru, czyli 1 + 2 + 3 = 0. Mona to sprawdzi na przebiegach prdw fazowych (rys. 68a),sumujc wartoci chwilowe prdw i1 + i2 + i3 dla dowolnych chwil i znajdujc, e si zawsze znosz w wle na rysunku 68b. A wic zbdne staje si prowadzenie przewodu powrotnego.
69
Rys. 68. Przebiegi prdw w trzech fazach (a) oraz wykres wektorowy napi i prdw fazowych (b)
Oszczdno liczby przewodw (trzy lub cztery przewody zamiast szeciu) przy przesyle tej samej mocy od rda do odbiornikw jest powodem powszechnego stosowania ukadw trjfazowych we wszystkich elektroenergetycznych liniach przesyu i rozdziau energii elektrycznej. A s jeszcze inne zalety ukadw trjfazowych, midzy innymi prostota konstrukcji trjfazowych silnikw elektrycznych, ze wzgldu na moliwo wytwarzania pola wirujcego, a take ich dua sprawno. Na rysunku 67 oznaczono fazy ukadu trjfazowego symbolami L1, L2 i L3, przy czym jest zasad, e jeli przebieg napicia przewodu fazowego (linii) oznaczy si jako L1, uznajc go za podstawowy, to w fazie L2 jest on opniony w stosunku do przebiegu napicia w fazie poprzedniej o 120. Podobnie przebieg napicia w fazie L3 jest opniony o 120 w stosunku do przebiegu w fazie L2. Fazy bywaj te oznaczane literami R, S, T lub A, B, C z zachowaniem tej samej zasady. Ta kolejno faz ma due znaczenie praktyczne w przypadku silnikw trjfazowych, gdy wyznacza kierunek ich obrotw. Gdy wystpi zmiana kolejnoci faz na zaciskach silnika trjfazowego, wwczas powoduje ona zmian kierunku jego obrotw, co najczciej koczy si awari. czenie rde i odbiornikw poszczeglnych faz w obwodzie trjfazowym moe by rozwizane na dwa sposoby. Albo koce faz czy si w jednym punkcie, zwanym neutralnym, a pocztki czy z przewodami linii, tworzc tzw. poczenie w gwiazd, albo koniec kadej fazy czy si z pocztkiem nastpnej i przycza do przewodw linii, tworzc poczenie w trjkt. Poczenia te pokazano na rysunku 69. Czciej korzysta si z pocze w gwiazd, zwaszcza w rdle, ze wzgldu na moliwo uzyskania w ukadzie dwch poziomw napicia zasilania.
70
Rys. 69. Poczenie faz rda prdu i odbiornika w gwiazd (a) i samego odbiornika w trjkt (b), oznaczone odpowiednimi symbolami
Na rysunku 70 pokazano schemat czci obwodu trjfazowego z przewodem neutralnym, ze rdem poczonym w gwiazd i przyczonym silnikiem trjfazowym M poczonym w gwiazd oraz jednofazowym grzejnikiem G. Wykres wektorowy napi i prdw tego ukadu z zaznaczeniem napi fazowych i midzyprzewodowych przedstawiono na rysunku 71. Napicia fazowe 1 2 i 3 tworz gwiazd. Chcc znale napicia midzy przewodami fazowymi: L1-L2, L2-L3 i L3-L1, zwane napiciami midzyprzewodowymi, naley doda odpowiednie wektory napi fazowych, na przykad 1 i 2 dla uzyskania wektora napicia 12.
Rys. 70. Ukad trjfazowy z przewodem neutralnym, ze rdem i odbiornikiem trjfazowym poczonymi w gwiazd i z odbiornikiem jednofazowym
Dla tego przypadku naley od wektora 1 odj 2, gdy na drodze od L2 do L1 wektor 2 jest skierowany przeciwnie, a 1 zgodnie z kierunkiem sumowania, co pokazano na rysunku 71. Uwzgldniajc, e napicia fazowe maj jednakow warto skuteczn, a kt midzy nimi wynosi 120, napicie midzyprzewodowe jest 3 razy wysze ni fazowe. W Polsce napicia fazowe linii trjfazowych doprowadzonych do wsi wynosz 230 V, a midzyprzewodowe 3 230 V = 400 V. Silnik trjfazowy (rys. 70) jest zasilany napiciem 400 V, natomiast grzejnik jednofazowy napiciem 230 V. Do realizacji zasilania jest konieczny tzw.
71
przewd neutralny, wyprowadzony z punktu neutralnego rda prdu. Taki jest cel budowy linii czteroprzewodowych. Odbiorniki trjfazowe, konstruowane z zasady jako symetryczne, pobieraj taki sam prd we wszystkich trzech fazach. Natomiast odbiorniki jednofazowe, powodujce przepyw prdu przez jeden z przewodw fazowych i przewd neutralny, wywouj asymetri ukadu trjfazowego. Przewd neutralny peni w tym przypadku funkcj przewodu wyrwnawczego. Linie trjfazowe z przewodem neutralnym, o napiciu 230/400 V, s zasilane najczciej z transformatorw przyczonych do linii wysokiego napicia, na przykad 15 kV. Transformator taki skada si z rdzenia zawierajcego trzy kolumny i dwa jarzma, ktre tworz zamknite obwody magnetyczne (drogi strumieni magnetycznych). Na kolumnach rdzenia s nawinite uzwojenia fazowe wysokiego i niskiego napicia, jak pokazano schematycznie na rysunku 72. Uzwojenia te, zwane uzwojeniem pierwotnym i wtrnym, tworz obwody elektryczne. Dziki symetrycznej budowie transformatora prdy trzech faz oraz wywoane przez nie strumienie magnetyczne sumuj si do zera. Na rysunku 73 przedstawiono tylko uzwojenie wtrne transformatora trjfazowego, pokazywane zwykle jako rdo napicia linii trjfazowych o napiciu 230/400 V. Uzwojenie to jest poczone w gwiazd z uziemionym punktem neutralnym. Uziemienie (poczenie z ziemi) wykonuje si za pomoc tak zwanego uziomu, zwykle w postaci pyt metalowych lub zespou rur, pogronych pionowo w ziemi. Uziemienie punktu neutralnego uzwojenia wtrnego w transformatorze zasilajcym linie 230/400 V wynika z warunku nieprzekroczenia wartoci napicia 250 V wzgldem ziemi, co byo kryterium zaliczenia tych linii do urzdze niskiego napicia. W razie zwarcia z ziemi (doziemienia) fazy L1
72
Rys. 73. Schemat obwodu trjfazowego z przewodem neutralnym, zasilanego z wtrnego uzwojenia transformatora z rysunku 72
w ukadzie z nieuziemionym punktem neutralnym, pozostae przewody fazowe znalazyby si pod napiciem 400 V wzgldem ziemi (rys. 74). Uziemienie punktu neutralnego (zerowego) w transformatorze i przewodu neutralnego w liniach 230/400 V przynosi te inne korzyci.
Rys. 74. Napicia wzgldem ziemi przewodw fazy L2 i L3 oraz przewodu neutralnego przy doziemieniu fazy L1
W odbiorniku o fazach poczonych w trjkt (rys. 75) poszczeglne fazy znajduj si pod napiciem midzyprzewodowym, a prdy dopywajce do ukadu przewodami fazowymi linii zasilajcej rozdzielaj si na dwie ssiednie fazy odbiornika. Na wykresie wektorowym napi i prdw w obwodzie
73
(rys. 76) przedstawiono sumowanie si prdw w fazach L1 i L2 z uwzgldnieniem ich kierunkw (12 31) odpowiadajce prdowi przewodowemu 1. Sumowanie to daje wynik podobny jak przy sumowaniu napi fazowych w ukadzie gwiazdowym. Oznacza to, e przy zachowaniu symetrii faz prd w przewodzie zasilajcym jest 3 razy wikszy od prdu fazowego, natomiast napicie fazowe w rozpatrywanym ukadzie odpowiada napiciu midzyprzewodowemu.
Rys. 75. Poczenie faz odbiornika trjfazowego w trjkt z zaznaczeniem napi i prdw
W przypadku oglnym moc ukadu trjfazowego jest sum mocy czynnej jego trzech faz, a zatem
P == 3U f I f cos P 3 j
Zalenie od ukadu pocze obwodu trjfazowego rozrnia si wielkoci:
74
U p = 3 U f Ip = If
przy poczeniu w trjkt
U p =U f Ip = 3If
Moc czynna odbiornika w obwodzie symetrycznym jest zawsze wyraona wzorem
P = 3
1 U p I p cos j 3
P = 3 U I cos j
przy czym: I oraz U oznacza skuteczne wartoci prdu przewodowego i napicia midzyprzewodowego (w ukadzie 230/400 V naley przyjmowa napicie U = 400 V). Podobnie energia czynna odbiornika pobierana w symetrycznym ukadzie trjfazowym w czasie t jest wyznaczana z zalenoci
W = 3 U I cos j t
W przypadku energii biernej jest wyraona wzorem
Wb = 3 U I sin t j
Podkreli naley, e energia bierna nie ma interpretacji fizycznej, a jest stosowana jedynie w przypadku rozlicze z przedsibiorstwem energetycznym.
J jdro atomu (9) jon (10) K kation (10) kierunek dodatni napicia (17) kierunek dodatni prdu (13, 17) kilowat (12) kilowatogodzina (11) kilowolt (12) kondensator do kompensacji (64) kondensator elektryczny (18) konduktywno (25) kulomb (11) L linie si pola elektrycznego (16) linie si pola magnetycznego (20) luminofor (35) M magnetyzm szcztkowy (23) materia diamagnetyczny (19) materia ferromagnetyczny (19) materia paramagnetyczny (19) moc bierna (64) moc czynna (62) moc elektryczna (11) moc pozorna (64) moc rednia (62) moment magnetyczny (19) N nagrzewanie pojemnociowe (26)
76
O obwd elektryczny (36) odbiornik elektryczny (36) ogniwo galwaniczne (31) ogniwo pierwotne (32) okres zmian (14) om (24) opr waciwy (24) orbita walencyjna (9) P ptla histerezy (23) pojemno akumulatora (33) pojemno elektryczna (55) pojemno zastpcza (56) polaryzacja (11) pole elektryczne (16) pole magnetyczne (19) pole przepywowe (16) pole statyczne (17) poczenie rwnolege (37) poczenie szeregowe (37) poczenie w gwiazd (69) poczenie w trjkt (69) potencja elektryczny (12) powierzchnia ekwipotencjalna (16) powoka elektronowa (9) prawo Kirchhoffa (42, 60) prawo Ohma (41, 59) prd elektronowy (10) prd elektryczny (9) prd jonowy (10) prd przemienny (13) prd przesunicia (11) prd sinusoidalnie zmienny (14, 47)
77