You are on page 1of 24

1.

Elementarne pojcia teorii obwodw elektrycznych


1.1. adunek elektryczny, pole elektryczne
Pojcie adunku elektrycznego jest dla elektrotechniki tym czym pojcie punktu dla geometrii, a wic czym najbardziej podstawowym, elementarnym, jednoczenie za trudnym do zdefiniowania. W tym znaczeniu adunek elektryczny jest wielkoci fizyczna opisujc pewn waciwo czsteczek materialnych polegajc na tym, e obdarzone nim obiekty nawzajem na siebie oddziauj siowo. Termin adunek elektryczny stosowany jest rwnie jako nazwa takiego obiektu fizycznego, ktry obdarzony jest adunkiem elektrycznym w znaczeniu pierwszym (a wic posiada waciwoci elektryczne). Jako wielko fizyczna adunek elektryczny charakteryzowany jest liczbowo. Jednostk adunku jest jeden kulomb: 1 [q] = 1 C = 1 A s . Jeden kulomb jest to adunek, jaki prd o niezmieniajcym si nateniu jednego ampera przenosi w cigu jednej sekundy (definicja ampera zostanie podana pniej, gdy zostanie wprowadzone pojcie prdu i natenia prdu). Istnieje najmniejszy adunek elektryczny - adunek jednego elektronu (jedynie kwarki maj adunki o wartociach uamkowych: jedna trzecia lub dwie trzecie tego adunku, lecz wystpuj one zawsze w stanach zwizanych). Std wartoci adunku elektrycznego mog si zmienia jedynie w

sposb dyskretny (tj. skokowo): o jeden adunek elementarny (ma on warto: q e = 1,602 10 -19 C ). Jednak w elektrotechnice uznaje si te skoki za na tyle mae, by mona byo przyjmowa za dziedzin zmiennoci wartoci adunku cay (cigy) zbir liczb rzeczywistych. adunki elektryczne s dwojakiego rodzaju. Jeden rodzaj to adunki jakimi obdarzone s elektrony, drugi rodzaj to adunki elektryczne jakie posiadaj protony. adunek elektronu umownie okrela si jako ujemny, adunek protonu jako dodatni (rdem tej umowy jest pierwotna jednofluidowa koncepcja elektrycznoci, w ktrej wystpowanie hipotetycznego fluidu elektrycznego utosamiane byo z elektrycznoci dodatni, za jego brak z elektrycznoci ujemn). adunki tego samego rodzaju nazywa si adunkami jednakoimiennymi, adunki rnego rodzaju - adunkami rnoimiennymi. Wymienione tu czsteczki elementarne wchodz w skad budowy atomu. Stosuje si tu korpuskularny model atomu, zaproponowany przez duskiego fizyka Nielsa Bohra na pocztku XX wieku. Model ten, wobec swojej obrazowoci jest bardzo przydatny do wyrabiania sobie intuicji zjawisk elektrycznych (falowy model atomu Erwina Schrodingera mniej si do tego nadaje). Wystpuje w nim naadowane dodatnio jdro zbudowane z protonw i pozbawionych adunku elektrycznego neutronw, wok ktrego po skwantowanych orbitach kr ujemnie naadowane elektrony. adunek elektryczny jdra atomu jest taki sam (co do wartoci) jak adunek elektryczny elektronw std atom jest elektrycznie obojtny. Jeeli od atomu odczy elektron lub kilka elektronw powstan dwa obiekty naadowane elektrycznie takimi samymi adunkami lecz przeciwnego znaku: dodatni jon i ujemne, odczone elektrony. Obowizuje tu zasada zachowania adunku, zgodnie z ktr w ukadzie odosobnionym adunek jednego znaku powstaje tylko wtedy gdy jednoczenie powstaje taki sam adunek znaku przeciwnego. adunki oddziauj na siebie siowo, przy czym adunki jednakoimienne odpychaj si, a adunki rnoimienne przycigaj. Wielko siy jaka tu wystpuje opisywana jest prawem Coulomba (od nazwiska odkrywcy, Charlesa Coulomba - francuskiego fizyka z XVIII w.) formuowanym nastpujco: q q F = 1 2 1r (1.1) 4 r 2 gdzie: q1 , q 2 - wartoci oddziaujcych na siebie elektrycznych adunkw punktowych, - przenikalno dielektryczna - parametr opisujcy waciwoci elektryczne rodowiska, 1r - wektor jednostkowy: lecy na prostej czcej adunki, skierowany na zewntrz gdy
-3-

adunki s jednakoimienne, do wewntrz gdy s rnoimienne, 4 - tzw. wspczynnik racjonalizujcy (dziki niemu wzory w ukadzie SI maj prostsz posta - ma on zwizek z wzorem na pole kuli). Mieszkaniec Pomorza powinien wiedzie, e na wiele lat przed Coulombem prawo Coulomba odkry gdaszczanin Daniel Gralath. Fizycy (a za nimi elektrycy) zjawisko oddziaywania siowego naadowanych elektrycznie czsteczek (oddziaywania na odlego) opisuj wprowadzajc pojcie pola elektrycznego. Polem tym jest przestrze fizyczna wok adunku, w ktrej na inne adunki dziaaj siy kulombowskie. Istnienie pola wykrywa si wprowadzajc do niego tzw. adunek prbny. adunek prbny jest otoczony wasnym polem elektrycznym, skutkiem czego mamy do czynienia nie z polem, ktre ma by zbadane (wykryte), lecz z polem, jakie powstaje w wyniku nakadania si tych dwu pl. Aby ten, znieksztacajcy pomiar wpyw by jak najmniejszy, adunek prbny powinien by moliwie may ( q 0 ). Przyjmuje si umow, e jest to adunek dodatni. Do opisu pola elektrycznego definiuje si wielkoci charakteryzujce rne jego cechy: wektor natenia pola elektrycznego, wektor indukcji elektrycznej, przenikalno dielektryczn, take wektor polaryzacji. Pojcia te powinny by znane studentom z kursu fizyki, bd jeszcze szerzej omawiane w ramach teorii pola elektromagnetycznego na II roku studiw.

1.2. Potencja elektryczny, napicie elektryczne


Aby przesun adunek w polu elektrycznym trzeba pokona siy pola. Prowadzi to do wykonania pracy. Jeeli adunek puci swobodnie, siy pola spowoduj jego przesunicie: pole wykona prac na adunku. Doprowadzenie adunku do danego punktu pola (wbrew siom pola) nadao mu energi, ktra teraz zostaa uwolniona. Ten rodzaj energii nosi nazw energii potencjalnej. Z prawa Coulomba wynika, e siy jakimi trzeba byo dziaa na adunek byy wprost proporcjonalne do wielkoci adunku. Std wykonana na nim praca, a wic i jego energia potencjalna te s do wartoci adunku wprost proporcjonalne. Jeeli podzieli warto tej pracy przez warto adunku otrzyma si pewn wielko charakteryzujc waciwoci energetyczne pola (niezalen od wielkoci adunku prbnego). Wielko ta nosi nazw potencjau elektrycznego (danego punktu pola). Jej wzr definicyjny jest nastpujcy: W, a (1.2) Va = lim q 0 q gdzie: W, a - praca jak trzeba wykona, by doprowadzi adunek prbny ( q 0 ) z miejsca lecego poza polem (dla odosobnionego adunku punktowego z nieskoczonoci) do danego punktu pola (a). Potencja elektryczny jest wielkoci skalarn. 1[W] 1 J 1 W s 1 W Jego jednostk jest jeden wolt: 1 [V] = 1 V = = = = . 1 [q] 1 C 1A s 1 A Potencja elektryczny danego punktu pola elektrycznego wynosi jeden wolt wtedy gdy doprowadzenie adunku o wartoci jednego kulomba spoza pola do tego punktu pola wymaga wykonania pracy o wartoci jednego dula. Intuicja potencjau jako ilorazu pracy woonej w doprowadzenie adunku do danego punktu pola i wartoci tego adunku jest oczywista. Jednak obliczenie tej pracy, choby dla najprostszego pola wytwarzanego przez adunek punktowy wymaga znajomoci rachunku cakowego, a w przypadku oglnym umiejtnoci obliczania tzw. caek liniowych. Praca jak trzeba wykona w polu elektrycznym, by doprowadzi adunek prbny z nieskoczonoci do danego punktu pola jest niezalena od drogi, wzdu ktrej prowadzony jest adunek. Ta niezaleno pracy od drogi jest cech pola elektrycznego. Wanie jej istnienie -4-

powoduje, e w kadym punkcie tego pola mona okreli jego potencja. Pola, dla ktrych mona to zrobi nazywane s polami potencjalnymi. Doskonale wszystkim znanym polem potencjalnym jest pole grawitacyjne. Wiele z jego waciwoci s identyczne z waciwociami pola elektrycznego. Std mona przenosi z niego na pole elektryczne powszechnie znane intuicje. Iloraz pracy Wb, a jak trzeba wykona w polu elektrycznym by przemieci adunek prbny z punktu b do punktu a przez warto tego adunku (q - zdajc do zera, by nie znieksztaca badanego pola, jak w definicji potencjau) definiuje kolejne elementarne pojcie elektrotechniki teoretycznej: napicie elektryczne. Jego wzr definicyjny jest nastpujcy: Wb, a (1.3) U ab = lim q 0 q Z niezalenoci pracy w polu elektrycznym od drogi wynika bezporednio to, e praca potrzebna na przeprowadzenie adunku prbnego z punktu b do punktu a jest rwna rnicy prac potrzebnych na doprowadzenie tego adunku do kadego z tych punktw: Wb, a = W, a W, b . Std zaleno napicia pomidzy punktami pola elektrycznego od potencjaw tych punktw: Wb, a W , a W , b W , a W , b U ab = lim = lim = lim lim = Va Vb q q 0 q q 0 q 0 q q 0 q (1.4)

Istnienie zalenoci 1.4. powoduje, e mwimy zamiennie: napicie albo rnica potencjaw. Gdy potencja Va jest wikszy od potencjau Vb napicie ma warto dodatni. Gdyby byo Va < Vb napicie U ab , wyliczone wedug wzoru 1.4. miaoby warto ujemn. Na rysunkach napicie oznacza si przy pomocy strzaki (pierzastej), ktrej grot skierowany jest w stron wyszego potencjau. Takie oznaczanie zwrotu nazywa si strzakowaniem. Umowa o oznaczaniu wyszego potencjau grotem strzaki zostaa wprowadzona do elektrotechniki przez polskiego uczonego Stanisawa Fryze. Wyszy potencja bywa oznaczony take symbolem + (niszy symbolem -). Ujemna warto napicia oznacza, e grot strzaki (albo znak +) wskazuje potencja niszy napicie jest le (odwrotnie) zastrzakowane. Napicie elektryczne ma tak sam jednostk jak potencja elektryczny. Jest ni jeden wolt: 1 [ U] = 1 V . Napicie elektryczne pomidzy danymi dwoma punktami pola elektrycznego wynosi jeden wolt wtedy gdy przeniesienie adunku o wartoci jednego kulomba od jednego z tych punktw do drugiego wymaga wykonania pracy jednego dula. adunek prbny wystpujcy w definicji potencjau jest dodatni (tak przyjto umow - por. pkt. 1.1.). Jest on zatem odpychany przez adunki dodatnie, a przycigany przez adunki ujemne. Std praca W, a potrzebna na doprowadzenie adunku

prbnego do danego punktu pola jest albo dodatnia (wykonana przeciw siom pola przy doprowadzaniu adunku prbnego w poblie adunku dodatniego) albo ujemna (wykonana przez siy pola przy doprowadzaniu adunku prbnego w poblie adunku ujemnego). Zatem potencja moe by albo dodatni albo ujemny. Potencja danego punktu pola jest tym wikszy im punkt jest pooony bliej adunku dodatniego, tym mniejszy im punkt ley bliej adunku ujemnego. Pomidzy adunkami dodatnim ( Q + ) i ujemnym ( Q ) tworzcymi dipol elektryczny (rys. 1.3.) istnieje miejsce geometryczne (powierzchnia), ktrego punkty maj potencja zerowy (nie trzeba wykona adnej pracy by doprowadzi do nich adunek prbny spoza pola).

-5-

1.3. Prd elektryczny


Siy pola elektrycznego dziaajc na adunki elektryczne powoduj ich przemieszczanie si. Zjawisko to nosi nazw prdu elektrycznego. Prdem elektrycznym nazywamy uporzdkowany ruch adunkw elektrycznych (pod wpywem pola elektrycznego). O prdzie elektrycznym mwimy, e pynie - niezbyt cile, przecie przemieszczaj si adunki, nie prd.

1.3.1. Prd elektryczny jako zjawisko fizyczne


W zalenoci od tego w jakim rodowisku wystpuje zjawisko prdu i jaki jest jego mechanizm, w elektrotechnice tradycyjnie rozrnia si trzy rodzaje prdw: prd przewodzenia, prd przesunicia i prd unoszenia. Prd przewodzenia wystpuje w materiaach przewodzcych. Istniej dwa rodzaje (dwie kategorie) takich materiaw. Do kategorii I nale metale i ich stopy, a take wgiel. Charakteryzuj si one tym, e ich atomy tworz struktury krystaliczne, w ktrych elektrony zewntrznych powok atomowych s sabo zwizane z konkretnymi atomami. Elektrony te nale nie tyle do nich ile do struktury krystalicznej jako caoci. Mog si one stosunkowo swobodnie przemieszcza w obrbie krysztau (std nazwa: elektrony swobodne). Tworz tzw. gaz elektronowy (Odkry to niemiecki fizyk Paul Drude yjcy na przeomie XIX i XX w.). Gdy przewodniki I rodzaju podda dziaaniu zewntrznego pola elektrycznego elektrony te zostaj wprawione w ruch (w kierunku potencjau dodatniego). Jest to prd przewodzenia I rodzaju. Jeeli rozwaany przewodnik stanowi cz obwodu zamknitego prd ten bdzie pyn tak dugo, jak dugo istnie bdzie zewntrzne pole elektryczne, ktre go wymusza. Ten mechanizm przepywu prdu nazywa si przewodnictwem elektronowym. Z chwil zamknicia wycznika pole elektryczne rozprzestrzenia si w przewodniku jako fala elektromagnetyczna z prdkoci zblion do prdkoci wiata. Std wszystkie elektrony wypeniajce przewd zaczynaj si porusza nieomal jednoczenie. Prdko ich ruchu jest niewielka (rzdu uamkw milimetra na sekund). Przepyw prdu przewodzenia w przewodniku I rodzaju nie jest zwizany z adnymi procesami chemicznymi. Wystpuje natomiast zjawisko fizyczne: nagrzewanie si przewodnika. Materiay przewodzce II rodzaju (II kategorii) to elektrolity. S nimi wodne, zdysocjowane roztwory kwasw, zasad i soli. Wystpuj w nich jony dodatnie i ujemne. Poddane dziaaniu zewntrznego pola elektrycznego przemieszczaj si odpowiednio w stron potencjau dodatniego (jony ujemne - aniony) i ujemnego (jony dodatnie kationy). Skutkiem rozdziau jonw zachodz reakcje chemiczne (elektrochemiczne) w wyniku czego ilo jonw maleje a do wyczerpania i wtedy prd przestaje pyn. Podobnie jak w przewodnikach I rodzaju i tu zachodzi zjawisko nagrzewania si rodowiska przewodzcego. Nonikami adunkw w przewodnikach II rodzaju s jony, std ten rodzaj przewodnictwa nosi nazw przewodnictwa jonowego. Podobny (tj. jonowy) charakter ma przewodnictwo prdu elektrycznego w (zjonizowanych) gazach. Prd przesunicia wystpuje w tych materiaach, w ktrych brak swobodnych nonikw adunku. Takie materiay nosz nazw dielektrykw albo izolatorw. Przepyw prdu przesunicia odbywa si na poziomie mikro (subatomowym) i na poziomie makro (atomowym). Na poziomie mikro polega na powstaniu, pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego, niesymetrii w rozkadzie elektronw otaczajcych jdra atomw (por. rys. 1.6.a). Powstanie takiej niesymetrii -6-

wymaga przesunicia adunkw w chwili pojawienia si pola, a takie przesunicie adunkw to krtkotrway prd elektryczny. Na poziomie makro przepyw prdu przesunicia polega na wymuszonym przez siy zewntrznego pola elektrycznego porzdkowaniu chaotycznie rozmieszczonych w dielektryku dipoli elektrycznych (por. rys. 1.6.b). Dipolami tymi s czsteczki zwizkw chemicznych tworzcych dielektryk. Takie porzdkowanie te polega na przemieszczaniu si adunkw, a wic na przepywie (krtkotrwaego) prdu. Prd unoszenia (zwany te prdem konwekcyjnym) polega na przemieszczaniu si adunkw elektrycznych przez rodowisko izolacyjne (np. przez prni). Wystpuje np. w kineskopie (i innych lampach elektronowych) jako wizka elektronw wyrywanych z wyarzanej katody przez napicie przyoone pomidzy ni a siatk. Prdko nonikw, zalena od napicia, jest rzdu tysicy kilometrw na sekund.

1.3.2. Wielkoci fizyczne charakteryzujce prd elektryczny - natenie, gsto


Dla opisywania zjawiska prdu wprowadzono charakteryzujc je pod wzgldem ilociowym wielko fizyczn: natenie prdu elektrycznego. Zamiast terminu: natenie prdu elektrycznego elektrycy potocznie stosuj termin: prd elektryczny (take w podrcznikach akademickich). Natenie prdu elektrycznego przepywajcego przez dany przekrj definiowane jest jako stosunek wartoci adunku do czasu, w ktrym ten adunek przepyn przez rozpatrywany przekrj, a wic jako szybko przepywu adunkw: q dq i = lim = (1.5) dt t 0 t Jest to warto natenia prdu w danej chwili czasowej. Nosi ona nazw wartoci chwilowej natenia prdu (wartoci chwilowej prdu). Do oznaczania wartoci chwilowych prdu stosuje si liter i lub - by zaakcentowa, e ma to by warto w konkretnej chwili t (lub unikn nieporozumie) - symbolem i(t). Warto redni prdu za czas t oznacza si symbolem I lub I av i wyznacza z zalenoci: q I= (1.5a) t Natenie prdu elektrycznego jest wielkoci skalarn. Ta wielko skalarna jest nieco nietypowa, jest bowiem obdarzona zwrotem (czsto nazywany jest on niecile kierunkiem). Aby scharakteryzowa prd trzeba poda jego natenie i zwrot z jakim przepywa przez dany przekrj. Przyjto, e zwrot ten dotyczy przemieszczania si adunkw dodatnich (umowa pochodzi std, e wedug pierwotnej jednofluidowej koncepcji elektrycznoci znakiem plus oznaczano wystpowanie fluidu elektrycznego, znakiem minus jego brak, std prd elektryczny mg pyn jedynie od plusa do minusa - por. pkt. 1.1.). Na rysunkach oznacza si go przy pomocy pierzastej strzaki. Natenie prdu moe mie warto dodatni lub ujemn. Warto dodatnia oznacza, e prd pynie zgodnie ze zwrotem strzaki, natenie ma warto ujemn wtedy -7-

gdy prd pynie w kierunku odwrotnym do wskazywanego przez strzak. Pocztkujcym elektrykom pewien problem stwarza fakt, e w przewodnikach I rodzaju przepyw prdu polega na przepywie adunkw ujemnych, wic zwrot prdu jest w nich przeciwny do zwrotu z jakim poruszaj si elektrony, noniki tego prdu. Prd, ktrego warto i zwrot pozostaj niezmienne w czasie nazywany jest prdem staym. Oznacza si go liter I. Jednostk natenia prdu elektrycznego jest jeden amper ( 1[i] = 1 A ). Jest to jedna z jednostek podstawowych ukadu SI. Definiowana jest na podstawie oddziaywania siowego pola magnetycznego na przewodnik z prdem (problematyka ta bdzie bliej omawiana w dalszym toku nauki, na wykadzie teorii pola magnetycznego). Natenie prdu wynosi jeden amper jeeli prd ten pync w dwu oddalonych od siebie o jeden metr przewodnikach, nieskoczenie dugich, o przekrojach koowych, nieskoczenie maych, powoduje oddziaywanie siowe o wartoci 2 10 7 niutona na metr dugoci przewodnika. Aby umoliwi bardziej precyzyjne opisywanie zjawiska prdu elektrycznego wprowadzono pojcie gstoci prdu. Jest to wielko wektorowa. Modu (dugo) tego wektora jest definiowany jako iloraz natenia prdu (I) przepywajcego przez dany przekrj przez powierzchni tego przekroju (S), przy czym rozwaany przekrj jest prostopady do kierunku ruchu adunkw dodatnich. Zwrot wektora gstoci jest taki jak zwrot prdu: I J = J 1I = 1I (1.6) S gdzie: 1I , - wektor jednostkowy o zwrocie zgodnym z kierunkiem ruchu adunkw dodatnich. Gsto prdu wyraona wzorem (1.6) jest to warto rednia gstoci prdu pyncego przez przekrj S. Gsto prdu w danym punkcie przestrzeni dana jest wzorem: i di J = J 1i = lim 1i = 1i (1.6.a) dS S 0 S Zaleno odwrotna (prdu od gstoci redniej) jest iloczynem skalarnym: I = J S = J S cos (J , S) (1.6.b) gdzie: S - przekrj S jako wektor, modu tego wektora jest rwny powierzchni S, zwrot jest prostopady (normalny) do tej powierzchni, (J , S) - kt pomidzy zwrotem wektora gstoci prdu (a wic zwrotem prdu) i wektorem normalnym (prostopadym) do przekroju S. Dla przypadku oglnego zaleno ta jest cak z iloczynu skalarnego wektorw J i dS po powierzchni S: i = J dS (obliczanie takich caek jest przewidziane w kursie matematyki na dalszych
S

latach studiw).
1 [i] 1A = . 1 [S] 1 m 2 W praktyce gsto prdu wykorzystuje si do wyznaczania przekrojw przewodw niezbdnych do tego, by mg przez nie pyn dany prd. Nie s to due przekroje i podawanie ich powierzchni w metrach kwadratowych byoby niewygodne. Std praktyczn jednostk gstoci prdu 1A . jest: 1 [J ] = 1 mm 2 Dopuszczalna gsto prdu dla danego przewodu zaley od materiau z jakiego jest on wykonany, od przekroju, od rodzaju izolacji, rodzaju budowy, czasu, przez ktry prd o danym nateniu ma pyn. Dla przewodw miedzianych stosowanych w instalacjach domowych A . dopuszczalna gsto prdu dugotrwaego mieci si w granicach 9 15 mm 2

Jednostk gstoci prdu jest: 1 [J ] =

-8-

1.4. Obwd zamknity - rdo, odbiornik, praca prdu


Z naszych dotychczasowych rozwaa dotyczcych prdu jako zjawiska fizycznego wynika, e w sposb dugotrway moe on wystpowa tylko jako prd przewodzenia w przewodnikach I rodzaju. Istniejcy tu mechanizm przepywu adunkw wymaga, by adunki przemieszczay si w obiegu zamknitym. Inaczej po przemieszczeniu si ich wszystkich prd ustanie. Ukad przewodnikw, w ktrym moliwy jest taki cigy przepyw prdu nosi nazw obwodu zamknitego. W obwodzie elektrycznym zawsze daje si wyrni takie czci, w ktrych energia jest do obwodu dostarczana i takie, w ktrych jest ona przekazywana na zewntrz. Pierwsze s rdami energii elektrycznej, drugie - odbiornikami energii elektrycznej.

W odbiorniku prd pynie pod wpywem si pola elektrycznego, a wic od wyszego potencjau do niszego. adunki wykonuj wtedy prac kosztem tego, e trac energi. Energia elektryczna zamienia si na energi nieelektryczn. Istnieje tu analogia z prac wykonywan w polu grawitacyjnym np. przez spadajcy mot kafara. W rdle ruch adunkw jest wymuszony przez siy zewntrzne pokonujce siy pola elektrycznego: prd pynie pod gr, od potencjau niszego do wyszego (adunki zyskuj energi). Praca wykonywana jest na adunkach. Energia nieelektryczna (chemiczna, mechaniczna itd.) zamienia si w energi elektryczn (energi potencjaln adunkw). Wystpuje tu analogia do podnoszenia mota kafara (i nadawania mu energii potencjalnej). Tym co przekazywane jest ze rda do odbiornika jest pole elektryczne. Wanie ono nadaje energi ju znajdujcym si tam adunkom. Zgodnie z omwion ju, powszechnie przyjt umow (usankcjonowan polsk norm), strzaki na rysunkach obwodw elektrycznych (rys. 1.8. i rys. 1.9.) oznaczaj: - dla prdu: kierunek przepywu adunkw dodatnich; - dla napi: wyszy potencja. Jeeli strzaki na rysunku pokazuj, e prd pynie przez jaki element obwodu od potencjau wyszego do potencjau niszego mwimy, e element ten jest zastrzakowany odbiornikowo. Gdy, odwrotnie, strzaka prdu oznaczajca prd pyncy przez element skierowana jest od potencjau niszego do wyszego mamy do czynienia ze strzakowaniem rdowym. Element zastrzakowany odbiornikowo jest odbiornikiem wtedy gdy strzakowanie odpowiada rzeczywistoci, a wic gdy strzaka napicia rzeczywicie wskazuje wyszy potencja, za prd istotnie pynie w t stron, ktr wskazuje strzaka prdu (albo jednoczenie obydwie informacje s nieprawdziwe). Wtedy i natenie prdu i napicie maj wartoci dodatnie (lub jednoczenie ujemne). Podobnie element zastrzakowany rdowo jest wtedy rdem gdy strzakowanie odpowiada rzeczywistoci, a wic gdy wartoci prdu i napicia s dodatnie (jest te rdem gdy jedne i drugie s jednoczenie ujemne). Natenie prdu jest parametrem opisujcym ilociowo adunki elektryczne w ruchu za potencja elektryczny (napicie elektryczne) charakteryzuje ich stany energetyczne. Te dwa (zaledwie!) parametry wystarczaj do opisu zjawisk zachodzcych w obwodach elektrycznych. Take zachodzce w nich przemiany energetyczne. adunek prbny q przemieszczajc si przez odbiornik od jego zacisku A do zacisku B (rys.

-9-

1.8.) wykonuje prac ( WAB ). Praca ta jest rwna iloczynowi adunku i napicia ( WAB = q U ) wynika to z definiujcego napicie elektryczne wzoru (1.3). Jest te: q = I t , co wynika z wzoru (1.5). definiujcego natenie prdu elektrycznego. czc te dwa wzory otrzymuje si wyraenie na prac wykonan przez prd I pyncy w odbiorniku, na zaciskach ktrego wystpuje napicie U: (1.7) WAB (t ) = U I t Dzielc obie strony tego rwnania przez t otrzymujemy wyraenie na moc z jak ta praca jest wykonywana, a wic wyraenie na szybko przetwarzania przez odbiornik energii elektrycznej na energi nieelektryczn: W (t ) = UI P = AB (1.8) t Wzr (1.8) opisuje warto redni mocy w czasie t . Warto chwilow mocy to warto wyznaczona dla t 0 : WAB (t ) U I t u ( t ) i( t ) dt p = lim = lim = = u i (1.8.a) t dt t 0 t 0 t Zaleno pozwalajca obliczy prac za czas t = [0, t ] w przypadku oglnym ma posta
caki: WAB (0, t ) = u () i()d .
0 t

Podobne rozumowanie mona przeprowadzi dla rda. W rdle energia nieelektryczna zamieniana jest na energi elektryczn. Moc rda wyliczona ze wzoru (1.8) lub (1.8.a) jest miar prdkoci z jak zachodzi ten proces. Jeeli jaki element obwodu zastrzakowany jest odbiornikowo ale albo napicie albo prd maj dla niego warto ujemn to ich iloczyn te daje warto ujemn: ujemn moc. Naley to interpretowa tak, e energia w obwodzie pynie w kierunku odwrotnym ni to wynika ze strzakowania. Element nie jest odbiornikiem lecz rdem (zastrzakowanym odbiornikowo). Podobnie moe by z odbiornikiem zastrzakowanym rdowo. Jeeli jednak i prd i napicie maj jednoczenie wartoci ujemne - moc pozostaje dodatnia, a wic energia przepywa tak jak to wynika ze strzakowania: element zastrzakowany rdowo jest rdem, zastrzakowany odbiornikowo odbiornikiem. Zaleno (1.8) prowadzi do nowej definicji wolta. Wynika z niej, e jeden wolt jest rnic potencjaw elektrycznych pomidzy dwoma punktami obwodu, w ktrym pynie prd o nateniu jednego ampera, gdy moc pracy wykonywanej w tej czci obwodu (szybko przemiany energii) wynosi jeden wat. Bardzo rzadko pojedyncze rdo dostarcza energi do pojedynczego odbiornika. Na og zarwno rda jak odbiorniki czone s w systemy. Najczciej spotykanymi sposobami tego czenia s: poczenie szeregowe i poczenie rwnolege.

Przy poczeniu szeregowym przez wszystkie tak poczone odbiorniki pynie ten sam prd, o tym samym nateniu I. Aby na poszczeglnych odbiornikach byy napicia U1 i U 2 napicie rda musi wynosi U = U1 + U 2 . To oczywiste - z definicji napicia wiemy, e napicie to iloraz pracy wykonanej na adunku do tego adunku, a praca jaka jest wykonana na przepywajcych adunkach w rdle musi by rwna sumie pracy wykonanej przez adunki w odbiornikach.

- 10 -

Przy poczeniu rwnolegym do wszystkich odbiornikw doprowadzone jest to samo napicie U. adunki tworzce prd I rozpywaj si tu na prdy skadowe I1 i I 2 std dla poczenia rwnolegego prd cakowity jest ich sum: I = I1 + I 2 Powysze zalenoci daje si uoglnia na k poczonych szeregowo lub rwnolegle odbiornikw. W elektrotechnice przemysowej powszechnie stosowane s systemy z odbiornikami i rdami poczonymi rwnolege. Tak odbiorniki jak i rda energii elektrycznej budowane s na okrelone napicia (tzw. napicia znamionowe - U n ), a wanie ukad rwnolegy zapewnia stao napicia wszystkim elementom, niezalenie od ich liczby.

1.5. Najprostszy odbiornik - prawo Ohma, prawo Joulea


Obecnie zajmiemy si poznawaniem poj i metod stosowanych przez elektrykw do formalnego opisu rde i odbiornikw energii elektrycznej. Potrzebne nam bdzie do tego przeanalizowanie zwizkw pomidzy prdami i napiciami. Zacznijmy od najprostszego odbiornika. Jest nim kawaek przewodnika (rys. 1.11.). Pynie w nim prd przewodzenia. W poowie XIX wieku niemiecki fizyk Georg Ohm stwierdzi dowiadczalnie, e warto natenia prdu jaki pynie przez dany przewodnik jest wprost proporcjonalna do wartoci napicia pola elektrycznego wymuszajcego ten prd. Prawidowo ta nosi nazw prawa Ohma. Przedstawione wykrelnie wyniki bada przewodnika w przyblieniu ukadaj si w prost o nachyleniu . Funkcja analityczna opisujca t zaleno ma posta U = I tg . Jeeli oznaczy: tg = R otrzymuje si wzr na prawo Ohma: U = IR (1.9) Prawo Ohma jest suszne w kadej chwili czasowej, jest wic suszne dla wartoci chwilowych prdu i napicia: u = iR (1.9.a) Wspczynnikowi R = tg nadaje si charakter wielkoci fizycznej opisujcej wasnoci elektryczne danego, konkretnego przewodnika (o danych, konkretnych wymiarach, zbudowanego z konkretnego materiau) oraz nazw: rezystancja. Termin ten pochodzi od aciskiego: resisto opieram si. Uywanie dawniejszego okrelenia oporno uwaane bywa za bd terminologiczny. Rezystancja definiowana jest wzorem (1.9) jako wspczynnik proporcjonalnoci pomidzy prdem i wymuszajcym ten prd napiciem. Warto rezystancji jest zawsze dodatnia. 1V = 1 . Jednostk rezystancji jest om: 1 [ R ] = 1A Rezystancja przewodnika ma warto jednego oma ( 1 ) jeeli przyoenie do tego przewodnika pola elektrycznego o napiciu jednego wolta powoduje przepyw prdu o nateniu jednego ampera. Wyraenie (1.9) mona zapisa jako: I = UG (1.10) 1 gdzie: G = = ctg . R Zaleno 1.10. suszna jest rwnie dla wartoci chwilowych prdu i napicia: u i = = u G (1.10.a) R Wspczynnikowi proporcjonalnoci G nadaje si charakter wielkoci fizycznej i nazw: konduktancja (od aciskiego conduco - cz). Dawna - obecnie na og uwaana za niepoprawn nazwa to przewodno. - 11 -

1A 1 = = 1S . 1V 1 Konduktancja przewodnika ma warto jednego simensa (1 S) jeeli przyoenie do tego przewodnika pola elektrycznego o napiciu jednego wolta powoduje przepyw prdu o nateniu jednego ampera. Bdc odwrotnoci rezystancji, konduktancja opisuje te same co tamta waciwoci elektryczne danego, konkretnego przewodnika. Warto kta (z rys. 1.11.), a wic rwnie warto rezystancji (R) i konduktancji (G) danego konkretnego przewodnika zaley od tego z jakiego materiau jest ten przewodnik zrobiony oraz od tego jak ma dugo i jaki przekrj (to wanie odkry Ohm): l R = (1.11) S 1 1 S S G= = = (1.11.a) R l l gdzie: l - dugo przewodnika, S - powierzchnia przekroju przewodnika, 1 (czyt.: ro), = (gamma) - wspczynniki zalene od materiau z jakiego wykonany jest przewodnik, S 1 l Parametry = R i = = G nosz nazwy: rezystywno ( ) i konduktywno ( ). l S Maj one charakter wielkoci fizycznych charakteryzujcych waciwoci elektryczne materiaw. Jako wielkoci fizyczne maj swoje jednostki: m2 1 [S] 1 [] = 1 [ R ] = 1 = 1 m 1 [l ] m 1 [l ] S 1 [ ] = 1 [G ] =1 1 [S] m Poniewa przekroje przewodw na og s niewielkie w porwnaniu z ich dugociami i Jednostk konduktancji jest simens: 1 [G ] = mierzy si je raczej w mm 2 ni w m 2 , wic w praktyce wygodniej jest stosowa jednostki: mm 2 m 1 [ ] = 1 S 1 [] = 1 m mm 2 Materiaami o duej konduktywnoci (a wic o maej rezystywnoci) s metale. Uywane s one do produkcji przewodw i kabli. Konduktywnoci niektrych materiaw przewodzcych (por. Poradnik Inyniera Elektryka. WN-T, Warszawa 1974): m m ; mied: 58 S ; srebro: 61,8 S mm 2 mm 2 m m zoto: 48,7 S ; glin (aluminium): 36,3 S mm 2 mm 2 m m ; platyna: 10 S elazo: 10,3 S mm 2 mm 2

W odbiornikach energii elektrycznej zachodzi przemiana energii elektrycznej na energi nieelektryczn (por. pkt. 1.4.). Energia nieelektryczna w jak przemienia si energia elektryczna podczas przepywu prdu przez najprostszy odbiornik, a wic przez kawaek przewodnika jest energi ciepln. Pole elektryczne wprawiajc (w przewodnikach I rodzaju) elektrony w ruch nadaje im energi. Skutkiem zderzania si z atomami siatki krystalicznej rozpdzone elektrony oddaj im cz tej energii wprawiajc siatk w drganie, co przejawia si jako wzrost temperatury. Podobne zjawisko
- 12 -

(ale dotyczce poruszajcych si jonw i elektrolitu) wystpuje w przewodnikach II rodzaju. Moc (szybko przemiany) wystpujcej tu przemiany energii wynosi (dla prdu staego - por. wzr 1.8): P = U I . Uwzgldniajc prawo Ohma otrzymuje si zaleno (a waciwie zalenoci): U2 I2 = (1.12) R G Stwierdzenie, e caa energia elektryczna wydzielana w przewodniku zamienia si na energi ciepln wraz ze wzorem (1.12) opisujcym t przemian ilociowo znane s w elektrotechnice jako prawo Joulea. Prawo Joulea jest suszne w kadej chwili czasowej: P = U I = R I2 = G U2 = p = ui = Ri 2 = Gu 2 = Energia jaka u2 = R wydzieli si i2 G w (1.12.a) czasie

t = [0, t ]

wynosi

(dla

prdu

staego):

W(0, t ) = UIt = RI 2 t . atwo daje si wyprowadza dalsze wersje tego wzoru wynikajce z zalenoci (1.12). Dla oglnego
t

przypadku

prdu

nateniu

zmieniajcym

si

czasie

jest:

2 W(0, t ) = R i( )d ) 0

1.6. Rezystor idealny


Rezystor idealny jest to taki przewodnik, w ktrym zachodzi wycznie jedno zjawisko energetyczne: zamiana energii elektrycznej na energi ciepln. Opisywane jest ono prawami Ohma i Joulea. Takich przewodnikw w rzeczywistoci nie ma. W rzeczywistych przewodnikach zawsze wystpuj jeszcze i inne zjawiska fizyczne: powstawanie pola magnetycznego, zwizane z tym zjawisko samoindukcji, indukowanie si napi spowodowane zmiennymi polami magnetycznymi, gromadzenie adunkw elektrycznych itd., itp. Jednak dla niektrych obiektw (arwka, grzejnik elektryczny, opornik radioelektroniczny) powysza idealizacja jest wystarczajco dokadnym uproszczeniem. Zamiana energii elektrycznej na energi ciepln jest w nich zjawiskiem dominujcym, inne zjawiska mona - w pierwszym przyblieniu - pomin. Rezystor idealny moe by te traktowany jako obiekt abstrakcyjny. Wtedy naprawd jest takim elementem, w ktrym nie zachodz inne zjawiska poza przepywem prdu i zwizan z nim zamian energii elektrycznej na energi ciepln. Jako taki jest tworem czysto teoretycznym, takim jak np. geometryczna kula (rozumiana jako zbir punktw, ktrych odlego od okrelonego punktu jest mniejsza lub rwna r). Taki rezystor idealny tak si ma do rzeczywistych rezystorw jak wspomniana kula geometryczna do spotykanych w przyrodzie obiektw kulistych - jest ich matematyczn idealizacj. Metoda naukowa, ktra tu zostaa zastosowana nazywana jest metod idealizacyjn. Polega ona na tym, e zoone obiekty i zjawiska przedstawia si przy pomocy ich idealnych modeli, takich jak ciao sztywne, adunek punktowy, rwnia bez tarcia, itd. itp. Dopiero gdy uproszczenie okazuje si zbyt grube konstruuje si bardziej rozbudowany (cigle jednak wyidealizowany) model (np. rwnia z tarciem). Metoda ta wiadomie stosowana jest w naukach przyrodniczych co najmniej od czasw Galileusza i przyniosa im niebywae sukcesy. Rezystor rzeczywisty, fizyczny posiada swoje wymiary geometryczne: dugo, przekrj. Rezystor idealny ich nie ma. Charakteryzuje go tylko jeden parametr: rezystancja. O takich
- 13 -

elementach mwi si, e ich parametry (zwane staymi) s skupione. Obwody z takimi elementami nazywane s obwodami o staych skupionych. Zoone z elementw bezwymiarowych i one nie maj wymiarw geometrycznych. Std w obwodach z takimi elementami wszystkie zjawiska zachodz jednoczenie. Charakterystyka prdowo-napiciowa rezystora dana jest (dla prdu staego) wyraeniem: U = I R ( I = U G ). Wykres tej funkcji jest lini prost. Std rezystor nazywany jest elementem liniowym. Ze wzgldu na swj charakter rezystor jest nazywany elementem pasywnym, albo biernym. Elementy pasywne s to takie elementy, ktre zawsze s odbiornikami energii elektrycznej, nie mog by jej rdami. Wystpujca w rezystorze przemiana energii elektrycznej na energi ciepln przebiega zawsze jednokierunkowo, jej efektem jest rozpraszanie energii. Std rezystor nazywany jest elementem rozpraszajcym, albo dyssypatywnym. Rezystor jest elementem dwuzaciskowym. Takie elementy nosz nazw dwjnikw. Pewne obiekty rzeczywiste (takie jak arwka, piec elektryczny itp.) maj (w pierwszym przyblieniu) taki sam opis matematyczny jak rezystor idealny. Zatem rezystor idealny mona traktowa jako ich (stosownie uproszczony) model. Do celw obliczeniowych mona nim te obiekty zastpi. Rysunek obwodu elektrycznego (takie rysunki nazywane s schematami), na ktrym zamiast elementw rzeczywistych wystpuj elementy idealne o takim samym (z zaoon dokadnoci) opisie matematycznym jest schematem zastpczym tego obwodu. Rezystor idealny wystpuje na takich schematach w zastpstwie rzeczywistej arwki, rury wietlwki, pieca elektrycznego, przyrzdu magnetoelektrycznego, opornika radioelektronicznego itp. Schematy zastpcze przydatne s do oblicze parametrw elektrycznych obiektw lub ich czci funkcjonalnych, a take do analiz teoretycznych. Koncepcja schematu zastpczego jest jedn z najwaniejszych koncepcji elektrotechniki teoretycznej.

1.7. Zaleno rezystancji od temperatury


Pod wpywem fizycznych czynnikw zewntrznych, takich jak cinienie, wilgotno, pole magnetyczne, pole elektryczne itd. itp. rezystywno materiau zmienia si (zmienia si take oczywicie odwrotno rezystywnoci: konduktywno). Najwiksze znaczenie praktyczne ma zmienno rezystywnoci pod wpywem zmian temperatury. Stwierdzono, e dla przewodnikw II rodzaju (elektrolity) ze wzrostem temperatury rezystywno maleje. Dla przewodnikw I rodzaju (metale i ich stopy) jest odwrotnie: wraz ze wzrostem temperatury rezystywno ronie. Intensywno tego zjawiska jest rna dla rnych materiaw. Oglnie rzecz biorc, rezystywno stopw jest mniej zalena od temperatury ni rezystywno czystych metali. Zaleno rezystywnoci od temperatury jest nieliniowa. Dla metali i ich stopw w temperaturach umiarkowanych ( 100 o C +200 o C ) nieliniowo ta jest na tyle niewielka, e w przyblieniu mona j aproksymowa lini prost, co pokazano na rys. 1.13. Opisuje t zaleno wzr analityczny: 1 = 0 + tg (1 0 ) (1.13) - gdzie tg jest (staym w caym rozpatrywanym przedziale zmiennoci temperatury) wspczynnikiem nachylenia prostej aproksymujcej zaleno. Poniewa rezystancja danego przewodnika jest wprost proporcjonalna do jego rezystywnoci wic zaleno rezystancji od temperatury ma tak sam posta. W elektrotechnice przyjo si stosowanie - jako wielkoci opisujcej zaleno rezystywnoci - 14 -

(rezystancji) od temperatury - tzw. wspczynnika temperaturowego rezystancji: tg 1 o = = o o Std wzr: 1 = 0 [1 + o (1 0 )] (1.13a) Suszna jest te oczywicie zaleno: R1 = R 0 [1 + o (1 0 )] (1.13b) Przy wyznaczaniu o wspczynnik nachylenia tg (stay w caym przedziale) jest dzielony przez rezystywno o w temperaturze o , wic warto wspczynnika o zaley od tego jaka to
jest temperatura. W katalogach materiaw przewodzcych jest on podawany dla temperatury 20 o C . 1 1 1 Dla miedzi jest: 20 o C 0,00393 0,004 = 0,04 1K 1K 10 K Zaleno wspczynnika temperaturowego rezystancji o od temperatury o , dla jakiej jest wyznaczany jest nieco uciliwa przy obliczeniach. Rozwamy, przykadowo, nastpujcy przykad: PRZYKAD W temperaturze 1 = 12 o C rezystancja wykonanego z miedzi uzwojenia maszyny elektrycznej ma warto R12 = 5 . Naley wyznaczy rezystancj uzwojenia w temperaturze 2 = 45o C . Nie mona tu bezporednio korzysta z wzoru (1.13.) gdy katalogowy wspczynnik temperaturowy rezystancji dla miedzi okrelony jest nie dla 12 o C lecz dla 20 o C . Musimy najpierw

wyliczy rezystancj uzwojenia dla temperatury 20 o C i dopiero potem dla temperatury 45o C : R 12 5 R12 = R 20 [1 + 20 (12 20)] R 20 = = 5,16 1 + 20 (12 20 1 0.00393 8 R 45 = R 20 [1 + 20 (45 20)] 5,16 (1 + 0,00393 25) 5,67 Przydatnym moe by wzr umoliwiajcy przeliczanie wspczynnika z katalogowej temperatury 20 o C na dowoln temperatur . Wyprowadza si go dzielc przez siebie stronami dwie (oczywiste) zalenoci: R = R 20 [1 + 20 ( 20)] i R 20 = R [1 + (20 )] Po podzieleniu jest: R [1 + (20 )] R 20 = R R 20 [1 + 20 ( 20] std: 1 1 20 ( 20) 20 ( 20 ) 1 = 1 + ( 20 ) = ( 20 ) = 1 + 20 ( 20) 1 + 20 ( 20) 1 + 20 ( 20) i ostatecznie: 20 = 1 + 20 ( 20) Korzystajc z wyznaczonego wzoru rezystancj z rozwaanego przykadu mona wyznaczy nastpujco: 20 0,00393 1 12 = = 0,0041 1 + 20 (12 20) 1 0,00393 8 1K R 45 = R12 [1 + 12 (45 12)] 5 (1 + 0,0041 33) 5,67 Zaleno rezystywnoci metali od temperatury wykorzystywana jest do pomiaru temperatury.
- 15 -

Jak ju to powiedziano wyej, zaleno ta jest tylko w przyblieniu liniowa. Stosunkowo ma nieliniowo wykazuje platyna, nieco wiksz nikiel i mied. Std wanie te materiay s stosowane do produkcji tzw. termometrw metalowych. Przede wszystkim platyna (termometr Pt100). Jako metal szlachetny nie ulega ona korozji i dziki temu utrzymuje niezmienne waciwoci. Gdy trzeba uwzgldni nieliniowo zalenoci (szerszy zakres temperatur: np. rozarzony drucik wolframowy w arwce albo wymg wikszej dokadnoci: np. termometr metalowy) stosuje si wzr aproksymacyjny (szereg MacLaurina):
R = R o [1 + o ( o ) + o ( o ) 2 + o ( o ) 3 + ...] (1.13c) Na og do zadawalajco dokadnych oblicze wystarcza uwzgldnianie zaledwie trzech pierwszych wyrazw tego szeregu. Przykadowo, polskie normy podaj dla wykonanego z platyny czujnika Pt100, dla przedziau temperatur 0 o C 850 o C tylko wspczynniki:
0 = 3,9083 10 3

i 0 = 5,775 10 7 . W

temperaturze 0 o C czujnik platynowy Pt100 ma rezystancj 100 zatem wzr na przebieg zalenoci rezystancji od temperatury (dla przedziau temperatur 0 o C 850 o C ) ma posta: R () = 100 1 + 3,9083 10 3 5,775 10 7 2

1.8. rda energii elektrycznej 1.8.1. rda idealne


Zjawiska elektryczne opisuje si w teorii obwodw za pomoc dwu wielkoci: napicia elektrycznego (rnicy potencjaw) i natenia prdu elektrycznego. Dany element jest charakteryzowany specyficzn dla niego zalenoci pomidzy tymi wielkociami. Stosujc metod idealizacyjn, mona zaproponowa a dwa wyidealizowane (tj. takie, ktrych opis matematyczny jest najprostszy moliwy) modele rda: - takie rdo ktre daje si opisa wycznie przy pomocy napicia: idealne rdo napiciowe: sia elektromotoryczna (SEM), tosama z rnic potencjaw wymuszan przez rdo na jego zaciskach, oznaczana liter E (albo e) oraz - takie rdo ktre daje si opisa wycznie przy pomocy natenia prdu: idealne rdo prdowe: sia prdomotoryczna, zwana te prdem rdowym (SPM), tosama z nateniem prdu wymuszanym przez rdo. Idealne rdo prdowe oznaczane jest liter J (albo j) tak jak gsto prdu (co moe prowadzi do nieporozumie jeeli waciwe znaczenie nie wynika jasno z kontekstu). Graficzne symbole SEM i SPM, zgodne z obowizujc polsk norm pokazano na rysunkach 1.14., 1.15 i 1.16. Dla idealnego rda napiciowego prdu staego suszna jest zaleno: U = E = const (1.14) Napicie na zaciskach rda jest stae (rwne SEM), nie zaley od pobieranego ze rda prdu. Idealnych rde napiciowych w rzeczywistoci nie ma, w pierwszym przyblieniu mona jednak za takie uwaa wiele rde rzeczywistych. Wszyscy znaj to z potocznego dowiadczenia - kupiona w kiosku bateryjka charakteryzowana jest przez napicie, ktre zachowuje (w przyblieniu) przez cay okres pracy (a gdy przestaje zachowywa to j wyrzucamy). Jeszcze lepszym modelem idealnego rda napiciowego jest laboratoryjny stabilizowany zasilacz napiciowy.

- 16 -

Napicie na zaciskach idealnego rda napiciowego jest stae, niezalene od natenia pobieranego z niego prdu. Moe ono jednak zmienia si w czasie (tak jest np. w prdnicach prdu sinusoidalnie zmiennego). W przypadku oglnym suszna jest wic zaleno: u ( t , i) = e( t ) = const i (1.14.a) (napicie jest niezalene od prdu, cho moe zmienia si w czasie) Dla idealnego rda prdowego prdu staego suszna jest zaleno: I = J = const (1.15) Prd wydawany przez rdo jest stay (rwny SPM), nie zaley od napicia jakie panuje na zaciskach. Idealnych rde prdowych w rzeczywistoci nie ma. Trudno te znale znane z ycia codziennego przykady rde, ktre mona by chocia w pierwszym przyblieniu traktowa jako idealne rda prdowe (std elektrycy unikaj stosowania ich w analizach, s dla nich mao intuicyjne). Najbardziej znanymi modelami fizycznymi idealnego rda prdowego prdu staego s laboratoryjny stabilizowany zasilacz prdowy i specjalny rodzaj prdnicy prdu staego zwany metadyn. Termin sia prdomotoryczna (SPM) jest uywany zamiennie z terminem prd rdowy. Prd wydawany przez idealne rdo prdowe jest stay, niezaleny od napicia wystpujcego na rdle. Moe on jednak zmienia si w czasie (tak jest np. w pewnych prdnicach prdu sinusoidalnie zmiennego). W przypadku oglnym suszna jest wic zaleno: i( t , u ) = j( t ) = const u (1.15.a) (warto natenia prdu jest niezalena od napicia, cho moe zmienia si w czasie) Charakterystyki prdowo-napiciowe obydwu rde idealnych: napiciowego i prdowego s liniami prostymi. S to zatem elementy liniowe. Ze wzgldu na swj charakter: wprawianie w ruch adunkw elektrycznych, wymuszanie przepywu energii, nosz one nazw elementw aktywnych, albo czynnych. Zarwno idealne rdo napiciowe jak i idealne rdo prdowe s elementami dwuzaciskowymi. S wic dwjnikami. Takie elementy mog by albo rdami albo odbiornikami. rdami s wtedy gdy dostarczaj energi elektryczn, co przejawia si tym, e przy strzakowaniu rdowym zarwno ich prd jak i napicie przyjmuj wartoci dodatnie (albo jednoczenie ujemne). Gdy przy dodatniej wartoci napicia natenie prdu ma warto ujemn (albo gdy jest odwrotnie: napicie ujemne, prd dodatni) element pobiera energi, jest zatem odbiornikiem, odbiornikiem aktywnym.

Obecnie (rok 2004) prawdopodobnie cigle jeszcze nie ma podrcznikw, ktre stosowayby oznaczenia SEM i SPM z rys. 1.14. i 1.15., nakazane, jako obowizujce przez aktualne polskie normy. Uywane s oznaczenia tradycyjne pokazane na rys. 1.16. Elektryk powinien zna i jedne i drugie. Z wszystkimi bdzie si w pracy zawodowej spotyka. - 17 -

Teoria obwodw elektrycznych zajmuje si rwnie takimi rdami, ktrych parametry s zalene od innych wielkoci elektrycznych: prdw pyncych w obwodzie lub wystpujcych w obwodzie napi. Nosz one nazw idealnych rde sterowanych. Rozrnia si cztery rodzaje idealnych rde sterowanych: - idealne rda napiciowe sterowane prdowo; - idealne rda napiciowe sterowane napiciowo; - idealne rda prdowe sterowane prdowo; - idealne rda prdowe sterowane napiciowo; Na rys. 1.17. pokazano oznaczenia rde sterowanych na schematach elektrycznych.

Koncepcj rda sterowanego wykorzystuje si przede wszystkim w elektronice, do analizy pracy tranzystorw i urzdze pokrewnych (tu trzeba doda, e elektronicy tradycyjnie stosuj, niezgodne z obowizujc norm, inne ni silnoprdowcy symbole graficzne rde idealnych). Jako rdo sterowane mona rwnie traktowa prdnic prdu staego. Prdem sterujcym I s jest tu prd magnesujcy. Na og w rzeczywistych rdach sterowanych zaleno pomidzy prdem lub napiciem sterujcymi a SEM lub SPM rda jest - inaczej ni w idealnych rdach sterowanych z rysunku nieliniowa, co jednak czsto si pomija.

1.8.2. rda rzeczywiste


Idealne rdo napiciowe i idealne rdo prdowe s najprostszymi opisami (schematami zastpczymi) rde energii elektrycznej. Dla wielu zastosowa praktycznych przyjcie niezmiennoci napicia rda (dla rde napiciowych) lub jego prdu (dla rde prdowych) jest zbyt daleko idcym uproszczeniem. Potrzebny jest model bardziej zgodny z wynikami uzyskanymi z badania rzeczywistych, fizycznych rde energii. Niech - przykadowo - takim rdem bdzie tzw. bateryjka paska (z rysunku 1.18.), a wic rdo zoone z suchych ogniw galwanicznych. Zbadajmy jego zachowanie przy obcianiu rezystorem R o o rezystancji zmieniajcej si od wartoci R o (przerwa) do wartoci R o = 0 (zwarcie). Mierzmy przy tym napicie na zaciskach rda i natenie prdu pyncego w obwodzie. Dla R (obwd rozwarty) prd nie pynie ( I = 0 A ). Jest to stan jaowy. Napicie jest najwiksze: U o - napicie jaowe. Dla R o = 0 (stan zwarcia) prd jest najwikszy moliwy: I z prd zwarcia. Napicie jest rwne zeru ( U = I z R o = 0 V ). Dla wartoci porednich wyniki uzyskane z eksperymentu, przedstawione wykrelnie, ukadaj si w przyblieniu w odcinek linii prostej (por. rys. 1.19. Rwnanie analityczne tej linii mona wyznaczy wykorzystujc proporcjonalno bokw - 18 -

trjktw podobnych. Jest: Uo 0 U 0 = UoIz UoI = Iz U Iz 0 Iz I Std poszukiwane rwnanie: U U = Uo o I Iz

(1.16)

(1.16a)

Gdyby badane rdo byo idealnym rdem napiciowym, rwnanie powysze miaoby posta: U = E , co oznaczaoby, e warto napicia jest staa, niezalena od natenia prdu pobieranego ze rda. Czonem rwnania (1.16a) okrelajcym U zaleno napicia od prdu jest o . Gdy ten czon Iz odrzuci (upraszczajc opis rda) otrzymuje si: U = U o . Porwnujc to wyraenie z rwnaniem rda idealnego (1.15) otrzymany: U o E - sia elektromotoryczna rda jest tosama z jego napiciem w stanie jaowym. U 1V Wystpujcy w rwnaniu (1.16a) iloraz o ma wymiar = 1 - taki jak rezystancja. Iz 1A Sensownym jest nazwanie go rezystancj (chocia nie mamy prawa twierdzi, e jest to jaka rzeczywista rezystancja, przecie nie badalimy budowy rda a jedynie zaleno napicia na jego zaciskach od pobieranego prdu). Wielkoci U o i I z dotycz rda, s jego parametrami wewntrznymi zatem jest to umylona rezystancja wewntrzna rda. Oznacza si j symbolem Rw . Wzr (1.16) otrzymuje teraz posta:

U = E RwI

(1.17)

Rozwamy teraz obwd zoony z trzech elementw idealnych E, R w i R o poczonych szeregowo jak to pokazuje rys. 1.20. Dla poczenia szeregowego jest: E = U + U w . Dla rezystora R w obowizuje prawo Ohma, jest zatem: U w = R w I . Std: E = U + R w I , co mona przeksztaci do postaci: U = E RwI . Rwnanie to jest identyczne z wyprowadzonym z danych eksperymentalnych rwnaniem (1.17) opisujcym rdo rzeczywiste. Zatem schemat z rysunku 1.20. przedstawia schemat zastpczy rda rzeczywistego. Wystpuje w nim rdo idealne napiciowe, std nazwa: schemat zastpczy napiciowy (potocznie: rdo rzeczywiste napiciowe). Wzr (1.16) mona te przeksztaci tak, by wyrazi nie napicie w funkcji prdu, jak we wzorze (1.16a), lecz prd w funkcji napicia. Otrzymuje si wtedy wyraenie: I (1.16b) I = Iz z U Uo Rozwaania podobne do przeprowadzonych dla wyraenia 1.16a. prowadz do utosamiania prdu zwarcia I z z si prdomotoryczn J oraz do nadania (majcemu wymiar konduktancji)

- 19 -

Iz statusu umylonej konduktancji wewntrznej rda, oznaczanej symbolem G w . Uo W ten sposb otrzymuje si rwnanie: (1.18) I = J GwU Jest ono jedynie inn form rwnania (1.16). Pozwala jednak na wyprowadzanie jeszcze jednego schematu zastpczego rda rzeczywistego. Rozwamy obwd zoony z trzech elementw idealnych J, G w i G o poczonych rwnolegle jak to pokazuje rys. 1.21. Dla poczenia rwnolegego jest: J = I + I w . Dla rezystorw obowizuje prawo Ohma jest zatem: I w = G w U . Std: J = I + G w U , co mona przeksztaci do postaci: I = J G w U . Rwnanie to jest identyczne z wyprowadzonym z danych eksperymentalnych rwnaniem (1.18) opisujcym rdo rzeczywiste. Zatem rysunek 1.21. przedstawia schemat zastpczy rda rzeczywistego. Wystpuje w nim rdo idealne prdowe, std nazwa: schemat prdowy (albo: rdo rzeczywiste prdowe). Obydwa schematy zastpcze rda rzeczywistego: rdo rzeczywiste napiciowe i rdo rzeczywiste prdowe oparte s o te same dane empiryczne, wynikaj z takiego poczenia odpowiednio dobranych elementw idealnych, by ich opis matematyczny by tosamy z rnymi wersjami tego samego rwnania matematycznego (1.16). Std s sobie rwnowane, pod warunkiem, e wystpujce w nich parametry odpowiadaj sobie nawzajem. Tymi parametrami s E i R w dla rda rzeczywistego napiciowego oraz J i G w dla rda rzeczywistego prdowego. Parametry te pochodz od wielkoci U o i I z charakteryzujcych rdo rzeczywiste. Jest: E = U o i J = I z , a U I E J take: R w = o i G w = z . Jest zatem rwnie: R w = i Gw = . Iz Uo J E Std wynikaj warunki wzajemnej rwnowanoci rde rzeczywistych. Warunek rwnowanoci rda napiciowego o parametrach E i R w rdowi prdowemu o parametrach J i G w : J 1 i Rw = (1.19a) E= Gw Gw Warunek rwnowanoci rda prdowego o parametrach J i G w rdowi napiciowemu o parametrach E i R w : E 1 i Gw = (1.19b) J= Rw Rw rda idealne s szczeglnymi (osobliwymi) przypadkami rde rzeczywistych. Dla idealnego rda napiciowego R w = 0 , dla idealnego rda prdowego G w = 0 . Z wzorw (1.19) wynika jasno, e nie istnieje rdo prdowe rwnowane idealnemu rdu napiciowemu, ani rdo napiciowe rwnowane idealnemu rdu prdowemu. Schematy przedstawiajce rdo rzeczywiste jako rzeczywiste rdo prdowe lub rzeczywiste rdo napiciowe wyprowadzono na podstawie charakterystyki prdowo-napiciowej rda galwanicznego. Jednak kade rdo rzeczywiste (prdu staego) ma (w uproszczeniu) tak sam charakterystyk. Zatem przedstawione wyej schematy mona stosowa jako schematy zastpcze najrniejszych rde: rzeczywistych: prdnic maszynowych, ogniw galwanicznych, ogniw paliwowych, fotoogniw itd. itp. Schematy te powstay na podstawie zewntrznego badania rda rzeczywistego, zatem (w sposb oczywisty) nie modeluj one jego wewntrznej struktury. Czasami jednak rzeczywistym rdom energii elektrycznej przypisuje si struktur zblion do struktury rzeczywistego rda napiciowego. Wtedy parametry schematu zastpczego tych rde mona utosamia z parametrami ilorazowi - 20 -

ich rzeczywistych elementw skadowych. Przykadowo dla prdnicy rezystancja wewntrzna bywa utosamiana z rezystancj przewodw miedzianych, z ktrych jest wykonane uzwojenie jej twornika. W rdach energii elektrycznej nastpuje zamiana energii nieelektrycznej (chemicznej, mechanicznej itp.) na energi elektryczn. Kierunek przemiany energetycznej moe by jednak odwrotny, np. adowanie akumulatora lub praca silnikowa prdnicy. Dzieje si tak wtedy gdy prd w rdle pynie od potencjau wyszego do niszego. Wymusza (wymuszaj) to rdo (rda) zewntrzne.

1.9. Liniowo, superpozycja


Wszystkie poznane przez nas dotd elementy obwodu elektrycznego s elementami liniowymi - wykresy ich charakterystyk prdowo-napiciowych s liniami prostymi. Obwody, w ktrych wystpuj wycznie elementy liniowe nazywaj si obwodami liniowymi. Jeeli wykres charakterystyki prdowo-napiciowej elementu nie jest (przy zaoonym przyblieniu) lini prost jest on elementem nieliniowym. Obwd elektryczny, w skad ktrego wchodzi chocia jeden element nieliniowy jest obwodem nieliniowym. W obwodach liniowych mona stosowa superpozycj. Mwimy, e obowizuje w nich zasada superpozycji. Jeeli w danym ukadzie obowizuje zasada superpozycji to w tym ukadzie odpowied na kilka wymusze dziaajcych jednoczenie jest rwna sumie odpowiedzi na kade z tych wymusze dziaajcych oddzielnie. Wymuszeniem nazywamy tu wielko fizyczn charakteryzujc zewntrzn przyczyn wystpowania jakiego zjawiska, a odpowiedzi wielko fizyczn charakteryzujc samo to zjawisko. W obwodzie elektrycznym wymuszeniem moe by sia elektromotoryczna (lub sia prdomotoryczna) - odpowiedzi prd (pyncy w efekcie dziaania tego wymuszenia). Superpozycja polega na wyznaczaniu odpowiedzi na pojedyncze wymuszenia i nastpnie dodawaniu ich do siebie. Jeeli w danym ukadzie obowizuje superpozycja to wtedy taka suma odpowiedzi jest rwna odpowiedzi na jednoczesne wystpowanie wszystkich uwzgldnionych pojedynczych wymusze. Zastosujmy to do prostego, nierozgazionego liniowego obwodu elektrycznego.

- 21 -

E +E W obwodzie z rys. 1.24. prd I ma warto: I = 1 2 . Gdy wymuszenia dziaaj Ro E E E E E +E pojedynczo, natenia prdu wynosz: I' = 1 i I' ' = 2 . Std: I = I'+ I' ' = 1 + 2 = 1 2 . Ro Ro Ro Ro Ro

Zasada superpozycji jest speniona.

Na rys. 1.25. pokazano graficzny sposb wyznaczania prdu w obwodzie nierozgazionym z dwoma siami elektromotorycznymi (jest to obwd o schemacie z rys. 1.24.). Rysunek przedstawia charakterystyk prdowo-napiciow rezystora R o , na ktrej mona bezporednio odczytywa natenia prdw przy rnych wymuszeniach ( E1 , E 2 i E1 + E 2 ). Wida wyranie, e gdy rezystor ma charakterystyk nieliniow zasada superpozycji nie jest speniona.

Zasada superpozycji i liniowo s ze sob cile zwizane. Obwd liniowy bywa definiowany jako taki obwd, w ktrym obowizuje zasada superpozycji.

1.10. Dopasowanie energetyczne odbiornika do rda

Zbadajmy jak zmieniaj si parametry (napicie, prd, moc, sprawno) rda rzeczywistego w funkcji zmian rezystancji (konduktancji) obciajcego je odbiornika rezystancyjnego. Rozwaa bdziemy rzeczywiste rdo napiciowe i rwnowane mu rzeczywiste rdo - 22 -

prdowe przy zmieniajcej si wartoci rezystancji (konduktancji) odbiornika rezystancyjnego. Prd rda rzeczywistego napiciowego: E I( R o ) = Rw + Ro Napicie rda rzeczywistego prdowego: J U (G o ) = G w + Go

Zaleno wartoci prdu rda rzeczywistego napiciowego od rezystancji odbiornika ma taki sam przebieg jak zaleno wartoci napicia rda rzeczywistego prdowego od konduktancji odbiornika. Podobnie jest z napiciem rda napiciowego i prdem rda prdowego: U(R o ) = I R o = E Ro Rw + Ro I(G o ) = U G o = J Go Gw + Go

Zalenoci (i odpowiadajce im wykresy) dla rda napiciowego podane s w funkcji rezystancji odbiornika, a zalenoci (i wykresy) dla rda prdowego w funkcji konduktancji - jej odwrotnoci. Wanie wtedy przebieg prdu dla jednego modelu odpowiada przebiegowi napicia w modelu drugim. Odpowiednie wyraenia mona przeksztaci tak, by take parametry rda prdowego byy wyraone w funkcji rezystancji. Wtedy wykresy zalenoci dla rda prdowego s identyczne jak odpowiednie wykresy dla rda napiciowego. Wyprowadmy teraz wyraenia na zaleno mocy odbiornika od jego rezystancji (konduktancji): Ro Go Po (R o ) = I 2 R o = E 2 Po (G o ) = U 2 G o = J 2 2 (R w + R o ) (G w + G o ) 2 Przebiegi te maj maksima. Stan, w ktrym wystpuj te maksima, a wic w ktrym odbiornik pobiera ze rda energi z najwiksz moliw moc nosi nazw stanu dopasowania energetycznego odbiornika do rda. Warto rezystancji (konduktancji) R dop ( G dop ), przy ktrej to zachodzi mona obliczy przyrwnujc do zera pochodn wyraenia na moc: dPo (R o ) =0 dR o

- 23 -

dPo (G o ) = 0 ). dG o

Dla rda rzeczywistego napiciowego jest:


2 dPo (R o ) (R + R o ) 2 R o 2 (R w + R o ) Ro R2 w =0 = E2 w = E2 4 dR o (R + R ) (R + R ) 4 w o w o

std:
2 Ro R2 = 0 w R o = R w = R dop

Wyraenie uzaleniajce moc odbiornika od jego konduktancji dla rda rzeczywistego prdowego ma identyczn struktur jak wyraenie, z ktrego wyprowadzilimy t zaleno. Std konduktancja przy ktrej zachodzi dopasowanie energetyczne ma warto: G dop = G w Odbiornik rezystancyjny pobiera z danego rda energi z najwiksz moliw (dla tego rda) moc gdy jego rezystancja (konduktancja) ma tak sam warto jak rezystancja (konduktancja) wewntrzna rda. Jest wtedy do tego rda dopasowany energetycznie. W warunkach dopasowania energetycznego napicie na odbiorniku (por. rysunki 1.28a i 1.27b) jest rwne poowie SEM ( E = U o ) - najwikszej wartoci napicia jak mona z danego rda otrzyma. Na og odbiorniki do poprawnej pracy potrzebuj konkretnej, stabilnej wartoci napicia. Najwiksze i mao zalene od obcienia napicie otrzymuje si przy wzgldnie duych rezystancjach obcienia. Stan taki nazywany bywa dopasowaniem napiciowym. Z rysunkw 1.27a. i 1.28b. wida, e rwnie prd odbiornika przy dopasowaniu energetycznym osiga warto rwn poowie SPM ( J = I z ) - wartoci najwikszej moliwej. Najwiksze i mao zalene od wartoci rezystancji obcienia natenia prdu otrzymuje si przy wzgldnie maych rezystancjach obcienia. Stan taki nazywany bywa dopasowaniem prdowym. Zbadajmy teraz jeszcze jaka jest sprawno energetyczna rozwaanego ukadu. Sprawno to stosunek mocy uytecznej Pu do mocy dostarczanej Pd (take wyraany w procentach). W naszym przypadku moc uyteczna to moc Po z jak pobiera energi odbiornik. Moc dostarczana to moc przemiany energii nieelektrycznej na energi elektryczn dokonujca si odpowiednio w idealnym rdle napiciowym ( PE = E I ) lub w idealnym rdle prdowym ( PJ = J U ). Obydwa, rozwaane tu schematy zastpcze rzeczywistego rda energii elektrycznej oparte s o dane empiryczne uzyskane z badania zalenoci napicia na zaciskach rda od prdu pobieranego ze rda. Dane te dotycz wycznie cech zewntrznych rda - podczas ich pozyskiwania nie badano jego wewntrznej struktury. Teraz, przy wyznaczaniu sprawnoci musimy w t struktur wnikn. W ten sposb jednak zakadamy konkretne (odmienne) struktury wewntrzne dla kadego z dwu rnych schematw (dla poprzednich rozwaa rwnowanych sobie): szeregow, z idealn SEM - dla rda napiciowego lub rwnoleg, z idealn SPM - dla rda prdowego.

- 24 -

Pu = Po = E 2

Ro (R w + R o ) 2
1 Rw + Ro

Pu = Po = J 2

Go (G w + G o ) 2
1 Gw + Go

Pd = PE = E I = E 2

Pd = PJ = J U = J 2

P = o = PE

E2

E2

(R w + R o ) 2 = 1 Rw + Ro

Ro

J2 Ro R w + Ro P = o = PJ

(G w + G o ) 2 Go = 1 Gw + Go J2 Gw + Go

Go

Wykresy sprawnoci z rys. 1.30a i 1.30b. tylko dlatego wygldaj identycznie gdy jeden przedstawia wykres w funkcji rezystancji, a drugi w funkcji konduktancji odbiornika. Jeeli w zalenoci na sprawno dla rzeczywistego rda prdowego podstawi: 1 1 Gw = i Go = Rw Ro otrzymamy: 1 Go Ro Rw = = = 1 1 Gw + Go Ro + Rw + Gw Go i wykres z rys. 1.30c. Z wykresu tego wida, e sprawno rda o rzeczywistej strukturze rwnolegej, z idealn SPM jest dua przy maych (wzgldnie) wartociach rezystancji obcienia, a wic przy duych (wzgldnie) prdach odbiornika. Dla rda o strukturze szeregowej z idealn SEM jest odwrotnie: sprawno jest dua przy maych (wzgldnie) prdach obcienia, a duych (wzgldnie) wartociach rezystancji odbiornika. Sprawno przy dopasowaniu energetycznym 1 dla obydwu modeli ma warto = . 2 Tylko ten ostatni wniosek z przedstawionych wyej rozwaa dotyczcych sprawnoci jest suszny dla dowolnego rda, o dowolnej wewntrznej strukturze fizycznej. Pozostae dotycz rde o odpowiednich strukturach rzeczywistych.

1.11. Schematy zastpcze


Zadaniem elektrotechniki teoretycznej jest dostarczanie narzdzi do analizowania

- 25 -

rzeczywistych obiektw i obwodw elektrotechniki stosowanej. Narzdzia takie potrzebne s do wyznaczania parametrw charakteryzujcych te obiekty i obwody, do dobierania tych parametrw zalenie od potrzeb, do wyliczania zalenoci pomidzy rnymi opisujcymi je wielkociami fizycznymi. Pomocne s w tym schematy zastpcze. S one czym w rodzaju ideograficznego zapisu zalenoci matematycznych (mniej lub bardziej uproszczonych) opisujcych rzeczywiste obiekty. Wystpuj w nich elementy idealne: rezystory, siy elektromotoryczne i siy prdomotoryczne (w dalszym toku kursu elektrotechniki teoretycznej poznamy jeszcze i inne). S one czym w rodzaju klockw lego, z ktrych mona zestawia ukady odwzorowujce dowolne, zoone obiekty i obwody rzeczywiste. Rzecz w tym, by opis matematyczny takiego zbudowanego z elementw idealnych obwodu by taki sam jak (stosownie uproszczony) opis obwodu (obiektu) rzeczywistego. Rne obiekty maj takie same opisy matematyczne, std maj one takie same schematy zastpcze. Schemat zastpczy tego samego obiektu moe by inny gdy odpowiada on innemu opisowi matematycznemu (mniej lub bardziej uproszczonemu). Pokazano to w tabeli 1.1.

Tabela nr 1.1.
obiekt rzeczywisty symbol na schematach elektrycznych opis matematyczny schemat zastpczy

arwka
U = R I ( I = UG ) P = UI

piec elektryczny

ogniwo galwaniczne, akumulator prdnica prdu staego

rdo idealne napiciowe U = E = const

ogniwo galwaniczne, akumulator

rdo rzeczywiste: napiciowe: U = E R wI prdowe: I = J GwU

prdnica prdu staego

- 26 -

You might also like