You are on page 1of 212

Od wizji wiata do opisu jzykoznawczego

Uwagi na temat hiszpaskiej syntagmy nominalnej

w kategoriach lingwistyki kulturowej

NR 2745

Joanna Wilk-Raciska

Od wizji wiata do opisu jzykoznawczego


w kategoriach lingwistyki kulturowej
Uwagi na temat hiszpaskiej syntagmy nominalnej

Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego

Katowice 2009

Redaktor serii: Jzykoznawstwo Neofilologiczne

Maria Wysocka
Recenzent

B. Krzysztof Bogacki

Publikacja bdzie dostpna po wyczerpaniu nakadu w wersji internetowej: lska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

Spis treci
Wstp 1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej
1.1. Wprowadzenie. O zadomowieniu myli w jzyku i jego granicach. Znaczenie systemu macro 1.2. Jak oswoi sowo, czyli dekompozycja semantyczna 1.3. Pojcia podstawowe 1.4. Podsumowanie: dekompozycja semantyczna jednym z elementw definiowania znaczenia wyrae 1.5. Orzekanie poj: predykaty i argumenty 1.5.1. Nazywanie a orzekanie, czyli jak wprowadzi psa do jzyka 1.5.2. O czym orzekamy? Argumenty 1.5.2.1. Co to jest argument? 1.5.2.2. Niejednemu psu Burek Nazwy wasne i nazwy oglne 1.5.3. Prototypowa definicja sdu 1.5.3.1. Niesamodzielno poj: predykat 1.5.4. Dwa podstawowe elementy prototypowej definicji sdu 1.5.4.1. Struktura predykatowo-argumentowa 1.5.4.2. Jem zup yk, czyli o argumentach fakultatywnych 1.6. Gdzie czowiek tratuje konia, ale nie odwrotnie ograniczenia, ktre wizje wiata nakadaj na moliwoci selekcyjne predykatw 1.6.1. Zielone idee bez koloru wciekle pi asemantyczno i agramatyczno 1.7. Co w myli, to na jzyku, czyli przejcie z paszczyzny poj na paszczyzn form 1.7.1. Kilka sw o budowie sdw na podstawie takich poj, jak chcie (eby), marzy (o), uwaa (e)

9 11 11 27 35 39 44 44 46 46 46 48 48 50 50 54 58 58 66 70

Spis treci

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko, co pomyli gowa, czyli jak badamy wyraenia jzykowe
2.1. Wprowadzenie 2.2. Analiza morfologiczna 2.2.1. Kategoryzacja 2.2.2. Idiomatyczne zalenoci powierzchniowe: wyraenia semantyczne i operatory syntaktyczne 2.2.3. Do czego przydaje si podzia na morfemy 2.2.4. Dlaczego od kadej reguy s wyjtki? Sposoby tworzenia wyrae w jzyku hiszpaskim

74 74 74 75 79 81 85 99 99 100 100 101 102 103 104 105 105 106 107 107 110 113 115 118 118 119 120 121 127 128 132 137 139 139 140 143

3. Uycie wyrae
3.1. Wprowadzenie 3.2. Przydatne definicje 3.2.1. Syntagma nominalna pojcie jdra 3.2.2. Skadniki syntagmy nominalnej 3.3. Determinanty. Przykad rodzajnika 3.3.1. Jak funkcj peni rodzajnik i dlaczego musimy j pozna? 3.3.2. Dualizm wiata: rzeczy i relacje midzy nimi 3.3.3. Funkcja prototypowa rodzajnika, czyli ukadanie puzzli 3.3.3.1. Nazwy relacji 3.3.3.2. Typy relacji dwustronnych 3.3.3.2.1. Relacje jednoznaczne 3.3.3.2.2. Relacje jedno-wieloznaczne 3.3.3.2.3. Relacje jedno-jednoznaczne 3.3.3.2.4. Relacje wielo-jednoznaczne 3.3.3.3. Tworzenie nazw oglnych zoonych 3.4. Uycie rodzajnika w kontekcie jzykowym 3.4.1. Istotne definicje 3.4.1.1. Deskrypcje: okrelona i nieokrelona 3.4.1.1.1. Deskrypcje okrelone zupene 3.4.1.1.2. Funkcje deskrypcji okrelonych zupenych 3.4.1.1.3. Deskrypcje okrelone zupene zoone 3.4.1.2. Typy referencji 3.4.1.2.1. Generyczno 3.4.1.2.2. Do czego su zdania generyczne? 3.4.2. Rodzajnik i kontekst 3.4.2.1. Definicja kontekstu 3.4.2.2. Funkcje rodzajnika w kontekcie 3.4.2.3. Inne czynniki majce wpyw na uycie hiszpaskiego rodzajnika

Spis treci 3.4.2.4. Przykady idiomatycznoci w uyciu hiszpaskiego rodzajnika 3.4.3. Rodzajnik i komunikacja

7
144 147

4. Syntagma nominalna: atrybucja i powierzchniowe sposoby jej wyraania


4.1. Wprowadzenie 4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika 4.2.1. Przymiotnik jakociowy 4.2.2. Funkcje przymiotnika odrzeczownikowego 4.2.3. Funkcje przymiotnika odczasownikowego 4.2.4. Podsumowanie 4.3. Krtko o atrybucji z uyciem przyswka 4.4. Atrybucja z uyciem rzeczownika 4.4.1. Wprowadzenie 4.4.2. Apozycja

152 152 154 158 162 177 179 182 183 183 186 195 198 205 207

Podsumowanie Bibliografia
Resumen Summary

Kto mwi czowiek, mwi jzyk, kto mwi jzyk, mwi spoeczestwo.
Leopold von Ranke

Wstp

Niniejsza praca, przeznaczona przede wszystkim dla osb spoza romaskiego krgu kulturowego, jest wynikiem bada nad opisem jzyka w kategoriach lingwistyki kulturowej, bdcej wielowymiarowym narzdziem pozwalajcym na opis jzyka z perspektywy rnych wizji wiata. Wizja wiata zamknita w jzyku hiszpaskim Pwyspu Iberyjskiego wraz ze wszystkimi jego mutacjami i dialektami wpisana jest w t sam europejsk wizj ramow, w ktrej mieci si wizja wiata w jzyku polskim, i dlatego rnice w jej realizacjach jzykowych s do trudno uchwytne. Mona jednak prbowa je odkry za pomoc proponowanego tu aparatu pojciowego, opracowanego z perspektywy semantycznej, w kategoriach gramatyki kognitywnej, pragmatyki, a take antropologii jzykoznawczej. Bardziej wyrazicie prezentuj si zmiany semantyczno-skadniowe, jakie nastpiy w jzykach hiszpaskich w Ameryce pod wpywem jzykw indiaskich oraz reprezentowanych przez nie wizji wiata, czsto szokujco odmiennych od europejskiej. Dlatego te analiza i opis systemu jzyka hiszpaskiego w proponowanej optyce, a w nim rnych, wielekro niezrozumiaych dla sowiaskiej spoecznoci lingwistycznej zjawisk jzykowych, pozwala na peniejsze przedstawienie badanych struktur. Ze wzgldu na ogrom i rnorodno problematyki naleao skoncentrowa si na jednym zagadnieniu. Wybr pad na syntagm nominaln, jako najlepiej oddajc konceptualizacje oglnie uznawane za statyczne.

Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

1.

1.1. Wprowadzenie O zadomowieniu myli w jzyku i jego granicach Znaczenie systemu macro
Teoretycznie dla wspczesnego czowieka zainteresowanie inn kultur i jzykiem nie oznacza ju naukowej podry w nieznane, samotnego, w peni pionierskiego odkrywania nowego, innego wiata. Wystarczy rozpocz nauk jzyka obcego, aby dziki szerokiemu wachlarzowi metod i teorii stosowanych w dydaktyce zacz natychmiast poznawa jzyk przez kultur i kultur przez jzyk. atwiej jest take tumaczowi, ktry wraz z rozwojem traduktologii, jest w stanie zauwaa i omija coraz wicej puapek pojawiajcych si w procesie przekadu. Wreszcie, badania jzykoznawcze, od ktrych pewnie naleao tu zacz, dawno przekroczyy magiczn granic jzyka jako niezalenego systemu. Interdyscyplinarno, holistyczne traktowanie problemu i potrzeba zmikczania, jeli nie zacierania, granic to cechy charakterystyczne wspczesnych bada nad jzykiem. Mimo tego to wanie problem granic jest tematem niniejszej pracy. H.-G. Gadamer (2000) powiedzia:

12

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

Mylenie o jzyku nigdy nie jest w stanie wyprzedzi jzyka. Moemy myle tylko w jakim jzyku i wanie to zadomowienie naszej myli w jzyku jest t gbok zagadk, ktr jzyk stawia myleniu.

Chodzi o dwie bardzo istotne granice stanowice swego rodzaju puapki, jakie subiektywny odbir wiata zastawia na badaczy jzyka, a co za tym idzie, take na tych, ktrzy z ich bada korzystaj: o nieprzekraczaln granic, przebiegajc pomidzy jzykiem a rzeczywistoci pozajzykow, oraz o granic, ktr nakada na nas niewiadomie nasza wasna wizja wiata i ktr musimy nauczy si przekracza. Pierwsza z tych puapek cigle, jak diabe z pudeka, wyskakuje w badaniach strukturalistw omawiamy j dokadniej w innych pracach (J. Wilk -Racisk a, 2007b, 2007c), a tu bdzie obecna tylko porednio. Dokadniej zajmiemy si natomiast drug, gdy potrzeba mwienia o niej ujawnia si ze szczegln ostroci w badaniach pragmatycznych, kognitywnych, etno-, psycho- i socjolingwistycznych, a take w badaniach czonych, znanych jako lingwistyka (inter)kulturowa. Lingwistyka kulturowa1 jest zreszt naturaln konsekwencj rozwoju wszystkich tych teorii, a w szczeglnoci uwiadomienia sobie przez badaczy ogromnej, zaskakujcej wrcz rnorodnoci schematw wyobraeniowych i sposobw ich realizacji w jzykach. Trudno obecnie o prac naukow, ktra nie powoywaaby si na jakie intrygujce przykady odrbnoci zaczerpnite najchtniej z jzykw afrykaskich, amerindiaskich czy w ostatecznoci z regionalnych odmian danego jzyka. Ta odrbno potwierdza suszno teorii, stanowic zarazem wyzwanie i wezwanie do kolejnych bada. Rwnoczenie jednak nasuwaj si bardzo istotne pytania: W jakim stopniu obiektywne i wiarygodne s badania cudzych wizji wiata? I jak to sprawdzi? Niniejsza praca jest wanie prb uporzdkowania pewnych podstawowych kryteriw stosowanych w badaniach wizji wiata. Nikt ju nie spiera si na przykad o to, e <rzeczownik> jako element leksykalny nie jest tylko nazw jakiego rnie pojmowanego <obiektu> rzeczywistoci, lecz suy przekazywaniu obrazu wszystkich zwizanych
1 Tu bdziemy j rozumie tak, jak G. Palmer (2000), ale warto te zwrci uwag na polsk definicj lingwistyki kulturowej w ujciu J. Anusiewicza (1995).

1.1. Wprowadzenie

13

z tym obiektem powiza poznawczych, a wic, w zalenoci od konfiguracji, w ktrej moe wystpi, staje si punktem dostpu do pewnego ugruntowanego w umyle czowieka obrazu mentalnego. Zarwno powstanie takiego obrazu, jak i sposb jego odwzorowania w jzyku obwarowane s caym zbiorem uwarunkowa biologicznych, psychologiczno-spoecznych i kulturowych. Ten obraz mentalny ma w teoriach kognitywistycznych rne zakresy i rne definicje. Mwimy wic przede wszystkim o schematach wyobra eniowych (G. Lak o ff, 1987), skryptach (R. J ackendoff, 1983) i wielu innych. Na uytek tego tekstu jako podstawowe przyjmiemy okrelenie wizja wiata oraz jego definicj w ujciu Renaty Grzegorczykowej (2001: 41):
Jzykowy obraz wiata to struktura pojciowa utrwalona (zakrzepa) w systemie danego jzyka, a wic jego waciwociach gramatycznych i leksykalnych (tzn. znaczeniach wyrazw i ich czliwoci), realizujca si za pomoc wypowiedzi.

Nie zapomnijmy jednak, e najwaniejsz cech wszystkich tych i podobnych definicji jest fakt, i jzyk stanowi swego rodzaju barometr oglnie pojtej kultury. Tymczasem jest on take czci tej kultury, co powoduje pewien paradoks, z ktrego wynikay zawsze podstawowe problemy kolejnych teorii paradoks bycia rwnoczenie badaczem i krlikiem dowiadczalnym. Formuowanie stwierdzenia, e wanie z tego powodu stworzenie idealnej teorii badania jzyka jest wyjtkowo trudne, byoby truizmem. Jednak wanie przywoanie truizmu pozwala nam czasami inaczej spojrze na pewne sprawy. Chodzi przede wszystkim o to, e teorie badawcze powinny by obiektywne, jzyk za jest tworem w duej mierze subiektywnym, a rwnoczenie stanowi integralny skadnik ludzkiej osobowoci. Trudno polega wic na tym, e badajc jzyk, badamy samych siebie, a utrzymanie dystansu w stosunku do samego siebie bywa wrcz niemoliwe. Skoro czowiek nie jest w stanie wyeliminowa subiektywnego podejcia do bada nad t czci samego siebie, jak jest jzyk, powinien dy do tego, aby w subiektywizm by w peni uwiadomiony i odpowiednio sterowany.

14

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

Tak wanie wiadom teori wydaje si kognitywizm, uwzgldniajcy wpyw, jaki wiat zewntrzny wywiera na nasze postrzeganie i komunikowanie rzeczywistoci. Teorie kognitywne pozwalaj sukcesywnie wypracowa kryteria powstawania schematw wyobraeniowych oraz sposobw ich odwzorowywania w gramatyce danego jzyka. Wikszo badaczy zgadza si co do sposobu, w jaki ten proces przebiega. Bardzo przejrzycie przedstawia go na przykad Grayna Habrajska (2004: 118), ktra zwraca uwag na trzy stale powtarzajce si skadniki procesu: obserwatora, ktrym jest zawsze jakie JA; punkt obserwacji; profilowanie, ktre zawsze przechodzi przez filtr kulturowy zaleny w stopniu podstawowym od punktu obserwacji. JA jako obserwator oraz profilowanie przez filtr kulturowy maj bezporednie przeoenie na dwa (podstawowe w kognitywizmie) kryteria powstawania schematw wyobraeniowych i sposobw ich odwzorowywania w gramatyce danego jzyka: egocentryzm i antropocentryzm. Obserwator, punkt obserwacji i punkt widzenia nale do kluczowych poj niniejszej pracy, ktrej gwnym tematem jest nie nasza wasna wizja wiata, lecz to, jak widzimy i przyswajamy wizj cudz. W ogldzie i ocenie cudzej wizji wiata badacz obserwator i jego punkt obserwacji jest zawsze zewntrzny, a na tworzone przez niego konceptualizacje wpywa zawsze jego wasny punkt widzenia, rozumiany tutaj jako uksztatowany w danej kulturze wiatopogld. Innymi sowy, obserwator zewntrzny posiada wasny filtr kulturowy, z ktrego rozmiarw czsto w ogle nie zdaje sobie sprawy. Przykadem mog by konkluzje Alfreda Blooma, ktry bada sposoby wyraania kontrfaktywnoci w jzyku chiskim. Bloom zauway, e jzyk ten nie posiada specjalnych konstrukcji gramatycznych do ich wyraania, a Chiczycy z trudnoci przyswajaj te konstrukcje w jzyku angielskim. Badacz doszed do wniosku, i Chiczycy po prostu nie potrafi wyraa kontrfaktywnoci, a ich jzyk jest dowodem na suszno hipotezy SapiraWhorfa! (A. B lo o m, 1981: 13). Wielu badaczy, m.in. T.K. A u (1983), potwierdza, e nierealno i wyobraeniowo stanowi cz chiskiej wizji wiata. Skd wic tak skrajny wniosek Blooma? Ot, Bloom jest wanie obserwatorem zewntrz-

1.1. Wprowadzenie

15

nym przykadajcym wasn miar do cudzej wizji wiata. Tymczasem wyjanienie badanej przez niego kwestii jest cakiem proste. W jzyku chiskim nie ma kategorii czasu gramatycznego, trudno wic, aby wystpoway tryby, kontrfaktywno za wyraana jest za pomoc nieskomplikowanych konstrukcji gramatycznych cile zwizanych z kontekstem wypowiedzi. Ilustruje to podany przez T.K. A u (1983: 167) i cytowany rwnie przez G.B. P a l m e r a (2000: 199) przykad:
Gdy znany suchaczom mwicy stwierdza: Jeli jestem prezydentem Stanw Zjednoczonych, to pomyl zanim co powiem, wszyscy natychmiast rozumiej, e chodzi o wypowied kontrfaktywn, gdy mwicy nie jest prezydentem Stanw Zjednoczonych. Dlatego wypowied naley przetumaczy jako Gdybym by prezydentem Stanw Zjednoczo nych, pomylabym, zanim co powiem. Jeli natomiast tematem komunikatu jest osoba nieznana suchaczom, mwicy powinien rozpocz od informacji wprowadzajcej, na przykad: Pani Wong nie zna angiel skiego. Jeli pani Wong zna angielski, moe czyta New York Timesa. Dziki temu prostemu zabiegowi suchacze nie maj wtpliwoci, e wypowied jest kontrfaktywna [prze. J.W.R.].

Przykad dokonanej przez Blooma interpretacji chiskiej wizji wiata jest dosy drastyczny. Pokazuje jednak, jak gboko naleaoby wejrze w uwarunkowania, ktre doprowadziy do takiej czy innej powierzchniowej realizacji danej wizji wiata, i jak nieufnie powinnimy podchodzi do wasnych kryteriw. Obiektywne spojrzenie na cudz wizj wiata jest wic moliwe dopiero wtedy, gdy uwiadomimy sobie wasne ograniczenia kulturowe, a cilej mwic te najgbsze warstwy, ktre legy u ich podstaw i bardzo czsto take u podstaw naszego jzyka. Kada, nawet najmniejsza spoeczno jzykowa jest czci wikszej kultury, od ktrej, chcc nie chcc, przeja cz swojej wizji wiata. Im starsza i bardziej wpywowa jest dana kultura nadrzdna, tym wicej skonwencjonalizowanych warstw ley u podstaw wizji wiata, reprezentowanych przez nalece do niej spoecznoci jzykowe. Warstwy najgbsze s prawdopodobnie najbardziej skonwencjonalizowane i czsto nieuwiadamiane, a co za tym idzie, ich wpyw na tworzenie kryteriw sucych do badania cudzych wizji wiata jest niekontrolowany.

16

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

Tu wanie przebiega granica, z ktrej istnienia powinien sobie zdawa spraw badacz jzyka, a take kady, kto chciaby naprawd pozna jzyk obcy. Jest to rwnie granica, ktr obaj powinni nauczy si przekracza. U podstaw wizji wiata ley zawsze jaki system filozoficzno-religijny czy wierzeniowy. Kultur, ktra wypracowaa taki system wpywajcy na kreowanie wizji wiata objtych ni mniejszych wsplnot jzykowych, mona by nazwa kultur lub systemem macro. Takim systemem macro jest na przykad kultura europejska, uksztatowana gwnie na bazie antyczno-chrzecijaskiej. Oczywicie, wszyscy o tym wiemy, ale czy wiemy rwnie, ile z tych najwczeniej skonwencjonalizowanych poj oddziauje do teraz na nasz wizj wiata oraz na to, jak projektujemy j na inne? Wspomnielimy wczeniej, e w teoriach kognitywnych powtarzaj si dwa podstawowe kryteria powstawania wizji wiata i sposobw ich odwzorowywania w gramatyce danego jzyka, ktre mona uzna za uniwersalne: egocentryzm i antropocentryzm. Oba te kryteria wydaj si nam cakiem naturalne i bezpieczne. Czy jednak mog by traktowane jako w peni uniwersalne? Przyjrzyjmy si im bliej. Caa trudno w opisie jzyka polega na tym, e badajc jzyk, badamy wasny umys, samych siebie, a utrzymanie dystansu w stosunku do samego siebie jest bardzo trudne, czasami wrcz niemoliwe. Nasze wizje wiata s przede wszystkim subiektywne. Kreujc wizj wiata, kreujemy j zawsze z wasnego, egocentrycznego punktu widzenia. Jednak ani subiektywizm, ani egocentryzm nie s tu pojciami zawonymi do wizji dozna jednostki, bo gdyby tak byo, kady z nas miaby wasn wizj wiata i nigdy nie bylibymy w stanie porozumie si midzy sob. Pojcie subiektywny w poczeniu z wizj wiata bdzie dla nas oznacza uwarunkowany przeyciami i pogldami danej wsplnoty jzykowej, na przestrzeni czasu. Egocentryzm to kryterium uksztatowane przede wszystkim przez warunki biologiczno-geograficzne. Patrzymy na wiat z perspektywy wasnego ciaa oraz miejsca, w ktrym przyszo nam y, i tworzymy wizje waciwe temu miejscu i kulturze. Inny jest obraz wiata widziany oczami ludw zamieszkujcych doliny czy dungle, gdzie horyzont jest ograniczony, a inny ludzi z bezkresnych stepw. Egocentryzm odzwierciedla

1.1. Wprowadzenie

17

si wyranie w konstrukcjach gramatycznych danego jzyka. Najbardziej oczywistym tego przykadem jest przedstawianie tzw. orientacji deik tycznej, czyli orientowania nas samych oraz innych obiektw w przestrzeni i w czasie. Su temu takie wyrazy, jak ten, tamten, tu, tam, teraz, wtedy, potem, wczoraj, dzi, jutro, zwane wyraeniami deiktycznymi, ktre wyranie pokazuj, e ujmujemy wiat z perspektywy tu i teraz mwicego. Jak to si dzieje? Zarwno w jzyku polskim, jak i hiszpaskim, angielskim czy francuskim uyjemy wyrazw ten lub tamten, dopasowujc je do stopnia oddalenia od nas obiektu, o ktrym mwimy. Dzi i teraz to odpowiednie punkty orientacyjne w czasie aktualnym, w ktrym stale jestemy, podczas gdy wczoraj i jutro wskazuj na czas, ktry z perspektywy naszego dzisiaj ju min lub dopiero nastpi. To, jak widzimy nas samych, przenosimy na otaczajcy nas wiat, a przede wszystkim na przestrze i czas. Na przykad czowiek ma przd i ty: to, co jest przed nami, jest z przodu, a to, co za nami z tyu. Tak sam orientacj stosujemy w odniesieniu do drzew, kamieni i wielu innych obiektw, w przypadku ktrych nie mona wyrni przodu ani tyu. Podobnie np. pocztek i koniec mostu zaley od miejsca, w ktrym akurat stoimy: Pierwszy przystanek: Oarw Mazowiecki. Sze kilometrw od domu, kilka minut i jestem na miejscu. Nie zastanawiam si jednak zbyt dugo i jad dalej. Zjedam z wau, na ktrym wiatr ju hula i jad drogniej. Jeszcze chwilka jest nowy most w Wyszogrodzie! [] Koca mostu nie wida, niknie w nienej zadymce. Po chwili pocztkuteniewida, z tego samego zreszt powodu. No tak, most si,coprawda,skoczy, ale jak zjecha z tego chodnika? Wszdzie tylko schody,itowgr Po krtkim namyle wjedam na skarp. Po 2,5 postojach zadrzewem w roli osony przed wiatrem widz znak Sochaczew 6, a kilkaset metrw dalej, zazakrtem bia tablic z nazw miejscowoci: Sochaczew. (Opis trasy rowerowej http:// www.cyfronet.pl/rowery/wyszogr.html) Dispersaos y ocultaos detrs de los rboles, entre los arbustos. Detened a quienquiera que venga o morid. [] Se qued detrs delrbol acechando la pista: otra rfaga de viento lleg a travs del
2 Od wizji

18

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

bosque, y esta vez el aroma era ms fuerte []. (Christopher Paolini: Sombra de temor) Detrsdelrbol lo vi. Un perro blanco en la calle. Pareca que nunca se haba baado en la vida. Me gust mucho. Lo llev a casa y lo ba. [] Los que pasan delante de la piedra sin depositar su bolo caen en desgracia. Los que la invocan exclaman: Hoy vengo a despedirme de ti, [] (La piedra parada o la piedra de amparo sg. Oreste Plath en: Geografa del mito y la leyenda chilenos) Fragmenty wyrnione w cytowanych zdaniach brzmi cakiem naturalnie, gdy opis warunkowany jest pozycj mwicego. Wyjtkowo egocentryczn wizj wiata prezentuje jzyk nhuatl (wystpujcy od pnocnego Meksyku po Ameryk rodkow). Rnic pomidzy mwicym a reszt wiata mona w tym jzyku wykaza rozmaitymi rodkami. Nale do nich dwie formy zaimka my: nejamen oznaczajce my, ale nie ty/wy oraz tejamen my i ty/wy (C. Wolgemu th, 2002: 35). W wikszoci znanych nam kultur czas przeszy jest ju za nami, za przed sob mamy przyszo, gdy rozumujemy w kategoriach tego, co ju znamy (przeszo), i tego, co dopiero bdziemy poznawa (przyszo). Porwnajmy dwa tytuy reportay z El Pas: Con unfuturopordelante. Las emergentes compaas tecnolgicas espaolas se encuentran en pleno proceso de consolidacin. (Fernando Barciela 11/03/2007) Un siglo y el futuro por delante. Los estudios de Ingeniera Tc nica en Valencia cumplen 100 aos. (Magda R. Brox Valencia 23/03/2007) czy zdanie z ksiki Vctora Alby: Con ese pasadodetrs, con los problemas del presentedelante, con las posibilidades que uno y otros abren, qu inconformista puede sentirse vacilante, tmido o dudar de s mismo? (Dnde est la izquierda? Barcelona, Editorial Planeta, 1982).

1.1. Wprowadzenie

19

Innym przykadem takiego rozumienia czasu moe by aforyzm francuskiego humorysty Pierrea Daca Lavenir de Monsieur est devant lui, et il laura dans le dos chaque fois quil fera demi tour zacytowany przez czasopismo La Recherche (no 422, septembre 2008) jako wprowadzenie do artykuu, popularyzujcego prac kalifornijskich jzykoznawcw Rafaela E. Neza i E. Sweetser na temat zupenie innej konceptualizacji czasu w jzyku poudniowoamerykaskiego plemienia Aymara. Autorzy artykuu o wymownym tytule With the Future Behind Them: Convergent Evidence From Aymara Language and Gesture in the Crosslinguistic Comparison of Spatial Construals of Time (R.E. Nez, E. Sweetser, 2006: 401450), mwi o tym, e czonkowie plemienia Aymara odbieraj przyszo jako co, co maj za sob, a przeszo przed sob. Taki sposb konceptualizacji czasu moe oznacza, e w tej kulturze punktem odniesienia nie jest JA, lecz co innego (por. te K. Moore, 2000). Rwnie istotnym dla naszego opisu kryterium powstawania wizji wiata i sposobw ich odwzorowywania w gramatyce danego jzyka jest tzw. antropocentryzm. Wany jest dla nas przede wszystkim czowiek, nastpnie to, co on robi lub co si z nim dzieje, a dopiero na trzecim miejscu umieszczamy ewentualne skutki tych dziaa. Takie ujmowanie wiata odzwierciedlaj podstawowe konstrukcje gramatyczne rnych jzykw; w gramatykach tradycyjnych jest ono jedn z gwnych przyczyn uznawania strony czynnej za podstawow, wyjciow konstrukcj strony biernej. Hierarchia jest zreszt w naszej wizji macro jeszcze bardziej dokadna: czowiek dorosy dziecko zwierz przedmiot nieoywiony Relacjonujc scen na ulicy, powiemy raczej: Tam jaki czowiek bije dziecko/psa lub: Tam kto bije dziecko/psa ni: ?Tam dziecko/?pies jest bite(y) przez jakiego czowieka/kogo
2*

20

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

O ile jednak egocentryzm jako kryterium tworzenia wizji wiata wydaje si absolutnie naturalny i uzasadniony, o tyle do antropocentryzmu jako kryterium uniwersalnego naley podchodzi ostroniej, gdy jak si okazuje stosowana przez nas hierarchia: czowiek zwierz przedmiot nieoywiony, nie wszdzie si sprawdza w ten sam sposb. Przykadowo, w kulturach amerindiaskich zwierzta, roliny, gry i skay s uwaane za istoty oywione posiadajce dusz2. To nie wycznie czowiek, ale istota najbardziej inteligentna (lub najsilniejsza) jest centrum wszystkiego. W kulturach tych obowizuje rwnie zupenie inna, oparta gwnie na pojciu kontroli, hierarchia, ktra, jak si wkrtce przekonamy (rozdz. 1.6.1.), ma take odzwierciedlenie w jzyku. Antropocentryzm okazuje si zatem kryterium nie tak cakiem uniwersalnym. Do jego absolutnej akceptowalnoci, uznania go niemale za aksjomat bardzo przyczyni si filozoficzno-religijny system wartoci ksztatujcy europejsk wizj wiata. Wywodzi si on nie tylko ze starogreckiej filozofii (ju Protagoras twierdzi, e czowiek jest miar wszystkich rzeczy), lecz chyba nawet bardziej bezporednio z Biblii:
Stworzy wic Bg czowieka na swj obraz []. Po czym bogosawi Bg im, mwic do nich: Bdcie podni i rozmnaajcie si, abycie zaludnili ziemi i uczynili j sobie poddan, abycie panowali nad rybami morskimi i nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierztami pezajcymi po ziemi.
Ksiga Rodzaju, 1, 2728

W zwizku z tym antropocentryzm najwyraniej przejawia si w kulturze i jzykach europejskich. Jest on charakterystycznym rysem zarwno polskiej, jak i hiszpaskiej wizji wiata. Trzecim wanym czynnikiem biorcym udzia w kreowaniu jzykowej wizji wiata jest opozycja statyczno : dynamiczno, ktr my, Europejczycy (a take uytkownicy niektrych innych systemw, nie tylko tych uksztatowanych na bazie europejskiego), uwaamy za podstawow i niepodwaaln ze wzgldw dowiadczeniowych. Przedmioty s statyczne i tak je postrzegamy w jzyku. Dopiero relacje
2 Z kolei B. Comrie (1989: 267276) zauway, e charakter uniwersalny powinnimy przypisa raczej kategorii ywotnoci, realizujcej si w poszczeglnych jzykach w rnych konstrukcjach jzykowych.

1.1. Wprowadzenie

21

midzy przedmiotami mog by dynamiczne. Zwrcenie uwagi na wag tej opozycji w ksztatowaniu naszej wizji wiata w duej mierze zawdziczamy Arystotelesowi. W naszej kulturze nie jestemy chyba w stanie wyobrazi sobie przedmiotu, ktry byby dynamiczny sam w sobie. Nawet bomba, jako taka, jest statyczna. Innymi sowy, w naszym wiecie naley zdecydowanie odrni statyczno przedmiotu jako takiego od jego funkcji i/lub przeznaczenia, ktre jest ju jedn z relacji, w jakie ten przedmiot moe wej3. Przeznaczeniem bomby jest wybuchn, a np. miota suy do zamiatania. Jednak bomba moe nie wybuchn, a miota moe posuy jako wieszak. Innymi sowy, <statyczno> jest cech inherentn przedmiotu, a jego funkcja/przeznaczenie to p otencjalna relacja. Wanie z tego wynika midzy innymi wystpujcy w wikszoci jzykw podstawowy podzia na rzeczowniki i czasowniki. Opozycj statyczno : dynamiczno moglibymy zaliczy do uniwersaliw, jednak, tak jak i antropocentryzmu, nie naley jej traktowa zbyt jednoznacznie. W niektrych spoecznociach jzykowych opozycja ta jest o wiele silniejsza ni w naszej kulturze, a w jeszcze innych prawie niewyczuwalna. Wrd tych pierwszych naley wyrni jzyk guarijo, ktrym mwi rdzenni mieszkacy stanu Sonora w pnocno-zachodnim Meksyku. Podstawowy podzia czasownikw w tym jzyku to podzia na czasowniki statyczne i dynamiczne oraz na terminatywne i nieterminatywne, przy czym przynajmniej w tej pierwszej klasyfikacji uycie odpowiednich morfemw moe spowodowa przejcie czasownika z jednej klasy do drugiej (I. Barr e r a s A g u i l a r, 1996: 35, patrz take Eadem, 2002). Natomiast dla Indian Navajo oraz Indian Yaquis cay wiat jest ruchem! wiadcz o tym dwa fakty. Po pierwsze, Indianie Yaquis wydaj si nie dostrzega moliwoci statycznego przedstawienia jakiejkolwiek sytuacji, na przykad rysunek przedstawiajcy sylwetk chopca obok domu interpretuj jako Chopiec idcy do/chodzcy obok domu. Po drugie, w jzyku Navajo nazwy konkretne przedmiotw okrelane s w terminach dziaania lub ruchu charakterystycznego dla danego przedmiotu lub kilku przedmiotw. Przykadowo: ksiyc w peni = przedmiot w ksztacie obrczy obrci si; wz (dwukka) = drewno toczy si jak obrcz; kartka, list =
3 Kwesti t omwiono bardziej dokadnie w J. Wilk - Raciska (1998, 2004, 2007a).

22

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

przedmiot podobny do tkaniny porusza si. Dynamiczno wyraaj rwnie opisy przemiotw nieoywionych, np.: ts si wydaje si oznacza: skaa jest w trakcie bycia na swoim miejscu (por. G.B. Palmer (wersja hiszpaska: E. Ber n r d e z ), 2000; a take J. Sherzer, 1987: 303395; C. Ma rc os Ma rt ne z, 1990). Jeli pojcie statycznoci w ogle wystpuje w wiecie Yaquis i Navajo, to na pewno w bardzo ograniczonym wymiarze. Dynamiczny model wizji wiata reprezentuje take jzyk huichol (Jalisco, Meksyk), ktrego gramatyka wykazuje zdecydowan przewag czasownikw, penicych rwnie funkcje, jakie w jzykach polskim czy hiszpaskim przypisane s przymiotnikom jakociowym (J.L. I t u r r i o z L e z a, ed., 2004: 181). W jzykach europejskich, a wic take w polskim i hiszpaskim, to opozycja statyczno : dynamiczno oprcz pozostaych wymienionych tu czynnikw (jak i prawdopodobnie jeszcze paru innych) wyznacza podstawowe ramy odpowiednich wizji wiata, a jednym z najlepszych sposobw ich odzwierciedlenia jest jzyk. W naszym wiecie naley zdecydowanie odrni statyczno przedmiotu jako takiego od jego funkcji i/lub przeznaczenia, ktre jest ju relacj, czsto wanie dynamiczn. Oczywicie, sens nazwy przedmiotu, czyli jego struktura pojciowa, zawiera take informacj o jego funkcji podstawowej/przeznaczeniu, ale, jak zauwaylimy wczeniej, statyczno jest cech inherentn przedmiotu jako takiego, a jego funkcja/przeznaczenie to potencjalna relacja. Obraz relacji moemy jednak ksztatowa bardziej dowolnie nawet w granicach tej samej wizji wiata. Jednym z typowych przykadw tych moliwoci s rzeczowniki odczasownikowe, pozwalajce na bardziej statyczne, ogldowe przedstawienie zdarzenia: pisanie, czytanie, wobec: pisa i czyta. W jzyku hiszpaskim i woskim wystpuje natomiast dodatkowa kategoria rzeczownikw odczasownikowych, zwanych nomi nalizowanymi bezokolicznikami (infinitivos nominalizados), ktrych zadaniem jest podkrelanie dynamicznoci nieobecnej w zwykym rzeczowniku odczasownikowym: (1) El vivir aqu es muy difcil wobec (2) La vida aqu es muy difcil W jzyku polskim sens takiej rnicy moemy odda wycznie za pomoc samego bezokolicznika (1) Trudno tu y lub rzeczownika (2) ycie tutaj jest trudne, a chocia rnica i tak nie bdzie chyba

1.1. Wprowadzenie

23

dokadna, gdy nominalizowany bezokolicznik zawiera w sobie bardziej subteln informacj komunikacyjn ni polska wersja ze zwykym bezokolicznikiem, to jednak s to po prostu rne sposoby strukturalizowania tej samej opozycji, wypracowane w ramach tej samej wizji macro. Przedstawione tu rnice wystpujce pomidzy wizjami macro maj bardzo powane implikacje w postaci nieuwiadamianej przez nas miary, ktr przykadamy do innych, obcych nam wizji wiata. Nie wydaje si, na przykad, by ktrykolwiek z europejskich pisarzy mg stworzy wiat opisany przez J.L. Borgesa w jego Ficciones, ale te czy mona si dziwi, e taki wiat stworzy Argentyczyk?
Mieszkacy tej planety [Tln] s z natury idealistami. [] wiat nie jest dla nich zbiorem przedmiotw w przestrzeni, lecz heterogeniczn seri niezalenych dziaa. Jest nastpczy, czasowy, a nie przestrzenny. Nie ma rzeczownikw w Ursprache z Tln, z ktrego wywodz si wszystkie aktualne jzyki i dialekty: s za to czasowniki nieosobowe okrelane jednosylabowymi przyrostkami (lub przedrostkami) o wartoci przyswkowej. Nie ma na przykad sowa, ktre odpowiadaoby sowu ksiyc, ale jest czasownik, ktry w naszym jzyku brzmiaby ksiycowa. Ksiyc wzeszed nad rzek mwi si hlr u fang axaxaxas mil, co znaczy mniej wicej W gr spoza trwajcego-pyn zaksiycowao.
J.L. Borges, 1949, prze. J.W.R.

Ostatnim przykadem, jak skonwencjonalizowane elementy wizji macro rzutuj na odbir wiata, bdzie krtkie porwnanie podstaw filozoficznych systemu europejskiego i chiskiego. Przypomnijmy, e ogromny wpyw na ksztatowanie si europejskiej wizji wiata miay pogldy Arystotelesa. Jeden z nich to przekonanie, e istota ludzka jest niezdolna do wyobraenia sobie braku istnienia dziury w przestrzeni fizycznej lub mentalnej. Z tego powodu, gdy Arystoteles mwi o jakimkolwiek przedmiocie, nie analizowa go w kategoriach istnienia: mwimy tylko o tym, co istnieje, a wic pytanie brzmi: jakijest?, a nie: czyjest? (patrz take J. Baka, red., 1999). Pies moe by biay lub mie inny kolor, ale nie ma psw niebiaych w rozumieniu braku bieli, dziury kolorystycznej. Zgodnie z naszym dowiadczeniem psy s biae, czarne, brzowe lub w ciapki, poniewa natura zawsze ofiarowuje nam co w zamian. Mwic krtko, nasza kul-

24

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

tura opiera si na przeciwiestwach, a nie na sprzecznociach. Jzyki europejskie odzwierciedlaj t wizj, wic kiedy Europejczyk mwi o kim, e ten nie ma gustu, naprawd chce powiedzie, e nie podoba mu si to, co podoba si tamtej osobie, czyli, e ma ona zy gust. Reasumujc, chocia rozumiemy i umiemy stosowa pojcie sprzecznoci, to atwiej nam widzie wiat w kategoriach przeciwiestw: jeli co nie jest takie, to jest inne. Jedn z podstaw chiskiego systemu filozoficznego jest wanie sprzeczno reprezentowana przez symbol yin yang. Yin oraz yang to siy, ktre obrazuj ca zasad dziaania wiata, wystpuj zawsze razem, gdy s rwnoczenie sprzeczne i komplementarne. Taki schemat widzenia wiata jako systemu koncentrycznego i sprzecznego odzwierciedla si w yciu spoecznym, duchowym, a take w jzyku. Dlatego Chiczyk nie przywita nas pytaniem jak si masz?, dla nas zupenie naturalnym i otwierajcym teoretycznie wiele moliwoci, zgodnie z pogldem Arystotelesa: jeli nie masz si dobrze, to masz si inaczej (le, kiepsko, tak sobie). Takich moliwoci nie znajdziemy w chiskiej wizji wiata. Chiczyk przywita nas po prostu ni hao bu hao? ty dobrze, nie dobrze? I tylko to bdzie dla niego istotne (G.B. P a l m e r, 2000). Nieuwiadomione, gboko ukryte elementy wizji macro maj ogromny wpyw na pragmatyk, czyli na to, jak uywamy jzyka. Kady akt mowy jest swego rodzaju prototypowym scenariuszem, ktry zakada jako minimum uczestnictwo nadawcy i odbiorcy oraz odwoanie si do wsplnych czy przynajmniej tak samo postrzeganych elementw wizji wiata. Pragmatyczny aspekt tego zagadnienia jest jednak o wiele lepiej zbadany, gdy sama istota pragmatyki narzuca konieczno gbszych bada wiatopogldowych. Obawa przed niewaciwym uyciem jzyka jest naturalnym bodcem do staranniejszych poszukiwa, a porwnania narzucaj si same. Zarwno w pragmatyce, jak i w teoriach kognitywnych najwaniejsze jest to, e zrozumienie cudzego jzykowego obrazu wiata nie polega wycznie na przekroczeniu jego granic. Kady jzykowy obraz wiata jest wielowarstwow i wieloetapow struktur pojciow, ukryt za fasad idiomatycznych form i waciwych danej kulturze zachowa. T wanie wieloetapowo i wielowarstwowo mona wstpnie przedstawi jako: systemy macro (np. europejski versus azjatycki), ktre wykazuj si najwikszymi rnicami i stanowi najwiksz puapk dla badacza,

1.1. Wprowadzenie

25

poniewa ich wpyw jest najtrudniejszy do wychwycenia, stanowi zewntrzn ram uksztatowanych w ich obrbie (lub pod ich wpywem) systemw o mniejszym zasigu; systemy o mniejszym zasigu ksztatujce wizje wiata, ktre rni si midzy sob w duo mniejszym stopniu. Naley zwrci uwag, e fakt bycia ma (kwantytatywnie) spoecznoci jzykow niekoniecznie oznacza mae rnice wewntrz tego samego systemu macro, gdy ilo i zrnicowanie czynnikw wpywajcych na ksztatowanie si takiej spoecznoci mog by bardzo due. Poza tym mae spoecznoci jzykowe mog take same reprezentowa swego rodzaju systemy macro, czego przykadem jest rozmaito kultur i jzykw amerindiaskich. Dlatego pierwszym, absolutnie niezbdnym etapem w badaniach cudzej wizji wiata jest przekroczenie granic wyznaczonych przez nasz wasny wiat, granic czsto ukrytych tak gboko, e ich wpyw na nasze postrzeganie rzeczywistoci jest nieuwiadamiany. Chocia, jak wida, przekraczanie takich granic nie jest atwe, bo nie jest atwo sta si zewntrznym obserwatorem wasnych, gboko zakorzenionych uwarunkowa. W niniejszym tekcie chodzi o przedstawienie koniecznoci uwiadomienia sobie tej granicy i jej niezaprzeczalnego wpywu na obiektywizm i skuteczno bada oraz zaproponowanie drugiego, ju nie czysto mentalnego, ale bardziej konkretnego instrumentalnego etapu bada nad rnicami konceptualizacji i ich realizacji wewntrz rnych wizji macro. Tym drugim, instrumentalnym etapem powinna by przede wszystkim dekompozycja znacze wyrae jzykowych jako konfiguracji poj o rnych stopniach zoonoci. Podstaw takiej dekompozycji mogaby stanowi dekompozycja semantyczna zaproponowana w gramatyce o podstawach semantycznych4 (K. B o g a c k i, S. K a rolak, 1991). Dziki preZgodnie z zasadami tej teorii, czyli gramatyki o podstawach semantycznych, przedmiotem skadni jest opis regu tworzenia wyrae zoonych z wyrae prostych o funkcji semantycznej. W zakres skadni wchodz zatem przede wszystkim reguy tworzenia wyrae zoonych zdolnych do samodzielnego penienia funkcji komunikatywnej. S to wyraenia zupene pod wzgldem semantycznym, tzn. takie, w ktrych caa komunikowana tre jest wyraona explicite. Najwaniejsz innowacj tej definicji jest przypisanie funkcji semantycznej priorytetowej roli w organizacji jzykw naturalnych.
4

26

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

cyzyjnemu aparatowi badawczemu dekompozycja semantyczna pozwala na przedstawienie struktur pojciowych za pomoc prostych, nierozkadalnych dalej czystych poj, takich jak WOLA, DZIAANIE, WIEDZA, NEGACJA, a ich porwnanie w badanych jzykach uatwia ukazanie rnic punktw widzenia, hierarchizacji i aksjologii wystpujcych nawet wewntrz tej samej wizji macro. Wykorzystujc moliwoci, jakie stwarza lingwistyka kulturowa, sprbujemy zastosowa wanie aparat badawczy gramatyki o podstawach semantycznych do przedstawienia regu europejskiego systemu macro, stanowicego fundament zarwno jzyka hiszpaskiego, jak i polskiego. Rnice pomidzy tymi jzykami postaramy si przedstawi za pomoc odpowiednich instrumentw proponowanych przez etnolingwistyk, kognitywizm i pragmatyk5.

Gramatyka o podstawach semantycznych nie zajmuje si reguami tworzenia wyrae zoonych typu: dobr-y, dobrz-e; stolic-a, stoecz-n-y, gdy s one zoone wycznie na paszczynie morfologicznej, ale proste syntaktycznie, bo zawierajce tylko jeden skadnik o funkcji ekstratekstualnej. Opisuje natomiast reguy tworzenia takich wyrae, ktre zawieraj wicej ni jeden skadnik semantyczny (wy-strzela = wyczerpa strzelajc; za -pracowywa si = przemcza si prac etc.). Podstawow rol w systemie i opisie jzykw naturalnych odgrywa znaczenie, ktre wyraamy za pomoc form waciwych danemu jzykowi. Jzyki rni si midzy sob przede wszystkim na poziomie powierzchniowym. Gramatyka semantyczna uwzgldnia trzy poziomy opisu jednostek jzyka: 1) poziom poj podstawowy, uniwersalny, wsplny dla wszystkich jzykw naturalnych; 2) poziom symboli (wyrae jzykowych) idiomatyczny, waciwy danemu jzykowi; 3) poziom komunikacyjny gdzie reguy semantyczno-syntaktyczne organizuj w informacyjne cigi wyrae jednostki o funkcji semantycznej (znaki predykatywne) i jednostki nieposiadajce tej funkcji (znaki niepredykatywne, operatory syntaktyczne) (S. Karolak, 1984: 11212). 5 Inn propozycj badania zalenoci pomidzy czynnikami kulturowymi a formami jzykowymi i ich uyciem, prowadzon rwnie na materiale hiszpaskim i polskim, jest lingwistyka etologiczna W. Nowikowa (2005a, b).

1.2. Jak oswoi sowo

27

1.2. Jak oswoi sowo, czyli dekompozycja semantyczna

Jako podstawowy przyjmiemy podzia na pojcia proste (concep tos simples) i zoone/struktury pojciowe (conceptos compuestos/ /estructuras conceptuales). Przez pojcie proste6 bdziemy rozumie taki skadnik sensu danego wyraenia (czyli jego oglnie akceptowanego znaczenia), ktrego nie mona zdefiniowa za pomoc innych poj bez utworzenia definicji tautologicznej (takiej jak: dobro to to, co jest dobre). Jedynym sposobem definiowania poj prostych jest kontekst, przy czym, jak si wkrtce przekonamy, definicja kontekstowa powoduje wyprofilowanie przyjtego w danej wsplnocie jzykowej macro (skonwencjonalizowanego) sposobu rozumienia tego pojcia. Pojcia zoone/struktura pojciowa to pewien ukad poj oraz regu, ktre decyduj o wzajemnych poczeniach midzy pojciami, wyraanych za pomoc rnych konstrukcji jzykowych (symboli, wyrae), a uksztatowanych zgodnie z nasz najbardziej podstawow obserwacj i konceptualizacj otaczajcego nas wiata. Pojcia, zarwno proste, jak i zoone, usytuujemy na paszczynie pojciowej (poziomie pojciowym) zwanej rwnie paszczyzn seman tyczn (poziomem semantycznym) lub znaczeniow (nivel conceptual/ /semntico). Porozumiewanie si wycznie za pomoc poj wymagaoby od nas umiejtnoci telepatycznych i dlatego jzyk wytworzy paszczyzn form (nazw, symboli jzykowych) (nivel formal/simblico), bdcych powierzchniowymi punktami dostpu do poj i wicych ich relacji. Paszczyzna ta de facto pozwala nam si porozumiewa, czyli werbalizowa nasze myli. Dlatego paszczyzn form moemy te nazwa paszczyzn powierzchniow (nivel superficial). Obie paszczyzny s ze sob cile powizane, gdy powtrzmy symbole jzykowe to konwencjonalne sposoby dostpu do caej sieci znacze (zbioru domen w terminologii Langackerowskiej), z ktrych jedne, podstawowe, okrelaj warto semantyczn wyraenia symbolu, a przywoanie innych,
6 Przyjta tu definicja pojcia prostego to definicja wedug gramatyki o podstawach semantycznych.

28

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

peryferyjnych zaley od kontekstu (R.W. L a ngacker, 2005: 17). To wanie ze wzgldu na gwnie symboliczny charakter powierzchniowej paszczyzny jzyka: a) ta sama struktura pojciowa moe by reprezentowana przez co najmniej dwie rne nazwy, np.: ziemniak i kartofel, patata i papa (synonimia); b) ta sama nazwa moe reprezentowa dwie zupenie rne struktury pojciowe: w jzyku polskim pokj = 1. pomieszczenie mieszkalne; 2. stan w stosunkach midzy pastwami polegajcy na powstrzymywaniu si od uycia siy wobec siebie, utrzymywaniu stosunkw politycznych, gospodarczych i kulturalnych; w jzyku hiszpaskim hoz = 1. sierp; 2. przeom rzeki, wwz (homonimia); c) to samo pojcie moe by jednym z elementw znaczeniowych reprezentowanych przez kilka rnych wyrae: pojcie DOBRA znajdujemy w znaczeniach takich wyrae, jak: dobroczyca / benefactor, gdzie osobne leksemy reprezentuj pojcia DOBRA i DZIAANIA, ale te takich, w ktrych samo pojcie wcale nie musi by reprezentowane przez dajcy si wyrni leksem: zadowolony / contento zawiera w sobie takie pojcia podstawowe, jak UCZUCIE, DOBRO, DOKONANO, nie maj one jednak swoich reprezentantw powierzchniowych w postaci dajcych si wyrni leksemw. Jak widzimy, jzyki nie dysponuj tak sam liczb poj i odpowiadajcych im nazw. Ta sytuacja nazywana jest asymetri (asimetra) pomidzy paszczyzn poj a paszczyzn symboli jzykowych. Dlaczego tak si dzieje? Ot podstaw istnienia asymetrii jest ekonomia jzyka. Gdyby z kadym pojciem zwizane byo odpowiadajce mu sowo-symbol, ktre oznaczaoby tylko to i nic innego, nie bylibymy w stanie skoczy najprostszego zdania, bo wypowiedzenie kadej myli zajmowaoby nam zbyt wiele czasu. Sama asymetria nie byaby jednak wcale dobrym wyjciem, gdybymy nie znaleli sposobu na przekazywanie i rozumienie tej czci zoonych struktur pojciowych, ktr wanie chcemy zakomunikowa. Dlatego struktury pojciowe s w pewnym stopniu podatne na formowanie. Innymi sowy, wybrane przez nadawc znaczenie konkretnej formy jzykowej staje si zrozumiae dopiero w danym kontekcie, ktry pozwala na jego odpowiednie wyprofilowanie. Moemy powiedzie, e asymetria jest swego rodzaju dowodem

1.2. Jak oswoi sowo

29

na cise powizanie pomidzy oboma paszczyznami. Dajmy przykad wyrae <zazdro> i <zawi> oraz sw wskazywanych jako ich pene odpowiedniki w jzyku hiszpaskim. Sownik polsko-hiszpaski podaje: zazdro (1) uczucie przykroci spowodowane czyim powodzeniem = envidia, (2) podejrzliwo wobec osoby kochanej7 = celos; ale ju zawi tumaczone jest tylko jako envidia, chocia zawistny to zarwno envidioso, jak i celoso. Polski termin zazdro ma zatem w jzyku hiszpaskim dwa odpowiedniki w zalenoci od obiektu uczucia. W czasie zaj8 studenci opracowali nastpujce definicje: zazdro1 Antonio zazdroci Paco samochodu = x zazdroci y z: x nie ma z, y ma z, x sdzi, e z jest dobre, x chce mie z, x czuje si le, e nie ma z, wic x chce zrobi co, eby mie z Zauwamy, e tak zdefiniowane uczucie zazdroci wcale nie jest uczuciem zym, stanowi raczej impuls do dziaania. zazdro2 Antonio jest zazdrosny o Pilar = x jest zazdrosny o y = x sdzi, e ma jakie prawo do y, x czuje co dobrego do y, x sdzi, e ktomoegopozbawiy (=p), x nie chce, eby p i x boi si, e p Z tych definicji wynika, e ZAZDRO O KOGO jest uczuciem zdecydowanie bardziej negatywnym. Zgodnie z opini wikszoci studentw nie stanowi ono nawet impulsu do dziaania, gdy w przeciwiestwie do ZAZDROCI1 (wic x chce zrobi co, eby mie z), kontynuacja typu: wic x robi co, eby p si nie zdarzyo, nie jest inherentn czci struktury semantycznej terminu ZAZDRO2. W kadym razie tak due rnice w strukturze semantycznej ZAZDRO1 oraz ZAZDRO2 wyjaniaj powd istnienia w jzyku hiszpaskim dwch rnych reprezentujcych je terminw. W jzyku polskim wystpuje jednak jeszcze jeden termin, ktrego intuicyjna definicja nie pokrywa si dla Polakw z definicj ZAZDRO1, a mimo to sowniki podaj taki sam odpowiednik hiszpaski. Jest to
Zauwamy, jak nieprecyzyjne s obie te definicje. Chodzi o zajcia z gramatyki opisowej jzyka hiszpaskiego prowadzone ze studentami polskimi w Sosnowcu oraz zajcia z semantyki prowadzone ze studentami hiszpaskimi w ramach kursu doktoranckiego (Len) i programu Sokrates (Granada).
7 8

30

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

zawi. W odczuciu studentw, ktrzy brali udzia w tworzeniu definicji, zawi to uczucie zdecydowanie negatywne: Paco czuje zawi do Manolo z powodu jego nowego samochodu/ /piknej narzeczonej = y ma z, x nie ma z, x sdzi, e z jest dobre, xwie,eniemoemiez, i dlatego x czuje co bardzo zego do y Rnica midzy treci reprezentowan przez terminy <zazdro>1 i <zawi> jest zdecydowana i wydaje si polega przede wszystkim na obecnoci w treci terminu <zawi> poj WIEDZA, NEGACJA, MOLIWO oraz INTENSYFIKACJA, przy czym na pierwszy plan wysuwa si intensyfikacja. Oba pojcia tumaczone s jednak na hiszpaski za pomoc tego samego wyraenia: <envidia>. Czyby dla Hiszpanw ta rnica bya nieistotna? Nic bardziej bdnego! Rnica jest tak samo silna i tak samo odczuwalna dla Hiszpanw, jak i dla Polakw, a w dobrych sownikach hiszpasko-hiszpaskich znajdziemy nawet bardziej precyzyjne okrelenia. Definicji polskiego <zazdro>1 odpowiada w hiszpaskim wyraenie <envidia sana> (zdrowa zazdro), podczas gdy definicja polskiego sowa <zawi> pokrywa si z definicj <mala envidia> (za zazdro). Wyraenia te nie s uywane w swoim penym brzmieniu. Ekonomia uycia jzyka doprowadzia do zakorzenienia si wersji skrconej <envidia>. Jednak kontekst, w jakim to wyraenie wystpi, zawsze pozwoli osobie znajcej jzyk odrni envidia sana od mala envidia. Hiszpascy studenci w pierwszym odruchu okrelaj t rnic krtko, ale dosadnie: mala envidia (za zazdro) = ta, ktra powoduje wcieko i envidia sana (zdrowa zazdro) = ta, ktra nie powoduje wciekoci. Moemy uzna, e treci reprezentowanej przez polskie terminy <zazdro> oraz <zawi> mona przypisa nastpujce wyraenia hiszpaskie: envidia sana <zazdro o co>; celos <zazdro o kogo>; mala envidia <zawi>9. Czy brak bardziej dokadnych odpowiednikw jest oznak jakiego defektu jednego lub drugiego jzyka? Zdecydowanie nie. Widocznie polska spoeczno jzykowa potrzebowaa bardziej dokadnych okrele. Jak zauway J. Ta y l o r (2001: 123), znaczenie sowa i tak rozumiemy
9

Wicej na ten temat zob. w J. Wilk -Raciska (2003).

1.2. Jak oswoi sowo

31

dopiero w kontekcie innych struktur poznawczych i dlatego nie jest wane, czy te struktury zostay czy nie zostay zleksykalizowane w danym jzyku. atwo si teraz zorientowa, e okrelenie <paszczyzna poj> bdzie odpowiadao pewnemu mentalnemu obszarowi, w ktrym przedstawiciel danej spoecznoci jzykowej gromadzi pojcia jako elementy wasnej wizji wiata. Paszczyzna ta nie jest jednak zwykym zbiorem poj, tak jak nie jest nim adna wizja wiata. Czowiek tworzcy wizj wiata jest przede wszystkim obserwatorem samego siebie i otaczajcej go rzeczywistoci. Obserwujc rzeczy i relacje zachodzce w tym wiecie, konceptualizuje (tworzy) i konwencjonalizuje tylko takie zwizki rzeczy i relacji, jakich jest w stanie dowiadczy (experimentar), a wic zaobserwowa, i jakie s mu potrzebne. Obrazy mentalne (imgenes mentales), czyli pojcia i relacje midzy nimi, utrwalone na paszczynie pojciowej realizuj si na paszczynie powierzchniowej za pomoc morfemw znaczeniowych (morfemas semnticos) czonych w wiksze jednostki konstrukcje znaczeniowe (construcciones semnticas). Dobr ilustracj ksztatowania si obrazu mentalnego w jzykach polskim, francuskim, angielskim i niemieckim podaje E. Tabakows ka (2001: 3334) na przykadzie wyraenia <podkowa>. Polska pod-kowa to co, co przykuto od spodu, a wic Polacy skoncentrowali si przede wszystkim na sposobie wytworzenia, nie pomijajc jednak materiau, cho dla wspczesnych jest on ju ukryty w znaczeniu leksemu kowa() ku. Dla Francuzw, Niemcw i Anglikw najwaniejsze byo przeznaczenie wytworu oraz to, z czego zosta on zrobiony (odpowiednio: elazo dla konia fer cheval, elazo dla kopyta Hufeisen oraz but dla konia horseshoe). Dodajmy jeszcze, e hiszpaska herradura wiadczy o tym, e dla Hiszpanw najwaniejszy by materia. Jak widzimy, chocia PODKOWA10 nie jest pojciem o strukturze szczeglnie zoonej, gdy na jej tre skadaj si waciwie wycznie cechy centralne: rodzaj materiau i przeznaczenie, to nie kada wsplnota jzykowa traktuje je z rwn uwag. Mimo to rne nazwy wcale nie oznaczaj tu rnych definicji:
10 Pojcia bdziemy oznacza wielkimi literami, aby odrni je od wyrae jzykowych, ktre te pojcia reprezentuj.

32

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

podkowa elazna sztabka wygita w ksztacie podeszwy kopyta koskiego, przybijana do podkowiakami, zabezpiecza kopyto koskie przed zdzieraniem (Encyklopedia PWN); herradura hierro de forma muy peculiar, aproximadamente como un semicrculo prolongado por dos ramas que se aproximan por sus extremos, que se pone en las pezuas de las caballeras para que no se las daen al marchar (Diccionario MM) fer cheval pice de fer qui sert garnir les sabots des chevaux (Micro Robert) horseshoe U-shaped metal shoe for a horse (Oxford Dictionary) Dowodz raczej rnej ich hierarchizacji, gdy mona z nich wyczyta najwyej wiksz troskliwo Anglikw (but dla konia) czy precyzj Polakw. Brak jednoznacznego odpowiednika wyraenia jednego jzyka w innym, jak w wypadku zazdroci i zawici, czy rne nazwy dla tych samych treci (herradura, horseshoe etc.) to typowy przykad rnego ksztatowania si elementw wizji wiata. Nie wszystko musi by zleksykalizowane w ten sam sposb. Innym przykadem mog by faszywi przyjaciele, czyli wyraenia wywodzce si czsto z tego samego sowa pierwotnego, najczciej aciskiego, ktrego znaczenie zostao rnie skonwencjonalizowane. Do takich sw naley hiszpaskie abnegacin i polskie abnegacja. Wywodz si one z aciskiego abnegatio sui (wyrzeczenie si samego siebie), ale hiszpaska wsplnota jzykowa posza zupenie inn drog ni polska i pod tym samym sowem ukrya cakowicie inny obraz mentalny. Hiszpaskie abnegacin oznacza ofiarno, oddanie, a nawet samozaparcie: abnegacin = f. Sacrificio o renuncia voluntaria de una persona a pasiones, deseos o intereses en favor del prjimo: la abnegacin de la misionera es encomiable. (DRAE) Tymczasem w jzyku polskim sowo to oznacza: wyrzeczenie si; zanie dbanie si, a abnegat to czowiek niedbajcy o korzyci, wygody, przyjemnoci, powierzchowno; flejtuch, niechluj, brudas (W. Ko p ali s k i, 1978). Widzimy wic, e waciwa analiza znaczeniowa dokonuje si dopiero na poziomie struktur pojciowych reprezentowanych przez wyraenia powierzchniowe.

1.2. Jak oswoi sowo

33

Jak tego dokona? Pomys analizy pojciowej jest niemal tak stary jak filozofia. Jedn z podstaw analizy pojciowej stanowi przekonanie, e pojcia zoone (zoone struktury wewntrzne) skadaj si z poj prostych. Innymi sowy, e kade pojcie zoone mona rozoy (zdekomponowa) na pojcia proste, lece u jego podstaw. Poszukiwanie uniwersalnych poj prostych, za pomoc ktrych mona wyjania wszelkie inne, bardziej zoone struktury pojciowe, wywodzi si jeszcze od Arystotelesa i Platona, wiedzie poprzez XVII-wieczn myl filozoficzn (Kartezjusz, Locke, Leibniz) a do czasw wspczesnych. Spinoza, objaniajc takie struktury zoone, jak NADZIEJA, STRACH, ROZPACZ i PEWNO, posuguje si kilkoma pojciami, ktre uwaa za podstawowe, proste: PRZYSZO, DOBRO, ZO, TO, CO KONIECZNE (musi nastpi), TO, CO PRZYPADKOWE (moe, ale nie musi nastpi). Za pomoc tych poj tworzy proste i jasne definicje, takie jak: Jeli pojmujemy, e spodziewana rzecz jest dobra i e moe si zdarzy, to dusza otrzymuje std posta zwan nadziej []. Jeli z kolei sdzimy, e rzecz, ktra moe si pojawi, jest za, wwczas zjawia si w duszy naszej posta, ktr zwiemy strachem. [] A kiedy znw rzecz pojmujemy jako z i nieuchronn zarazem, to w duszy naszej powstaje std rozpacz (Spinoza, 1969: 278279)11. Z kolei wedug Leibniza, pojciem zoonym jest predykat WOLA. Mona go wyjani za pomoc poj SD + DOBRO + WARUNEK (chc = sdz, e bdzie dobrze, jeeli). Kryterium wyodrbniania poj prostych jest raczej intuicyjne, gdy pojcia proste (conceptos simples) to wanie pojcia intuicyjnie oczywiste, niedefiniowalne za pomoc innych poj. Inaczej mwic, ich sens definiuje si dopiero w jakim konkretnym kontekcie. Znaczenie intuicyjnego rozumienia poj prostych w danym kontekcie, a przede wszystkim ich obecno w naszym codziennym jzyku wietnie ilustruje wypowied pewnej eleganckiej pani dla dziennika TV na temat przecen sezonowych: Przeceny s dobre, bo wtedy w bardzo dobrych sklepach mona kupi dobre ciuchy za dobr cen. Zdanie to wyranie obrazuje fakt, e pojcie DOBRO jest jednym z poj prostych, gdy wszelkie prby jego bezkontekstowej obiektywnej definicji okazuj si niezadowa11

Cytat z Pism wczesnych Spinozy podajemy za J. Apresjanem (1980).

3 Od wizji

34

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

lajce. Nawet najbardziej znana definicja A. Wi erzbickiej (1999), uwaajcej DOBRO za pojcie zoone: dobry = taki jak chcemy, jest niestety zbyt nacechowana, zbyt jednostronna, aby mona j uzna za obiektywn. Wypowied: Wiedzia, e takie rozwizanie jest dla niego dobre, chocia wcale tego nie chcia, jest przecie jak najbardziej akceptowalna. Pojcia proste to pojcia nieodcznie zwizane z natur czowieka oraz jego sposobem postrzegania i konceptualizowania wiata. Do zbioru poj prostych nale wic, midzy innymi, takie pojcia jak: LOKALIZACJA, DZIAANIE, WOLA, DOBRO, NEGACJA. Powinnimy rwnie doda, e pojcia proste maj rny status zarwno semantyczny, jak i kulturowy. Jeli chodzi o status semantyczny, to moemy wyrni dwa typy poj prostych: 1. Pojcia naturalne, cile zwizane z fizycznoci i psychik czowieka (LOKALIZACJA / LOCALIZACIN, DZIAANIE / ACCIN, CIGO / CUNTINUIDAD, BRAK CIGOCI / DISCONTINUIDAD, WOLA / VOLUNTAD, UCZUCIE / SENTIMIENTO; pojcia aksjologiczne, np.: DOBRO / BIEN; pojcia intelektualne, np.: WIEDZA / SABER, OPINIA / OPININ etc.). Za ich pomoc moemy scharakteryzowa jaki element rzeczywistoci, np. w zdaniu Janek jest mdry (Juan es sabio). 2. Proste pojcia metajzykowe (PRAWDA, NEGACJA etc.) nie dotycz bezporednio rzeczywistoci, lecz tego, co na jej temat gosimy. Ich zadaniem jest potwierdzenie lub zaprzeczenie prawdziwoci treci wczeniejszych wypowiedzi o faktach. Mwic: To prawda/nie prawda, e Janek jest Hiszpanem, To prawda/nieprawda, e ziemia jest okrga, nadajemy status prawdziwoci lub faszu twierdzeniu Janek jest Hiszpanem, Ziemia jest okrga, a nie konkretnym faktom, ktre tym zdaniem kto opisa fakty s i tak takie, jakie s, i mwienie o nich, e s lub nie s prawdziwe, nie ma sensu. Zauwamy jeszcze, e wikszo poj pierwszego typu jest wytworem dwch domen podstawowych (R.W. L a n gacker, 2005) domeny CZASU oraz PRZESTRZENI.

1.3. Pojcia podstawowe

35

1.3. Pojcia podstawowe


W toku rozwoju spoeczno-kulturowego uksztatowa si rwnie jeszcze jeden rodzaj poj rozumianych w sposb intuicyjny przez wszystkich czonkw danej spoecznoci jzykowej. Pojcia te s obecne w strukturach konceptualnych wielu wyrae i uznawane za podstawowe skadniki ich sownikowych definicji. Nie s one pojciami prostymi stricto sensu, gdy cz z nich mona opisa za pomoc innych, prostszych wyrae, ale w wielu jzykach atwo je pomyli z pojciami autentycznie prostymi, gdy rozumiane s intuicyjnie. W odrnieniu od poj prostych, a wic dalej nierozkadalnych semantycznie, mona by je nazwa pojciami podstawowymi (conceptos bsicos), poniewa ich obecno w jzyku jest cile zwizana z funkcjonowaniem czowieka jako istoty spoecznej i silnie zakorzeniona. We wsplnotach na rnym, nawet najniszym stopniu rozwoju, pojcia te i tak funkcjonuj jako proste, oczywiste i intuicyjnie zrozumiae. Takim pojciem podstawowym jest np. PRAWO. PRAWO naley do poj cile zwizanych z kodyfikacj, porzdkowaniem zachowa w danej wsplnocie kulturowej. Do zestawu poj zwizanych z kodyfikacj wliczamy te takie terminy, jak: SPRAWIEDLIWO, ODPOWIEDZIALNO, KRADZIE, KARA, OBOWIZEK, PRZYZWOLENIE, czyli wszystkie zoone struktury pojciowe, w ktrych znajdziemy termin PRAWO jako jeden z gwnych elementw struktury konceptualnej12. W tym sensie pojcie PRAWO rni si oczywicie od poj czysto naturalnych, zwizanych z natur czowieka, jego fizycznoci i psychik, gdy na pewnym etapie rozwoju spoeczestw zyskuje podwjn interpretacj. Podstawowy sens pojcia PRAWO wynika wprawdzie bezporednio z obserwacji i dowiadczania natury (prawo natury), jednak na pewnym etapie rozwoju spoeczestw rwnie istotne staje si PRAWO jako zestaw norm ustanowionych i obowizu12 Znajdujemy je rwnie w ich definicjach sownikowych, np.: justicia = (2) Lo que debe hacerse segn el derecho o la razn: El pueblo espera justicia de sus gobernantes. (3) Organismo o autoridad encargados de aplicar las leyes y de castigar su incumplimiento: El delincuente cay en manos de la justicia. Present un recurso y la justicia sentenci a su favor (Clave).

3*

36

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

jcych w danej spoecznoci. Moemy zatem uzna PRAWO za pojcie podstawowe, gdy rozumiemy je intuicyjnie jako co zgodnego z: a) porzdkiem naturalnym, i/lub b) porzdkiem ustanowionym w danej wsplnocie, ale np. w jzyku polskim waciwa interpretacja definicji wyania si dopiero w kontekcie: Kady czowiek ma prawo do mioci (prawo naturalne, biologiczne), Dawniej kobiety nie miay prawa gosu (porzdek zewntrzny, ustanowiony w danej wsplnocie). Z tego naturalno-metaforycznego dualizmu pojcia PRAWO wynikaj pewne konsekwencje jzykowe. O ile, jak zauwaylimy, w jzyku polskim podstawowym reprezentantem powierzchniowym pojcia PRAWO bdzie wanie wyraz prawo, to w jzyku hiszpaskim PRAWO jako pojcie naturalne moe by reprezentowane przez sowo ley, podczas gdy prawo w rozumieniu kodyfikacyjnym reprezentuj a dwa sowa ley i derecho. Porwnajmy wedug Clave: de derecho = segn la ley (Un juez no puede negarte lo que te corresponde de derecho). Czy jednak derecho to w tym sensie zwyky synonim ley? Ju na pierwszy rzut oka wida, e rnica jest bardziej skomplikowana. Powiemy np.: derecho de asilo; derechos de autor (prawa autorskie); derecho de voto (prawo do gosowania), ale: la ley de la naturaleza (prawo natury); ley de Dios (prawo boskie), ley de Murphy (prawo Murphyego). A ju na pewno bdem byoby zamienne uycie zwrotw tener derecho a algo/algien oraz tener ley a alguien, reprezentujcych zdecydowanie rne struktury pojciowe. Skd si to wszystko bierze? Uatwienie odkrycia i zrozumienia przyczyn takich wanie rnic w konceptualizacji, a w efekcie konwencjonalizacji poj i w uyciu wyrae s jednym z celw dekompozycji semantycznej. Jednak jeli przyjrzymy si bliej kontekstom uycia obu wyrae, moemy zaoy, e podstawowym reprezentantem pojcia PRAWO w jzyku hiszpaskim powinien by wyraz ley: La muerte es ley de vida; Hay que respetar la ley de la naturaleza (prawo naturalne, biologiczne) Le han puesto una multa por infringir una ley de trfico; La ley mili tar no es idntica a la civil; Tengo derecho sobre esta casa porque la hered de mis padres; Como viudo tengo derecho a cobrar la pen

1.3. Pojcia podstawowe

37

sin de mi difunta mujer (porzdek zewntrzny, ustanowiony w danej wsplnocie) Z tego rwnie powodu wyraenie mc (poder) traktujemy jako reprezentacj pojcia podstawowego, bo jego sens: 1. umie, by w stanie (Mog przesun szaf, bo jestem silny; Ko moe mie potomstwo, ale mu nie moe; Su poder de conviccin era tal, que todos terminamos dndole la razn), 2. mie prawo (= przyzwolenie) (Mog przesun szaf, bo kto mi pozwoli = da prawo; Nie mog si z tob oeni, bo twoja mama jest kuzynk mojego taty; Puedo quedarme a ver la tele? No, no puedes), ksztatuje si wanie dopiero w odpowiednim kontekcie13. Moemy poprze takie rozumienie PRAWA ZEWNTRZNEGO jako pojcia podstawowego za pomoc jednej z najstarszych i najprostszych definicji PRAWA, ktr posugiwaa si kodyfikacja cesarza Justyniana I Wielkiego, tzn. definicji CelsusaUlpiana: prawo jest sztuk stosowania tego, co dobre i suszne, czyli inaczej PRAWO to wiedzie, jak robi co dobrze. Wrd poj podstawowych naleaoby rwnie umieci niektre pojcia ze sfery es t e t y c z n e j PIKNO, BRZYDOTA, moralnej SPRAWIEDLIWO, UCZCIWO, o b y c zajowej RODZINA, TRADYCJA oraz o d c z u c i o w e j14 POCZUCIE BEZPIECZESTWA, WOLNO, MIO. Poj tych w aden sposb nie mona ju nazwa prostymi, gdy kady sownik poda nam ich definicje bez koniecznego kontekstu, a wiele z nich ma charakter nacechowany. Zwrmy jednak uwag, e definicje te albo s bardzo oglne, albo wskazuj na rne moliwoci profilowania. Porwnajmy: pikno = zesp cech, ktry sprawia, e co si podoba (USJP); bezpieczestwo = 1. stan niezagroenia;
Porwnajmy jednak z angielsk wizj wiata, w ktrej zwyciya potrzeba formalnego rozrnienia tych dwch poj: CAN i MAY. 14 Typologi sfer zaczerpnam z opracowania W. Pisarka (2000: 163164). Warto te zwrci uwag na pojcie KULTUREM w opracowaniu Ch. Nord (1997: 34). O rnych kulturowo-spoecznych losach struktur pojciowych pisz take m.in. J. Apresjan (1994); A. Wierzbicka (1999, 2007); J. Bartmiski (2000a, b); J. Fernndez Seba s t in, J. F uent es Ara gon s, J. Fra nc isc o (2008).
13

38

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

wolno = 1. niezaleno jednego pastwa od innych pastw w sprawach wewntrznych i stosunkach zewntrznych; 2. moliwo podejmowania decyzji zgodnie z wasn wol; 3. ycie poza wizieniem, zamkniciem; 4. prawa obywateli wyznaczone przez dobro powszechne, interes narodowy i porzdek prawny; mio = 1. gbokie uczucie do drugiej osoby, ktremu zwykle towarzyszy podanie; 2. silna wi, jaka czy ludzi sobie bliskich; 3. poczucie silnej wizi z czym, co jest dla kogo wielk wartoci; 4. gbokie zainteresowanie czym, znajdowanie w czym przyjemnoci; 5. obiekt czyich uczu i pragnie; 6. poycie seksualne; rodzina= 1. maonkowie i ich dzieci; oglniej te: osoby zwizane pokrewiestwem i powinowactwem. Pojcia te wystpuj prawdopodobnie we wszystkich w jaki sposb zorganizowanych spoecznociach, a ich oglny czy plastyczny charakter wynika wanie z uwarunkowa kulturowych. Ju K. ygul s k i (1976: 25) we Wsplnocie miechu przedstawia nastpujcy eksperyment. W pewnej wiosce afrykaskiej, ktrej ycie rni si diametralnie od ycia np. w Nowym Jorku, grupa socjologw postanowia pokaza kilka krtkometraowych filmw Ch. Chaplina na temat ycia rodzinnego. Chocia mieszkacy wioski nigdy nie widzieli drapacza chmur, eleganckiego biura czy nawet wanny, doskonale rozumieli perypetie maeskie mieszkaca wielkiego miasta, miejc si dokadnie w tych momentach, w ktrych mia si naleao. Eksperyment ten dowid, e organizacja spoeczna maej afrykaskiej wioski, w sensie podstawowym, wcale nie rni si tak bardzo od spoecznoci Nowego Jorku. W obu wypadkach podstaw tej organizacji jest rodzina i hierarchia spoeczna, a takie pojcia, jak matka, ojciec, m, ona, szef, s wzami dostpu do podobnych prototypowych struktur pojciowych. Rnic w sposobie profilowania pojcia WOLNO najlepiej opisaa A. Wierzbicka w artykule WOLNO LIBERTAS FREEDOM SVOBODA. Uniwersalne ideay czy specyficzne dla danej kultury jed nostki leksykalne? (A. Wi e r z b i c k a, 1999: 490521). Poj podstawowych nie naley jednak myli z tzw. pojciami sztan darowymi, ktre s grup zdecydowanie szersz, o charakterze historycznie i politycznie zmiennym:

1.4. Podsumowanie

39

Sowa sztandarowe to wyrazy i wyraenia, ktre z racji swojej wartoci denotacyjnej i konotacyjnej, a zwaszcza emotywnej, nadaj si na sztandary i transparenty, a wic do roli x lub y w strukturach typu Niech yje x! Precz z y! Zwane te pojciami flagowymi, wyrazami wanymi, symbolami politycznymi, symbolami kolektywnymi, a ostatnio te megasowami, nacechowane dodatnio lub ujemnie, wyraaj (lub wywouj w wiadomoci partnera dyskursu) bd pojcia pozytywne, czyli miranda, bd pojcia negatywne, czyli kondemnanda. Tak rozumiane miranda (to, co naley podziwia) i kondemnanda (czyli to, co naley potpia) reprezentuj rne wartoci i antywartoci.
W. Pisarek, 1992: 32

Wrd poj sztandarowych wystpuje oczywicie wiele poj podstawowych. Jednak jedn z gwnych cech wyrniajcych pojcia sztandarowe jest historyczno-polityczna zmienno ich statusu. Spord hiszpaskich megasw z epoki frankizmu moemy wymieni niezbyt ju obecnie none democracia orgnica, Movimiento Nacional, caudillo. Natomiast powstae jeszcze w XIX wieku guerrilla, liberalismo czy pro nunciamiento uywane s na caym wiecie. XX-wieczna historia Hiszpanii rwnie wniosa do sownika midzynarodowego kilka tzw. megasw: transicin, consenso, nacionalcatolicismo (zob. J. Fern n d ez Seba st i n, J. Fu e nt e s A r a gon s, J. F r a ncisco, 2008).

1.4. Podsumowanie: dekompozycja semantyczna jednym z elementw definiowania znaczenia wyrae


Wrmy teraz do poj prostych z definicji. O ile nie kada struktura semantyczna musi zosta zleksykalizowana we wszystkich wizjach wiata, o tyle wydaje si, e kade pojcie proste wystpujce w danej wizji wiata ma jaki symboliczny odpowiednik na paszczynie powierzchniowej. Przykadowo pojcie DZIAANIE bdzie w jzyku polskim reprezentowane przez rdze wyrae, takich jak dziaanie czy dzia si, a w jzyku hiszpaskim accin czy hacer, NEGACJ wyraamy przede wszystkim za pomoc partykuy nie (hiszp. no), pojcie WOLI za pomoc rdze-

40

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

nia wyrae, takich jak wola i chcie (hiszp. voluntad i querer), a gwnym reprezentantem pojcia DOBRA jest leksem dobr- (hiszp. ben-) oraz wszystkie jego obocznoci w obu jzykach. Mimo cechujcej jzyki naturalne asymetrii polegajcej na braku jedno-jednoznacznej odpowiednioci pomidzy znakiem a stopniem zoonoci treci, jak ten znak w danym jzyku reprezentuje, wystpuje jednak pewna liczba znakw jzykowych, ktrych podstawowym zadaniem jest reprezentowanie poj prostych na pozornie amicej regu asymetrii zasadzie 1:1, czyli jeden znak : jedno pojcie proste. Nie oznacza to oczywicie, e pojcia proste reprezentowane s wycznie przez przypisane im znaki. Wspomnielimy wczeniej, e np. pojcie DOBRO odnajdujemy zarwno w sowie dobry, gdzie reprezentuje je morfem dobr-, jak i w wyrazie dobroczyca, w ktrym odnajdujemy rwnie pojcie DZIAANIE, wyraone na powierzchni morfemem czy-, czy w wyrazie dobrotliwy, dobroduszny = taki, ktry chce dobra dla innych, gdzie obecne w strukturze semantycznej pojcie WOLA wcale nie jest reprezentowane na powierzchni. Porwnajmy take beneficiar, bondadoso, benvolo etc. Innym pojciem prostym raz wyraanym na powierzchni za pomoc specjalnych morfemw, innym razem sprytnie ukrytym w strukturze pojciowej jest NEGACJA: inconsciente / nie wiadomy; anormal / nienormalny, ale malcomido / niedoywiony oraz manco = persona o animal sin brazo o mano o que no puede usarlos (DRAE) / jednorki. Do struktur pojciowych z negacj zaliczymy take pojcie podstawowe WOLNO, gdy WOLNO to w najprostszym rozumieniu brak (jakiego rodzaju) ogranicze: 1. niezaleno jednego pastwa od innych pastw w sprawach wewntrznych i stosunkach zewntrznych; 2. moliwo podejmowania decyzji zgodnie z wasn wol (= brak ogranicze); 3. ycie poza wizieniem, zamkniciem (USJP). Porwnajmy take: libertad = f. Facultad que tiene el ser humano de obrar o no obrar segn su inteligencia y antojo. 2. Estado o condicin del que no est prisionero o sujeto a otro: libertad provisional. 3. Falta de coaccin y subordinacin: trabajo con total libertad. 4. Facultad que se disfruta en las naciones bien gobernadas, de hacer y decir cuanto no se oponga

1.4. Podsumowanie

41

a las leyes ni a las buenas costumbres: libertad de expresin. 5. Confianza, franqueza: puedes contrmelo con toda libertad. 6. Osada familiaridad. Ms en pl.: se toma muchas libertades con el jefe. 7. Falta de obligacin: tienes libertad para asistir. (DRAE) Ostatnim pytaniem, jakie powinnimy sobie zada na temat dekompozycji, jest pytanie o jej przydatno w poznawaniu i rozumieniu innych jzykowych wizji wiata. Jednym z podstawowych problemw, jakie napotykaj studenci uczcy si jzyka obcego, jest nabycie umiejtnoci posugiwania si wyraeniami, ktrych treci znaczeniowe wydaj si bardzo zblione, lecz czsto nie maj wyranych, zdecydowanych odpowiednikw w jzyku nauczanym. Prawd mwic, uczniowie staj tutaj przed dwoma wanymi trudnociami. Pierwsza to waciwe rozumienie i wiadome uywanie wyrae w jzyku ojczystym, a dopiero w nastpnej kolejnoci moliwo znalezienia odpowiedniego okrelenia w innym jzyku. Zauway to Karl Dedecius, stwierdzajc, e najwaniejsza dla tumacza jest znajomo nie jzyka obcego, lecz wasnego. Porwnajmy przykadowo dwa tumaczenia na hiszpaski ostatnich strof Domysw na temat Barabasza Zbigniewa Herberta. Oba tumaczenia s w zasadzie poprawne gramatycznie, rni si jednak zdecydowanie doborem wyrae hiszpaskich przekazujcych to znaczenie oryginau, ktre zdaniem kadego z tumaczy wyprofilowa poeta.
Patrzcie i podziwiajcie zawrotn gr losu o moliwoci potencje o umiechy fortuny A Nazareczyk zosta sam bez alternatywy ze strom ciek krwi Ved y admirad el vertigi noso juego del destino O potencias de la posibilidad o sonrisas de la fortuna Encambio el Nazareno qued solo sin alternativas con el escarpado sendero de la sangre (tumacz polskojzyczny) Mirad y asombraos del pasmosojuego del azar Por los poderes de la posibilidad por las sonrisas de la fortuna Y el Nazareno qued solo sin alternativas con un abrupto sendero de sangre (tumacz hispanojzyczny)

42

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

Oczywicie tumaczenie poezji to wyzwanie dla wybranych, ale warto zastanowi si nad dokonanym przez obu tumaczy wyborem okrelonych wyrae, a co za tym idzie, reprezentowanych przez nie struktur pojciowych. Zajmiemy si tu tylko jednym wyraeniem: zawrotna gra losu. Zawrotny to wedug USJP bardzo duy lub bardzo szybki, a wic wyraenie zawiera w sobie przede wszystkim pojcie RUCHU oraz INTENSYWNOCI/SZYBKOCI. Te wanie podstawowe pojcia struktury wybra tumacz polskojzyczny, decydujc si na wyraenie vertiginoso: rpido, ligero, acelerado, galopante, veloz, presuroso, desbocado, desenfrenado, violento, trepidante, dinmico, vivaz15; precipitado, impetuoso, brusco, incontenible, desatinado. Tumacz hispanojzyczny natomiast przetumaczy zawrotny jako pasmoso, a wic asombroso, increble, maravilloso, porten toso, prodigioso, sorprendente, extraordinario16, wybierajc tym samym metaforyczne rozszerzenie struktury pojciowej polskiego wyraenia, ktre podkrela m.in. MSPH czy chociaby Wikisownik: (1.1) oszaamiajcy, godny podziwu lub niezwyky, nieprzecitny. Rozszerzenie to jest chyba najczciej profilowanym elementem znaczenia polskiego wyraenia: zawrotny sukces, zawrotna kariera, zawrotny tydzie, czy zawrotne filmowe kolory (http://www.swiatobrazu.pl/search,zawrotny). Tak samo wybr wyrae destino i azar na okrelenie polskiego pojcia losu, podyktowany zosta wyrnieniem kilku poj skadajcych si na struktur semantyczn LOS:
Los (MSPH) 1. dola, koleje ycia lub bieg zdarze 2. przeznaczenie, fatum [] Destino(DRAE) 1. m. Fuerza desconocida de la que se cree que acta de forma inevitable sobre las personas y los acontecimientos: para los escritores romnti cos la fuerza del destino es un motivo literario recurrente. 2. Desarrollo de los acontecimientos que se considera irremediable y no se puede cambiar: Azar (DRAE) 1. m. casualidad: el azar hizo que nos volviramos a encontrar aos despus. 2. al azar loc. adv. Sin orden, sin planeamiento; aleatoriamente: eligi un nmero al azar.

15 16

Antnimos: lento, calmoso, pausado (DRAE). Antnimo: vulgar (DRAE).

1.4. Podsumowanie

43

3.

4.

5. 6.

este encuentro ha sido cosa del destino. Uso o aplicacin de una cosa para determinado fin: el destino de estos ahorros ser la casa de la playa. Punto de llegada al que se dirige una persona o una cosa: los pasajeros del vuelo con destino a Praga pueden embarcar por la puerta 7. Empleo, ocupacin: ha solicitado destino como mdico militar. Lugar donde se ejerce un empleo: tiene un buen destino en Cor reos.

Tumacz polskojzyczny wybra wyraenie profilujce przede wszystkim pojcia CEL, DOKONANO, a wic pojcie telicznoci w znaczeniu skadnika NIEUCHRONNO, podczas gdy tumacz hispanojzyczny skupi si na PRZYPADKOWOCI. W rezultacie otrzymalimy dwa rne tumaczenia. Poziom semantyczny to poziom niedostpny normalnej obserwacji. Jedynym powszechnie dostpnym poziomem badawczym jest poziom form, od ktrego zaczynamy kad analiz jzykow, w tym take dekompozycj semantyczn. Pierwszym krokiem jest pytanie: co oznacza dane wyraenie jzykowe? Jednak to wanie dekompozycja semantyczna stanowi podstaw wszelkiej penej analizy jzyka jako narzdzia komunikacji midzyludzkiej. Podstawowe cele dekompozycji semantycznej to: odkrywanie prototypowej struktury pojciowej wyrae jzykowych, ukazywanie hierarchizacji poj oraz czcych je relacji uksztatowanych przez dan wizj wiata, uatwianie zrozumienia formowania wyrae jzykowych oraz ich uycia w danym jzyku.

44

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

1.5. Orzekanie poj: predykaty i argumenty 1.5.1. Nazywanie a orzekanie, czyli jak wprowadzi psa do jzyka
Drugim narzdziem, ktre wykorzystamy do analizy znaczenia wyrae jzykw naturalnych w naszym systemie macro, bdzie dobrze znana waciwo struktur pojciowych, a mianowicie ich niesamodzielno. Oznacza to, e pojcia, zarwno proste, jak i zoone, dopiero wtedy speni swoj funkcj w komunikacji, kiedy zostan konkretnie uyte, tzn. o czym orzeczone. Taki akt orzekania bdzie wic wyrnieniem z rzeczywistoci jakiego obiektu, czyli t e g o, o c z y m s i m w i, i przypisaniem mu jakiej wasnoci, czyli te g o, c o s i m w i. Akt orzekania nazywa bdziemy predykacj (predicacin)17, na powierzchni wyraany jest on zwykle oznajmieniem typu: Mario es inteligente / Mario jest inteligentny. Podstawowymi skadnikami kadego aktu orzekania s: 1. wyrnienie obiektu/obiektw, ktremu/ktrym chcemy przypisa dan wasno, 2. przypisanie mu/im owej wasnoci. Jakikolwiek obiekt pozajzykowy najprociej wprowadzi do jzyka przede wszystkim przez uycie jego nazwy. Tylko w taki sposb moemy zbudowa pomost pomidzy rzeczywistoci pozajzykow a jzykiem. Ju wczeniej mwilimy, e midzy rzeczywistoci pozajzykow a jzykiem przebiega nieprzekraczalna granica (J. Wilk -Raciska, 2007a, c): sowo ra nie pachnie, sowa paella nie da si zje, a sowo pies nie szczeka Mimo to tre tych nazw pozwala nam bezbdnie i prawdziwie orzeka je o waciwych przedmiotach. Jednym z pierwszych krokw umoliwiajcych komunikacj werbaln, towarzyszcym nam w sposb prawie nieuwiadamiany od pocztku dzie17

DRAE: predicar = (*lgica, *gramtica). Decir algo de un sujeto.

1.5. Orzekanie poj

45

jw kultury i jzyka18 wydaje si zatem akt nadania nazwy (acto de denominacin). Podstawowego, absolutnie prymarnego aktu nominalizacji dokonuje si dwustopniowo: przez wskazanie, a potem nazwanie. Fizyczne wskazanie obiektu, a nastpnie nazwanie go wyodrbnia ten obiekt spord innych i pozwala nam na swego rodzaju wprowadzenie go do komunikacji jzykowej, gdy od momentu dokonania aktu nominalizacji moemy si ju swobodnie posugiwa tak nazw z odniesieniem (denotacin) do konkretnego obiektu: Este es Mario. Oto Mario. Mario es inteligente. Mario jest inteligentny.

lub te do kadego obiektu nalecego do tej samej kategorii: Esto es un rbol, aunque muy pequeo, pero eso es un arbusto. To jest drzewo, chocia bardzo mae, ale tamto to krzew. Opisalimy dwa podstawowe akty jzykowe: akt nominalizacji oraz akt orzekania (predykacji). Akt nominalizacji jest aktem pragmatyczno-jzykowym, gdy skada si ze wskazania (najczciej fizycznego, a wic znajdujcego si poza jzykiem) wyrnianego obiektu oraz nalecej ju do jzyka nazwy, ktr nadajemy temu obiektowi. Na akt predykacji skada si z kolei wyrnienie obiektu dokonywane na powierzchni za pomoc wyrae jzykowych (czasami stowarzyszonych z gestem) oraz przypisanie mu jakiej wasnoci. Wasno (propiedad) jest pojciem i naley do paszczyzny semantycznej jzyka, a na powierzchni uwidoczniona jest za pomoc wyrae nalecych do kategorii leksykalnych. Pomostem pomidzy rzeczywistoci jzykow a samym jzykiem jest przede wszystkim akt nominalizacji.

18 Mona by si tu odnie do caej historii filozofii rozwaa nad pojciem nazwy, ale nam wystarczy obrazowe pojcie chrztu pierwotnego S. Kripkego (2001: 111112, 133134, 221222).

46

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

1.5.2. O czym orzekamy? Argumenty 1.5.2.1. Co to jest argument?


Stworzenie pomostu pomidzy rzeczywistoci a moliwoci mwienia o niej to jeden z powodw, dla ktrych jzyki naturalne wyksztaciy ca kategori wyrazw wskazujcych, zwanych wyrae niami deiktycznymi (expresiones decticas), od greckiego deictics wskazujcy: ja, ty, on, to, ten, tamten, tutaj, tam // yo, t, l, ste, se, aqul, aqu, ah etc. Wyrazy te nie potrafi jednak niczego samodzielnie wskazywa. Powiedzenie To jest krzeso / Esto es una silla w pomieszczeniu penym rnorakich mebli nie spowoduje, e nasz rozmwca spojrzy wanie na krzeso. Gdy patrzc na grup chopcw, powiemy On jest inte ligentny / l es inteligente, ale nikogo w aden sposb nie wskaemy, nie bdzie wiadomo, o kim mwimy (cho, zgodnie z ludzk natur, kady z chopcw pomyli, e wanie o nim). Po co nam takie niesamodzielne wyraenia? Podstawow, prototypow funkcj wyrae deiktycznych jest towarzyszenie gestom wskazujcym w celu wydzielenia z rzeczywistoci obiektu, o ktrym chcemy mwi. Taki akt stowarzyszonego wskazania nazywamy argumentem (argumento).

1.5.2.2. Niejednemu psu Burek Nazwy wasne i nazwy oglne


Po wydzieleniu obiektu z rzeczywistoci moemy teraz co o nim powiedzie: (1) Esto es un len. El len es peligroso. To jest lew. Lew jest niebezpieczny. (2) Esta es Alicia. Alicia es una chica. To jest Alicja. Alicja jest dziewczynk.

1.5. Orzekanie poj

47

Czym rni si te dwa przykady? W pierwszym z nich rzeczywicie co mwimy o wyrnionym obiekcie, stwierdzamy, e naley on do zbioru okrelanego mianem <lwy>. Nazwa oglna <lew> jako nazwa kategorii pojciowej reprezentuje konkretn tre, czego nie mona powiedzie o nazwie wasnej <Alicja>. Nie moemy o nikim orzec wasnoci bycia Alicj, poniewa nie istnieje nic, co moglibymy okreli mianem alicjowatoci. Inaczej mwic, imiona wasne nie reprezentuj poj19:
Na imi mam Alicja. Jest to dostatecznie gupie imi przerwa niecierpliwie Humpty Dumpty. Co ono oznacza? Czy imi musi co oznacza? zapytaa Alicja z powtpiewaniem. Oczywicie, e musi powiedzia Humpty Dumpty Moje imi podkrela mj ksztat []. Majc takie imi, jak ty masz, mona posiada niemal kady ksztat.
L. Carroll, 1972: 83

Jeeli imi, czyli nazwa wasna (nombre propio), taka jak Alicia, Pedro, Ana, Manolo, Madrid, Espaa, nie reprezentuje pojcia, to nie ma wartoci semantycznej, a jego funkcj jest wyrnienie, odniesienie do obiektu, o ktrym chcemy co orzec, przy czym funkcj t moe ono peni dopiero od momentu aktu nominalizacji: Esta es Alicia Alicia es una amiga ma Alicia me invit al cine Alicia es la ms amable de todas mis vecinas

Nazwy wasne wraz z wyraeniami deiktycznymi zaliczymy do tzw. prototypowych argumentw jzykowych (argumentos lingsticos pro totpicos). Natomiast nazwy oglne/pospolite (nombres generales), takie jak zwierz / animal, lew / len, ksika / libro, krzeso / silla itp., nale ju do kategorii leksykalnych, czyli w swojej podstawowej funkcji reprezentuj pojcia, ktre mona orzec o kadym obiekcie speniajcym warunki wyznaczone przez ich prototypow definicj.
19 Mwimy tu o prototypowej funkcji nazwy wasnej, wic nie bierzemy pod uwag funkcji tzw. etykiety (Ale z ciebie Napoleon! W pokoju tego chopaka jest istny Sajgon!). Ciekawe omwienie tych funkcji przedstawia np. R.W. Langacker (1999).

48

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

Reasumujc: nazwy wasne i wyraenia deiktyczne nie reprezentuj poj, ale nale do aktu predykacji, poniewa s elementem aktu wskazania obiektu. Nazwy oglne reprezentuj pojcia, ktre mona o czym orzec, s wic reprezentantami autentycznych orzecze, czyli predykatw (predicados). Std nazwy pojcie i predykat moemy stosowa zamiennie20. Teraz moemy ju take ucili, co rozumiemy przez pojcie nazwa: nazwy (nombres) bd to rzeczowniki (substantivos), z tym e w wietle wczeniejszych stwierdze wyraenie nazwa wydaje si zdecydowanie bardziej adekwatne. Nie kojarzy si bowiem wycznie z rzecz, substancj (rzeczownik substantivo) lecz nazywa wszelkie pojcia, ktre mog by o czym orzeczone21, a podzia na nombre general i nombre propio pozwala na utrzymanie cisego rozgraniczenia pomidzy nazwami reprezentujcymi predykat oraz nazwami mogcymi reprezentowa wycznie argument. Akt nominalizacji (acto de denominacin) naley zatem rozumie w tym szerokim znaczeniu jako nadanie nazwy w ogle.

1.5.3. Prototypowa definicja sdu 1.5.3.1. Niesamodzielno poj: predykat


Kada niepoczona wypowied oznacza albo substancj, albo ilo, albo jako, albo stosunek, albo miejsce, albo czas, albo pooenie, albo stan, albo dziaanie, albo doznawanie.
Arystoteles: Kategorie

Arystotelesowsk niepoczon wypowied bdziemy tu rozumie jako wyraenie leksykalne. Zauwamy take, e klasyczny podzia predy20 Jednak w tej sytuacji musimy wprowadzi bardzo istotne rozrnienie pomidzy predykatem (predicado) jako skadnikiem paszczyzny semantycznej i predykatem gramatycznym lub orzeczeniem gramatycznym (predicado gramatical) nalecym do paszczyzny powierzchniowej i podlegajcym jej reguom. 21 Por. np. nomen actionis, nomen agentis, nomen essendi, nomen instrumenti.

1.5. Orzekanie poj

49

katw mia i ma w dalszym cigu wpyw na to, jak klasyfikujemy pojcia, a co za tym idzie w jaki sposb konceptualizujemy sytuacje wyraone danym sdem, bo kady sd o czym jest swego rodzaju przedstawieniem jakiej sytuacji rzeczywistej czy mentalnej. atwo zauway, e aby sd (i sytuacja) byy kompletne, wiele poj/predykatw trzeba orzeka nie o jednym, lecz o dwch czy nawet kilku obiektach (podmiotach). Jeli orzekamy o kim, e jest adny, mdry czy np. brudny, to wypowiadajc sd o tej wanie osobie, nie wikamy dodatkowych przedmiotw, ale jeli mwimy, e st stoi na pododze albo Marek uwielbia swj samochd, to mwimy co o stole czy Marku w r e l a c j i z innymi przedmiotami, a wic konceptualizowana sytuacja jest ju relacj pomidzy, odpowiednio, stoem i podog oraz Markiem i samochodem. Tak samo bdzie w przypadku wypowiedzi: Marco come una manzana / Marek je jabko. versus: ?Marco come / Marek je. Marco da/ofrece una pluma a Paloma / Marek daje/ofiarowuje piro Palomie. versus: ?Marco da/ofrece una pluma /Marek daje/ofiarowujepiro. ?Marco da/ofrece a Paloma / Marek daje/ofiarowuje Palomie. Predykaty, takie jak ADORAR / UWIELBIA, COMER / JE oraz DAR / DAWA, zdecydowanie rni si od wczeniej omawianych predykatw, takich jak INTELIGENTE / INELIGENTNY, ANIMAL / ZWIERZ czy SILLA / KRZESO, poniewa, aby nasza predykacja bya kompletna, musimy w ni uwika, zalenie od typu predykatu, dwa (np. predykat COMER) czy nawet trzy obiekty (np. predykat DAR). Takie kompletne, zgodne z charakterem predykatu odniesienie do sytuacji, nienacechowane z komunikacyjnego punktu widzenia potraktujemy jako szkielet, prototyp semantycznej propozycji.

4 Od wizji

50

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

1.5.4. Dwa podstawowe elementy prototypowej definicji sdu


Jako podstaw naszego systemu macro przyjmiemy fakt, e aby powsta kompletny sd/kompletna propozycja (proposicin completa), predykat musi zosta orzeczony o wszystkich obiektach, o ktrych orzeczony by powinien. Zakadamy, e taka wzorcowa propozycja22 obecna jest w kadym systemie o mniejszym zasigu, nalecym do naszego systemu macro, a jej podstawowe realizacje w poszczeglnych systemach nie prezentuj zbyt istotnych rnic, ktre zaczynaj si dopiero na poziomie uycia23. Drugim nieodcznym elementem semantycznej definicji propozycji bdzie znaczenie struktury samego pojcia (predykatu), ktre decyduje m.in. o tym, o jakich typach obiektw dany predykat moe by orzekany. Ten drugi element definicji jest bardzo istotny z punktu widzenia wizji wiata. Natomiast to, jaki element propozycji (tzn. np. ktry z obiektw, o ktrych dany predykat orzekamy) jest dla mwicego bardziej istotny, stanowi ju kwesti komunikacyjn. Rozwaania na ten temat zostawimy sobie na pniej, a na razie uporzdkujmy terminologi.

1.5.4.1. Struktura predykatowo-argumentowa


Biorc pod uwag to, e akt predykacji skada si z wyrnienia obiektu/w (argumento[s]) i orzeczenia o nim/o nich predykatu (predi cado), a predykaty rni si midzy sob liczb obiektw, o ktrych
Jej realizacj rozumie si zwykle jako realizacj kompletnego zdania w stronie czynnej. 23 Jako struktura wyjciowa europejskich zasad gramatyki moe ona suy porwnaniom z innymi strukturami wyjciowymi, jak np. struktura propozycji w jzyku huichol (Jalisco, Meksyk), ktra ze wzgldu na dynamiczny charakter zarwno wizji wiata, jak i jej przejaww w jzyku (przewaga form czasownikowych w wikszoci funkcji) uniemoliwia pen realizacj wszystkich pozycji argumentowych reprezentowanych przez dane pojcie (J.L. Iturrioz Leza, ed., 2004: 181).
22

1.5. Orzekanie poj

51

maj one by orzekane w celu utworzenia kompletnej propozycji, przyjmujemy, e predykaty implikuj argumenty (w rnej iloci) lub te otwieraj pozycje dla argumentw (los predicados implican/abren posiciones para sus argumentos). Podzia predykatw (divisin de los predicados) Przypomnijmy, e predykat, czyli pojcie, moe by reprezentowany przez rne kategorie leksykalne: nazw ogln, jak np. czowiek / hom bre, przymiotnik przypisujcy waciwo, np. inteligentny / inteligente, lub czasownik, np. spa / dormir, gdy elementy tych kategorii zawsze co czemu przypisuj, co o czym orzekaj. Moemy np. orzec o Alicji, e jest czowiekiem (nazwa oglna), e jest mia (przymiotnik) albo e pi (czasownik). Wszystkie wymienione predykaty s jednoargumentowe, co oznacza, e mona je orzec tylko o jednym obiekcie (grupie obiektw). Z tego wynika, e ze wzgldu na liczb pozycji, jak predykaty otwieraj dla swoich argumentw, predykaty dziel si na: jednoargumentowe (mondicos), np. czowiek, drzewo, spa, inteli gentny, dwuargumentowe (didicos), np. autor, zamkn, odwiedzi, trjargumentowe (tridicos), np. sprzeda, kupno, rozmawia, sprze da, kupi, czteroargumentowe (tetrdicos), np. wymiana, wymieni. Sd kompletny (propozycj kompletn), czyli tak propozycj, w ktrej wszystkie pozycje otwarte dla argumentw zostay wypenione (satura das), bdziemy nazywa propozycj zamknit (proposicin cerrada). Formalnie tak propozycj bdzie reprezentowa zdanie (frase): Pedro duerme./Alicia es inteligente. Anavisita Madrid. Felipe cierra la puerta. Manolo vende el coche a Paco. Esta universidad ha cambiado con nuestro centro sus estudiantes por nuestros profesores. Los componentes de los dos equipos se intercambiaron las camisetas despus del partido. W jzykach naturalnych propozycje kompletne, tzn. odnoszce si do sytuacji wraz ze wszystkimi jej uczestnikami, nale raczej do rzad4*

52

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

koci. O wiele czciej wystpuj natomiast propozycje, w ktrych co najmniej jedna pozycja argumentowa pozostaa niewypeniona (ktry uczestnik sceny zosta pominity). Taki typ propozycji nazywamy propozycj niedomknit lub potwart (proposicin semicerrada o semiabierta): Antoni kupuje kwiaty (od kogo?) / Antonio compra unas flores. Filip sprzeda mieszkanie (komu?) / Felipe ha vendido su piso. Krystyna pracuje (gdzie?) / Cristina trabaja. Predykaty dziel si rwnie ze wzgldu na typ argumentw, dla ktrych otwieraj swoje pozycje. T kwesti jednak trzeba omwi bardziej szczegowo. Dotychczas omawialimy predykaty, ktre moemy orzeka wycznie o obiektach fizycznych. Moemy powiedzie np. Anna zwiedza Madryt / Ana visita Madrid; Franek kupuje samochd od brata / Paco compra coche de su hermano; Kot pi / El gato duerme. Wszystkie wystpujce tu argumenty jzykowe wyrniaj obiekty fizyczne. Argumenty tego typu (np. czowiek, kot, dom, ko, aula, stadion, kuchnia), czyli indywidua, bdziemy nazywa argumentami indywiduowymi (argumentos individuales/de individuos), a predykaty, ktre otwieraj pozycje wycznie dla takich argumentw predykatami pierwszego rzdu (predicados de primer orden). Jzyki naturalne nie ograniczaj si jednak wycznie do orzekania o przedmiotach. Mylimy przecie i mwimy o wszelkiego typu wydarzeniach, sytuacjach, marzeniach i pragnieniach, a konstrukcje pojciowe, jakie wtedy tworzymy, bywaj bardzo skomplikowane. Jeli mwimy: Myl, e / Pienso que, to nie orzekamy niczego o jakiej rzeczy czy rzeczach, lecz o relacji, w jakiej ta rzecz/te rzeczy si znajduj. Nie powiemy na przykad: *Pienso que el rbol/tu perro/Martn = *Myl, e drzewo/pies/Mar tn Powiemy raczej: Pienso que rbol ya ha florecido / drzewo ju zakwito tu perro no muerde / twj pies nie gryzie Martn viene maana / Marcin przyjdzie jutro

1.5. Orzekanie poj

53

Ta druga propozycja jest ju dwustopniowa, poniewa w pozycji drugiego argumentu predykatu MYLE / PENSAR nie znajduje si proste wyrnienie przedmiotu (argument indywiduowy), lecz caa inna propozycja zoona z predykatu (odpowiednio: FLORECER, MORDER, VENIR) i argumentu (odpowiednio: rbol, perro, Martn). Wanie dlatego w paszczynie form takie zdania zwyklimy nazywa zdaniami zoonymi, w ktrych pienso que traktuje si jako zdanie nadrzdne, a el rbol ya ha florecido i pozostae jako zdania podrzdne. Ta nadrzdno i podrzdno jest w tym wypadku konsekwencj hierarchii semantycznej, zgodnie z ktr pewne predykaty maj wyszy stopie, gdy mog by orzekane nie tylko o indywiduach, lecz rwnie lub wycznie o innych propozycjach. Takie predykaty nazwiemy predyka tami wyszego rzdu (predicados de orden superior), a podrzdne propozycje wypeniajce ich pozycje argumentowe argumentami propo zycjonalnymi/zdaniowymi (argumentos proposicionales). Zauwamy teraz, e MYLE / PENSAR otwiera dwie pozycje argumentowe: Piotr myli, e przyjdzie Paloma / Pedro piensa que viene Paloma jedn dla argumentu indywiduowego (tu: Pedro), a dopiero drug dla argumentu propozycjonalnego (tu: przyjdzie Paloma / viene Paloma): Pedro piensa que vienePaloma. Predykaty wyszego rzdu dziel si take wedug liczby pozycji argumentowych na: jednoargumentowe (mondicos), np.: (nie)moliwe, e / (im)posible que, dwuargumentowe (didicos), np.: myle / pensar, trjargumentowe (tridicos), np.: mwi / hablar. Imposible que venga maana; Felipe quiere ir a Burgos; Felipe espera que su hija sea cantante; Paloma habla con Antonio de lo que pas ayer/del accidente.

54

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

1.5.4.2. Jem zup yk, czyli o argumentach fakultatywnych


Naley rwnie zwrci uwag na istnienie tzw. argumentw fakul tatywnych (argumentos facultativos). Niektre predykaty otwieraj takie pozycje dla argumentw, ktrych wypenienie nie jest konieczne do tego, aby propozycja bya zamknita. Na przykad predykat PISA / ESCRIBIR to predykat pierwszego rzdu, otwierajcy dwie pozycje argumentowe: Manolo pisze ksik / Manolo escribe un libro. Pamitajmy jednak, e ESCRIBIR to pojcie o zoonej strukturze, w ktrej zawiera si zawsze pojcie instrume n t u: piszemy zawsze c z y m (pirem, dugopisem) lub, ostatnio najczciej, n a c z y m (maszyna do pisania, komputer). Moemy wic, oczywicie, powiedzie Manolo escribe un libro con una pluma, ale con una pluma bdzie ju informacj dodatkow, moliw z komunikacyjnego punktu widzenia, ale fakultatywn, a nie konieczn. Pary wyraeniowe typu KUPI/SPRZEDA (COMPRAR/VENDER) otwieraj trzy pozycje argumentowe: Pedro kupuje n od domokrcy / Pedro compra un cuchillo a un vendedor ambulante; Domokrca sprze da n Pedro / El vendedor ambulante vendi un cuchillo a Pedro, ale oba predykaty zawieraj w swojej strukturze pojcie pienidza, ktre w pewnych sytuacjach mona ujawni na powierzchni: Pedro sprzedaje koleance dom za 80.000 euro / Pedro vende la casa a una amiga por 80.000 euros. Notuje to ju sama definicja sownikowa: Comprar = Adquirir, hacerse dueo de algo por dinero; vender = Ceder la propiedad de algo porunprecioconvenido (Espasa Calpe) Jednak zgodnie z zasad asymetrii aden z omawianych czasownikw (escribir, comprar, vender) ani w jzyku hiszpaskim, ani w polskim nie ujawnia istniejcego w strukturze pojciowej pojcia instrumentu. Ale nie zawsze tak bywa. Wemy polski czasownik zadrzewi, zawierajcy morfem -drzew-, a oznaczajcy obsadza drzewami, co oczywicie nie pozwala na powtrzenie tego argumentu na powierzchni24: *Zadrzewi
24 Polski czasownik zadrzewi nie ma zreszt jednowyrazowego odpowiednika w jzyku hiszpaskim, w ktrym funkcjonuje zwrot poblar con rboles.

1.5. Orzekanie poj

55

skwer drzewami i ?Zadrzewi skwer sosnami wobec Obsadzi skwer drze wami/sosnami. Nie kady jednak morfem oznaczajcy pojcie instrumentu blokuje wyraenie typu instrumentu w postaci argumentu fakultatywnego. Wystarczy, e pojcie instrumentu wyraone danym morfemem jest odpowiednio oglne. Przykadowo hiszpaski czasownik apualar, ktry zawiera morfem -pual- oznaczajcy instrument, w tym wypadku krtk, ostro zakoczon bro bia suc wycznie do pchnicia: pual = m. Arma ofensiva de acero y de corto tamao que solo hiere de punta. (Espasa Calpe) Nazw pual stosowano historycznie w celu okrelenia kilku rodzajw biaej broni krtkiej, takich jak sztylet, kordelas, pewien rodzaj noa myliwskiego, no i, oczywicie, n. Z czasem jej znaczenie zostao ograniczone gwnie do ostrego narzdzia typu n i dlatego, pomijajc wzgldy stylistyczne, nie otwiera ona pozycji argumentu fakultatywnego dla tego typu instrumentu. Porwnajmy: ?Le apual con un pual/a pualadas Przykady: Condenado a 12 aos de prisin el ultraortodoxo que apual a gays de Jerusaln. En libertad bajo fianza el skin que apual a un joven en las fiestas de Grcia. Un profesor de un liceo francs fue apualado por un alumno del segundo ao de un instituto escolar internacional de Lyon. Pozycja ta ujawnia si dopiero wwczas, gdy mamy do czynienia z jakim typem noa lub innym rodzajem broni mieszczcym si w cytowanej wczeniej definicji: All, Lorena fue apualada dos veces con un punzn o un estilete, segn afirm la Polica Local, causndole una gran herida en el hemitrax izquierdo. Un moro ha sido asesinado tras una reyerta en pleno casco hist rico de Madrid con gitanos rumanos. El fallecido fue apualado en el abdomen conunestilete.

56

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

W jzyku polskim wyraeniu apualar odpowiada struktura ugodzi ostrym narzdziem/noem, zaku lub ugodzi + nazwa narzdzia, zada cios + nazwa narzdzia: 7 kwietnia 2008 roku na korytarzu Politechniki Opolskiej wykadowca zosta kilkakrotnie ugodzonynoem w brzuch, klatk piersiow i udo. [Napastnik][z]ada mu okoo 30 ciosw rubokrteminoem w szyj, klatk piersiow i w gow. Warto zauway, e sowniki hiszpasko-polskie podaj zdecydowanie wszy odpowiednik, z morfemem oznaczajcym bardzo konkretny, raczej rzadki we wspczesnym uyciu rodzaj instrumentu: zasztyleto wa. Apualar = Uderzy <rani, przeszy> sztyletem, zasztyletowa (S. Wawrzko w i c z, 2001) Apualar = (w znaczeniu oglnym25) czasownik: zasztyletowa; rani sztyletem (Megasownik) Jak zwykle zatem nie zawsze moemy wierzy konstrukcjom powierzchniowym. Dodajmy jeszcze jeden przykad: hiszpaski czasownik ahorcar, cho jego rdze jest taki sam, jak rdze sowa horca = szubie nica, wcale nie blokuje pozycji argumentu fakultatywnego, bo oznacza: Matar a alguien suspendindole de una cuerda o cosa semejante con un nudo corredizo pasado alrededor del cuello, a wic ze struktur pojciow wyrazu <horca> wsplny ma tylko s p o s b. Porwnajmy: Le ahorc en un rbol. Czasami liczba implikowanych pozycji argumentowych moe by blokowana w danym jzyku z powodu rnic w konceptualizacji jakiej struktury pojciowej. W jzyku polskim mamy na przykad dwa czasowniki udusi i utopi, ktre posiadaj wsplny sens podstawowy: pozbawi ycia w wyniku uniemoliwienia oddychania. Ich struktury pojciowe rni si jednak zawartym w nich s p o s o b e m: Udusi= pozbawi ycia, ciskajc za gardo, tumic oddech, hamujc oddychanie; Morderca udusi swe ofiary. Wilk udusi owce. Lis udusi kury.
25

Innych znacze Megasownik nie podaje (27.11.08).

1.5. Orzekanie poj

57

utopi = pozbawi ycia przez zanurzenie w wodzie, wrzucenie do wody; spowodowa, eby co znalazo si cakowicie pod wod; Uto pi mysz. (USJP) Obydwa otwieraj dwie pozycje dla argumentw podstawowych (agensa i pacjensa) oraz jedn dla fakultatywnego argumentu sposobu: utopi w yce wody mucha utopia si w zupie udusi goymi rkami Pyton udusi studenta i chcia go zje: Trzymetrowy w zabi stra nika studenta pracujcego w zoo w Caracas, stolicy Wenezueli [] Zwierz zaatakowao go. Najpierw gryzc, a potem okrcajcsi dookoaciaa i kruszc koci ofiary. Odpowiednikiem czasownika udusi jest w jzyku hiszpaskim wyraz estrangular = ahogar a una persona o a una animal impidindole la respiracin: estrangul a su marido con una media (Espasa Calpe); ale utopi nie ma ju jednoznacznego tumaczenia. W jzyku hiszpaskim wystpuje jednak sowo, ktre moe by tumaczone na polski za pomoc obu naszych czasownikw, jest nim ahogar (matar cortando la respiracin, ya sea por sumersin26, ya por estrangulamiento), ktre wanie ze wzgldu na swoj tre jest predykatem zdecydowanie trjargumentowym, a nie dwuargumentowym, jak jego polskie odpowiedniki: El lobo se abruz a un pozo a beber agua y, al abruzarse a beber, se cay y seahog, y los cabritos. Se fueron cantando y bailando con su mam a su casa. Tennessee Williams, ahogadoaltragarseeltapn del tubo de medica mentos que estaba intentando abrir con la boca.

26 Samo sumergir = introducir algo dentro de algn lguido de forma que quede cubierto por l, nie implikuje pozbawienia ycia.

58

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

1.6. Gdzie czowiek tratuje konia, ale nie odwrotnie ograniczenia, ktre wizje wiata nakadaj na moliwoci selekcyjne predykatw 1.6.1. Zielone idee bez koloru wciekle pi asemantyczno i agramatyczno
Uwaa si na og, e wypowiedzenia w danym jzyku naturalnym s atwo rozpoznawalne przez wszystkich ludzi umiejcych si tym jzykiem poprawnie posugiwa. Moemy wic przyj, e ponisze wypowiedzenia nie zostan zaakceptowane jako poprawne: (1) *Quiero que Pedro lo hacer. *Chc, eby Piotr to zrobi. (2) *Verdes ideas sin color duermen furiosamente. (Chomsky) *Zielone idee bez koloru wciekle pi. Moemy rwnie stwierdzi, e powody nieakceptowalnoci tych przykadw s zdecydowanie rne. Pierwszy przykad przekazuje nam jasny i dosy czytelny komunikat. Jego wad jest jednak niegramatyczno. Budowa tego zdania nie zgadza si z reguami gramatycznymi adnego z jzykw, w ktrych zostao ono wypowiedziane. Drugi przykad, zbudowany absolutnie poprawnie wedug zasad gramatycznych jzyka hiszpaskiego / polskiego, jest absolutnie niezrozumiay, a wic nieakceptowalny z semantycznego punktu widzenia. Nie przekazuje adnego sensu, gdy nic, o czym mwi, nie jest zgodne z nasz dowiadczeniow wizj wiata: wedug naszej wiedzy i dowiadczenia idei nie okrela si w kategoriach kolorystycznych, a spa mog tylko istoty oywione, nie mwic ju o zdecydowanych sprzecznociach, takich jak verdes sin color czy dormir furiosamente27. Pierwsze wypowiedzenie jest wic agramatyczne (agramatical), a drugie asemantyczne (asemntico).
27 Takie zdanie mogoby by akceptowalne w stylu poetyckim i moe take jako bardzo mocno osadzona w kontekcie elipsa. Te sytuacje nie s jednak przedmiotem naszych rozwaa.

1.6. Gdzie czowiek tratuje konia

59

Skoncentrujmy teraz uwag na pojciu asemantycznoci. Aseman tyczno (asemanticidad) wynika z nieprzestrzegania regu semantycznych, a konkretnie ogranicze selekcyjnych, jakie predykaty nakadaj na swoje argumenty. Ograniczenia selekcyjne s cile zwizane z dan wizj wiata. Jzykowa wizja wiata tworzy si przecie na bazie naszych szeroko pojtych dowiadcze. Cytowany przykad Chomskyego jest asemantyczny, bo nie zgadza z tym, co wiemy o wiecie. Powiedzielimy ju, e podstaw komunikacji jest orzekanie prawdziwe, a wic dana predykacja tylko wtedy jest prawdziwa, gdy zgadza si z szeroko pojtym28 stanem faktycznym; czowiek prawidowo posugujcy si jzykiem polskim czy hiszpaskim nie bdzie orzeka pojcia DRZEWO / RBOL np. o kapucie czy przypisywa pojcia BIEG- / CORR- krzesu, gdy predykat BIEG- nakada na swj argument bardzo wyrane ograniczenie: obiekt, o ktrym mona prawdziwie orzec pojcie BIEG-, musi mie zdolno do samodzielnego szybkiego ruchu29. Jakich wasnoci najczciej wymagaj predykaty od swoich argumentw? Zgodnie z nasz dowiadczeniow i hierarchizujc wizj wiata do cech podstawowych nale: oywiony/nieoywiony; osobowy/nieosobowy (animado/inanimado; personal/impersonal) czy kategoria liczby, a take kilka innych ogranicze. A na czym polega taka selekcja? Przeanalizujmy kilka podstawowych przykadw poj prostych. Najmniej restrykcji wydaje si nakada na swoje pozycje argumentowe predykat LOKALIZACJI30, dwuargumentowy, I stopnia, reprezentowany w jzyku hiszpaskim przez <hallarse> czy <estar>, bo w zasadzie obiekty zarwno konkretne, jak i abstrakcyjne mog znale si wszdzie: Pies jest pod kiem / El perro est debajo de la cama; Paski program
Uywajc zwrotu szeroko pojty, chcemy zwrci uwag na fakt, e w biecej fazie opisu zajmujemy si najbardziej podstawowymi predykacjami. 29 We wspczesnej lingwistyce ograniczenia selekcyjne nakadane przez predykaty mieszcz si w zasigu terminu walencja, ktry obejmuje zarwno kwesti wymaganych przez predykat wasnoci semantycznych argumentw, jak i liczb oraz typ pozycji argumentowych otwieranych przez ten predykat. Walencja jest wic terminem szerszym. 30 Podstawowe restrykcje selekcyjne zgodne z zasadami gramatyki o podstawach semantycznych podajemy za K. Bogacki, S. Karolak (1991).
28

60

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

jest w komputerze / Su programa personal est ya dentro del ordenador. Cakiem akceptowalne moe by rwnie zdanie: Kot jest w zupie / El gato est en la sopa, gdy rzecz dzieje si na przykad w wojskowej kuchni Ciekawym przypadkiem jest natomiast predykat POSIADANIA (POSESIN), ktry wydaje si nakada jedn jedyn restrykcj na pozycj pierwszego argumentu: obiekt, o ktrym moe on by orzeczony, musi by oywiony, chocia niekoniecznie osobowy. Dlaczego? Ot pojcie POSIADANIA mona rozpatrywa w dwch kategoriach: prawnej, i wtedy oczywicie w naszej cywilizacji restrykcja argument osobowy jest nieodzowna, lub naturalnej, gdy wemiemy pod uwag np. zwierzta oznaczajce swj teren. Pozycja drugiego argumentu tego predykatu nie jest poddana adnym restrykcjom, gdy posiada mona w zasadzie wszystko. Takie predykaty, jak pojcie POSIADANIA, s nie tylko zwizane z tym, jak widzimy wiat w ogle, na poziomie podstawowym, lecz ogromn rol w tworzeniu si ich waciwoci selekcyjnych odgrywa rwnie naddatek cywilizacyjno-prawny. Tak rozumiane pojcie POSIADANIA mieci si take w grupie omawianych wczeniej poj podstawowych. Predykaty IR i CORR- w pierwszej pozycji argumentowej wymagaj argumentw oywionych lub automatycznych. Predykaty OPINII (OPININ) MYLE, OPINIOWA (PENSAR, OPINAR), zgodnie z antropocentryczn wizj wiata, a pewnie i dotychczasowymi osigniciami nauki, powinny akceptowa w tej pozycji wycznie argumenty osobowe. Mimo to zdania typu: Mj pies myli/uwaa, e zawsze, gdy wychodz z domu, powinnam go ze sob zabiera, mieszcz si jak najbardziej w naszym obrazie wiata. Jednak inne predykaty wyszego rzdu mog nakada restrykcje na pozycje argumentu propozycjonalnego. Przykadowo predykat DECYZJI (DECISIN) nie akceptuje w tej pozycji poj oznaczajcych cechy niezalene od ludzkiej woli (AMOR, ODIO, CELOS etc.): *Manolo zdecydowa si, e znienawidzi Paul. *Manolo ha decidido odiar a Paula. wobec: Manolo zdecydowa si rzuci palenie. Manolo ha decidido dejar de fumar.

1.6. Gdzie czowiek tratuje konia

61

Do restrykcji nakadanych na pozycje argumentw propozycjonalnych nale rwnie restrykcje temporalne. Nakadaj je takie predykaty, jak CHCIE (QUERER) czy WIEDZIE (SABER). Pojcie CHCIE wymaga od swojego argumentu propozycjonalnego symultanicznoci lub czasu przyszego, cakowicie wykluczajc uprzednio: Antonio chce, eby Anna przysza / Antonio quiere que Ana venga. wobec: *Antonio chce, eby Anna (bya) przysza wczoraj / Antonio quiere que Ana hubiera venido ayer. Predykat SABER natomiast nie akceptuje czasu przyszego: Antonio wie, e Anna przysza / Antonio sabe que Ana ha llegado. Antonio wie, e tu jeste / Antonio sabe que ests aqu. wobec: Antonio wiedzia, e to si zdarzy / Antonio saba que aquello pasara. gdzie SABER reprezentuje zupenie inn struktur pojciow: Antonio mia jakie przesanki (dostatecznie silne), eby sdzi, e to si zdarzy / Antonio tuvo algunas premisas (bastante slidas) para creer que aquello pasara. Do restrykcji nakadanych na pozycje argumentw propozycjonalnych nale take ograniczenia koreferencyjne (restricciones de correferen cia). Koreferencja to stosunek czcy wyraenia, ktre odnosz si do tego samego przedmiotu, lub inaczej stosunek tosamoci referencyjnej. W paszczynie form koreferencja dotyczy wycznie poprawnoci gramatycznej zda. Chodzi o to, e kilkakrotne powtrzenie tych samych wyrae w tekcie spjnym naruszaoby jego poprawno gramatyczn. Przykadowo za niepoprawn gramatycznie naley uzna wypowied, w ktrej wszystkie wystpienia nazwy wasnej Piotr odnosz si do tej samej osoby, czyli s koreferencyjne: *Pedro forz a Pedro a que Pedro enseara a Pedro matemticas. Antes, Pedro ya suspendi dos veces el examen y esta fue la ltima

62

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

oportunidad para Pedro para que Pedro aprobara esa asignatura. (Piotr zmusi Piotra do tego, eby Piotr nauczy Piotra matematyki. Piotr przedtem dwukrotnie obla egzamin, bya to wic dla Piotra ostatnia szansa, aby Piotr zaliczy ten przedmiot)31. Jednak kwestia koreferencji nie ogranicza si do wymogw czysto formalnych. Jej korzenie le w paszczynie semantycznej, a konkretnie w selekcyjnych waciwociach predykatw. Mamy tu do czynienia z trzema przypadkami, w ktrych sens struktury predykatowej ujawnia rne ograniczenia w zakresie koreferencji: 1. Koreferencja fakultatywna (correferencia facultativa) dotyczy argumentw propozycjonalnych takich poj, jak QUERER i DECIDIR: Manolo quiere que Ana salga wobec *Manolo quiere que Manolo salga (l mismo). 2. Koreferencja obligatoryjna (correferencia obligatoria) wystpuje tam, gdzie predykat moe zosta prawdziwie orzeczony wycznie o jednym i tym samym obiekcie, niezalenie od liczby otwieranych pozycji argumentowych. Takim predykatem jest np. pojcie PROMETER (OBIECA/OBIECYWA), poniewa obiecywa moemy tylko w swoim wasnym imieniu: Manolo prometi que vendra, podczas gdy kade zdanie typu: Manolo prometi que Ana vendra, chocia akceptowalne, jest w istocie wynikiem ekonomii jzyka, ktry dziki kondensacji struktur zosta przystosowany do oszczdzania czasu. W tym wypadku chodzi o kondensacj caej koreferencyjnej czci argumentu propozycjonalnego: Manolo obieca zrobico, eby Anna przysza / Manolo prometi haceralgoparaque Ana viniera. 3. Wykluczenie koreferencji (exclusin de correferencia) to z kolei domena takich predykatw, ktrych orzeczenie koreferencyjne spowodowaoby wewntrzn, semantyczn sprzeczno. Na przykad predykat TOLERAR (TOLEROWA) wyklucza w pozycji argumentu propozycjonalnego wszelkie predykacje na temat obiektu wyrnionego w pierwszej pozycji argumentowej, bo wprowadzenie koreferencji spowodowaoby sprzeczno semantyczn: *Manolo nie toleruje (faktu), e jest chory (on sam) / Manolo no tolera que est enfermo/que fume (l mismo).
31

Na podstawie Encyklopedii jzykoznawstwa oglnego (1993: 288289).

1.6. Gdzie czowiek tratuje konia

63

W tym miejscu mona by ju waciwie zakoczy charakterystyk opisu selekcyjnych wymaga predykatw, konkludujc, e czynnikami odpowiedzialnymi za formuowanie semantycznie poprawnych propozycji s przede wszystkim: wewntrzna struktura predykatu, stopie zoonoci teje struktury oraz w konsekwencji ograniczenia, jakie ten predykat nakada na swoje pozycje argumentowe32. Naley jednak przypomnie, e wewntrzna struktura poj (a wic rwnie wynikajce z niej ograniczenia selekcyjne) budowana jest na bazie wizji wiata reprezentowanej przez dan wsplnot jzykow i dlatego nie wszystkie ograniczenia, o ktrych tu mowa, mog by traktowane uniwersalnie. Sygnalizowalimy ju pewne warunki, jakim podlegaj predykaty, takie jak POSIADANIE. Warunki te mog by jeszcze bardziej restrykcyjne. Zauwaylimy wczeniej, e stosowana przez nas hierarchia: czowiek > zwierz > przedmiot nieoywiony, nie wszdzie si sprawdza, bo na przykad w kulturach amerindiaskich zwierzta, roliny, gry i skay s uwaane za istoty oywione majce wasn dusz. Konsekwencj takiej wizji wiata s m.in. ograniczenia nakadane na pozycje argumentowe przez predykaty zawierajce w swojej strukturze proste pojcie DZIAANIA (ACCIN). W naszym rozumieniu predykaty te w pierwszej pozycji argumentowej wymagaj obiektw oywionych, akceptujc rwnie obiekty automatyczne, tzn. zaprogramowane lub prowadzone przez czowieka33. Oglnie biorc, obiekty akceptowane w pierwszej pozycji argumentowej tych predykatw dziel si na dwa typy: te, ktre s wykonawcami czynnoci i rwnoczenie t czynno kontroluj, zwie si agensami (agentes); te, ktre s bezwolnymi, niewiadomymi wykonawcami czynnoci, zwie si po prostu wykonawcami czynnoci (ejecutantes). Obiekty akceptowane w drugiej pozycji argumentowej nosz nazw pacjensa (paciente) i ich jedynym zadaniem jest dowiadczanie czynnoci agensa.
32 W dalszej czci wywodu przekonamy si, e kwestia, czy, a jeli tak, to w jaki sposb wypenione zostay pozycje argumentowe otwierane przez predykaty, stanowi osobne zagadnienie, cile zwizane z idiomatyczn paszczyzn jzyka. 33 Predykaty te akceptuj take nazwy abstrakcyjne oznaczajce zjawiska fizyczne czy reprezentujce zdarzenia, procesy, etc., np. <Wiatr> w zdaniu: Wiatr zama ga, lub <wypadek> w zdaniu: Ten wypadek spowodowa ogromne zamieszanie w mediach.

64

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

W zdaniu: Piotr prowadzi samochd / Pedro est conduciendo un coche, Piotr jest agensem, gdy to on wykonuje, a zarazem kontroluje czynno. Natomiast predykat PATEAR (DEPTA, TRATOWA) wymaga w pierwszej pozycji wykonawcy czynnoci, ktry jednak niekoniecznie musi t czynno kontrolowa: Ko stratowa czowieka / El caballo pate a un hombre. Zdanie to jest jak najbardziej akceptowalne semantycznie, bo zgadza si z nasz dowiadczeniow wizj wiata. Natomiast nieakceptowalne albo przynajmniej dziwne z punktu widzenia naszej wizji wiata byoby zdanie: Czowiek stratowa konia. Jednak w jzyku Navajo to wanie zdanie Ko stratowa czowieka jest asemantyczne, gdy zgodnie z ich wizj wiata pojcie KONTROLI zwizane jest bardzo cile ze wspomnian wczeniej hierarchi animistyczn. I tak: istoty oywione kontroluj istoty nieoywione, ale nie odwrotnie. Wrd istot oywionych to pewna liczba duchw oraz dorose istoty ludzkie kontroluj dzieci i zwierzta. Jeli mamy do czynienia z dwoma duchami, istotami ludzkimi lub zwierztami, kontrol przejmie zawsze istota bardziej inteligentna lub silniejsza. Ko jest istot podleg woli czowieka i dlatego w kategoriach mentalnych Indian Navajo opisana tu sytuacja nie moe si wydarzy przypadkiem musi by kontrolowana przez czowieka. Jzyk Navajo wyranie zaznacza t konieczno za pomoc specjalnego prefiksu bi-, oznaczajcego pacjensa kontrolujcego, dodanego do czasownika, a informujcego, i to, co si stao, stao si za wiedz i przyzwoleniem pacjensa. Zdaniem semantycznie poprawnym w jzyku Navajo bdzie: hastiin bizta Czowiek ko (prefiks kontr.) + tratowa (3. os. lp.) Czowiek pozwoli si stratowa koniowi. Dodanie do czasownika prefiksu pacjensa niekontrolujcego (yi-) byoby niezgodne z wizj wiata Navajo i podobno nawet humorystyczne34: * hastiin yizta = ko stratowa czowieka
34 Problem ten zosta opisany przez R.W. Younga i W. Morgana (1987). Przykady cytuj za G.B. Palmerem (2000: 189191).

1.6. Gdzie czowiek tratuje konia

65

Innym przykadem na uzalenienie wymaga selekcyjnych predykatw od wizji wiata moe by jzyk nhuatl, bardzo wyranie zaznaczajcy granic, jak nadawca stawia midzy sob a wiatem zewntrznym. Granic t wida chyba w caej gramatyce, ale tu pokaemy j w sposobach wyraania posesywnoci, ktr za C. Wolgemuthem (2002) moemy podzieli na posesywno wewntrzn (intrnseca) i zewntrzn (extrnseca). Posesywno wewntrzna wyraana jest sufiksem -yo. Waciwa forma tego sufiksu wymagana jest przy rzeczowniku okrelajcym przynaleno wewntrzn (np. czci ciaa) rzeczy posiadanej zewntrznie:
Omi = ko Przynaleno zewntrzna: noomi moja ko (niebdca czci mojego ciaa) Przynaleno wewntrzna: noomiyo moja ko (cz mojego ciaa)
C. Wolgemuth, 2002: 58

Ta szczeglna cecha takiej wizji wiata warunkuje rwnie powstanie grupy czasownikw przechodnich, ktre wyraaj co, co moglibymy chyba nazwa obdarzaniem. W jzyku przejawia si to odpowiednim sufiksem, ktry dodany do rdzenia rzeczownikowego, zamienia go w czasownik przechodni wpywajcy na dopenienie blisze w ten sposb, e dodaje mu to, co wskazuje [sens] rdzenia (C. Wo lg emu th, 2002: 86): quimecayoti zakada mu sznur qui-ayoti napenia go pynem (np. naczynie wod) Wpyw wizji wiata przekazywanej przez quechua, nhuatl, huichol i inne jzyki rdzennych narodw zamieszkujcych tereny Ameryki aciskiej przeoy si take na zmiany semantyczne w jzyku hiszpaskim uywanym na tych terenach nie tylko przez osoby dwujzyczne. Zwikszenie lub ograniczenie typowych dla jzyka hiszpaskiego wymaga selekcyjnych predykatw wobec ich pozycji argumentowych nie jest zreszt jedynym typem zmian semantycznych, jakie pod wpywem rdzennych jzykw dokonay si w jzyku hiszpaskim (J.L. Iturrioz Leza, ed., 2004; A. Sal a s, 1987; J. G a r c a F a j a r do, ed., 1997; J. Garca Fajardo, 2007, 2008; C. Wo l g e m u t h, 2002 i in.).
5 Od wizji

66

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

Oczywicie, w obrbie jednego systemu macro, w ktrym przede wszystkim pozostaniemy w dalszej czci tego tekstu, nie mona si spodziewa zmian a tak spektakularnych. Mimo tego pewne zmiany wprowadzane na etapie konceptualizacji micro okazuj si czasami dosy istotne dla zrozumienia i zbadania jzyka obcego.

1.7. Co w myli, to na jzyku czyli przejcie z paszczyzny poj na paszczyzn form


Waciwie zastosowane reguy semantyczne, a wic waciwie dobrany typ i liczba pozycji argumentowych oraz odpowiednie reguy selekcyjne predykatu, gwarantuj powstanie sdu kompletnego, czyli tzw. propozycji zamknitej na paszczynie semantycznej. Jednak abymy mogli tym sdem z kimkolwiek si podzieli, musi on najpierw przybra ksztat, czyli przej na paszczyzn symboliczn, gdzie zostanie przekazany za pomoc morfemw, wyrazw i wikszych konstrukcji gramatycznych poczonych zgodnie z dziaajcymi na tej paszczynie reguami syntaktycznymi. W ten sposb poczone dziaanie regu semantycznych i syntaktycznych da nam zdanie poprawne zarwno semantycznie, jak i gramatycznie: (1) Eduardo Mendoza escribe libros. Eduardo Mendoza pisze ksiki. (2) Pablo asesin a Manolo. Pawe zabi Manuela. Oba zdania reprezentuj propozycje zamknite, zbudowane na dwuargumentowych predykatach I rzdu. W zdaniu (1) osobowa forma czasownika escribir reprezentuje wic dwuargumentowy predykat pierwszego rzdu ESCRIB-, ktrego obie pozycje argumentowe zostay wypenione we waciwy sposb: predykat ten zosta orzeczony o obiekcie reprezentowanym w zdaniu przez nazw wasn Eduardo Mendoza oraz o zbiorze obiektw (conjunto de objetos) reprezentowanym przez rzeczownik w liczbie mnogiej libros. Wszystko odbyo si zgodnie z zasa-

1.7. Co w myli, to na jzyku

67

dami semantycznymi obowizujcymi w naszej jzykowej wizji wiata oraz syntaktycznymi odpowiednio jzyka hiszpaskiego i polskiego. Wiemy jednak z dowiadczenia, e wypowiadanie penych sdw nie jest zbyt czste i nie zawsze podane. Podstawowe reguy komunikacji35 wymagaj od nas konkretnych i jasnych wypowiedzi na temat, a dodatkowe informacje mog czasami zaciemnia waciwy przekaz. Przykadowo zdanie: (3) Eduardo Mendoza escrible obras literarias. Eduardo Mendoza pisze dziea literackie. w rzeczywistoci komunikuje nam informacj: (3a) Eduardo Mendoza es escritor. Eduardo Mendoza jest pisarzem. Jaka jest rnica pomidzy zdaniem (3) i (3a)? Ot oba zdania reprezentuj ten sam sd, w ktrym orzekamy co o Eduardzie Mendozie. Stwierdzamy, e z jakich powodw (zawd, hobby etc.) E. Mendoza zajmuje si pisan i e m d z i e l i t e r a c k i c h, ktra to wasno w zdaniu (3) zostaa przedstawiona za pomoc czasownika escribir oraz wyraenia obras literarias. W zdaniu (3a) ta sama wasno zostaa orzeczona za pomoc rzeczownika pisarz, ktry oznacza: escritor, a = persona que se dedica a escribir obras literarias [], especialmente si esta es su profesin (Clave) pisarz = ten, kto pisze, zwaszcza proz, utwory literackie (USJP) Wynika z tego, e wyraz escritor reprezentuje sens predykatu ESCRIBwzbogacony o pojcie oglne (reprezentowane przez obras literarias), ktre powinno wystpi w pozycji jego drugiego argumentu. Dowodem na to jest fakt, e rzeczownik escritor / pisarz blokuje moliwo wypenienia drugiej pozycji argumentowej tym wanie wyraeniem, gdy spowodowaoby to niepotrzebne, nieuzasadnione36 powtrzenie informacji, czyli tzw. pleonazm semantyczny (pleonasmo semntico):
Chodzi tu o reguy, takie jak maksymy Gricea, a wic dotyczce komunikacji na poziomie bazowym. 36 Przypomnijmy, e w tym miejscu nie rozpatrujemy wzgldw stylistycznych, nalecych do innego poziomu jzyka.
35

5*

68

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

?Eduardo Mendoza es escritor de obras literarias. ?Eduardo Mendoza jest pisarzem dzie literackich. Podsumowujc, przypomnijmy najpierw, e predykat ESCRIB- to pojcie dwuargumentowe, ktre nakada na drug pozycj argumentow w zasadzie tylko jedno oglne ograniczenie. Mog j wypenia obiekty stworzone za pomoc znakw pisarskich37: Escribe tu nombre en esta hoja. En la carta me escribe las ltimas novedades. W zwizku z tym najlepszym, prototypowym reprezentantem powierzchniowym tego predykatu jest czasownik, ktry w zalenoci od potrzeby komunikacyjnej pozwala na wypenienie wszystkich pozycji argumentowych (propozycja zamknita): Manolo pisze artyku / Manolo escribe un artculo. lub np. tworzenie propozycji pzamknitych: Odkd s narzeczonymi, Paula i Andrs pisz do siebie trzy razy na tydzie / Desde que son novios, Paula y Andrs se escriben tres veces por semana. Rzeczownik escritor natomiast reprezentuje wprawdzie bardziej zoony obraz mentalny, ma jednak wszy zakres uycia. Mona go prawdziwie orzec wycznie o osobie zawodowo lub hobbystycznie zajmujcej si tworzeniem rnego typu dzie literackich i dlatego w naszej jzykowej wizji wiata nie wystpuj np. pisarze kartek witecznych38. Istnienie w jzykach naturalnych wyrae blokujcych drug pozycj argumentow spowodowane jest, oczywicie, wzgldami komunikacyjnymi. Oznajmiajc: Eduardo Mendoza es escritor, komunikujemy skondensowan informacj na temat zawodu, hobby czy innej wasnoci obiektu wyrnionego w pierwszej pozycji argumentowej, bez jej ucilania:
37 Escribir Representar por medio de letras o de otros signos grficos convencionales (Clave); pisa kreli na papierze lub innym materiale znaki graficzne (litery, cyfry itp.) rcznie lub odbija je za pomoc maszyny w celu wyraenia czego (USJP). 38 Chocia w jzyku hiszpaskim mamy ju i takie znaczenie: escritor (2) (argtico) Persona que pinta o dibuja graffiti (Clave).

1.7. Co w myli, to na jzyku

69

Eduardo Mendoza es escritor. Zabjcy zostali zatrzymani przez policj / Los asesinos fueron deteni dos por la polica. Jeli interesuje nas informacja bardziej konkretna na temat obiektu w drugiej pozycji argumentowej, moemy fakultatywnie wypeni t pozycj: Ta dziewczyna jest znan autork powiecisciencefiction / Esa chica es una conocida escritora de novelasdecienciaficcin39. To zabjcy tamtego polityka / Estos son los asesinos de aquel poltico. lub uy wyraenia, ktre tej pozycji w ogle nie blokuje: Eduardo Mendoza pisze powieci / Eduardo Mendoza escribe nove las. Terroryci zamordowali polityka / Los terroristas asesinaron a un politico. Matryc czy prototypem propozycji na paszczynie semantycznej jest zawsze propozycja zamknita, jako peny obraz mentalny jakiej, mwic bardzo oglnie, rzeczywistej lub abstrakcyjnej sytuacji. Jednak za pomoc wyrae danego jzyka mona ten obraz odpowiednio modelowa, tworzc propozycje zamknite, pzamknite, a nawet otwarte (proposiciones abiertas). Propozycja otwarta (proposicin abierta) skada si wycznie z predykatu z niewypenionymi pozycjami argumentowymi. Na powierzchni moe j reprezentowa np. zdanie: Kto czyta, lub po prostu: Czyta. Rne stopnie kompletnoci propozycji mona przedstawi tak: propozycja kompletna Dziewczyna czyta ksik / Una chica lee un libro. Anna czyta ksik / Ana lee un libro. Anna czyta La isla inaudita / Ana lee La isla inaudita.
39 Poniewa paszczyzna powierzchniowa jest paszczyzn idiomatyczn, nie kady jzyk toleruje te same opcje; np. w jzyku polskim, inaczej ni w hiszpaskim, rzeczownik pisarz zdecydowanie blokuje drug pozycj argumentow pojcia ESCRIB-. I zdanie ?Ta dziewczyna to znana pisarka powieci SF zostanie raczej zastpione zdaniem Ta dziew czyna to znana autorka powieci SF, gdy wyraz autor nie blokuje drugiej pozycji argumentowej predykatu, ktry reprezentuje.

70

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

propozycja niedomknita Anna co40 czyta / Ana lee algo. Kto czyta ksik / Alguien lee un libro. propozycja otwarta Kto czyta / Alguien lee. Czyta / Lee. Definicj propozycji bdziemy zatem rozumie dwustopniowo. Stopie pierwszy potraktujemy jako model, prototyp, przedstawiajcy wycznie struktur pojciow (predykat) wraz z moliwociami jej orzekania (pozycje argumentowe), lecy u podstaw zasad budowy propozycji caej struktury macro. Stopie drugi bdzie zastosowaniem tego modelu do konkretnych poj, co wie si cile z reguami semantycznymi wypracowanymi przez dan wizj wiata (liczba i typ pozycji argumentowych, wymagania selekcyjne, sytuacja komunikacji etc.). Zakadamy, e to wanie ten stopie wprowadza moliwoci rnic adaptacyjnych na poziomie struktur o mniejszym zasigu.

1.7.1. Kilka sw o budowie sdw na podstawie takich poj, jak chcie (eby), marzy (o), uwaa (e)
Ilustracj naszych rozwaa byy dotychczas sdy oparte na pojciach implikujcych argumenty indywiduowe (predykaty I rzdu). Sdy, ktrych gwnym (nadrzdnym) predykatem jest predykat wyszego rzdu, przechodz t sam drog, co propozycje z predykatami I rzdu: (4) Teresa espera que apruebe el examen. Teresa ma nadziej, e zda egzamin.
Wyrazy, takie jak alguien, algo, en alguna parte, ze wzgldu na sw bardzo szcztkow tre nie mog by traktowane jako prototypowe argumenty jzykowe. Dziaaj one w paszczynie form jako swego rodzaju wypeniacze, wskazujce, e pozycja argumentu nie zostaa okrelona. Std zdania typu: Alguien lee algo, reprezentuj propozycje otwarte.
40

1.7. Co w myli, to na jzyku

71

(5) Paloma quiere que Ana coma una manzana. Paloma chce, eby Anna zjada jabko. Jak pamitamy, predykaty wyszego rzdu otwieraj co najmniej jedn pozycj argumentow dla argumentu zdaniowego. W paszczynie form argument propozycjonalny wyraany jest na og zdaniem podrzdnym (oracin subordinada), podczas gdy zdanie zawierajce implikujcy go predykat, to zdanie nadrzdne (oracin prin cipal). Ukad ten wyraa zaleno pomidzy predykatem i jego argumentem, ale poniewa zdanie podrzdne take posiada swj predykat, dla odrnienia bdziemy odtd mwi odpowiednio o predykacie gwnym lub nadrzdnym (predicado principal) oraz predykacie podrzdnym (predicado subordinado). Przykadowo w zdaniu: Teresa espera que apruebe el examen. Teresa ma nadziej, e zda egzamin. predykat gwny reprezentowany jest przez espera (ma nadziej/ocze kuje), a predykat podrzdny przez apruebe (zda). Ta informacja jest wana, poniewa propozycja podrzdna nie zawsze pojawia si w wypowiedzi w postaci penego zdania podrzdnego: (5) Paloma quiere que Ana coma una manzana. Paloma chce, eby Anna zjada jabko. (5a) Paloma quiere comer una manzana. Paloma chce zje jabko. (5b) Paloma quiere una manzana. Paloma chce jabko. Przykady reprezentuj konkretne uycia predykatu WOLI z zachowaniem wszystkich regu semantycznych i syntaktycznych. We wszystkich trzech przypadkach argument indywiduowy to Paloma. A jak wyglda argument propozycjonalny, ktry wyraa jej pragnienia? Przypomnijmy, e koreferencja podmiotw w propozycji podrzdnej predykatowi CHCIE (QUERER) jest fakultatywna. Obie te moliwoci przedstawiaj zdania (5) i (5a): (5) Paloma quiere que Anacomaunamanzana. Paloma chce, eby Annazjadajabko.

72

1. Od wizji wiata do reprezentacji jzykowej

(5a) Paloma quiere comerunamanzana. Paloma chce zjejabko. (5b) Paloma quiere unamanzana. Paloma chce jabko. Zdanie (5b) przedstawia uycie tzw. elipsy (elipsis), bardzo popularnej w jzykach naturalnych. Elipsa, czyli wyrzutnia to, jak podaje USJP, opuszczenie w zdaniu wyrazu lub wyrazw, domylnych w szerszym kontekcie. Z caego zdania podrzdnego w zdaniu (5b) zostao nam na powierzchni tylko <jabko>. Czy oznacza to, e predykat CHCIE / QUERER przesta by nagle predykatem wyszego rzdu i w obu jego pozycjach argumentowych pojawiy si obiekty konkretne? Absolutnie nie! Ot, wanie dziki zastosowaniu elipsy skrcia si warstwa powierzchniowa (zdanie). Natomiast zawarty w tym zdaniu sens (propozycja) wcale nie uleg skrceniu. I tak, Paloma, jako podmiot zdania nadrzdnego i podrzdnego nie zostaa w tym drugim ujawniona zgodnie z zasad obligatoryjnej koreferencji, a predykat propozycji podrzdnej zgodnie z regu elipsy. Jeli si jednak zastanowimy, to okae si, e podrzdny predykat w przykadzie (5b) wcale nie musi by tym samym predykatem, ktrym jest w zdaniach (5) i (5a): Paloma chce {zje/narysowa/zobaczy/obra/etc.} jabko Paloma quiere {comer/dibujar/ver/mondar/etc.} una manzana Pewn wad elipsy jest wanie to, e bez towarzyszcego wypowiedzi kontekstu nasz rozmwca czsto nie jest w stanie odebra penej informacji, ktr chcielimy przekaza. Z d a n i e z elips nie moe by informacyjnie a u t o n o m i c z n e. Chocia ten brak autonomii take mona wykorzysta. Zrobi to na przykad Stanisaw Jerzy Lec, wykorzystujc elips w popularnym powiedzeniu: Wszyscy chc naszego dobra Nie pozwlmy go sobie zabra! Na poziomie semantycznym gromadzimy rnego typu obrazy mentalne rzeczy i relacji, ktre skadaj si na nasz wizj wiata. Tym mentalnym magazynem posugujemy si jednak w sposb aktywny, tworzc i orzekajc rnorodne sdy. Sposb, w jaki tworzymy i orzekamy sdy, jest jednak rwnie ograniczony nasz wizj wiata (dowiadczeniem, per-

1.7. Co w myli, to na jzyku

73

spektyw, miejscem obserwacji etc.), a ograniczenia te nazwalimy reguami semantycznymi. Dlatego wanie, aby mc opisa proces powstawania sdw, ich orzekania, ubierania w sowa i wreszcie wypowiadania dokadnie tak jak chcemy, musimy najczciej niewiadomie oprze si na tzw. sdzie prototypowym. Sd prototypowy to pojcie orzeczone o wszystkich implikowanych przez siebie obiektach, czyli tzw. propozycja bdca wzorcem wszelkich moliwych orzecze danego predykatu o wszelkich moliwych obiektach. Jest to po prostu model, ktry nastpnie w rny sposb przystosowujemy do naszych potrzeb komunikacyjnych. Takie wanie moliwe do wypenienia ukady znajduj si w naszym mentalnym magazynie i w odpowiednich momentach s przez nas aktywizowane, czyli orzekane o konkretnych obiektach, zjawiskach itp. Abymy jednak mogli podzieli si z kimkolwiek naszymi spostrzeeniami, musimy najpierw ubra je w sowa, czyli przej z poziomu semantycznego na poziom symboliczny. Badanie wyrae sucych do przekazywania poj jest przedmiotem analizy morfologicznej.

Aby jzyk gitki powiedzia wszystko, co pomyli gowa, czyli jak badamy wyraenia jzykowe

2.

2.1. Wprowadzenie
W poprzednim rozdziale przedstawilimy metod dekompozycji sensu wyrae jzykowych. Jednak sama dekompozycja, czyli badanie treci bez ogldania si na sposb jej wyraania, moe by tylko jednym z elementw opisu jzyka naturalnego, zwaszcza e wszystkie tzw. paszczyzny jzyka s ze sob cile zwizane pod wzgldem semantycznym. Drugim takim elementem jest badanie wyraenia jzykowego, czyli formy, ktra t tre wyraa. To wanie forma jest najbardziej dostpna naszemu ogldowi. Wyraenie jzykowe, sposb, w jaki powstaje, i jego skadniki s przedmiotem analizy zwanej analiz morfologiczn.

2.2. Analiza morfologiczna


Okrelenie morfologia pochodzi od poczenia greckich sw morph (ksztat, forma) oraz -logia (w zoeniach m.in. nauka, rozprawa,

2.2. Analiza morfologiczna

75

traktat). Oznacza wic nauk o formie wyrae analizujc ich budow i rozpatrujc tzw. klasy wyrazw (clases de palabras). Analiza morfologiczna wskazuje przede wszystkim, jak formowa i odmienia wyraenia w danym jzyku naturalnym. Okazuje si jednak, e nie ma adnych w peni zadowalajcych regu tworzenia form jzykowych: kada gramatyka naszpikowana jest wyjtkami, ktrych pochodzenie, a take sposoby wyjaniania bywaj rne. Semantyczne podejcie do gramatyki jzyka hiszpaskiego te nie moe by traktowane jako panaceum na wszystkie bolczki osb zainteresowanych tym jzykiem. Faktem jest natomiast, e zrozumienie morfologii danego jzyka staje si zdecydowanie atwiejsze wtedy, gdy podstaw bada bdzie wiadomo istnienia zalenoci wynikajcych z dziaania systemu macro oraz znajomo wizji wiata uksztatowanej w danej wsplnocie jzykowej. Zacznijmy od pojcia kategoryzacji.

2.2.1. Kategoryzacja
Czowiek ma ogromn potrzeb porzdkowania otaczajcego go wiata. Potrzeba ta jest jak najbardziej oczywista, bo aby zrozumie, co dzieje si w nas i wok nas, musimy to sobie najpierw stosownie poukada. W porzdkowaniu zjawisk otaczajcego nas wiata pomagaj nam dwie podstawowe umiejtnoci: umiejtno kategoryzowania, czyli czenia w grupy (kategorie) obiektw na podstawie jednej lub kilku wsplnych cech (categorizacin), oraz umiejtno wyrniania (discri minacin), pozwalajca wyodrbnia poszczeglne obiekty na podstawie cech, ktre rni je od innych. W obecnych rozwaaniach najbardziej interesuje nas kategoryzacja. Dotychczas, mwic o pojciach, posugiwalimy si obrazami mentalnymi przedmiotw. W kadej wizji wiata funkcjonuj jednak obrazy mentalne zjawisk, np. przyrodniczych (burza, piorun, zima) czy psychicznych (mio, nienawi, smutek, rado). Wszystkie te obrazy mentalne moemy opisa osobno, jako jednostki istotne same w sobie, lub te na podstawie jakich wsplnych cech dokona ich kategoryzacji. Na przy-

76

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

kad pies, lew, kot, czowiek, wiewirka nale do kategorii <ssaki>, do ktrej nie zaliczymy ju sikorki czy wa boa, ktre z kolei, zalenie od wsplnych cech przyjtych jako podstawa kategoryzacji, take moemy poczy w jedn kategori <jajorodne> lub stosujc inne kryteria rozdzieli na dwie <ptaki> oraz <gady>. St, krzeso, fotel czy ko to kategoria <meble>, wyrniona na podstawie wsplnej cechy, ktr jest ich p rz e z na c z e ni e; wreszcie mio, nienawi, smutek, rado to kategoria <uczucia>. Jak widzimy, chocia wiele kategorii skada si z elementw bdcych obrazami mentalnymi przedmiotw konkretnych (pies, lew, kot // st, krzeso, fotel etc.), to samo pojcie kategorii jest zawsze abstrakcyjne, gdy nie ma na wiecie czego takiego, co byoby wycznie ssakiem czy wycznie meblem. Kad abstrakcyjn kategori obejmujc jaki zbir poj (obrazw mentalnych) na podstawie czcych je wsplnych cech nazywamy kategori pojciow (categora conceptual). Wszystkie kategorie pojciowe nale do paszczyzny semantycznej, maj jednak swoich reprezentantw na paszczynie powierzchniowej. Symbole reprezentujce kategorie pojciowe nosz nazw kategorii lek sykalnych (categoras lxicas). Wyrazy, takie jak ssak, rolina, mebel, uczucie, to kategorie leksykalne reprezentujce pewne okrelone kategorie pojciowe1. Czowiek w swej potrzebie kategoryzacji poszed jednak znacznie dalej i stworzy jeszcze jeden rodzaj kategorii zwany kategoriami gramatycz nymi (categoras gramaticales). Idea stworzenia kategorii gramatycznych powstaa w staroytnej Grecji. Kategorie, ktre wwczas wydzielono, zostay nazwane czciami mowy (partes de la oracin) i podzia ten w zasadzie utrzymuje si do dzisiaj. Do czci mowy w jzyku hiszpaskim zaliczamy 10 klas wyrazw: nombre, adjetivo, verbo, adverbio, par ticipio, preposicin, artculo, pronombre, conjuncin oraz interjeccin. Idea podziau bya dosy prosta i miaa na celu uporzdkowanie jakbymy to dzisiaj powiedzieli powierzchniowej paszczyzny jzyka
1 Ju od czasu ukazania si synnej ksiki G. Lakoffa Women, Fire, and Dange rous Things. What Categories Reveal about the Mind (1987) wiemy, e sposb kategoryzowania nie jest uniwersalny. Jednak zdecydowane rnice na tym polu mona zaobserwowa wycznie pomidzy systemami macro. Jzyki nalece do tego samego systemu macro prezentuj rnice raczej na poziomie kategorii gramatycznych, ktre te maj duy wpyw na ich poznanie i zrozumienie.

2.2. Analiza morfologiczna

77

za pomoc podzielenia wyrazw na klasy w zalenoci od wsplnych cech, ktre je cz. Niestety, wybr kryteriw okaza si niezbyt szczliwy, poniewa do kategorii gramatycznych zaliczono zarwno kategorie wydzielone na podstawie kryteriw semantycznych (criterios semnti cos), jak i te, ktrych cech wspln byo kryterium syntaktyczne (crite rio sintctico). Krtko mwic, nale tu zarwno kategorie leksykalne, a wic reprezentujce kategorie pojciowe (kryterium semantyczne), jak i kategorie reprezentujce zbiory wyrazw, operatorw syntaktycznych, ktrych podstawowym zadaniem nie jest reprezentowanie poj, lecz penienie okrelonych funkcji w tekcie (kryterium syntaktyczne). Do kategorii gramatycznych wyrnionych na podstawie kryteriw semantycznych zaliczymy m.in. kategori rzeczownika (nombre/sustan tivo), grupujc symbole takich poj, jak kot, dyrektor, rado, czy kategori czasownika (verbo): pisa, i, robi, lub przyswka (adverbio): szybko, dobrze, spokojnie, charakteryzujcych zjawiska o charakterze gwnie dynamicznym, jak czynnoci, akty, zdarzenia czy procesy (acciones, actos, sucesos, procesos)2. Kategoria przymiotnika (adjetivo) w jzyku hiszpaskim powstaa na podstawie nieco innych kryteriw ni w jzyku polskim. Przymiotnik w jzyku polskim to cz mowy okrelajca jako rzeczownika lub relacj do rzeczownika (okrelanego) (USJP), czego efektem jest podzia przymiotnikw podporzdkowany pojciu cechy, wasnoci (inaczej: przymioty):
przymiotnik dzierawczy przymiotnik oznaczajcy przynaleno czego do jakiej osoby lub rzeczy, np. koski (zad); przymiotnik jako ciowy przymiotnik wskazujcy na waciwoci lub jakoci przedmiotw, np. biay; przymiotnik relacyjny przymiotnik utworzony od rzeczownika, wskazujcy na jak waciwo okrelonego przedmiotu poprzez jego zwizek z innym przedmiotem, np. drewniany.

Jzyk hiszpaski natomiast pozosta wierny aciskiemu adiectivus i dlatego obejmuje zdecydowanie szersz kategori wyrae:
adjetivo palabra que acompaa al sustantivo, concordando con l en gnero y nmero, para limitar o completar su significado: adjetivo determinativo (esta casa); adjetivo calificativo (casa grande); adjetivo
2 Rozrnieniem i omwieniem poszczeglnych kategorii zwizanych z syntagm nominaln zajmiemy si w dalszej czci opisu.

78

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

gentilicio (joven madrilea); adjetivo numeral (dos chicos); adjetivo ordinal (segundo puesto) etc. (DRAE)

Jednak zasady tworzenia kategorii np. zaimkw (pronombres), przy imkw (preposiciones), spjnikw (conjunciones) wcale nie wydaj si ju takie proste, jak opisane wczeniej symbole poj, takie jak rzeczownik, czasownik czy przymiotnik. Zwrmy uwag na podstawowe zaimki osobowe, takie jak ja / yo czy ty / t, ktre w przeciwiestwie do wyrazw typu pies, czyta, spokojnie nie reprezentuj adnych staych treci. Zaimka ja moe uy kady, kto mwi o sobie, i w jednej grupie moe by tyle ja, ile jest osb, a kade ja bdzie si odnosio do kogo innego. Co gorsze, jeli w pomieszczeniu bdzie ciemno, wykrzykiwanie ja i tak niczego nie wyjani3. To samo dotyczy pozostaych zaimkw. Nie tylko nie maj konkretnej treci, ale te same nie s w stanie zbyt wiele przekaza. Zaimki nie reprezentuj poj, a tym samym nie maj znaczenia. Ich funkcja jest czysto pomocnicza. To samo cho jak zobaczymy pniej w innym troch wymiarze dotyczy wikszoci przyimkw, a take rodzajnikw4. Wyraenia te nie reprezentuj poj, a ich funkcja jest syntaktyczna, co oznacza, e ich zadaniem jest swego rodzaju porzdkowanie i czenie wyrae, ktre t tre rzeczywicie przekazuj. Przyjrzyjmy si kilku przykadom. Ja w zdaniu powinno peni funkcj wykadnika 1. osoby i rzeczywicie tak si dzieje np. w jzyku angielskim, gdzie forma czasownika 1. osoby niczym si nie rni od formy 2. osoby. Jednak zarwno w jzyku hiszpaskim, jak i w polskim kocwki osobowe czasownika speniaj t funkcj rwnie dobrze jak zaimek. W kategorii spjnikw jednym z najbardziej reprezentatywnych wykadnikw funkcji wewntrztekstowej jest spjnik e (que), ktrego jedyne zadanie to zasygnalizowanie rozmwcy, i powinien si spodzie3 Mona wprawdzie twierdzi, e treci ja jest osoba mwica, tak samo jak nie mona zaprzeczy, e zaimki wskazujce nios pewne treci zwizane z odlegoci w przestrzeni i czasie. Taka tre jest jednak zbyt uboga i niestaa, a poza tym wanie ze wzgldu na szcztkowo treci sowo ja, ten, tamten etc., jest, jak widzielimy, niesamodzielne. 4 Bardzo ciekawy opis zaimkw z punktu widzenia gramatyki kognitywnej przedstawia A. Lpez (2005: 103142), wykluczajc jednak zaimki osobowe, ktre autor opisuje w rozdziale o czasowniku, traktujc zwizek zaimek osobowy czasownik jako siln jednostk kognitywn (ibidem: 104).

2.2. Analiza morfologiczna

79

wa dalszego cigu wypowiedzi, mimo e niepena tre tzw. zdania nadrzdnego i tak go o tym informuje: Te dice que no puede salir versus: *Te dice. Mwi ci, e nie moe wyj versus: *Mwi ci. Zauwamy, e gdybymy pominli e, sens wypowiedzi wcale nie ulegby zmianie: Te dice [] no puede salir. Mwi ci [] nie moe wyj. Jzyk angielski radzi sobie zreszt czsto bez tego spjnika: Hes telling you he cant go out. Jak widzimy, oprcz symboli o funkcji semantycznej, tzn. reprezentujcych pojcia, jzyki naturalne dysponuj pewn liczb znakw o funkcji syntaktycznej, zwanych operatorami syntaktycznymi (operadores sin tcticos), ktrych zadaniem jest porzdkowanie na powierzchni zwizkw midzy pojciami i wyraeniami. Przyjrzyjmy si im bliej.

2.2.2. Idiomatyczne zalenoci powierzchniowe: wyraenia semantyczne i operatory syntaktyczne


Wystpowanie dwch typw znakw oraz ich zdecydowanie rne funkcje w jzyku, a take to, jak silnie powizane s obie paszczyzny jzyka, semantyczna i syntaktyczna, bardzo dobrze ilustruje fragment ksiki L. Carrolla O tym, co Alicja odkrya po drugiej stronie lustra, przytoczony w trzech wersjach jzykowych: polskiej, hiszpaskiej i angielskiej:
Byo smaszno, a jaszmije smukwijne Swidrokrtnie na zegwniku way, Peliczaple stay smutcholijne I zbkinie rykowistkay

L. C a r r o l l, 1972: 22; prze. M. Somczyski

80

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

Era cenora y los flexosos tovos en los relonces giroscopiaban, perfibraban. Msvolos vagaban los borogovos y los verdirranos extrarrantes gruchisflaban T`was brilling, and the slithy toves Did gyre and gimble in the wabe; All mimsy were the borogroves, And the momeraths outgrabe

L. C a r r oll, 2003: 168; prze. L. Maristany

wg oryg. L. Carroll, 1996; wersja internetowa

Koczc lektur, Alicja mwi: Wydaje si bardzo adne, ale troch trudno to zrozumie! Nasuwa to jakie myli, ale nie wiem dokadnie jakie! (L. Carroll, 1975: 2425). Oczywicie e nie wie, gdy synny Dabersmok, ktrego fragment zosta tu zacytowany, zawiera bardzo mao symboli jzykowych o funkcji semantycznej. Kade z tumacze posiada natomiast struktur morfologiczn waciw odpowiedniemu jzykowi, a mwic prociej, tekst zosta zbudowany w duej czci za pomoc znakw o funkcji syntaktycznej, ktrych podstawowym zadaniem jest odzwierciedlanie zwizkw pomidzy pojciami i wyrazami danego jzyka. Waciwy sens, a wic to, co jest podstawow funkcj jzyka, mog przekaza wycznie symbole semantyczne, bo tylko one reprezentuj pojcia, a tych wanie w cytowanym tekcie zdecydowanie brakuje. Jak wspomnielimy wczeniej, analiza morfologiczna suy przede wszystkim poznaniu budowy i odmiany wyrae danego jzyka naturalnego, poniewa odbywa si ona gwnie na poziomie form, ktry z koniecznoci jest idiomatyczny, gdy t paszczyzn jzyki ksztatuj prawie samodzielnie. Mimo to morfologia kadego jzyka naturalnego uzaleniona jest od wpyww kulturowych (wizji wiata w danej kulturze jzykowej), ale charakteryzuje si rwnie pewnymi cechami wsplnymi dla caego systemu (a moe nawet systemw) macro. Te cechy to przede wszystkim wanie wystpowanie n a p o z i o m ie form wyrae o war toci semantycznej, tzn. reprezentujcych pojcia (expresiones semnti cas), oraz wyrae o wartoci operatorw syntaktycznych (operadores sintcticos), ktrych zadaniem jest porzdkowanie i czenie wyrae semantycznych w wiksze konstrukcje.

2.2. Analiza morfologiczna

81

2.2.3. Do czego przydaje si podzia na morfemy


Dotychczas mwilimy o pojciach skadajcych si na tre wyrae jzykw naturalnych. Obecnie zajmiemy si samymi wyraeniami, tzn. tym, w jaki sposb s zbudowane, jak wyraaj pojcia i co to znaczy mwi gramatycznie. Zaczniemy od najprostszej analizy, czyli podziau na morfemy na przykadzie przyswka rpidamente / szybko: rpidamente = 1. adv. m. Con mpetu, celeridad y presteza; 2. adv. m. De modo fugaz, en, o por un instante. (DRAE) Zgodnie z oglnie przyjt tradycyjn definicj, morfem (morfema) jest najmniejsz niepodzieln czstk znaczeniow wyrazu. Sowo znaczenie jest tu jednak rozumiane niezbyt precyzyjnie, poniewa odnosi si zarwno do morfemw reprezentujcych jakie pojcie (znaczenie w rozumieniu semantycznym), np. w jzyku hiszpaskim rapid reprezentuje pojcie SZYBKOCI, jak i tych o wartoci porzdkujcej, nie reprezentujcych jednak adnego pojcia, jak np. kocwka -mente, ktrej zadaniem jest utworzenie przyswka, czyli fo rmy ad w erb ialnej, a wic takiej, ktra zajmuje miejsce przy czasowniku po to, aby wskaza, e tre rdzenia, czyli tzw. tematu leksykalnego (w podanym przykadzie rapid ), odnosi si do treci reprezentowanej przez czasownik, np. ir rpidamente / i szybko. Budow wzorcowego przyswka hiszpaskiego na przykadzie wyrazu rpidamente moemy zdefiniowa nastpujco: zgodnie z zasadami dziaajcymi w jzyku hiszpaskim jednym z podstawowych sposobw tworzenia przyswka jest dodanie do rdzenia (morfemu semantycznego) kocwki -mente oraz poczenie obu tych form za pomoc eskiej kocwki -a-: rpid-a-mente. Biorc pod uwag fakt, e ze wszystkich trzech morfemw skadajcych si na analizowany wyraz tylko jeden, rapid , reprezentuje pojcie SZYBKOCI, czyli ma z n a c z e n i e, za dwa pozostae nie oznaczaj adnych poj (nawet eska kocwka -a- nie peni tu przecie funkcji wykadnika rodzaju, bo przyswki go nie maj), moemy podsumowa, e hiszpaski wyraz rpidamente skada si z morfemw dwch rodzajw: morfemu semantycznego (morfema semntico) rapid i dwch
6 Od wizji

82

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

morfemw syntaktycznych, czyli operatorw (morfemas/operadores sintcticos): -a- oraz -mente. Mona by, oczywicie, uzna kocwk -mente za wykadnik sposobu: jak? rpidamente (szybk-o). W takim wypadku speniaaby ona rwnoczenie dwie funkcje: syntaktyczn, jako morfem przyswkowy, oraz semantyczn, jako wykadnik sposobu. Wydaje si jednak, i nawet wtedy funkcja syntaktyczna byaby tu funkcj podstawow, bo w jzyku hiszpaskim wykadnik sposobu wcale nie musi by w ten sposb zleksykalizowany. Mwimy przecie ven rpido5 i tylko miejsce przy czasowniku wiadczy o tym, e chodzi o sposb, w jaki wykonana ma by czynno. Zgodnie z zasad semantycznej hierarchii skadnikw w syntagmie werbalnej to czasownik jest elementem okrelanym. Dlatego wanie zdarza si, e w zalenoci od tego, gdzie je umiecimy w zdaniu, rne czci mowy wydaj si czasami peni funkcje zupenie dla nich niewaciwe. Popatrzmy chociaby na przymiotnik rpido, a: rpido,da=1. adj. Veloz, que ocurre, se mueve o acta muy deprisa: velocista muy rpido; 2. Corto, breve: te invito a un caf rpido; 3. adv. t. Deprisa: ven rpido. (DRAE) Takie sytuacje nie s nagminne. To wanie operatory syntaktyczne su zgodnemu z reguami danego jzyka uporzdkowaniu form przekazu. Mwi gramatycznie oznacza wic uywa zgodnie z zasadami nie tylko wyrae reprezentujcych sensy, lecz take tych, ktre su ich uporzdkowaniu. Nic przecie nie przeszkadza nam w zrozumieniu polskiego zdania Pies goni kotu, gdyby nie fakt, e w jzyku polskim goni mona kogo? co?, a nie komu? czemu? i takie zdanie jest po prostu niegramatyczne. Niegramatyczno tego typu polega na niezgodnym z reguami jzyka polskiego uyciu kocwek przypadkw, co jednak nie zawsze powoduje zmiany znaczeniowe. Kocwka przypadka peni tu funkcj operatora syntaktycznego. Zupenie inaczej ma si sprawa z polskim wyraeniem przestrzega, ktre w zalenoci od treci reprezentowanej w danym uyciu, musi wystpi z rnymi przypadkami. I tak w znaczeniu stoso wa si do wystpuje z dopeniaczem i tumaczymy je wtedy jako obser5 Status i uycie hiszpaskich przyswkw w formie przymiotnikowej (adverbios adjetivales) nie jest tematem tej pracy.

2.2. Analiza morfologiczna

83

var/cumplir (np.: las ordenanzas municipales), a w znaczeniu ostrzega kogo przed czym, wystpuje z biernikiem i tumaczy si jako advertir/ /prevenir, np.: Le he advertido que le pondrn muchos inconvenientes; Una seal en la carretera advierte la proximidad de un cruce. Okazuje si jednak, e nawet taka powana rnica znaczeniowa wprowadzana przez zmian przypadka nie ustrzega jzyka polskiego przed spotykanym ostatnio w wielu budynkach uytecznoci publicznej, cznie z uczelniami, tajemniczym hasem: Przestrzegaj przepisy przeciwpoarowe! Niestety, informacja nie wyjania, przed czym naleaoby te przepisy przestrzega, a tylko zdrowy rozsdek pozwala nam waciwie j rozumie i przekada na jzyki obce Jzyk to instrument bardzo skomplikowany, dynamiczny, dlatego podzia na wyraenia semantyczne oraz operatory syntaktyczne, cho teoretycznie atwy do przeprowadzenia, nie zawsze jest stay. W kadym chyba jzyku wystpuje wprawdzie pewna liczba czystych operatorw syntaktycznych, tzn. takich, ktre nigdy nie zmieniaj swojej funkcji. S jednak i takie, ktre w zalenoci od uycia mog rwnie peni funkcje wyrae semantycznych. Do takich trudnych przypadkw nale na przykad przyimki czy kocwki rodzaju gramatycznego, do ktrych za chwil wrcimy. Na razie podajmy kilka przykadw modyfikacji funkcji. Czasownik venir oznacza 1. andar o moverse hacia el lugar donde est el que habla. 2. Llegar al sitio donde est el que habla para quedarse en l, co naley rozumie tak, e w treci tego czasownika znajduje si pojcie KIERUNKU W STRON MWICEGO, i rzeczywicie czasownik ten tumaczymy na jzyk polski jako przychodzi, przybywa, etc. Los ra bes vinieron a Espaa en el siglo VIII; Ya van viniendo los veraneantes. W tym znaczeniu venir wystpuje z reguy z przyimkiem a, ktrego sens jest waciwie powtrzeniem KIERUNKU DO i dlatego mona go traktowa jako operator syntaktyczny. Inaczej jest w wypadku venir de, gdy uycie przyimka de cakowicie zmienia znaczenie wyraenia: venir de = proceder. Haber tenido una cosa su nacimiento u origen en lo que se expresa:Los cocos vienen de Cuba. De ah viene su dis gusto. Esa finca le viene de sus abuelos. La inteligencia le viene de la rama de su madre.
6*

84

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

W poczeniu z venir przyimek de peni zatem funkcj semantyczn. Podsumowujc, naley jeszcze raz zwrci uwag na fakt, e umiejtno wyodrbniania morfemw o funkcji semantycznej i morfemw o funkcji syntaktycznej jest dosy trudna do opanowania, gdy chocia podzia ten jest wsplny wszystkim jzykom omawianego tu systemu macro, to samo wystpowanie niektrych operatorw pozostaje w znacznym stopniu zalene od idiomatycznej struktury danego jzyka6, a moliwo modyfikacji funkcji ma cisy zwizek z uyciem wyrae. Przyjrzyjmy si jeszcze budowie morfemicznej takich wyrae hiszpaskich, jak: camionero / kierowca ciarwki, relojero / zegarmistrz, caminero / drogowy oraz inaceptable / niemoliwy do zaakceptowania. Zacznijmy od trzech pocztkowych wyrae skadajcych si z rdzenia (morfem semantyczny) oraz kocwki ero, ktrej gwnym zadaniem w jzyku hiszpaskim jest zgodnie z tradycyjn definicj tworzenie formy rzeczownikowej oznaczajcej wykonawc czynnoci, zoonej w zasadzie z dwch morfemw: -er- oraz przyrostka -o, bdcego wykadnikiem rodzaju mskiego (camionera, relojera, caminera to formy eskie tych wyrae, figurujce w DRAE). Kocwka er + o/a mogaby wic oznacza osob, ktra co robi. Problem polega jednak na tym, e wprawdzie camionero i relojero to rzeczowniki oznaczajce osoby, ktre co robi, odpowiednio z ciarwk i zegarkiem, ale caminero jest przymiotnikiem, tote nie moe by mowy o wykonawcy czynnoci, zwaszcza e wyraenie nie odnosi si wycznie do osoby. Wedug DRAE oraz Espasa Calpe: caminero, ra = adj. del camino o relativo a l, a dwa podstawowe uycia tego przymiotnika to 1. pencaminero = (robotnikdrogowy) operario que trabaja en la reparacin de caminos y carreteras (np.: La cuadrilla de peones camineros trabajaba al sol) oraz 2. serncami nero = (rodzajkoszadotransportutowarw) m. el que sirve para llevar carga por los caminos (np.: [] te podra prestar el sern cami nero de la burra, que ahora no lo uso, que me comprao una moto)7.
Przykadem moe by brak rodzajnika w jzyku polskim. W Urugwaju omawiane wyraenie jest take rzeczownikiem, oznacza jednak rodzaj dugiego i wskiego dywanu, tzw. chodnik (DRAE: Alfombra larga y estrecha que se coloca en zaguanes, corredores, escaleras, etc.).
6 7

2.2. Analiza morfologiczna

85

Ostatnim wyraeniem jest inaceptable = adj. que no se puede aceptar o admitir (proposicin inaceptable). Przymiotnik ten tumaczymy jako niemoliwy do zaakceptowania lub niedajcy si zaakceptowa. Skada si on z trzech morfemw semantycznych: przedrostka in-, wyraajcego NEGACJ, rdzenia acept-, bdcego wykadnikiem zoonego pojcia AKCEPTACJI, oraz przyrostka -able, penicego a dwie funkcje: semantyczn, jako wykadnik pojcia MOLIWOCI, oraz syntaktyczn, jako wskanik formy przymiotnikowej. Widzimy zatem, e analiza budowy wyrazw, chocia ujta w reguy, jest tylko kolejn metod potrzebn do lepszego zrozumienia zasad rzdzcych tworem tak skomplikowanym, jak jzyk naturalny.

2.2.4. Dlaczego od kadej reguy s wyjtki? Sposoby tworzenia wyrae w jzyku hiszpaskim
W zwizku z tym, e analiza morfologiczna wskazuje przede wszystkim, jak budowa i odmienia wyraenia w danym jzyku naturalnym oraz wydziela klasy wyrazw, mona j podzieli na sowotwrstwo, ktre obejmuje reguy okrelajce wszelkie motywacje i rodki tworzenia wyrazw w danym jzyku, sposoby rozbudowywania jego zasobw leksykalnych, oraz fleksj, obejmujc reguy tworzenia i rozpoznawania tzw. form fleksyjnych danego leksemu8. Zarwno w jzyku hiszpaskim, jak i w polskim moemy mwi o nastpujcych metodach sowotwr czych: a) zoenie / compositum (composicin), metoda tworzenia wyrazw poprzez poczenie dwu tematw leksykalnych, np.: sacacorchos = korkocig, przy czym sposb czenia tych tematw jest najczciej idiomatyczny, czyli waciwy dla danego jzyka naturalnego, b) derywacja (derivacin), z ac. derivatio odczanie, jest tworzeniem wyrazw pochodnych od innych, podstawowych, dokonuje si za
8 Patrz take Encyklopedia wiedzy o jzyku polskim oraz Diccionario de trminos filo lgicos (2000), lub np. CVC Diccionario de Trminos Clave de ELE (strona internetowa Instytutu Cervantesa).

86

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

pomoc dodania sufiksw i prefiksw9 (np. staro od stary, estupidez od estpido) lub przez ich odrzucenie (np. dwig od dwiga, carga od cargar). Fleksja (Flexin) polega, oglnie biorc, na zmianach formalnych w obrbie tego samego wyraenia semantycznego, majcych wyrazi rne funkcje i relacje jego zalenoci gramatycznych. Do kategorii fleksyjnej zaliczamy np. rodzaj, liczb, osob, czas, tryb, a w jzyku polskim take przypadek, ktrego nie znajdziemy w jzyku hiszpaskim. Umiejtno formowania i odmiany wyrazw w danym jzyku naturalnym jest jednym z podstawowych sprawdzianw waciwego opanowania tego jzyka. W jzyku hiszpaskim wyrniamy trzy podstawowe rodzaje zoe: 1) kompozycja dwch tematw rzeczownikowych, np.: telaraa = paj czyna, bocacalle = wylot ulicy, 2) kompozycja tematu czasownika (a raczej 3. os. czasownika w lp.) z rzeczownikiem, ktry z kolei zawsze wystpuje w liczbie mnogiej, np.: sacacorchos = korkocig, guardabarros = botnik, chupamedias = lizus, 3) kompozycja dwch wyrae semantycznych niepoczonych w jedno, np.: el coche cama = wagon sypialny, el vagn restaurante = wagon restauracyjny. Oprcz tego jzyk hiszpaski dysponuje bardzo interesujcymi z punktu widzenia konwencjonalizacji poj zoeniami czonw innych kategorii leksykalnych, np.: poczenie przyimka celu z rzeczownikiem abstrakcyjnym: paracadas = spadochron, parabin (para + bien) = yczenia, lub z innymi czciami mowy, np.: pardiez! (przestarzae) = na Boga! czy zoenia powstae z caej frazy: el correveidile (corre + ve + y + di-le) = donosiciel lub el hazmerrer (haz-me + rer) = bazen. Reguy rzdzce zoeniami s z koniecznoci bardzo oglnikowe i moe lepiej by byo mwi znowu o pewnym typie kategoryzacji rozumianym jako zestawienie grup leksemw, ktre mog tworzy zoenia w danym jzyku, ni o regule, ktra tak naprawd niczego nie reguluje. Taki podzia na grupy czy kategorie ma bardzo due znaczenie dla wykrycia regu syntaktycznych dziaajcych wewntrz takich grup. Tak
9

Encyklopedia wiedzy o jzyku polskim (wersja internetowa).

2.2. Analiza morfologiczna

87

regu syntaktyczn bdzie chociaby zasada tworzenia liczby mnogiej rzeczownikw nalecych do poszczeglnych grup. Rzeczowniki zoone pierwszej grupy tworz liczb mnog w sposb cakowicie regularny: la telaraa las telaraas. Rzeczowniki drugiej grupy nie maj osobnego wykadnika liczby mnogiej. Informacj o liczbie podaje nam rodzajnik lub, w przypadku jego braku, kontekst jzykowy: el rascacielos los rascacielos. Porwnajmy: Un rascacielos es un edificio de muchos pisos / Drapacz chmur to budynek wielopitrowy. Madrid, la capital de Espaa tiene una serie de edificios conside rados rascacielos / Madryt, stolica Hiszpanii, posiada cay szereg budynkw uznawanych za drapacze chmur Datos sobre rascacielos, edificios en altura, torres y arquitectura moderna de la Ciudad de Buenos Aires / Dane na temat drapaczy chmur, wysokich budynkw, wie i nowoczesnej architektury Buenos Aires. El primer rascacielos del mundo con turbinas de 29 metros de dia metro / Pierwszy na wiecie drapacz chmur z turbinami o rednicy 29 metrw. Los rascacielos se ubicarn formando un semicrculo alrededor del monumento a las vctimas del atentado / Drapacze chmur utworz pokrg wok pomnika ofiar zamachu. Ta sama regua dotyczy wszystkich zoe, ktrych czon kocowy jest ju rzeczownikiem w liczbie mnogiej (el paracadas los paraca das), oraz rzeczownikw zoonych powstaych z caej frazy (el hazmer rer los hazmerrer). Trzecia grupa tworzy liczb mnog w sposb regularny, ale tylko od rzeczownika podstawowego. Rzeczownik penicy funkcj okrelnika (modificador) pozostaje niezmienny: el coche cama los coches cama. A jak powstaj same zoenia? W wikszoci s one wynikiem rnych typw konceptualizacji i trudno ustanowi tu jakie konkretne reguy. Ewentualnie mona by si pokusi o sprawdzenie, jaki typ konceptualizacji przewaa w danym jzyku naturalnym. Mwilimy ju o tym w rozdziale 1.2, opisujc przykad powstania wyrazu <podkowa> w rnych

88

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

jzykach, a teraz przedstawimy trzy najciekawsze sposoby konceptualizacji. Pierwszy z nich to konceptualizacja z punktu widzenia przeznaczenia obiektu (destino). Wydaje si bardzo prawdopodobne, e ta wanie idea przywiecaa powstaniu wikszoci rzeczownikw zoonych, zwaszcza z drugiej i trzeciej grupy (sacacorchos, coche cama, hazmerrer etc.). Jednak konceptualizacja z tego samego punktu widzenia wcale nie musi przebiega identycznie we wszystkich wsplnotach micro mwicych tym samym jzykiem. Zobaczmy, jak rnymi drogami przebiegaa w jzyku hiszpaskim konceptualizacja ze wzgldu na przeznaczenie nazwy narzdzia zwanego w Polsce korkocigiem, doprowadzajc do powstania nie jednego, ale kilku synonimw: descorchador, tirabuzn, abridor, sacata pn (wg Espasa Calpe). Nazwy nalece do pierwszej grupy nie maj ju tak wyrazistego rodowodu. Spotykamy tu wszelkiego typu hierarchizacje poj, poczwszy od rezultatu (resultado) jako pojcia priorytetowego w tworzeniu nazwy, np. telaraa = siatka (utkana przez) pajka10, poprzez materia (mate ria): ferrocarril = droga elazna (= zrobiona z elaza) kolej elazna, sowo okrelajce do dzi tory i pocig, a do podobiestwa funkcji lub formy (semejanza de la funcin/de la forma) denotowanego obiektu, np.: bocacalle = wylot ulicy (to wynik konceptualizacji ze wzgldu na podobiestwo funkcji). Podobiestwo formy bardzo czsto spotykamy w wyraeniach niezoonych. Przykadem moe by chociaby nazwa pewnego rodzaju ruby, ktrej ksztat przypomina skrzyda (motyla?) i dlatego po hiszpasku nazywa si j bardzo poetycko mariposa, a po polsku ruba motylkowa. Nazwa obiektu utworzona ze wzgldu na podobiestwo jego formy, sposobu poruszania si etc. lub funkcji do formy, sposobu poruszania si etc. lub funkcji innego obiektu to rozszerzenie metaforyczne (extensin metafrica)11.
W jzyku polskim: sie pajcza. Porwnajmy, jak wiele rozszerze metaforycznych ma rzeczownik mariposa. Podaj za Diccionario de la lengua espaola: Znaczenie prototypowe f. Nombre comn de la fase adulta de diversos insectos lepidpteros, con dos pares de alas membranosas, a menudo de colores vistosos: estas orugas se convertirn en mariposas. Rozszerzenia metaforyczne Tuerca para ajustar tornillos; Candelilla que se pone en un recipiente con
10 11

2.2. Analiza morfologiczna

89

Zauwamy jednak, e wyraz mariposa take jest zoeniem: mari+ posa (tryb rozkazujcy od posar), ktrego mimo wszelkich stara nie mona odkodowa za pomoc wczeniej przytoczonych zasad oglnych, bo jego korzenie s zbyt idiomatyczne, zbyt kulturowe, a tkwi przypuszczalnie (Espasa Calpe) w dziecicej piosence: Mara posate y descansa en el suelo Przejdmy teraz do derywacji sowotwrczej, ktra jest sposobem tworzenia wyrae pochodnych za pomoc zmiany postaci wyrazu podstawowego, np. rozszerzenia, skrcenia lub alteracji fonetycznych wewntrz jego struktury. Omwmy pokrtce dwa podstawowe rodzaje wspomnianych zmian. Pierwszy z nich to zmiany form jzykowych motywowane historycznie, czyli drog, jak przeszed wyraz od formy pierwotnej, najstarszej (czsto wrcz od aciskiego czy greckiego pierwowzoru) poprzez wszelkie zmiany fonologiczne, jakim ulega, a do przybrania obecnej formy. Badaniem pochodzenia i pierwotnego znaczenia wyrae zajmuje si etymologia, ktra bazuje na danych gramatyki historyczno-porwnawczej12, gwnie fonetyki historycznej. Std wanie wiemy, e takie wyrazy, jak rzeczownik solar (rd, ziemia) czy porquera (wistwo, brud), derywowane od pierwotnych form dzisiejszego suelo (ziemia, grunt) i puerco (winia), zachoway swj oryginalny rdze sol- i porc-, a take skd wzia si dzisiejsza forma rdzenia w suelo i puerco (o : ue). Jeeli orientujemy si jako tako w gramatyce historycznej, na pewno nie utworzymy od czasownika or przymiotnika *oble, gdy sam czasownik uleg wprawdzie na przestrzeni dziejw kilku zmianom fonetycznym, ale przymiotnik powsta jeszcze na etapie rdzenia aud- i std mamy poprawn form audible. W DRAE mona znale podwjn form niektrych wyrazw, stanowic dobry przykad derywacji historycznej: yaguar i jaguar, piyama i pijama, hierarqua i jerarqua, hierba i yerba, hieroglfico i jeroglfico, przy czym forma starsza, zbliona do oryginau w wielu wypadkach wysza ju z powszechnego uycia.
aceite para conservar luz de noche; m. col. desp. Hombre afeminado u homosexual: me extraa que tenga novia, porque es un mariposa; adj. DEP. [Estilo] de natacin en que los brazos se sacan a la vez hacia delante mientras se da un golpe en el agua con las dos piernas juntas, como una aleta. Tambin m.: campen de los 200 m mariposa. 12 Patrz np. A. Lpez (2000), R. Penny (2001).

90

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

Zapoyczenia z jzykw wspczesnych zostaj wczone do hiszpaskiego zasobu leksykalnego w formie oryginalnej, jeli nie sprawiaj trudnoci adaptacyjnych (np. club), lub te z dostosowan transkrypcj (np.: ftbol, cctel, zar). One jednak take derywuj. Na przykad w roku 1947 jzykoznawcy z Real Academia Espaola uznali wyraz fiord, ale ju w 1956 roku dodali form bardziej zgodn z zasadami hiszpaskimi: fiordo. Wiele galicyzmw zostao take zaakceptowanych we francuskiej wersji fonetycznej z odpowiedni modyfikacj pisowni (np.: chfer, coac/ /co, chal). Czasami pierwotna forma zapoyczenia, ktre derywowao w sposb naturalny zgodnie z zasadami hiszpaskiej gramatyki, wraca z zawonym lub zmienionym znaczeniem. Tak jest ze sowem bloc, ktre dao hiszpaski rzeczownik bloque, ale wrcio jako oznaczenie zeszytu/bloku do notatek: bloc de notas13. Etymologi wyrazw bada si, analizujc zabytki pimiennictwa, atlasy gwarowe, dialekty, odtwarzajc w ten sposb budow danego wyrazu i zmiany znaczeniowe na tle gramatyki historyczno-porwnawczej rodziny, do ktrej dany jzyk naley14.
13 Porwnajmy definicj z Diccionario MM: bloque = 1. Trozo grande de *piedra sin labrar, de forma prismtica. Se puede aplicar a los de otros materiales: Hecho de bloques de cemento. 2. [no incluido en el DRAE aunque est justificado por el modismo en bloque que s lo est]. *Conjunto compacto o coherente de cosas. 3. (d.). Cuerpo. *Masa. 4. Parte mayor o ms importante de una cosa, que forma un conjunto compacto, prescindiendo de apndices, accesorios o detalles: El bloque de la ciudad tiene dos quilmetros de longitud. 5. [no incluido en el DRAE]. Bloque de viviendas. 6. [no incluido en el DRAE]. Se puede aplicar a un paquete o mazo de hojas de papel, cartas o cosa semejante. 7. Palabra espaola, poco usada, para bloc. 8. [fig.; no incluido en el DRAE]. *Unin de varios pases, partidos, etc., con cierto fin: El bloque atlntico. El bloque de izquierdas. EN BLOQUE. En *conjunto. Sin hacer separaciones o partes: Ha vendido la finca en bloque. En *conjunto. Prescindiendo de detalles o cosas accesorias: El asunto, en bloque, me parece interesante. De la familia de blocbloc = [Es trmino de uso general, aunque no incluido en el DRAE]. Conjunto de hojas de *papel para escribir o dibujar, unidas, bien con un pegado ligero de modo que son fcilmente separables, bien con un picado cerca de la insercin, por el que se pueden cortar, o de cualquier otra manera semejante. 14 Derywacja nie jest oczywicie procesem dokonanym. Jednym z przykadw wspczesnych zmian, by moe derywacyjnych, ktre dotykaj zarwno jzyka hiszpaskiego,

2.2. Analiza morfologiczna

91

Nas jednak interesuje przede wszystkim derywacja, za pomoc ktrej dane sowo przechodzi z jednej klasy wyrazw do innej, gdy w duym stopniu obrazuje ona moliwoci przedstawiania sceny z rnych punktw widzenia. Zmian tego typu dokonuje si gwnie za pomoc tzw. afiksw (afijos) lub reduplikacji. W jzyku hiszpaskim gwn rol odgrywaj tu przyrostki (sufijos), a konkretnie tzw. kocwki (rzeczownika, czasownika, przymiotnika etc.), ktrych podstawow funkcj jest rola operatora syntaktycznego15. Na przykad poprzez dodanie formantu rzeczownikowego do tematu czasownika powstaje derywowany rzeczownik odczasownikowy. Tutaj od razu nasuwa si pytanie: skd wiemy, ktra forma jest derywowana, a ktra podstawowa? Kategoria rzeczownika jest kategori leksykaln prymarnie obejmujc nazwy obiektw, kategoria czasownika prymarnie obejmuje nazwy relacji zachodzcych pomidzy obiektami (czynnoci, akty, procesy, zdarzenia), kategoria przymiotnika waciwoci, jakie mona orzec o obiektach, kategoria przyswka waciwoci dotyczce relacji. Dlatego wanie kada kategoria leksykalna ma swoje prototypy w postaci nazw odpowiadajcych podstawowym desygnatom danej grupy. Takim prototypem dla kategorii rzeczownika bdzie np. <ptak> / <pjaro>, <ryba> / <pez>, <skrzydo> / <ala>, <petwa> / <aleta>, bo oznaczaj konkretne obiekty rzeczywistoci, a dla czasownika <atakowa> / <atacar>, <lata> / <volar> czy <rosn> / <crecer>, nazywajce czynnoci, procesy etc. Kade wyraenie zwizane z sensem reprezentowanym przez temat (leksem) prototypu, nalece do innej kategorii leksykalnej w wyniku dodania do leksemu prototypowego formantu tej kategorii bdzie jego derywatem semantyczno-syntaktycznym. Porwnajmy: 1. Prototyp: <atacar> derywaty semantyczno-syntaktyczne: ataque, atacador, atacadura, atacamiento, atacante (rzeczowniki), atacable (przymiotnik), atacado (imiesw)
jak i polskiego, moe by panujca w jzyku modzieowym moda na skracanie wyrazw, ktra, miejmy nadziej, nie wejdzie na stae do jzyka, np.: Si es que ya se sabe, una progre con ansias infinitas de dinero, que es la definicin de progre, czy w jzyku polskim: No to nara! 15 Role hiszpaskich afiksw z przedstawianego tu punktu widzenia zostay opisane szerzej w: J. Wilk -Raciska, 1999 i 2004.

92

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

Popatrzmy, jak zmienia si perspektywa opisu zdarzenia w zalenoci od wyboru kategorii leksykalnej, przy czym wybr prototypu daje z reguy opis nienacechowany: El enemigo les atac por sorpresa / Wrg zaatakowa ich niespodzie wanie. El ataque fue completamente inesperado / Atak by cakowicie nie spodziewany. Inesperadamente, mujeres, chicos y hombres fueron atacados por el enemigo / Niespodziewanie, kobiety, dzieci i mczyni, zostali zaata kowaniprzez wroga. Wyraz z leksemem reprezentujcym dane pojcie prototypowe moe zosta rozszerzony o dodatkowe morfemy o funkcji sowotwrczej, ktre przenios leksem gwny do innej kategorii leksykalnej. Jeli dodany morfem rwnie reprezentuje jakie pojcie (tzn. peni funkcj semantyczn), to takiej zmianie towarzyszy rozszerzenie struktury samego pojcia, np. w ataca + ar mamy do czynienia z jednym morfemem semantycznym (leksem <atac->) i jednym operatorem syntaktycznym (kocwka bezokolicznika), ale ju w atac + ado, kocwka imiesowu peni nie tylko funkcj syntaktyczn, lecz take semantyczn, wyraajc pojcie DOKONANOCI: atacado = ten, kto zosta zaatakowany/to, co zostao zaata kowane. Porwnajmy inne przykady derywacji semantyczno-syntaktycznej: 2. Prototyp: <pensar> derywaty semantyczno-syntaktyczne: pensamiento, pensador (rzeczowniki), pensativo, impensable (przymiotniki), pensado (imiesw) 3. Prototyp: <aleta> derywaty semantyczno-syntaktyczne: aletear (czasownik) aleteo, aletazo = rzeczowniki derywowane porednio od prototypu poprzez derywowany czasownik, np.: La trucha que pescamos alete un momento antes de morir (Dicciona rio MM) El aleteo desesperado de la trucha El gorrin alete nerviosamente ante la presencia del gato (Dicciona rio MM) El aleteo desesperado del gorrin

2.2. Analiza morfologiczna

93

Ostatnim rozpatrywanym tu dziaem morfologii jest fleksja, ktra, jak pamitamy, obejmuje regularne opozycje form gramatycznych w obrbie tego samego leksemu. Na przykad fleksja leksemw rzeczownikowych (flexin nominal) w jzyku hiszpaskim obejmuje kategori rodzaju i liczby. Problem polega jednak na tym, e rodzaj rzeczownika moe by traktowany jako kategoria leksykalna wycznie wtedy, gdy dotyczy rzeczownikw denotujcych obiekty posiadajce rodzaj naturalny (ludzi, zwierzta). Rodzaj gramatyczny innych rzeczownikw jest ju wynikiem sposobu konceptualizacji lub te w sytuacji wyrazw derywowanych z aciny i greki oraz niektrych zapoycze zosta on czsto przejty wraz z wyrazem. Jednak nawet w wypadku rodzaju naturalnego kocwka rzeczownika wcale nie musi okrela rodzaju. Problem ten dotyczy np. kocwki -a, wsplnej dla rodzaju eskiego i mskiego w niektrych wyrazach pochodzcych z greki lub aciny (estratega / strateg; gimnasta / gimnastyk, -(czk)a)16, a take kocwki -ista w rzeczownikach osobowych derywowanych od innych rzeczownikw, np.: libretista / librecista od libretto czy estadista / w znaczeniu: gowa pastwa, m stanu od estado / pastwo: Tatcher fue una estadista muy polmica (Espasa Calpe) / Tatcher bya gow pastwa wzbudzajc due kontrowersje. El portavoz del Gobierno ha de ser un estadista reconocido (Espasa Calpe) / Rzecznik Rzdu powinien by znanym dziaaczem pastwo wym (politykiem). oraz Napolen fue un gran estratega / Napoleon by wielkim strategiem. Al final va a resultar que Jani es una estratega / W kocu si okae, e Jani to strateg. Es asombroso lo que hacen las gimnastas olmpicas en las barras paralelas / To zadziwiajce, co gimnastyczki olimpijskie potrafi wyczynia na porczach.
16 Wiele takich wyrazw derywowao ju form msk zakoczon na -o i obecnie dopuszczalne s czsto dwie formy, chocia czasami ta derywowana jest troch wymuszona. Espasa Calpe podaje form msk tr(n)sfugo obok obowizujcej formy tr(n)s fuga. Formy zakoczonej na -o nie notuje jednak DRAE: Transfuga del PSOE detenida por la policia; Se est debatiendo la posibilidad de que los trnsfugas pierdan sus escaos en el Parlamento; Una carta a mi querido trsfuga.

94

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

Supongo que para un gimnasta espaol, estar aqu ya es bastante / Przypuszczam, e dla hiszpaskiego gimnastyka sam fakt, e si tutaj znalaz, to ju duo. Jzyk hiszpaski dysponuje wprawdzie rodzajnikiem, ktry w wikszoci wypadkw spenia funkcj wskanika rodzaju, ale tam, gdzie regua gramatyczna nie pozwala na uycie rodzajnika, radzi sobie tak jak jzyk polski, tzn. za pomoc syntaktycznych regu przyporzdkowania, co widzimy np. w tytule artykuu: Pianista venezolana triunfadora, czy w pytaniu zadanym grupie muzycznej: hola que pianista bluesera os tira ms? Czasami jednak rodzaju musimy szuka w dalszym kontekcie: Pianista libre. Hola, busco gente para formar un nuevo grupo o incorpo rarme a uno. Soypianistadejazz. Rodzaj naturalny nie zawsze bywa postrzegany jako element wizji wiata na tyle istotny, aby go wyrni w jaki specjalny sposb na formalnej paszczynie jzyka (porwnajmy chociaby jzyk angielski, gdzie rodzaj si zna, ale si go nie wyrnia, poza kilkoma wyjtkami, np. actor actress, i paroma zaimkami, czy skrajny ju brak kategorii rodzaju w jzykach wgierskim i tureckim). Jeli jednak w jakim jzyku wystpuje kategoria rodzaju, jest ona z reguy wynikiem poczenia pojcia rodzaju w sensie naturalnym z waciwym w danej kulturze typem konceptualizacji. W jzyku polskim wyrnia si na przykad a trzy rodzaje, z ktrych trzeci, nijaki, jest tworem sztucznym, wynikajcym m.in. z hierarchii wanoci: mczyzna kobieta dziecko17. Rodzaj naturalny istot mniej wanych z naszego antropocentrycznego punktu widzenia lub po prostu trudniej rozpoznawalnych bywa nadawany arbitralnie. Mwimy tu o takich nazwach jak szczur czy kruk, ktre
17 Hierarchia wanoci, a konkretnie dominacja rodzaju mskiego w gramatyce polskiej bya prawdopodobnie rwnie podstaw specyficznego podziau w liczbie mnogiej, gdzie zamiast rodzaju mskiego, eskiego i nijakiego s dwa rodzaje: mskoosobowy i niemskoosobowy, czyli mskoosobowy i... reszta: dobrzy chopcy versus dobre kobiety, dzieci, psy, stoy..., cho wida, e i niemskoosobowy dzielnie si broni: chopaki przy jechay zmczone... Jeszcze inaczej przedstawia si kategoria rodzaju w jzyku huichol, w ktrym uwidoczniona jest dominujca rola kobiety w spoeczestwie (J.L. Iturrioz L e za, ed., 2004: 156157). Ciekaw lektur na ten temat jest take praca K.A. Taylora (2001).

2.2. Analiza morfologiczna

95

zarwno w jzyku hiszpaskim, jak i w polskim maj tylko jedn form rodzajow. Arbitralno wyboru rodzaju dla nazwy wida jeszcze lepiej, kiedy zauwaymy, e kruk w jzyku hiszpaskim wprawdzie take jest rodzaju mskiego: el cuervo, ale szczur ma ju rodzaj eski: la rata. Poza tym Hiszpanie bardziej ni Polacy udomowili nazw myszy, u ktrej uznaj oba rodzaje: el ratn, la ratona18. Spjrzmy na przykady: EL CUERVO Y SU MADRE: Una vez un joven cuervo rob un trozo de pan en una granja, y lo llev al nido de la familia. En vez de regaarlo como debi hacerlo, mam cuervo bati las alas con placer y lo elo gi por ser un hijo tan desinteresado. El equipo de investigadores que dirige el especialista alemn en biologa reproductiva, Karim Nayernia, us esas clulas para fecundar ratones hembra y nacieron siete cras, que vivieron hasta la adultez. Cuntos aos tienes? Te ha tocado ver ms de cuatro cambios de Michael Jackson? Tu primer disfraz fue de ratn/ratona? Inn ciekaw grup rzeczownikw s nazwy reprezentujce odmienne znaczenia, ktre od typowych homonimw rni si rodzajem gramatycznym. Nale do nich rzeczowniki, takie jak capital19, wyraz derywowany z aciny (od capitlis, a ten od caput, -itis). Uyty w rodzaju eskim oznacza stolic, za w mskim kapita albo majtek. Porwnajmy kilka przykadw ze sownika Espasa Calpe: Esto es todo mi capital; Ese capital invertido le reporta pinges bene ficios; La lucha obrera contra el capital. Tegucigalpa es la capital de Honduras; La capital del vino. W rozrnieniu rodzaju gramatycznego moe pomc rodzajnik, ale bardzo czsto trzeba si jednak zda na kontekst:
Forma eska nie zostaa odnotowana w DRAE. Wystpuje take, a moe przede wszystkim, jako przymiotnik (gwny, kapitalny, podstawowy etc.).
18 19

96

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

Captulo4: La Transformacin de Dinero en Capital (K. Marks: Kapi ta) Revista de Recursos Humanos RRHH Capital Humano. Informacion, noticias guia para la gestion, formacion, direccion y motivacion del personal en las empresas rea Territorial de Madrid-Capital de la Consejera de Educacin de la Comunidad de Madrid Innym zagadnieniem jest derywacja rodzajowa. Z formalnego punktu widzenia za podstawowy przyjmuje si na og rodzaj mski i rzeczywicie utworzenie formy rodzaju eskiego wie si bardzo czsto z rozszerzeniem formalnym wyrazu: traductor traductora barn baronesa sacerdote sacerdotisa emperador emperatriz actor actriz Zarwno sama konceptualizacja pojcia, jak i wynikajca z niej derywacja formalna jest wynikiem rl, jakie kobieta i mczyzna mieli i maj w spoeczestwie. Wanie raczej spoeczny ni naturalny charakter powstawania kategorii rodzaju gramatycznego potwierdzaj rzeczowniki w rodzaju mskim zakoczone na -o, a w eskim na -a, np. hermano hermana, gato gata. Z formalnego punktu widzenia trudno tu stwierdzi prymarno formy mskiej. Najlepszymi wskanikami udziau czynnika spoecznego w tworzeniu nazw s nazwy zawodw, gdzie takie rzeczowniki polskie, jak praczka, przedszkolanka, nie maj odpowiednikw mskich. Wyraz pracz jest zarezerwowany dla szopa, tak jak np. kobiet oficera trudno nazwa oficerk, bo oficerkami nazwano typ obuwia wczeniej, zanim kobieta moga zosta oficerem. W jzyku hiszpaskim osoba zajmujca si praniem ma wprawdzie odpowiednik w rodzaju mskim, ale np. Diccionario MM zaznacza: lavandero, -a (no usual en masc.) = Persona que se dedica a lavar ropa para otros. Zreszt podawane w innych sownikach przykady i tak s raczej eskie, jak te w sowniku Espasa Calpe:

2.2. Analiza morfologiczna

97

lavandero, ra: m. y f. Persona que se dedica profesionalmente a lavar la ropa: Las lavanderas bajaban al ro muy temprano; Persona que posee una lavandera o trabaja en ella. Tworzenie hiszpaskich form eskich od istniejcych wczeniej form mskich jest w tym jzyku stosowane w o wiele wikszym zakresie ni w polskim: profesor profesora; ingeniero ingeniera; doctor doctora; jefe jefa. Porwnajmy: La secretaria Rice no fue la fuente de Woodward, dijo el asesor de la secretaria de Estado Jim Wilkinson; Correccin de problemas oftalmolgicos: [] Doctora Iradier, cirujano oftalmlogo. A jednak pomimo tej atwoci formalnej take w jzyku hiszpaskim zdarza si czasami niech do uywania eskiej formy nazwy zawodu, z powodw ju to prestiowych (Doctora Iradier, cirujano oftalmlogo), ju to estetycznych20. Popatrzmy jeszcze na fragment wywiadu i komentarz pod nim (Noticias y tecnologa sobre el mundo Mac; www.faq-mac. com): Mujeres y Mac: Ciencias: Cynthia Lawson. Colombia. Ingeniera, arti sta, profesora y maquera Cynthia trabaja en la Parsons School of Design. Hablamos con una dama investigadora polifactica y universal. Comentarios J.L. Iturrioz Leza (ed.), 2004 Hola, holo por qu ponis, ingeniera, artista, profesora y maquera? Si se llamara Billy, escribiriais ingeniero, profesor artisto y maquero verdad? por cierto, una duda, si una chica, por ejemplo, toca el arpa como la llamamos, msico o msica? Saludos a todas, todos y todes Publicado por: Ibon el 10 de Marzo, 2004
Ju Avelino Herrero Mayor pisa: Tampoco esperamos que llegue a nosotros, en gracia de un elemental principio esttico, el absurdo choferesa, presunta derivacin de chfer, chofer (En ltimo caso, chofera). Tambin la esttica del lenguaje cuenta como factor ponderable en la creacin expresiva (A. Herrero Mayor, 1963).
20

7 Od wizji

98

2. Aby jzyk gitki powiedzia wszystko

interesante observacion! Siempre he usado ingeniera, artista, profe sora y maquera. Acaso a un hombre le gustaria ser llamado ingeniera, artista, profesora & maquera? El problema funciona de lado y lado xx C. Widzimy zatem, e zarwno sowotwrstwo, jak i fleksja charakteryzuj si znaczn przewag cech idiomatycznych, co jednak nie oznacza, e mona je bada w oderwaniu od systemu pojciowego.

Uycie wyrae

3.

3.1. Wprowadzenie
Jak powiedzielimy wczeniej, dekompozycja semantyczna i analiza morfologiczna wyrae to dwie uzupeniajce si metody pozwalajce odkrywa cz regu rzdzcych jzykami naturalnymi. Powiedzielimy jednak rwnie, e znaczenie wyrae zwizane jest cile z ich uyciem. Takie konkretne uycie wyraenia w kontekcie jzykowym (np.: La montaa ms alta de Europa se llama Mont Blanc) lub ze wsparciem kontekstu pozajzykowego (mira! por fin, el bosque!) nazywamy jego aktualizacj, co oznacza, e aktualizacja jakiegokolwiek terminu jzykowego przenosi nasze rozwaania na idiomatyczn paszczyzn jzyka naturalnego, paszczyzn, na ktrej rwnie wana jak tre przekazu bdzie jego forma i reguy ustalone przez ten jzyk. Sposb, w jaki uywamy wyrae, aby przekaza wybrane konfiguracje znaczeniowe, wydaje si rwnie cile zwizany z naszym postrzeganiem wiata, ktrego czsto nieuwiadamiane podstawy stanowi konkretny system macro. Prototypowym sowem sucym do nazywania rzeczy (substancji) jest rzeczownik (sustantivo). Zacznijmy od zasad uycia nazw. Nazwy uyte, czyli zaktualizowane, stanowi tzw. jdro konstrukcji syntaktycznych okrelanych jako grupa lub syntagma nominalna. Syntagma nominalna skadajca si z czonu okrelanego i jego okrelnikw jest tworem dosy skonwencjonalizo7*

100

3. Uycie wyrae

wanym, ale ukad okrelnikw w rnych jzykach podlega pewnym odmiennociom w zalenoci od perspektywy konceptualizacyjnej danej spoecznoci jzykowej.

3.2. Przydatne definicje 3.2.1. Syntagma nominalna pojcie jdra


Syntagmy (sintagmas) zwane przez gramatykw take frazami (fra ses)1 s podstawowymi konstrukcjami syntaktycznymi uznawanymi przez prawie wszystkie szkoy lingwistyczne. Opracowano rne definicje pojcia syntagma, we wszystkich jednak wzito pod uwag fakt, e skadniki takiej grupy skadniowej musz nalee do tego samego poziomu (np. poziom wyrazw) oraz opiera si na jakiej wzajemnej relacji. Moe to by na przykad relacja podrzdnoci, zwana za Bloomfieldem relacj endocentryczn (relacin endocntrica), lub te relacja wsprzdnoci, czyli egzocentryczna2. Interesujca nas syntagma nominalna (SN) oparta jest wanie na skonwencjonalizowanym zwizku podrzdnoci okrelnikw w stosunku do okrelanego jdra SN. Dla jzyka hiszpaskiego A. Bello (1847: 83) wprowadzi nastpujce okrelenia syntagm opartych na zwizku podrzdnoci: frase nominal, frase verbal, frase adje tiva, frase adverbial. Zdefiniowa je nastpujco:
Un sustantivo con las modificaciones que lo especifican o explican forma una frase sustantiva, a la cual es aplicable todo lo que se dice del sustantivo; de la misma manera, un verbo con sus respectivas modificaciones forma una frase verbal; un adjetivo con las sujas una frase adjetiva: y un adverbio una frase adverbial.
A. Bello, 1847: 45

W polskiej terminologii take grupa skadniowa, a w hiszpaskiej grupo nominal. Przypomnijmy, e konstrukcja egzocentryczna (construccin exocntrica) to konstrukcja nie posiadajca jdra, wok ktrego grupowayby si pozostae skadniki. Jest ona oparta na relacji wsprzdnej: padres e hijos, lub wsppodrzdnej: [Una columna enorme] + [sostena el techo].
1 2

3.2. Przydatne definicje

101

Fraza (syntagma) nominalna, fraza (syntagma) werbalna etc. odpowiadaj wic Bloomfieldowskiemu pojciu konstrukcji endocentrycz nej (construccin endocntrica), czyli takiej, ktrej wszystkie skadniki podporzdkowane s skadnikowi nadrzdnemu, zwanemu skadnikiem jdrowym (ncleo). Jdro jest zatem hierarchicznie najwyszym skadnikiem konstrukcji motywujcym pozostae skadniki grupy: El/un/este/aquel escritor de novelas policiacas to syntagmy nominalne, ktrych jdrem (syntaktycznym skadnikiem, motywujcym istnienie pozostaych) jest nazwa oglna: <escritor>; porwnajmy take: una mesa de escribir; la estupenda noticia; el vencedor de los galos; vencer la falta de medios; presenta el trabajo como sea; escriba no velas policiacas to syntagmy werbalne, ktrych jdrowym elementem s nieosobowe lub osobowe formy czasownika. Podzia na syntagmy nominalne, werbalne, przymiotnikowe czy adwerbialne zaley od tego, do jakiej kategorii gramatycznej naley jdro syntagmy. To, oczywicie, niejedyne uznawane w gramatyce kryterium podziau na grupy skadniowe. Najwaniejsze jednak, e syntagma nominalna jest konstrukcj semantyczno-syntaktyczn skonwencjonalizowan zgodnie z zasad przede wszystkim to, co najwaniejsze (czon okrelany), a potem reszta, i wanie ta reszta, czyli okrelniki, a raczej ich ukad w stosunku do jdra SN stanowi o pewnych, bardzo zreszt ograniczonych rnicach pomidzy jzykami tej samej struktury macro.

3.2.2. Skadniki syntagmy nominalnej


Stosuje si wiele podziaw skadnikw syntagmy nominalnej, a kady z nich ma za podstaw inne kryterium, zalenie od teorii wyznawanej przez autora podziau. Dla naszych potrzeb jako punkt wyjcia moemy przyj podzia okrelnikw, inaczej modyfikatorw (modificadores), jdra syntagmy nominalnej ze wzgldu na kryterium szyku. Modyfikatory te bd si dzieli na prepozycyjne (modificadores antepuestos) i postpozycyjne (modificadores pospuestos)3. Do okrelnikw prepozycyjnych
3

Por. Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego (1993: 432).

102

3. Uycie wyrae

zaliczymy tzw. determinanty (determinantes), ktrych wspln cech jest wystpowanie przed nazw jdrow syntagmy nominalnej, podczas gdy okrelniki postpozycyjne wystpuj gwnie po jdrze syntagmy nominalnej. Przyjte tu kryterium szyku jest tak oglne, e pozwoli nam na bardziej swobodne operowanie wewntrznymi kryteriami semantyczno-syntaktycznymi.

3.3. Determinanty. Przykad rodzajnika


W terminologii hiszpaskiej tzw. determinanty nosz wspln nazw adjetivos determinativos (patrz rozdz. 2.), a ich funkcj podstawow jest wyrnianie obiektw oraz ich iloci (en a cules o cuntos de los objetos designados por ste se refiere el que habla (Diccionario MM): este hombre, cinco hombres). Okrelniki te dziel si zgodnie ze specyfikacj swoich funkcji na: demostrativos (este, ese); indefinidos (algunos, pocos); numerales cardinales (tres, cuatro); numerales ordinales (pri mero, segundo); numerales partitivos (quinta parte, dieciseisava parte) oraz posesivos (mi, vuestros). Ich odpowiedniki w jzyku polskim to rne zaimki przymiotne: wskazujce, dzierawcze, nieokrelone, uoglniajce etc. Poza tym w jzyku hiszpaskim do determinantw zalicza si na og take rodzaj niki (artculos), ktrych funkcja, jak za chwil zobaczymy, rni si od funkcji adjetivos determinativos. W naszych rozwaaniach, mwic o rodzajnikach i adjetivos determinativos, bdziemy uywa wsplnej nazwy determinantes (determinanty/okrelniki). Brak rodzajnika w jzyku polskim i wikszoci jzykw sowiaskich nie jest adn rewelacj. Jzyk polski obchodzi si bez rodzajnika w sposb zupenie naturalny i dlatego wielu Sowianom rodzajnik wydaje si wycznie kaprysem rozwoju historycznego sucym li tylko utrudnianiu poprawnego uycia jzyka hiszpaskiego. Jedyn pewn rzecz, jak wiemy o rodzajniku, jest to, e po pierwsze, nie wystpuje on rwnoczenie z adnym innym z wymienionych determinantw (la casa lub mi/ /esta casa, ale nie *la mi casa czy *la esta casa), co nazywamy brakiem

3.3. Determinanty

103

kookurencji (falta de coocurencia), a po drugie, powsta on w trakcie ewolucji zaimkw wskazujcych, co jednak wcale nie przeszkodzio rwnolegemu rozwojowi kategorii tych ostatnich. W dodatku rodzajnika nie da si przetumaczy, ale czy na pewno?

3.3.1. Jak funkcj peni rodzajnik i dlaczego musimy j pozna?


Chocia w sowniku Real Academia Espaola znajdziemy nastpujc definicj:
artculo (gram.) Clase de palabras de carcter tono que indica si lo designado por el sustantivo o elemento sustantivado es o no consabido

to jednak wspczesna lingwistyka hiszpaska take odchodzi ju w zasadzie od definicji rodzajnika, goszcych, e rodzajnik okrelony wskazuje to, co znane, a nieokrelony to, co nieznane4. Wielu bada i rozwoju nowoczesnych teorii jzykoznawczych trzeba byo, aby priorytet wrd definicji uycia rodzajnika zyskaa teoria o okre lonoci (determinacin/definitud) i nieokrelonoci (indeterminacin/ /indefinitud) nazw wystpujcych odpowiednio z rodzajnikiem okrelo nym (artculo determinado/definido) i nieokrelonym (artculo inde terminado/indefinido)5. Definicja taka okrela ju w oglnych zarysach rol rodzajnika we wspczesnych jzykach rodzajnikowych. Biorc pod uwag ogrom dyskusji nad pojciem okrelonoci, nie bdziemy si tutaj zastanawia nad dokadn definicj tego pojcia, uznajc j po prostu za kategori semantyczn, ktrej znajomo pozwoli nam zrozumie faktyczn funkcj rodzajnika w jzyku.
Ciekaw analiz przeprowadza I. Bosque (2002), a take A. Lpez (2005). Poczwszy od G. Freggego, B. Russela (1905), P.F. Strawsona (1950), K.S. D o nnel l ana, czy J.A. Ha wkinsa (1978), S. Kripke go (1997), B. Abbot, A. Ojedy (1993), a skoczywszy na przedstawionej w odniesieniu do jzyka hiszpaskiego w pracy J. Wilk -Raciskiej (1995) teorii S. Karolaka, ktr tu traktujemy jako baz dla zrozumienia regu systemu macro.
4 5

104

3. Uycie wyrae

3.3.2. Dualizm wiata: rzeczy i relacje midzy nimi


Bardzo znamienn cech naszego wiata jest jego dualizm. Chodzi o to, e w wiecie wystpuj tzw. obiekty (objetos), do ktrych zaliczamy chociaby stoy, ludzi, zwierzta czy drzewa, oraz tworzce si pomidzy nimi relacje (relaciones). W naszej percepcji rzeczy mog istnie samodzielnie w tym sensie, e jestemy w stanie wyobrazi je sobie jako oddzielne obiekty: obraz samotnego drzewa bez ta, stou w prni etc. nie jest dla nas niczym dziwnym. Natomiast relacje nie wystpuj samodzielnie, bo czy moemy sobie wyobrazi np. relacj MIOCI lub NIENAWICI bez angaowania przynajmniej dwch obiektw: tego, ktry kocha/nienawidzi, i obiektu uczucia? Oczywicie, obiekty wchodz w rne relacje same ze sob czy z innymi obiektami, a tym samym relacje angauj rne typy i liczby obiektw. Kad relacj (relacin) mona zdefiniowa jako pojcie (predykat) otwierajce jak liczb pozycji dla argumentw6. Jzyk naturalny dysponuje wieloma sposobami opisania tej samej sytuacji, w zalenoci od tego, ktry jej aspekt jest w danej chwili dla rozmwcw waniejszy. Do przedstawienia relacji MIOCI, ktra jest predykatem otwierajcym dwie pozycje dla argumentw, moemy zarwno w jzyku polskim, jak i hiszpaskim uy: czasownika: Anna kocha koty. Ana quiere a los gatos. lub rzeczownika: Mio Anny do kotw El amor de Ana a los gatos
6 Z logicznego punktu widzenia moemy mwi o relacji jako funkcji. I tak wanie traktuje si j w tradycji jzykoznawstwa analitycznego. Jednak ciekawszym uzupenieniem omawianej tu propozycji wydaje si podzia relacji wprowadzony przez J. Pustej o w skyego (1995), ktry opierajc si na Arystotelesowskich qualiach, zaproponowa cigle rozwijany i udoskonalany formalny opis struktury semantycznej pojcia (patrz np. hiszpaska szkoa barceloska).

3.3. Determinanty

105

a relacja i tak pozostanie ta sama. Zmieni si tylko rola komunikacyjna przekazu: zdanie z form czasownikow bdzie suyo innym celom komunikacyjnym ni zdanie z rzeczownikiem. Relacje mog by zatem wyraane przez czasowniki, rzeczowniki, a take inne kategorie gramatyczne. Nas interesuj teraz formy rzeczownikowe, czyli nazwy relacji (nombres de relaciones). Przedstawimy najbardziej, naszym zdaniem, prototypowe, najprostsze typy relacji, przy czym bdziemy si odnosi tylko do relacji wyznaczonych w europejskim systemie macro, gdy jak pamitamy rne systemy wypracoway rne ograniczenia w znaczeniu poj. Na przykad pojcia takie jak M, ONA (tzn. relacja BYCIA MAONKIEM) w spoeczestwie monogamicznym wymagaj wycznie dwch argumentw aktualnych7.

3.3.3. Funkcja prototypowa rodzajnika, czyli ukadanie puzzli 3.3.3.1. Nazwy relacji
Relacyjno takich poj, jak MIO (AMOR) (kogo do kogo); NIENAWI (ODIO) (kogo do kogo), jest nam dowiadczeniowo bliska, dlatego nie wymaga specjalnych objanie. Jednak to, co nazywamy relacj czy nazw relacyjn (nombre de relacin), wcale nie musi by wycznie abstrakcyjne! Zauwamy na przykad, e rwnie abstrakcyjna (z punktu widzenia podziau na nazwy abstrakcyjne i nazwy konkretne) nazwa kradzie (robo) nie jest ju dla nas tak oczywist nazw relacji, a przecie, aby nastpia kradzie, musi by przynajmniej zodziej i przedmiot kradziey, nie mwic ju o okradzionym, co oznacza, e nazwa, rzeczownik kradzie, oznacza specyficzn relacj pomidzy przynajmniej trzema obiektami. Jeszcze trudniej jest nam uwiadomi sobie
7 Na przykad K.J. Barwise, J. Perry (1983) opisuj m.in. relacje potencjalnie jednoznaczne oparte na SYTUACJI, zwizane wycznie z nasz wizj wiata.

106

3. Uycie wyrae

relacyjno takich poj, jak MATKA, ktr w potocznym uyciu kojarzymy prawie wycznie z nazw osoby Tymczasem ju sownikowa definicja prototypowego pojcia MATKA wyranie nam t relacyjno pokazuje:
Mujer que tiene o ha tenido hijos, con respecto a stos. Hembra de cualquier animal, con respecto a sus cras. (Diccionario MM) kobieta majca wasne dziecko (dzieci) w stosunku [= relacji] do tego dziecka (lub ze wzgldu na nie) (USJP)

Jednym sowem: MATKA to nazwa predykatu okrelajcego osob speniajc podstawow relacj pomidzy kobiet i jej dzieckiem/ /dziemi. Nazw relacyjn bdzie rwnie sprzeda (venta), cho, tak jak w przypadku kradziey, mamy tu do czynienia z relacj pomidzy trzema obiektami. Jak wic widzimy, relacje mog angaowa wiele obiektw. My zajmiemy si bardziej szczegowo tylko nazwami relacyjnymi typu MATKA, AUTOR, czyli relacjami dwuargumentowymi, gdy one najprociej objani nam podstawow rol rodzajnika w hiszpaskiej syntagmie nominalnej. Bd to tzw. relacje dwustronne (relaciones bilate rales).

3.3.3.2. Typy relacji dwustronnych


Do nazw prostych (jednowyrazowych) [nombres simples] reprezentujcych pojcia relacyjne pomidzy dwoma obiektami/grupami obiektw zaliczamy take midzy innymi: PADRE, AUTOR, TTULO, PRESIDENTE, REY, FUNDADOR, HABITANTE. Reprezentuj one jednak rne typy relacji dwustronnych.

3.3. Determinanty

107

3.3.3.2.1. Relacje jednoznaczne


Relacja jednoznaczna (relacin unvoca) pomidzy dwoma obiek tami (zbiorami obiektw) to taka, ktra w momencie okrelenia jednego z tych obiektw (zbiorw obiektw) automatycznie okreli drugi z nich w sposb jednoznaczny, tzn. niedopuszczajcy moliwoci pomyki. Z semantycznego punktu widzenia, relacja jednoznaczna (relacin unvoca) pomidzy dwoma obiektami (zbiorami obiektw) to pojcie (predykat) dwuargumentowe, charakteryzujce si tym, e wypenienie drugiej pozycji argumentowej automatycznie powoduje wypenienie pierwszej.

3.3.3.2.2. Relacje jedno-wieloznaczne


Nazwami relacji jednowieloznacznych (relaciones unimultvocas) s midzy innymi takie pojcia, jak MADRE, PADRE, AUTOR, gdy jeli podamy dopenienie, czyli wypenimy pozycj drugiego argumentu jednym lub kilkoma waciwymi obiektami, pozycja pierwszego argumentu, mwic kolokwialnie: osoba, bdca w danym wypadku matk, ojcem czy autorem, zostanie automatycznie okrelona w sposb jednoznaczny8: MATKA (X,Y) = x jest matk y = x jest matk AnnyLpez = matka AnnyLpez Warto podkreli, e jednoznaczne okrelenie (determinacin un voca), o ktrym cay czas mwimy, nie musi by rwnoznaczne z jedno znacznym wskazaniem (indicacin unvoca). Inaczej mwic, fakt, e do pierwszej pozycji argumentowej pasuje jeden i tylko jeden obiekt,
8 Nie zapominajmy, e nazwa matka, jak i inne nazwy relacyjne, ktre bdziemy omawia, jest nazw ogln i dlatego wystpujc bez wypenionej drugiej pozycji argumentowej czy innego kontekstu, reprezentuje wycznie samo pojcie, co automatycznie pozwala nam orzec j o kadej bez wyjtku kobiecie, ktra odpowiada definicji: Esta es una madre / Oto matka.

108

3. Uycie wyrae

wcale nie oznacza, e musimy go od razu pozna/wskaza. Wyjanijmy to na cytowanym wczeniej przykadzie. Czy znamy matk Anny Lpez? Niekoniecznie. Jednak wiemy, e Anna Lpez moe mie tylko jedn prawdziw matk, ktra w ten sposb zostaa jednoznacznie okrelona: jest to teraz, po wypenieniu drugiej pozycji argumentowej nazw Anna Lpez, konkretna, ta, a nie inna osoba. W tym wypadku wystarczy wypeni tylko drug pozycj argumentow, aby pierwsza wypenia si automatycznie, czyli zajmujcy j obiekt sta si jednoznacznie okrelony. Nie oznacza to oczywicie, e w ten sposb dowiemy si, kim jest matka Anny Lpez, czyli e taka procedura automatycznie j zidentyfikuje. Jednym sowem, pojcie jednoznaczne okre lenie (determinacin unvoca) oznacza tylko, e termin matka Anny Lpez moe zosta prawdziwie orzeczony o jednej i tylko jednej osobie. W kadej sytuacji jeli istnieje lub istniaa Anna Lpez, to istnieje lub istniaa rwnie jej matka. W ten sposb z semantycznego punktu widzenia stworzylimy propozycj zamknit, bo obie pozycje argumentowe otwierane przez predykat MATKA zostay wypenione (przy czym pierwsza wypenia si sama). Ta informacja jest bardzo istotna dla podstawowej roli rodzajnika. Jak pamitamy, propozycja zamknita to taka, ktr orzekamy o wszystkich argumentach danego predykatu. Przyjrzyjmy si innym przykadom: matka cesarzaKarolaV, matka jakiego aktora, matka rodu. Chocia tylko drugi argument pierwszego przykadu jest nazw wasn, a pozostae s nazwami oglnymi, nie dajcymi nam adnych bliszych wskazwek co do osoby, o ktrej mona orzec ktrykolwiek z tych przykadw, to jednak kady z nich jednoznacznie okrela t osob z semantycznego punktu widzenia, kady z nich mona orzec w sposb prawdziwy o jednej i tylko jednej osobie, cho tylko desygnat pierwszej nazwy moglibymy na tym etapie zidentyfikowa, i to te wycznie ci z nas, ktrzy znaj histori Europy, a przynajmniej Hiszpanii. Zwrmy teraz uwag na fakt, e w jzyku hiszpaskim (a take francuskim czy angielskim) wszystkie omawiane tu przykady syntagm nominalnych poprzedzone bd rodzajnikiem okrelonym: la madre de AnaLpez, la madre del emperadorCarlosV, la madre de unactor, la madre defamilia,

3.3. Determinanty

109

a nie: *una madre de AnaLpez, *una madre delemperadorCarlosV, *una madre de unactor, *una madre defamilia Jzyk polski, czeski czy rosyjski nie zaznaczaj faktu, e w takim wypadku desygnat nazwy zosta jednoznacznie okrelony9, a propozycja zamknita. Chocia z semantycznego punktu widzenia syntagma polska matka Anny Lpez i hiszpaska la madre de Ana Lpez niczym si nie rni, to jednak w ewolucji naszego jzyka nie znalazo si miejsce na aden powierzchniowy (syntaktyczny) wskanik tego faktu. Inaczej sprawa ta przedstawia si w tzw. jzykach rodzajnikowych10. Rodzajnik okrelony, ktry ewoluowa z aciskich zaimkw wskazujcych, sta si wspczenie wskanikiem okrelonoci syntagmy nominalnej (deter minicidad del SN), czyli jego podstawowa rola ogranicza si teraz do wskazywania, e dana syntagma nominalna jest zamknita, a wic kompletna: la madre de Lope de Vega matka Lope de Vegi; la madre de aquellos chicos matka tamtych chopcw; la madre de Pedro, Manuel y la pequea Mara matka Piotra, Manuela i malekiej Marii; la madre de un prncipe sudafricano matka (jakiego) afryka skiego ksicia; el padre de Madonna ojciec Madonny; el padre de esta familia ojciec tej rodziny; el padre de un ladrn ojciec jakiego zodzieja; los padres de Carlos V rodzice Karola V;
9 Cho pojcia okrelonoci i nieokrelonoci s jak najbardziej obecne w jzykach sowiaskich, a sposb ich wyraania jest bardzo zrnicowany: od kontekstu, zaimkw w funkcji wtrnej czy szyku do sygnalizowania okrelon lub nieokrelon form przymiotnika w jzyku soweskim (nov avto = nowy samochd = a new car, novi avto = nowy samochd = the new car). Ciekawe ujcia tego tematu zawieraj np. prace S. Karolaka (1998), V. Kos es ki ej -Tosz e we j (1976, 1983), V. Koseskiej-Toszew ej, G. Garg o v a (1992). Mona rwnie poleci artyku K. Dro d -uszczyk (2007) i wiele innych. 10 Ciekawym uzupenieniem informacji o okrelonoci i nieokrelonoci mog by take prace B. Abbot (2004, 2006).

110

3. Uycie wyrae

el autor de Cien aos de soledad y La memoria de mis putas tri stes autor Stu lat samotnoci i Wspomnie o mych smutnych dziwkach; la autora/el autor de novelas policiacas autorka/autor powieci kryminalnych; la autora/el autor de una obra magnfica autorka/autor wspania ego dziea; los autores de Nueva Gramtica Descriptiva de la Lengua Espaola autorzy Nueva Gramtica Descriptiva de la Lengua Espaola; los autores de La Enciclopedia autorzy Encyklopedii.

3.3.3.2.3. Relacje jedno-jednoznaczne


Do relacji jednoznacznych zaliczamy rwnie takie, ktre wystpuj wycznie pomidzy dwoma obiektami. Zasada ich dziaania jest taka sama, jak w relacjach jedno-wieloznacznych, z t rnic, e relacje jednojednoznaczne (relaciones uniunvocas) dopuszczaj wycznie jeden obiekt w kadej ze swoich dwch pozycji argumentowych. Wrd nazw takich relacji znajdziemy: nazwy pojedynczych czci jakiej caoci, np.: nos (nariz), serce (corazn), twarz (cara), oblicze (faz), dusza (alma), pocztek (principio), podmiot [zdania] (sujeto [de una oracin]) etc.; pojcia, takie jak stolica (capital), ratusz (ayuntamiento); nazwy najwaniejszych urzdw, np. prezydent (presidente), krl (rey). Jest rzecz zupenie oczywist, e powiemy la nariz de Cleopatra, a nie *una nariz de Cleopatra, i to nie dlatego, e nos Kleopatry by sawny, ale dlatego, e jak kady czowiek miaa ona tylko jeden nos. Z tego te powodu mwimy la nariz de unseor / nos jakiegopana, czy el corazn de Antonio / serce Antonia, el sujeto de unaoracin / podmiot zdania, el principio de unanovela / pocztek powieci, la capital de Polo nia/ stolica Polski, el presidente de Espaa / prezydent Hiszpanii. Przy dwch kocowych nazwach zatrzymamy si troszk duej. Aby zrozumie relacyjno pojcia STOLICA, trzeba sobie uwiadomi, e reprezentuje ono relacj pomidzy miastem (x) a pastwem (y),

3.3. Determinanty

111

ktrego rzd ma w nim swoj siedzib, w d a nym momencie historycznym. Aby zagwarantowa jednoznaczno odniesienia pierwszej pozycji argumentowej pojcia STOLICA, wystarczy wypeni drug pozycj jakkolwiek nazw okrelajc pastwo. Nawet jeli bdzie to nazwa bardzo oglna, jak np.: <un pas sudasitico>, i tak zapewni jednoznaczno semantyczn pierwszej pozycji argumentowej, bo w naszym wiecie, tak jak kady z nas moe mie tylko jedn matk, kady kraj, w danym momencie histo r y c z n y m , moe mie tylko jedn stolic: la capital de unpassudasitico, a nie *una capital de unpassudasitico. La reina de belleza, Ivette Santa Mara, permaneci retenida durante dos semanas en lacapitaldeunpasafricano / Krlowa piknoci, Ivette Santa Mara, bya przetrzymywana przez dwa tygodnie w stolicy pewnegokrajuafrykaskiego. Zwrmy uwag, e deskrypcja okrelona la capital de un pas afri cano, tak jak i poprzednie opisywane, skada si z dwuargumentowego predykatu oglnego stolica oraz z jednego wymaganego przez ten predykat wyraenia argumentowego un pas africano, ktre jednak w tym wypadku nie jest nazw konkretnego pastwa, lecz rwnie wyraeniem oglnym o czciowo ograniczonej denotacji11. Co to oznacza? Ot, zauwamy, e z semantycznego punktu widzenia sytuacja wcale si nie zmienia: wyraenie la capital de un pas africano, a nawet la capital de un pas i tak nieubaganie wyrnia (indywidualizuje) jedno jedyne miasto, cho w takim przypadku jak ten, indywidualizacja semantyczna nie pomoe nam w identyfikacji. Stwierdzenie Este verano los Lpez han visitado la capital de un pas sudasitico / Tego lata Lpezowie zwiedzili stolic jakiego kraju pou dniowoazjatyckiego w aden sposb nie zapewni ani mwicemu, ani jego rozmwcy identyfikacji rzeczonej stolicy. Uycie rodzajnika okrelonego jest tutaj, jak i we wszystkich podanych tu przykadach, wymagane przez system gramatyczny jzyka hiszpaskiego, bo wskazuje kompletno propozycji. Nie ma natomiast nic wsplnego z tym, czy mwicy lub jego
Wyraz pas ma denotacj ogln, ktra w tym wypadku zostaa czciowo ograniczona przez wyraenie africano, co mona by dosy powierzchownie wyjani, e poszukiwania p. Ivette Santa Mara nie musiay si odbywa na caym wiecie, lecz mogy si ograniczy do jednego kontynentu.
11

112

3. Uycie wyrae

rozmwca maj jakiekolwiek pojcie, o jakim miecie mwi. Zreszt przytoczony przykad bardzo dobitnie o tym wiadczy. Rodzajnik okrelony nie peni tu wic adnej funkcji komunikacyjnej, nie informuje nas ani o znajomoci przedmiotu, ani o adnej wiedzy na jego temat czy to ze strony mwicego, czy jego rozmwcy. Porwnajmy: Este verano los Lpez han visitado la capital de un pas sudasitico/ /*una capital de un pas sudasitico Este verano los Lpez han visitado la capital de Malaysia/*una capi tal de Malaysia Este verano los Lpez han visitado Kuala Lumpur Tak sam jedno-jednoznaczn relacj, tym razem pomidzy osob a pastwem, reprezentuje pojcie PREZYDENT czy KRL. Zauwamy jednak, e o ile w naszym wiecie nie mona znale sytuacji, ktrej przypisalibymy wyraenie: *una nariz de Antonio, o tyle zwrot una capital de Polonia znajdzie swoje miejsce w jakim opisie rzeczywistoci, gdy Polska miaa na przestrzeni wiekw rne stolice. Taka sama sytuacja dotyczy poj, takich jak PREZYDENT, KRL, ktrych desygnaty mog si zmienia w zalenoci od czasu: El rey de Espaa entre 15561598 oraz el rey de Espaa en el ao 2006 desygnuj dwie rne osoby, tak samo jak la capital de Espaa en la poca visigoda oraz la capital de Espaa en el siglo XX to dwa rne miasta. Innymi sowy, relacje jedno-jednoznaczne o charakterze nietrwaym (relaciones no permanentes), takie jak STOLICA, KRL, PREZYDENT, DOWDCA, DYREKTOR, oprcz wypenienia drugiej pozycji argumentowej (dopenienie blisze) mog rwnie wymaga aktualizacji temporalnej (actualizacin tem poral), czyli po prostu usytuowania w czasie. W normalnych warunkach komunikacyjnych problem ten pojawia si bardzo rzadko, gdy zawsze poruszamy si w jakim kontekcie czasowym i mwic np. El Prncipe de Asturias particip en el congreso de AIH que tuvo lugar en Monter rey en 2005 / Ksi Asturii wzi udzia w kongresie AIH, ktry odby si w Monterrey w 2005, aby okreli jednoznacznie desygnat syntagmy nominalnej El Prncipe de Asturias, wcale nie musimy dodatkowo okrela czasu, gdy jest on ju okrelony w kontekcie. Jednak bez kontekstu jaka aktualizacja byaby niezbdna. Ostatecznie Ksi Asturii to oficjalny tytu nastpcy tronu Hiszpanii.

3.3. Determinanty

113

Porwnajmy take: el actual presidente de Polonia, el presidente de Polonia en el ao 2003, la actual capital de Alemania, la capital de la Espaa visigoda, el actualmente rey de un pas sudafricano. Podsumowujc, pod wzgldem czasowym mamy dwa typy relacji: stae, niezmienne, czyli permanentne (permanentes) [nos Ani / la nariz de Ana; matka Andrzeja / la madre de Andrs] oraz niepermanentne (no permanentes) [stolica Polski / la capital de Polonia; premier Hiszpanii / el primer ministro de Espaa]. Dodatkowa aktualizacja czasowa dotyczy syntagm nominalnych wyraajcych relacje niepermanentne, czyli takie, ktrych desygnaty mog zmienia si w czasie.

3.3.3.2.4. Relacje wielo-jednoznaczne


O ile wypenienie drugiej pozycji argumentowej nazw jedno-wieloznacznych i jedno-jednoznacznych odpowiedni nazw (ogln lub jednostkow) oznacza automatyczne okrelenie desygnatu nazwy jdrowej, to sytuacja taka nie odnosi si ju do nazw relacji wielojednoznacznych (relaciones multiunvocas). Do tych ostatnich zaliczamy bardzo wiele poj, takich jak: SYN/CRKA (HIJO/HIJA), MIESZKANIEC (HABITANTE), STUDENT/UCZE (ESTUDIANTE/ALUMNO). Wypenienie drugiej pozycji argumentowej w aden sposb nie wystarczy do jednoznacznego okrelenia desygnatu nazwy. Porwnajmy: la/*una madre de Marco, ale un/el hijo de Marco czy un/ /el habitante de Salamanca. O ile wprowadzenie odpowiedniego dopenienia przy nazwie oglnej relacyjnej <madre> automatycznie okrela desygnat caej nazwy, czego wskanikiem powierzchniowym jest rodzajnik okrelony, o tyle taka sama operacja na nazwie <hijo> czy <habitante> nie daje nam ju tej jednoznacznoci, a na dodatek pozwala na uycie obu rodzajnikw.
8 Od wizji

114

3. Uycie wyrae

Wyboru tego rodzajnika nie moemy jednak dokona bez zastanowienia, gdy jest on symbolem rnych wartoci syntagmy. Bez adnego dodatkowego kontekstu musimy powiedzie un hijo de Marco, un habitante de Salamanca, gdy sama nazwa tego typu, nawet wraz z dopenieniem wcale nie okrela swojego desygnatu. Std wanie bierze si nazwa caego zbioru: pojcia wielo-jednoznaczne. Pojcia HIJO czy HABITANTE s, tak samo jak omawiane wczeniej, pojciami relacyjnymi: kto (= x) jest zawsze synem kogo (= y) kto (= x) jest mieszkacem jakiej miejscowoci (= y) Ale synw mona mie kilku, a miejscowoci maj wielu mieszkacw, z czego wypywa prosty wniosek, e nazwy wielo-jednoznaczne to nazwy, ktre po dodaniu dopenienia (wypenieniu drugiej pozycji argumentowej) zmniejszaj wprawdzie swj zasig12, ale w dalszym cigu nie okrelaj swoich desygnatw w sposb jednoznaczny. Co nam daje okrelenie: mieszkaniec Salamanki (un habitante de Salamanca)? Ot <mieszkaniec Salamanki> pozostaje w dalszym cigu nazw ogln, ktr mona prawdziwie orzec o caym otwartym zbiorze osb, czyli o kadym, kto kiedykolwiek w przeszoci by, jest teraz lub bdzie w przyszoci mieszkacem Salamanki. I t wanie informacj o fakcie nieokrelenia desygnatu i tym samym niezamknicia propozycji przekazuje nam rodzajnik nieokrelony. Inaczej mwic, rodzajnik nieokrelony (artculo indeterminado) w swojej funkcji prymarnej jest syntaktycznym wskanikiem niekompletnoci propozycji, nieokrelonoci desygnatu i jako taki towarzyszy zawsze nazwom, ktrych desygnaty nie zostay jednoznacznie okrelone. Dopiero wtedy, gdy desygnat nazwy wielo-jednoznacznej zostanie okrelony jednoznacznie za pomoc kontekstu (rodkw jzykowych czy pozajzykowych), dojdzie do zamknicia propozycji, co jak ju wiemy zostanie zasygnalizowane uyciem rodzajnika okrelonego. Ten temat omwimy dalej. Podstawow, priorytetow funkcj rodzajnika we wspczesnych jzykach rodzajnikowych jest funkcja wskanika syntaktycznego (indicador
12 Tzn. mog zosta prawdziwie orzeczone o zdecydowanie mniejszej liczbie osb ni samo pojcie SYN czy MIESZKANIEC.

3.3. Determinanty

115

sintctico). Rodzajnik okrelony wskazuje kompletno propozycji utworzonej przez predykat orzeczony o wszystkich swoich argumentach, podczas gdy obecno rodzajnika nieokrelonego wiadczy o niekompletnoci propozycji (jedna z pozycji argumentowych otwieranych przez predykat nie zostaa z jakiego powodu wypeniona brak okrelenia desygnatu). Bardziej obrazowo mona to uj tak: kada propozycja to ukadanka zoona z predykatu i otwieranych przeze pozycji argumentowych. Jeli uoymy j w caoci wszystkie elementy znajd si na swoim miejscu powstanie propozycja zamknita, ktrej znakiem bdzie rodzajnik okrelony. Jeli natomiast braknie nam chocia jednego z elementw ukadanki propozycja bdzie niedomknita lub otwarta, a brak ten wskae rodzajnik nieokrelony.

3.3.3.3. Tworzenie nazw oglnych zoonych


Nazwy jedno-wieloznaczne po wypenieniu pozycji dopenienia (drugiego argumentu) odpowiedni nazw ogln czy jednostkow okrelaj swj desygnat w sposb jednoznaczny. Wemy na przykad pojcie KOMPOZYTOR / COMPOSITOR, ktre powinno zosta orzeczone o dwch obiektach. Powiemy zawsze el compositor de Goyescas, a nie *un com positor de Goyescas lub el compositor de las peras Mara del Car men y Goyescas, a nie *un compositor de lasperas MaradelCar men y Goyescas, poniewa w pozycji drugiego argumentu umiecilimy w pierwszym przykadzie konkretn nazw wasn, a w drugim syntagm nominaln okrelajc zamknity zbir obiektw, co automatycznie okrela desygnat caej nazwy jako jedn jedyn osob, o ktrej t nazw mona prawdziwie orzec. I dla uycia rodzajnika okrelonego wcale nie ma znaczenia fakt, e nie wszyscy wiedz, i osob t by Enrique Granados Okazuje si jednak, e uycie liczby mnogiej w pozycji drugiego argumentu moe da nieoczekiwany efekt, a mianowicie powstanie cakiem nowej zoonej nazwy oglnej. Wspominalimy wczeniej, e nazwy wielo-jednoznaczne typu mieszkaniec Salamanki (un habitante de Salamanca), student Uniwersytetu lskiego (un estudiante de la Uni
8*

116

3. Uycie wyrae

versidad de Silesia) to nazwy oglne utworzone z wykadnika predykatu i jego drugiego argumentu, pomimo e w tej drugiej pozycji znalaza si nazwa wasna. Taka sytuacja nie mogaby zaistnie w wypadku nazw jedno-wieloznacznych. Co si jednak stanie, gdy w pozycji drugiego argumentu takich nazw umiecimy nazw ogln, reprezentujc czyste pojcie? Porwnajmy: *un compositor de lasperasMaradelCarmenyGoyescas el compositor de lasperasMaradelCarmenyGoyescas wobec un compositor de peras ? el compositor de peras Umieszczenie w pozycji drugiego argumentu samej nazwy pojcia spowodowao powstanie zupenie nowej jakoci: <kompozytor oper> / <compositor de peras> to zoona nazwa oglna (nombre general com puesto), ktrej desygnatem moe by kady, kto kiedykolwiek komponowa, komponuje czy bdzie komponowa opery. Std podstawowym rodzajnikiem w tej syntagmie nominalnej musi by rodzajnik nieokrelony. Rodzajnik okrelony bdziemy mogli zastosowa dopiero wtedy, gdy t syntagm nominaln umiecimy w konkretnym kontekcie. Porwnajmy take inne uycia b e z k o n t e k s t o w e takich nazw: un autor de novelas policiacas ale el autor de las novelas policiacas ms conocidas en Espaa W taki sam sposb tworzymy w jzyku hiszpaskim zoone nazwy oglne, ktrych elementem jdrowym s nazwy zbiorowe (nombres colectivos), takie jak kolekcja (coleccin), bukiet (ramo), grupa (grupo), seria (serie). Zauwamy, e istot tych nazw jest odnoszenie si do pewnych zbiorw jednostkowych. Wszystkie wymienione tu nazwy zbiorowe s nazwami relacji jakiego zbioru obiektw w stosunku do tych obiektw. Oznacza to po prostu, e np. KOLEKCJA (X,Y) to co (x), co jest kolekcj (zbiorem) czego (y) i dopiero bardzo dokadne ustalenie tego (y) pozwoli nam ustali desygnat (x), czyli zamkn propozycj z semantycz-

3.3. Determinanty

117

nego punktu widzenia. Naturalnie, nazwy zbiorowe z definicji otwieraj pozycj dla dopenienia w liczbie mnogiej lub innych nazw zbiorowych. Jednak samo wypenienie tej pozycji takim dopenieniem nie okreli nam jeszcze desygnatu w sposb jednoznaczny: una coleccin de obrasrena centistas / kolekcja dzierenesansowych, tak samo jak una coleccin de pintura / kolekcja malarstwa, to w dalszym cigu nazwa oglna (tyle e zoona z nazwy jdrowej i dopenienia) i mona j przypisa kadej kolekcji odpowiadajcej tej definicji. Inaczej natomiast przedstawia si sprawa z nazw la coleccin de la pinturadelMuseodelPrado, gdzie druga pozycja argumentowa pojcia COLECCIN zostaa zdefiniowana tak dokadnie, e desygnat caej syntagmy nominalnej jest okrelony jednoznacznie, a caa nazwa staa si nazw zoon jednostkow. Innymi sowy, la coleccin de lapinturadelMuseodelPrado kolekcja malar stwawmuzeumPrado jest zbiorem dzie niewtpliwie ogromnym, jednak w danym czasie zamknitym, a mwic bardziej naukowo, wypenienie pozycji dopenienia konkretn nazw jednostkow ograniczyo zasig pojcia KOLEKCJA do jednego jedynego desygnatu, jednoznacznie go okrelajc. Sytuacja semantyczna nie zmieni si nawet wtedy, gdy w pozycji drugiego argumentu umiecimy sam nazw jednostkow Museo del Prado, a nawet nazw ogln <museo>, bo zarwno la colec cin del Museo del Prado, jak i la coleccin de un museo w dalszym cigu wyznacza nam stosunek 1:1 (jedno muzeum i jego caa kolekcja). Porwnajmy take inne przykady w warunkach bezkontekstowych: una clase de gente, un ramo de flores, un puado de dulces, una unin de trabajadores, una treintena de personas. W sytuacji bezkontekstowej w adnej z tych syntagm nie uyjemy rodzajnika okrelonego, gdy tworz one zoone nazwy oglne, ktrych desygnat musimy dopiero wyznaczy za pomoc jakiego kontekstu. Moemy powiedzie, e w jzyku hiszpaskim zoone nazwy oglne utworzone z nazw jdrowych jedno-wieloznacznych wraz z ich drugim argumentem wyraonym liczb mnog lub inn nazw zbiorow charak-

118

3. Uycie wyrae

teryzuj si zewntrznym rodzajnikiem nieokrelonym i brakiem rodzajnika wewntrznego: una coleccin de sellos; una coleccin de pintura = = una + N + + Npl Jak stwierdzilimy wczeniej, obecno zewntrznego rodzajnika nieokrelonego jest uwarunkowana semantycznie i wystpuje on rwnie w innych jzykach rodzajnikowych. Tak samo semantycznie uwarunkowany jest brak rodzajnika wewntrznego, gdy w ten sposb jzyk hiszpaski (i nie tylko) wyraa w takich wypadkach nieokrelono. Tak te jest zreszt w jzyku francuskim: une collection de tableau.

3.4. Uycie rodzajnika w kontekcie jzykowym 3.4.1. Istotne definicje


Zanim przejdziemy do uycia rodzajnika w kontekcie jzykowym, powinnimy sprecyzowa kilka wanych poj, ktrymi bdziemy operowa w dalszej czci tekstu. Nazwy oglne to takie, ktre mona orzec prawdziwie o wielu obiektach (dom / casa, pies / perro, zodziej / ladrn), a nazwy jednostkowe orzekamy prawdziwie tylko o jednym, okrelonym obiekcie (Teide, papie / papa, najwysze gry Europy / las montaas ms altas de Europa). Tre, znaczenie nazwy, pojcie, jakie ta nazwa reprezentuje, bdziemy nazywa jej intensj (intensin), a przez ekstensj (extensin) lub denotacj (denotacin) bdziemy rozumie to, e t nazw mona o czym prawdziwie orzec. Na przykad nazwy takie, jak pies czy zo dziej, mog zosta orzeczone (= odnosi si) do niezliczonej liczby obiektw w przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. Oznacza to, e denotuj one otwarte zbiory obiektw, podczas gdy nazwy jednostkowe denotuj jednostkowe obiekty lub zbiory obiektw. Z wykadu na temat prototypowej funkcji rodzajnika wiemy rwnie, e wanie dlatego nazwy oglne

3.4. Uycie rodzajnika

119

wymagaj rodzajnika nieokrelonego, a nazwy jednostkowe okrelonego. Na przykad wychodzc zza zakrtu, nieprzygotowani na to, co zobaczymy, moemy wykrzykn: Mira! una casa/un perro/un ladrn (Patrz! [jaki] dom/pies/zo dziej), ale Mira! Teide/el papa/las montaas ms altas de Europa (Patrz! Teide/ /papie/najwysze gry w Europie). Istotne bdzie dla nas rwnie pojcie referencji. Referencja (referen cia) w znaczeniu szerszym jest rwnoznaczna z denotacj, a w znaczeniu wszym to zdolno wyraenia jzykowego do wyrniania obiektw. Nas interesowa bdzie referencja w wszym znaczeniu, poniewa zdolno do wyrniania obiektw maj tylko te nazwy oglne, ktre zostay odpowiednio zaktualizowane, a wic ich denotacja zostaa tak zawona, aby wyrniay one tylko jeden obiekt lub grup obiektw. Jzyki naturalne dysponuj wieloma rodkami, ktre pozwalaj jednoznacznie okreli referenta danej nazwy. Jednym z nich jest tworzenie deskrypcji okrelonych.

3.4.1.1. Deskrypcje: okrelona i nieokrelona


Deskrypcja okrelona (descripcin definida) to syntagma nominalna reprezentujca pojcie i wszystkie jego argumenty, a wic propozycj zamknit. W jzykach naturalnych spotykamy dwa podstawowe rodzaje deskrypcji okrelonych: deskrypcje okrelone zupene (descripciones definidas completas), deskrypcje okrelone zredukowane (descripciones definidas redu cidas). Oba rodzaje deskrypcji reprezentuj propozycje zamknite, a wic tak jak kadej syntagmie nominalnej tego typu w jzyku hiszpaskim towarzyszy im rodzajnik okrelony. Mimo to wystpuj midzy nimi pewne

120

3. Uycie wyrae

bardzo zdecydowane rnice dotyczce zarwno ich syntaktycznej konstrukcji, jak i zasad uycia.

3.4.1.1.1. Deskrypcje okrelone zupene


Wspomnielimy, e jzyk naturalny nie dysponuje zbyt du liczb wyrae o jednostkowej denotacji (czyli takich, ktre zawsze odnosz si do jednego i tylko jednego referenta lub zbioru referentw, np.: sol, los Alpes) i dlatego posugujemy si konstrukcjami zoonymi, zbudowanymi tak, aby ograniczy denotacj wyraenia oglnego do tego stopnia, by sens caego wyraenia mg odnosi si do jednego wybranego przedmiotu. Do tego celu mog suy wanie tzw. deskrypcje okrelone zupene, takie jak el autor de Soledades, el titular del Premio Nbel de la Paz de 1983, w ktrych denotacja pojcia jdrowego (kolejno: AUTOR, TITULAR) zostaa tak ograniczona, e denotacja caej deskrypcji jest jednostkowa i moe wyznacza wycznie, w kolejnoci: Antonia Machado i Lecha Was. Taka deskrypcja, ktrej kontekst zosta tak dobrany, aby wyznaczaa konkretny obiekt jednostkowy (lub grup obiektw), nazywa si deskrypcj okrelon zupen (descripcin de finida completa). A jak powstaje deskrypcja okrelona? Podstawow zasad powstawania deskrypcji okrelonej opisalimy ju przy okazji wyjaniania roli rodzajnika okrelonego w syntagmie nominalnej. Jak pamitamy, jdrem (ncleo) kadej deskrypcji okrelonej jest nazwa reprezentujca predykat oglny, a obudow wyraenia reprezentujce argumenty otwierane przez ten predykat. Na powierzchni predykat jdrowy wyraany jest zwykle przez rzeczownik pospolity, natomiast argumenty mog przybiera formy rnych wyrae. I chocia nie wszystkie pojcia jdrowe otwieraj tylko dwie pozycje argumentowe, to zasada powstania kadej deskrypcji okrelonej jest taka sama: polega na wyraeniu zamknitej propozycji. Najprostszym typem deskrypcji okrelonej jest deskrypcja zbudowana na pojciu bdcym relacj jedno-jednoznaczn. Dlaczego wanie taka deskrypcja okrelona jest najprostsza?

3.4. Uycie rodzajnika

121

3.4.1.1.2. Funkcje deskrypcji okrelonych zupenych


Podstawow funkcj deskrypcji okrelonej jako takiej nie jest jednak wskazywanie obiektu, czyli funkcja referencyjna (funcin refe rencial), lecz opisywanie wasnoci tego obiektu, czyli funkcja askryp tywna, tzn. opisowa (funcin ascriptiva). Deskrypcje okrelone to przede wszystkim wyraenia dostarczajce informacji o przedmiocie ju wczeniej wyrnionym za pomoc innego znaku jzykowego i dlatego nie kada deskrypcja okrelona musi koniecznie opisywa jaki przedmiot w sposb absolutnie jednoznaczny. Porwnajmy: Antonio Machado es elpoetadelageneracindel98quemsselee todava / Antonio Machado to wcinajczciejczytanypoetapoko lenia98. Referent propozycji zosta tu wyznaczony bezporednio przez imi wasne, podczas gdy deskrypcja okrelona el poeta de la genera cin del 98 que ms se lee todava / wci najczciej czytany poeta pokolenia 98 przypisuje pewn dodatkow wasno, ktr dopiero moemy odnie do referenta poprzez jego nazw. Dlatego imi wasne Antonio Machado peni w tym zdaniu funkcj referencyjn, podczas gdy podstawow funkcj deskrypcji okrelonej el poeta de la generacin del 98 que ms se lee todava jest funkcja askryptywna (opisowa). Deskrypcja okrelona moe peni funkcj referencyjn dopiero w drugiej kolejnoci, czyli dopiero wtedy, kiedy referent zosta ju wczeniej jednoznacznie wyznaczony w jakikolwiek sposb. Taka zamiana funkcji nazywa si przeniesieniem, czyli transpozycj (trans posicin) deskrypcji okrelonej z pozycji askryptywnej do pozycji referencyjnej. Moe to si odbywa np. tak: Manolo es el profesor de matemticas de Pedro. El profesor de matemticas de Pedro es una persona muy despistada / Manolo jest nauczycielem matematyki Pedra. Nauczyciel matematyki Pedra jest osob bardzo roztargnion.

122

3. Uycie wyrae

gdzie: w pierwszym zdaniu nazwa wasna Manolo peni waciw sobie funkcj referencyjn (wyznacza referenta), podczas gdy deskrypcja okrelona el profesor de matemticas de Pedro przypisuje temu referentowi pewn wasno, a mianowicie wasno bycia nauczycielem matematyki Piotra; peni wic funkcj opisow (askryptywn); w drugim zdaniu, bdcym kontynuacj komunikatu, to deskrypcja okrelona el profesor de matemticas de Pedro peni ju funkcj referencyjn; taka sytuacja jest moliwa dlatego, e referent zdania zosta ju wczeniej wyznaczony, a poza tym w danym czasie mamy z reguy tylko jednego nauczyciela matematyki, co oznacza, e wypenienie drugiej pozycji argumentowej (czego? matematyki) oraz fakultatywnej pozycji czyj? Piotra, automatycznie okrelio jednoznacznie referenta (kto?). Nie zawsze jednak referent musi zosta wyznaczony w tekcie poprzedzajcym. Moe nim by na przykad referent bdcy jedynym obiektem, o ktrym tak deskrypcj mona prawdziwie orzec: [Los Alpes son las montaas ms altas de Europa] Las montaas ms altas de Europa estn cubiertas de nieve. lub te deskrypcja okrelona jest tak skonstruowana, aby wyznaczaa jednoznacznie tylko jednego referenta (zbir referentw). Tak deskrypcj okrelon tworzymy na nazwach jedno-jednoznacznych i jedno-wieloznacznych [Antonio Machado escribi Soledades/es el autor de Soledades] El autor de Soledades es probablemente el poeta de la genera cin del 98 que ms se lee todava. Tym razem w obu przykadach zdania prezentacyjne umiecilimy w nawiasach kwadratowych, aby zaznaczy, e w wikszoci wypadkw uycie deskrypcji okrelonej zupenej w funkcji referencyjnej wcale nie musi by bezporednio poprzedzone zdaniem wprowadzajcym. Najczciej wprowadzenie deskrypcji okrelonej w jej funkcji askryptywnej odbywa si na pocztku tekstu lub odbyo si dawno i taka deskrypcja naley ju do zasobw naszej wiedzy oglnej:

3.4. Uycie rodzajnika

123

el autor de Don Quijote, el ingenioso hidalgo de La Mancha, czowiek, ktry oskary Katylin13 Okazuje si jednak, e pomimo wszystko nie kada deskrypcja okrelona nadaje si do penienia funkcji referencyjnej. Porwnajmy np.: Ernesto Khan es el titular del Premio Nbel de la Paz de 1985 compartido, gdzie mamy wprawdzie do czynienia z deskrypcj okrelon, jednak nie jest ona w stanie opisa referenta w sposb jednoznaczny: w roku 1985 Pokojow Nagrod Nobla przyznano rwnorzdnie dwm osobom, a wic uycie w jakim tekcie deskrypcji okrelonej el titular del Premio Nbel de la Paz de 1985 w funkcji referencyjnej mogoby spowodowa nieporozumienie dotyczce osoby referenta i dlatego zdanie: (1) ? El titular del Premio Nbel de la Paz de 1985 compartido es una persona muy conocida musiaoby zosta poprzedzone jednoznacznym wyznaczeniem referenta. Tak samo przedstawia si sytuacja deskrypcji okrelonej la hija nica de un actor americano muy conocido: (2) ? La hija nica de un actor americano muy conocido ha adoptado la costumbre de no cenar Zauwamy, e przykadowe zdania nie s ani agramatyczne, ani asemantyczne. Ich jedyn wad jest brak wyznacznika referenta. I wanie pod tym wzgldem s one niesamodzielne. Dopiero w zdaniu: (3) Los Alpes son lasmontaasmsaltasdeEuropa spotykamy si z deskrypcj okrelon, ktra samodzielnie te mogaby wyznaczy referenta. W przeprowadzanym porwnaniu zda (1) i (2) ze zdaniem (3), mamy do czynienia z rnic pomidzy zupenoci semantyczn deskrypcji
13 Tradycyjne dyskusje na temat tego, jak rozumiemy odnoszenie si takich deskrypcji, interesujco pointuje S. Kripke w Wykadzie II (2001: 100145).

124

3. Uycie wyrae

okrelonej (completitud semntica de una descripcin definida) niewyznaczajc referenta (przykady (1) i (2)) a identyfikacj referenta (identificacin del referente) w zdaniu (3). W kadym z tych przykadw wszystkie otwierane przez nazw jdrow pozycje argumentowe zostay wypenione. Problem polega tylko na tym, co reprezentuje sob nazwa jdrowa i czym wypeniamy te pozycje. Przypomnijmy jednak, e puapki zwizane z rnic pomidzy semantyk a komunikacj czyhaj na nas niemal na kadym kroku. Przykadem moe by przywoywana ju wiele razy nazwa <stolica>, reprezentujca relacj jedno-jednoznaczn. W naszej konceptualizacji obrazu mentalnego STOLICY wszystkie pastwa, regiony czy prowincje maj tylko jedno miasto stoeczne, z czego do jasno wynika, e jeeli w drugiej pozycji argumentowej znajdzie si np. nazwa pastwa, indywidualizacja obiektu w pierwszej pozycji argumentowej nastpuje automatycznie: La ltima reunin de los jefes de nuestras organizaciones tuvo lugar en la capital de Espaa / Ostatnie spotkanie przywdcw naszych organizacji odbyo si w stolicy Hiszpanii. Przypomnijmy, e w wielu wypadkach mogoby si wydawa, i taka indywidualizacja jest rwnowana identyfikacji obiektu. Jest to jednak wraenie mylce, wynikajce std, e kady rednio wyksztacony Europejczyk wie, jakie miasto jest stolic Hiszpanii. Predykacja reprezentowana przez deskrypcj stolica Hiszpanii automatycznie kojarzy nam si z konkretnym miastem i wydaje si je identyfikowa. Taka identyfikacja jest wynikiem naszej wiedzy oglnej, a nie konfiguracji semantycznej. Fakt ten atwo udowodni, analizujc deskrypcj obecna stolica Malezji, ktra rwnie jest okrelona, gdy bez adnych dodatkowych informacji indywidualizuje konkretne miasto speniajce okrelone funkcje administracyjne. Jednak deskrypcja okrelona obecna stolica Malezji jest ju dla wielu Europejczykw wycznie wyraeniem indywidualizujcym, opisujcym dany obiekt, gdy adna dodatkowa wiedza oglna wikszoci z nas nie pomaga w identyfikacji tego miejsca na ziemi. Powtrzmy ponownie, e indywidualizacja semantyczna nie jest rwnoznaczna z identyfikacj obiektu w sensie komunikacyjnym. Indywidualizacja semantyczna jest rwnoznaczna z zupenoci semantyczn (wypenieniem wszystkich pozycji argumentowych). Inaczej mwic,

3.4. Uycie rodzajnika

125

propozycja autonomiczna z semantycznego punktu widzenia wcale nie musi by taka z punktu widzenia komunikacji. I chyba wanie w ten sposb naley rozumie twierdzenie Kripkego, e uycie referencyjne jest kwesti pragmatyki (a purely pragmatic affair, S. Kripke, 2001: 132). Brak tej identyfikacji najczciej wcale nam nie przeszkadza we waciwym rozumieniu przekazywanego komunikatu. Opisowo deskrypcji moe by w pewnych sytuacjach wystarczajco informacyjna: Vuelos en Clase Business a la capital de Malasia desde 3.553 EUR: Salidas desde Madrid y Barcelona. Najprawdopodobniej mniej informacyjne byoby dla wielu z nas nastpujce zdanie: Vuelos en Clase Business a Kuala Lumpur desde 3.553 EUR: Salidas desde Madrid y Barcelona. Porwnajmy rwnie dwa zdania, zdecydowanie przeznaczone dla Europejczyka: Wrd dziennikarzy obsugujcych konferencj w Paryu znalazy si najwiksze sawy wiatowej publicystyki. Wrd negocjatorw Unii Europejskiej wstolicyMalezji,KualaLum pur, znalaza si rwnie silna i pozytywnie nastawiona delegacja Irlandii, obecnie sprawujcej przewodnictwo w UE. Podstawow funkcj deskrypcji okrelonej jest funkcja opisowa, czyli askryptywna (funcin ascriptiva), gdy opisuje ona wasnoci obiektw indywidualnych (pojedynczych lub zbiorowych), a take stosunki, jakie zachodz pomidzy nimi a innymi obiektami indywidualnymi. Inaczej mwic, dostarcza nam ona informacji na temat ju wyrnionego obiektu: [] y por contrtela en breve, sabrs que poco ha que a m vino la hija del seor de este castillo, que es la ms apuesta y fermosa doncella que en gran parte de la tierra se puede hallar. (Miguel de Cervantes El Ingenioso Hidalgo de Don Quijote de la Mancha. Captulo XVII)

126

3. Uycie wyrae

Deskrypcje okrelone s bardzo uytecznym i eleganckim rodkiem jzykowym, pozwalajcym zastpi proste sposoby odniesienia i z tego powodu jzyk bardzo czsto uywa ich w funkcji referencyjnej. Nie mona jednak zapomina, e w sytuacjach kontekstowo niejednoznacznych deskrypcja okrelona zupena moe peni funkcj referencyjn wycznie wtedy, gdy jest tak skonstruowana, aby wyznaczaa swojego referenta w sposb jednoznaczny. Uycie deskrypcji okrelonych zapewnia spjno tekstu bez powtarzania wyraenia odnoszcego: [] Sthal afirma que Fatty se convirti en elprimerO.J.Simpsonde su tiempo. La biografa del orondo cmico, en aquel momento ms clebre que Chaplin, dara un giro espectacular el 5 de septiembre de 1921. (http://www.larazon.es/noticia/el-primer-gran-escandalo-de-hollywood) La seora Nilda Patricia Velasco de Zedillo, esposa del Presidente de Mxico, y la seora Bernadette Chirac, esposa del Presidente de Francia, visitaron el Instituto Nacional de Perinatologa, en esta ciu dad, como parte de las actividades con motivo de la visita de Estado del Mandatariofrancs. Durante la visita a dicho Instituto,lasPri merasDamasdeMxicoyFrancia estuvieron acompaadas por el secretario de Salud, Juan Ramn de la Fuente. W wielu wypadkach bywaj one bardziej informacyjne ni nazwa wasna, gdy po pierwsze, warto referencyjna nazw wasnych jest cile uzaleniona od wczeniejszego aktu nominalizacji, a po drugie, aby nazwa wasna okrelaa obiekt w sposb jednoznaczny, musi ona posiada denotacj jednostkow, a poza tym spenia dodatkowy warunek komunikacyjny: by dobrze znanym elementem wizji wiata nadawcy i odbiorcy. Niewielu nazw wasnych mona by uy tak, jak w przykadzie:
Niech napisz, e yem w czasach Hektora, poskramiacza koni, niech napisz, e yem w czasach Achillesa

Homer: Iliada

Deskrypcje okrelone, zwaszcza tzw. deskrypcje okrelone zupene zoone (descripciones definidas completas complejas) uywane s cz-

3.4. Uycie rodzajnika

127

sto w niektrych rodowiskach zamiast imion wasnych, gdy dodatkowe informacje dostarczane przez tak deskrypcj s wwczas bardziej istotne i maj wiksz warto komunikacyjn ni samo imi referenta: LasuegradeestahijacojadelosLpez dice que elhijomayordel hermanomayordelatadelpanaderodelacalleAlmendras, sabes, me refiero a ese bruto que apalea a su mujer, se ha hecho cura Teciowa tej kulawej crki Lopezw mwi, e najstarszy syn ciotki piekarzazulicyAlmendras, wiesz tego brutala, ktry bije swoj on kijem, zosta ksidzem.

3.4.1.1.3. Deskrypcje okrelone zupene zoone


Deskrypcja okrelona zupena zoona (descripcin definida com pleta compleja) charakteryzuje si tym, e w jednej z pozycji argumentowych otwieranych przez predykat jdrowy znajduje si nie argument indywiduowy, lecz caa propozycja, ktra zreszt moe te posiada wasne argumenty propozycjonalne. Przyjrzyjmy si deskrypcji okrelonej La tercera esposa del dcimotercer Presidente de la Repblica Francesa, gdzie pojcie jdrowe ESPOSA otwiera dwie pozycje argumentowe. Do automatycznego wyznaczenia obiektu w pierwszej pozycji argumentowej wystarczy wypeni drug, uywajc np. imienia wasnego: (La esposa de) Nicols Sarcozy. Jednak w naszej deskrypcji t drug pozycj zajmuje inna propozycja, inna deskrypcja okrelona zupena el dcimoter cer Presidente de la Repblica Francesa, ktrej pojciem jdrowym jest PRESIDENTE. I wreszcie, dziki opisowej formie odesania do referenta deskrypcje okrelone bardzo czsto wystpuj w roli sownego parawanu. Nale one do strategii wykorzystywanych w polityce i mediach: Pensar deprisa es lo que hacen tambin (y tan bien) el hombre del bigote mutante y ese extrao pajarito feliz y cruel que preside la ComunidaddeMadrid. (Ray Loriga Con Guantes. Pensar deprisa, El Pas 01/02/2009)

128

3. Uycie wyrae

Deskrypcja okrelona zredukowana (kontekstowa lub sytuacyjna) nie jest autonomiczna, gdy cz uzupeniajcych j informacji musimy odnale w poprzedzajcym j tekcie lub pozajzykowej sytuacji uycia. Innymi sowy, taka deskrypcja musi cile wsppracowa z kontekstem lub konsytuacj. Deskrypcje okrelone zredukowane nale do najczciej wystpujcych deskrypcji okrelonych. Wrcimy jeszcze do nich w naszych rozwaaniach dotyczcych rodzajnika, a obecnie zajmiemy si dokadniej rozrnieniem pomidzy funkcj referencyjn a referencj.

3.4.1.2. Typy referencji


Pojcie referencja (referencia) ma dwie podstawowe definicje. Szersza z nich utosamia referencj z denotacj danej nazwy, a wsza, bardziej obecnie rozpowszechniona, przedstawia referencj jako zdolno wyraenia jzykowego do wyrniania jednych obiektw spord wielu innych, czsto nalecych do tej samej kategorii. W dalszych rozwaaniach przyjmujemy wanie t drug definicj. Przypomnijmy jednak, e pena zdolno do wyrniania obiektw jest cech charakterystyczn tylko dwch typw wyrae jzykowych: 1) nazw jednostkowych (el sol, el cielo etc.), 2) deskrypcji okrelonych jednoznacznych, czyli nazw oglnych zaktualizowanych w taki sposb, by odnosiy si wycznie do jednego jedynego obiektu lub zbioru obiektw (el actual gobierno de Polonia, la nica novela de Margaret Mitchell). Tymczasem posugujc si jzykiem naturalnym, bardzo czsto i z bardzo rnych powodw uywamy wyrae, ktrych referencja nie jest cakowita, a nawet takich, ktre z zaoenia nie odnosz si do niczego konkretnego. Mwimy na przykad: (4) Me lo ha dicho unalumnodelIIo / Powiedzia mi to (jaki) student drugiego roku. (5) Aunvecino nuestro le toc la lotera / (Jeden z naszych ssiadw) Nasz ssiad wygra na loterii. (6) Quiero pedirte unfavor / Chc ci prosi o przysug.

3.4. Uycie rodzajnika

129

(7) Deberas hablar con un especialista de la Clnica Universitaria / Powiniene porozmawia ze (z jakim) specjalist z Kliniki Uniwersy teckiej. (8) Dame unbolgrafo / Daj mi (jaki) dugopis. Kiedy zastanowimy si nad tymi zdaniami, zauwaymy, e w kadym z nich syntagma nominalna z rodzajnikiem nieokrelonym zostaa uyta z bardzo konkretnych powodw. Przykadowo w zdaniach (4) i (5) mwicy odnosi si wprawdzie do jakiej osoby (alumno, vecino), ale nie identyfikuje jej albo dlatego, e nie potrafi, albo te nie uwaa tego za informacj istotn dla caoci przekazu. Zdanie (6) ma przygotowa odbiorc do odbioru waciwej informacji. Mwicy wprawdzie wie, o co chce prosi, tzn. wie, do czego odnosi si wyraenie favor, ale celowo nie identyfikuje tego od razu. Oba zdania stanowi przykad referencji nie okrelonej (referencia indefinida). Wreszcie w zdaniach (7) i (8) mamy do czynienia z brakiem referencji (falta de referencia)14 w tym sensie, e mwicy stwierdzajc lub zakadajc istnienie referenta, pozostawia jego wybr odbiorcy15. Syntagma nominalna z rodzajnikiem nieokrelonym to tzw. deskryp cja nieokrelona (descripcin indefinida). Powiedzielimy wczeniej bardzo oglnie, jakim celom suy taka syntagma. A jaki jest jej status semantyczny? Ot jeli deskrypcja okrelona reprezentuje propozycj zamknit, a wic tak, w ktrej wszystkie pozycje otwierane przez pojcie jdrowe zostay wypenione, to deskrypcja nieokrelona jest propozycj otwart lub niedomknit, gdy przynajmniej jedna pozycja argumentowa pozostaje w niej niewypeniona. Na brak wypenienia tej pozycji wskazuje wanie rodzajnik nieokrelony: Me lo dijo un alumno del IIo curso mona wytumaczy tak: Powiedzia mi to (jaki, pewien) student drugiego roku = powiedzia mi to kto, kto jest studentem drugiego roku, gdzie kto (algu ien) to jzykowy wykadnik nieokrelonoci desygnatu caej deskrypcji16.
Bardziej szczegowe rozrnienie typw referencji znajdziemy np. w R. Grzeg o r czykowa (2001: 110 i nast.). 15 Tu wanie wyranie wida istot przyjtego przez nas rozrnienia pomidzy denotacj a referencj. Przypomnijmy, e wyraenie bez denotacji to wyraenie, ktre w ogle nie ma referenta w danym wiecie (np. krasnoludek). 16 Naley jednak pamita, e wyraenia kto / alguien zawieraj w sobie dodatkow informacj: kategori osoby, dziki ktrej, jeli zostan uyte samodzielnie, na
14

9 Od wizji

130

3. Uycie wyrae

Funkcj deskrypcji nieokrelonej jest wycznie charakterystyka ewentualnego referenta, gdy taka deskrypcja nie wystarcza, by go wyrni z samej jej definicji wynika, e pozycja dla wyrnianego obiektu pozostaje tu z zaoenia otwarta. Na przykad w zdaniu Ana quiere casarse con unprncipeazul / Anna chce wyj za m za ksiciazbajki, deskrypcja nieokrelona un prncipe azul to tylko opis, pewien zestaw cech, ktry dopiero moemy przypisa jakiemu mczynie, std cae zdanie da si sparafrazowa tak: Ana quiere casarse con un hombre que sea prncipe azul / Anna chce wyj za m za takiego mczyzn, ktry byby/bdzie ksiciem z bajki, co oznacza, e osoba mwica przypisuje pewne cechy ewentualnemu obiektowi, wyrniajc go tym samym spord innych, ale go nie okrela, nie indywidualizuje. Brak wypenienia pozycji referenta wyjania wic fakt, e deskrypcja nieokrelona w kadej pozycji w zdaniu peni funkcj wycznie opisow, czyli askryptywn: pero, desgraciada mente un prncipe azul no existe / ale, na nieszczcie ksi z bajki nie istnieje, czyli parafrazujc, nie istnieje nikt, komu mona by prawdziwie przypisa nazw <ksi z bajki>. Innymi sowy, deskrypcja nieokrelona moe peni wycznie funkcj opisow, gdy jest tak skonstruowana, aby nie wyznacza swojego referenta w sposb jednoznaczny. W ten sposb doszlimy do bardzo wanej funkcji deskrypcji nieokrelonych, a mianowicie do ich uycia w tzw. zdaniach egzystencjalnych. Zdania egzystencjalne (enunciados existenciales) to zdania, ktre nie wyznaczaj adnych jednostkowych obiektw. Ich zadaniem jest wycznie stwierdzenie, e w jakim wiecie istniej obiekty posiadajce dan cech: (9) Hay vampiros17 en este mundo / Na tym wiecie s/istniej wam piry. (10) Hay escritores que pretenden destruir el lenguaje / S tacy pisarze, ktrzy usiuj unicestwi jzyk.
powierzchni, liczba ewentualnych referentw nazwy zostanie zawona wycznie do osb: Cuando alguien te ama, es lento para perder la paciencia contigo, lub przynajmniej obiektw spersonalizowanych: Hay alguien ah fuera? Os dir una cosa. El universo es un lugar muy, muy grande. Cunto espacio desperdiciado! (Dr. Arroway (Jody Foster) w filmie Contact, 1997). 17 Odpowiednikiem hiszpaskiego rodzajnika nieokrelonego w liczbie mnogiej jest tzw. rodzajnik zerowy, czyli po prostu brak rodzajnika. Unos, unas to nieokrelone zaimki liczebne majce wasne funkcje w jzyku. Dokadniej powiemy o nich w punkcie 3.5.2.4.

3.4. Uycie rodzajnika

131

(11) Algunas personas son insoportables / Niektrzy ludzie s nie do wytrzymania. (12) En los vampiros se dan casos de hemofilia / Wrd wampirw zdarzaj si przypadki hemofilii S takie wampiry, ktre maj hemofili.18 Z przykadw tych wynika, e: istnieje przynajmniej jeden obiekt nalecy do pewnej okrelonej klasy, jak np. zdanie (9), ktre mona sparafrazowa: istnieje przynaj mniej jeden x taki, e x jest wampirem / existe (hay) al menos un x tal que x es vampiro, niektrzy przedstawiciele jakiej okrelonej klasy posiadaj pewn okrelon cech (zdania (10) i (11)), sparafrazujmy np. zdanie (10): hay al menos un x tal que x es escritor y x pretende destruir el lenguaje / istnieje przynajmniej jeden taki x, ktry jest pisarzem i ktry usiuje unicestwi jzyk. Porwnajmy take: Deca A. France que en esta vida no hay castos. Slo hay enfermos, hipcritas, maniacos y locos / A. France mawia, e na tym wiecie nie ma ludzi nieskazitelnych. Istniej tylko chorzy, hipokryci, maniacy i szalecy. Jzyki naturalne dysponuj wieloma sposobami stwierdzania egzystencji obiektw bez koniecznoci ich indywidualizacji. W jzyku hiszpaskim, w wikszoci przytoczonych zda zamiast rodzajnika zerowego moemy uy zaimka nieokrelonego alguno, a sens wypowiedzi nie ulegnie zmianie: (10) Algunos escritores pretenden destruir el lenguaje / Niektrzy pisa rze usiuj unicestwi jzyk. (12) Algunos vampiros son hemoflicos / Niektre wampiry cierpi na hemofili. Moemy te powiedzie: (11) Hay personas insoportables / Zdarzaj si ludzie nie do wytrzyma nia.
18 Przykady zda egzystencjalnych oraz ich parafrazy pochodz z A. Deao (1995: 187 i nast.).

9*

132

3. Uycie wyrae

Zdania egzystencjalne, w jakiejkolwiek formie bymy ich nie uyli, s jednak zdaniami dosy niebezpiecznymi, gdy wypowiadajc je, bierzemy na siebie odpowiedzialno za stwierdzenie istnienia okrelonych bytw, ktre moe by czasami nieuprawnion ich kreacj, powikszaniem wiata Tak jest na przykad w wypadku zda (9) i (12), ktre w naszym realnym wiecie s nieprawdziwe, natomiast prawdziwa jest ich negacja. Inaczej mwic, zdania egzystencjalne zawieraj implika cje ontologiczne (implicaciones ontolgicas). Na przykad stwierdzajc w sposb jawny Algunos vampiros son hemoflicos, rwnoczenie niejawnie zakadamy, e w naszym wiecie wystpuj zjawiska (osobniki?) zwane wampirami. Takie zaoenie bdce podstaw wypowiedzenia zdania (12) nazywa si presupozycj egzystencjaln (presuposicin/pre supuesto existencial). Presupozycj egzystencjaln znajdziemy zreszt w kadym wypowiedzeniu na temat elementw wiata rzeczywistego. Jej sta, a nieuwiadamian obecno wykorzystuje np. J.L. Borges w La busca de Averroes: Abulcsim deca haber alcanzado los reinos de imperio de Sin (de la China); sus detractores, con esa lgica peculiar que da el odio, juraban que nunca haba pisado la China y que en los templos de esepashabablasfemadodeAl. (J.L. B orges, 1949, wersja internetowa) Abull-Kasim twierdzi, e dojecha a do cesarstwa Sin (Chiskiego); oszczercy jego, z t specyficzn logik, ktr daje nienawi, rwno czenie przysigali, e noga jego nigdy nie postaa w Chinach i e w wityniach tego kraju bluni przeciw Allahowi. (J.L. Borges, 2003: 98)

3.4.1.2.1. Generyczno
Omawiajc deskrypcje okrelone i nieokrelone, podkrelalimy fakt, e deskrypcja okrelona po spenieniu pewnych warunkw moe mie w zdaniu dwie funkcje: opisow (funkcja prymarna) i referencyjn (funk-

3.4. Uycie rodzajnika

133

cja wtrna), podczas gdy deskrypcja nieokrelona niezalenie od pozycji w zdaniu peni wycznie funkcj opisow. Z tego opisu moemy wycign wniosek, e same deskrypcje okrelone nie maj adnej przypisanej im na stae funkcji w zdaniu, a ich warto zaley od kontekstu, ktrego w danym zdaniu s czci. Jednak zarwno deskrypcje okrelone, jak i nieokrelone mog peni jeszcze jedn funkcj kontekstow. Jest to tak zwana funkcja generyczna (funcin genrica). Mwic bardzo prosto, generyczny to taki, ktry odnosi si do caego gatunku i do kadego przedstawiciela tego gatunku z osobna. Dokadniej wyjanimy to na przykadach: (13) Las iglesias gticas son muy impresionantes / Kocioy gotyckie robi ogromne wraenie. (14) Elhombre es mortal / Czowiek jest miertelny. (15) Laspersonasnormales son aburridas / Ludzienormalni s nudni. (Deao) Uyte w zdaniach deskrypcje okrelone maj dwie podstawowe cechy wsplne: mog odnosi si prawdziwie do wszystkich (i kadego z osobna) obiektw przez nie nazywanych, ale w wymienionych wypowiedzeniach nie zostay uyte z intencj wyrnienia adnego z tych obiektw, wszystkie wypowiedzenia, w ktrych zostay uyte, s atemporalne (atemporales), co oznacza, e mog zosta orzeczone prawdziwie zarwno o czasie przeszym, jak i teraniejszym lub przyszym, porwnajmy: Lasiglesiasgticas son muy impresionantes / Kocioygotyckie robi ogromne wraenie. oraz: LasiglesiasgticasdelsigloXIII son muy impresionantes / Trzyna stowiecznekocioygotyckie robi ogromne wraenie. Tylko pierwsze z cytowanych wypowiedze jest zdaniem generycznym, bo odnosi si do kociow gotyckich w ogle, jako typu, rodzaju, gatunku czy jakkolwiek chcielibymy nazwa otwarty zbir obiektw,

134

3. Uycie wyrae

o ktrych mona prawdziwie orzec <kocioy gotyckie>, podczas gdy zdanie drugie odnosi si wycznie do kociow gotyckich powstaych w XIII wieku (a ten zbir jest ju zamknity), przy czym zwrmy uwag, e jego ewentualny autor nie wypowiada si na temat kociow w tym samym stylu zbudowanych w innych epokach19. Porwnajmy take: Elmiedo es el ms peligroso de los sentimientos / Strach jest najbar dziej niebezpiecznym z uczu. (Andr de Maurois) oraz El miedo que siente Manolo es ms peligroso que su enfermedad / Strach, jaki odczuwa Manolo, jest bardziej niebezpieczny od jego cho roby. W drugim zdaniu generyczna syntagma nominalna el miedo / strach z pierwszego zdania odnosi si do pojcia strachu jako takiego, we wszystkich jego odmianach i przejawach i w kadym czasie, podczas gdy el miedo que siente Manolo / strach, jaki odczuwa Manolo posiada referencj jednostkow odnoszc si do bardzo konkretnego strachu/przejawu strachu u jednego, rwnie konkretnego czowieka. Jeszcze wyraniejszym przykadem zdania generycznego jest zdanie El hombre es mortal, ktre nie wyraa niczyjej opinii, lecz pewn oglnie znan prawd i chocia mona je wyrazi za pomoc innych determinantw (np. Todo hombre es mortal / Kady czowiek jest miertelny; Cada ser humano es mortal / Kada istota ludzka jest miertelna) lub chociaby w liczbie mnogiej (Los hombres son mortales / Ludzie s miertelni; Todos los seres humanos son mortales / Wszystkie istoty ludzkie s miertelne), to jednak nie mona mu ju przypisa adnego czasu: ?El hombre contemporneo es mortal / ?Wspczesny czowiek jest miertelny.
Przyjta tutaj za S. Karolakiem (1998) definicja generycznoci rni si od powszechnie obowizujcych wanie swoj atemporalnoci. Rozrnienie to jest bardzo istotne, gdy nie potraktujemy jako generyczne zda odnoszcych si do pewnego konkretnie wyznaczonego zamknitego zbioru, np.: Pedro ley todos los libros de nuestra biblio teca / Piotr przeczyta wszystkie ksiki z naszej biblioteki. Uycie SN todos los libros de nuestra biblioteca / wszystkie ksiki z naszej biblioteki jest tu uyciem czysto referencyjnym, gdy wyznacza w sposb jednoznaczny pewien zamknity zbir obiektw.
19

3.4. Uycie rodzajnika

135

Wypowiedzenie to jest wprawdzie zdaniem prawdziwym, ale dosy dziwacznym, wymagajcym jakiego kontekstowego uzupenienia, dlatego jego ewentualne uycie mogoby mie wycznie warto metaforyczn. Nie mona tu take zastosowa deskrypcji nieokrelonej: *Un hombre es mortal, gdy takie wypowiedzenie staje si automatycznie nieprawdziwe: Jeden/jaki czowiek jest miertelny [a inni nie]. Moemy podsumowa, e generyczne uycia nazw oglnych w zdaniach odnosz si do caej ich denotacji, tzn. do wszystkich i kadego z osobna obiektw, o ktrych nazwa ta moe zosta prawdziwie orzeczona niezalenie od czasu: Elbanquero es un seor que nos presta elparaguas cuando hace sol y nos lo exige cuando empieza a llover / Bankier to taki pan, ktry poycza nam parasol, gdy wieci soce, i da jego zwrotu, kiedy zaczyna pada deszcz. (Mark Twain) Rozrniamy dwa typy uy generycznych: kolektywne i dystrybutywne. 1. Uycia generyczne kolektywne (usos genricos colectivos) albo inaczej lektura kolektywna (lectura colectiva) to uycia generyczne w rozumieniu prototypowym, a wic odnoszce si do caej klasy obiektw/gatunku/typu. Naley do nich przykad z bankierem i parasolem, a take: El hombre es mortal / Czowiek jest miertelny. Los hombres son mortales / Ludzie s miertelni. Los cometas estn deshabitados / Komety s niezamieszkane. (A. Deao) (Todos) los sdicos encuentran siempre una masoquista que los sabe apreciar como se merecen / Kady sadysta spotyka w kocu jak masochistk, ktra potrafi go waciwie doceni. (A. Deao) Todas las pasiones del hombre son intiles / Wszystkie pasje czowieka s bezuyteczne. (A. Deao) Lektura kolektywna jest waciwa wycznie deskrypcjom okrelonym. 2. Uycie generyczne dystrybutywne lub przykadowe (uso genrico distributivo o ejemplar), waciwe deskrypcjom nieokrelonym, wyst-

136

3. Uycie wyrae

puje wtedy, gdy wybieramy jeden obiekt z caej klasy jako przykad reprezentatywny, przypisujc mu cech lub cechy waciwe caej klasie. Dzieje si tak najczciej wtedy, gdy mamy do czynienia z jakim porwnaniem, przykadem niekompetencji czy odstpstwa od zachowa lub racego braku cech waciwych danej klasie obiektw: (16) El secretario de la embajada me lo ha dicho en secreto. Pero hombre! Un diplomtico debe ser discreto! Sekretarz ambasady powiedzia mi to w tajemnicy. Ale czowieku! Dyplomata musi by dyskretny! (17) Como deca Enrique Jardiel Poncela: El que no se atreve a ser inteligente, se hace poltico. No me digas esas cosas! Un poltico debe ser inteligente! Jak mawia Enrique Jardiel Poncela: Ten, komu brak odwagi, eby by inteligentnym, zostaje politykiem. Nie mw mi takich rzeczy! Polityk musi by inteligentny! (18) Cuando un poltico muere, mucha gente acude a su entierro. Pero lo hacen para estar completamente seguros de que se encuentra de verdad bajo tierra. (Georges Benjamin Clemenceau) Kiedy umiera polityk, wielu ludzi przychodzi na jego pogrzeb. Ale robi to, eby si upewni, e go naprawd pochowano. Przykady takie jak (16) i (17) nazywamy zdaniami deontycz nymi (enunciados denticos), gdy najoglniej mwic, wyraaj jak powinno. Ich agodniejszym odpowiednikiem s tzw. zdania aluzyjne (enunciados alusivos), ktrych moemy uy w sytuacjach potwierdzajcych jak cech czy zachowanie zgodne z charakterystyk danej klasy: Pasamos juntos todo el da y no me dijo nada / Spdzilimy razem cay dzie i nic mi nie powiedzia. Pues, mira, eldiplomtico es discreto / No bo widzisz, dyplomata jest dyskretny20.
20 W jzyku polskim lepiej brzmi liczba mnoga: No bo widzisz, dyplomaci s dys kretni. Rnica ta nie jest jednak rnic semantyczn.

3.4. Uycie rodzajnika

137

El matemtico es un inventor no un descubridor / Matematyk jest wynalazc, nie odkrywc. (L. Wittgenstein) W zdaniach aluzyjnych wystpuj deskrypcje okrelone.

3.4.1.2.2. Do czego su zdania generyczne?


Zdania generyczne mwi co o caej klasie obiektw i dlatego su przede wszystkim wyraaniu mylenia abstrakcyjnego. S podstawowym elementem tekstw filozoficznych i naukowych, poezji filozoficznej i refleksyjnej21. Przydaj si nawet w propagandzie Idealnym przykadem uycia generycznego jest kady tekst naukowy: Elcerebro, dentro de lo que es la anatoma de los animales vertebra dos, (parte del encfalo) es el centro supervisor del sistemanervioso, aunque tambin suele usarse el mismo trmino para referirse al sistemanerviosocentraldelosinvertebrados. En muchos animales, elcerebro se localiza en lacabeza. (http://es.wikipedia.org/wiki/Cerebro, data dostpu: grudzie 2008) Jeli chodzi o filozofi, to na przykad Metafizyka Arystotelesa zaczyna si takim oto zdaniem generycznym: Todosloshombres tienden por natu raleza al saber, a Jos Ortega y Gasset pisa: Larealidaddelavida consiste, pues, no en lo que es para quien desde fuera la ve, sino en lo que es para quien desde dentro de ella la es, para el que se la va viviendo mientras y en tanto que la vive. De aqu que conocer otra vida que no es la nuestra obliga a intentar verla no desde nosotros, sino desde ella misma, desde el sujeto que la vive. [] (La idea de la generacin) W poezji odwoajmy si do Juana Ruiza: Sutil hace elamor aun alhombremsrudo. Dar charla galana al que antes era mudo.
21

Patrz te R. Grzegorczykowa (2001: 115117).

138

3. Uycie wyrae

Elcobarde se vuelve atrevido y forzudo, y alperezoso lo hace ser rpido y agudo. (Libro de Buen Amor) Nie wszystkie zdania okrelane jako generyczne s jednakowe. Tzw. zdania generyczne analityczne (enunciados genricos analticos) to zdania uwaane za prawdziwe zawsze i wszdzie ze wzgldu na ich znaczenie lub z tytuu praw biologicznych: El soltero es un hombre no casado / Kawaler to mczyzna nieonaty. El hombre es mortal / Czowiek jest miertelny. La Tierra gira alrededor del Sol / Ziemia obraca si wok Soca. s zawsze prawdziwe, podczas gdy Todos los satelitas estn inhabitados / Wszystkie satelity s nieza mieszkae. aktualnie uwaane za prawdziwe moe wraz z rozwojem technologii przesta nim by. Takie zdania, ze wzgldu na ich niepewny w czasie status prawdziwociowy, nazywamy syntetycznymi (sintticos)22. Jednak zarwno zdania analityczne, jak i syntetyczne s zdaniami generycznymi, gdy orzekaj co o caej klasie obiektw i o kadym z jej elementw. Tymczasem w jzyku naturalnym wystpuje jeszcze jeden rodzaj zda, tzw. zdania generalizujce lub generalizacje (enuncia dos generalizantes/generalizaciones). Generalizacje to zdania powstae w wyniku dziwnej ludzkiej tendencji do uoglniania sdw: Los gitanos roban / Cyganie kradn. Las mujeres son habladoras / Kobiety s gadatliwe. To zdania do zudzenia przypominajce sdy generyczne. Chocia naladuj ich form, od zda generycznych rni si zasadniczo s atwo falsyfikowalne, gdy nie mona ich prawdziwie orzec o wszystkich bez wyjtku przedstawicielach danej klasy. Form generalizacji przyjmuj zwykle stereotypy i popularne wierzenia. Najczciej wystpuj one w liczbie mnogiej, gdy liczba mnoga zgodnie z zasad wicej to
22 Dokadniej na temat zda analitycznych i syntetycznych w jzyku hiszpaskim zob. J. Wi l k -Raci s ka (1995, 1996).

3.4. Uycie rodzajnika

139

lepiej podpiera uoglnienie, dodajc mu w ten sposb wiarygodnoci. Natomiast wrd prawdziwych zda analitycznych najwiksz si wyrazu maj wanie zdania w liczbie pojedynczej, tote w szczeglnych wypadkach w zdaniach generalizujcych te wystpuje liczba pojedyncza: La mujer al volante es un peligro / Kobieta za kierownic to niebez pieczestwo, co dziaa silniej na wyobrani ni: Las mujeres al volante son peligrosas / Kobiety za kierownic s niebezpieczne23. Ze wzgldu na referencj wyrniamy trzy funkcje deskrypcji: opisow, referencyjn i generyczn. Deskrypcje okrelone mog peni wszystkie trzy funkcje, gdy reprezentuj propozycje zamknite. Deskrypcje nieokrelone ze wzgldu na niemono jednoznacznego wyrnienia referenta peni wycznie dwie funkcje: opisow i referencyjn. To, jak funkcj bdzie peni dana deskrypcja okrelona lub nieokrelona, zaley od kontekstu (np. zdania), w ktrym zostanie ona umieszczona, co oznacza, e np. dwie identyczne formalnie deskrypcje mog peni rne funkcje w rnych kontekstach: Eldinero es mejor que la pobreza, aunque slo sea por razones eco nmicas / Pienidzes lepsze ni bieda, chociaby z przyczyn czysto ekonomicznych = funkcja generyczna No he podido hacer compras porque he perdido eldinero / Nie mogam zrobi zakupw, bo zgubiam pienidze = funkcja referencyjna

3.4.2. Rodzajnik i kontekst 3.4.2.1. Definicja kontekstu


Do naszych aktualnych potrzeb wystarczy nam bardzo oglna definicja kontekstu. Bdziemy rozrnia dwa jego podstawowe rodzaje: kontekst
Zreszt sia dziaania liczby pojedynczej jako bezwzgldnego wskanika spajajcego ca klas obiektw rozpowszechnia si rwnie w innych dziedzinach jzyka. Porwnajmy chociaby polskie reklamy: Mandarynka bezpestkowa bardzo sodka czy winogron (sic!) grecki, ktre te s wynikiem daleko idcej imitacji.
23

140

3. Uycie wyrae

jzykowy i kontekst pozajzykowy. Pierwszy rodzaj to tekst, w ktrym wystpuje dany wyraz czy zwrot. Jest to wanie kontekst jzykowy (con texto lingstico), a zwizane z nim relacje semantyczno-syntaktyczno-komunikacyjne s dosy skomplikowane. Ich podstawowym celem jest spjno przekazu komunikacyjnego. Drugi rodzaj to kontekst pozajzykowy (contexto extralingstico). Porozumiewanie si midzy ludmi nie zachodzi w prni. Wymiana komunikacyjna midzy mwcami a suchaczami dokonuje si w okrelonym kontekcie zewntrznym, zarwno sytuacyjnym, jak i oglnokulturowym. Niektre elementy kontekstu zewntrznego s oczywiste. Naley do nich np. czas i miejsce komunikacji. Wspomniany kontekst tworz rwnie dowiadczenie, oczekiwania spoeczne i normy kulturowe, ktre maj bardzo duy wpyw na wzajemne zrozumienie pomidzy rozmwcami, a take wybr kontekstu jzykowego, a wic odgrywaj wan rol w przebiegu komunikacji24.

3.4.2.2. Funkcje rodzajnika w kontekcie


Kontekst jzykowy danego wyraenia (w naszym wypadku bdzie chodzio o uycie syntagm nominalnych) to tekst, ktrego spjno jest podstaw udanego komunikatu. Jakie s warunki spjnoci tekstu? Do tych najbardziej podstawowych i najbardziej oglnych zaliczamy dwa: tzw. spjno wewntrzn (coherencia interna), wyznaczan w ramach systemu danego jzyka, oraz podobny poziom dowiadczeniowo-kulturowy nadawcy i odbiorcy. Oba warunki s rwnie wane dla waciwego uycia wyrae. Pierwszy z nich, spjno wewntrzna, zostanie speniony wtedy, gdy tekst wypowiedzi bdzie:
[] zbudowany w ten sposb, by tre wszystkich zda, ktre si na skadaj, dawaa w rezultacie opis jednego przedmiotu, opowie o jednym przedmiocie lub rozumowanie dowodzce jednej tezy. Przedmiot
24 Informacje o ciekawych pracach w jzyku hiszpaskim o kontekcie znajdziemy w Tesauro de Lengua y Literatura. Contexto. http://doteine.uc3m.es/tesauros/lengua/index. php?tema=562.

3.4. Uycie rodzajnika

141

ten moe by dowolnie skomplikowany. Tym przedmiotem moe by wygld jednego drobnoustroju lub stosunki w obrbie nowoczesnego spoeczestwa; mog to by dzieje motyla lub dzieje globu ziemskiego; rozumowanie dowodzce, i suma ktw w trjkcie rwna si 180 lub e nieprawd jest, jakoby to, co dobre, byo jednoczenie pikne i vice versa.
M.R. Mayenowa, 2008

Definicja ta, cho jak przyznaje sama autorka wyjtkowo oglna, uwiadamia nam, e wewntrzna spjno tekstu polega na takim dobraniu dostpnych nam rodkw jzykowych, aby adresat komunikatu mg go bez trudu zrozumie. Jednym ze rodkw jzykowych sucych zapewnieniu tej spjnoci jest tzw. anafora (anfora), ktr najczciej definiuje si jako wyraenie zastpujce inne wyraenia po to, aby nie musiay si one wielokrotnie powtarza w tekcie (Encyklopedia jzyka oglnego). O anaforycznym uyciu rodzajnika okrelonego mwimy zatem wtedy, gdy wyraenie nim poprzedzone odnosi si do referenta wprowadzonego w jaki sposb wczeniej. Tak uyte deskrypcje okrelone s z reguy zredukowane do najpotrzebniejszych skadnikw. Rodzajniki okrelone wystpuj jako anafory bezporednie (anforas directas), czyli takie, ktre odnosz si do bezporednio poprzedzajcej je nazwy: Me lo dijo unalumno. El/Estealumno estaba muy seguro de sus palabras, lub jako anafory porednie (anforas indirectas)25, jak w przykadach: Aterriz un avin. El piloto pareca muy cansado; Ha surgido unproblema bastante grave y no creo que lasolucin sea fcil (I. Bosque). Zauwamy, e pokazane tu anafory porednie maj co najmniej dwie cechy szczeglne: 1) wystpuj w grupach nominalnych, ktrych jdrem jest nazwa relacyjna (el piloto del avin que aterriz/la solucin del problema que ha surgido), 2) rodzajnik okrelony nie moe tu zosta zastpiony przez zaimek wskazujcy: Aterriz unavin. *Estepiloto pareca muy cansado; Ha surgido unproblema bastante grave y no creo que *estasolucin sea fcil26.
25

26 Uwaa si powszechnie, e hiszpaskie (i nie tylko) rodzajniki okrelone, ktre ewoluoway z aciskich zaimkw wskazujcych, w dalszym cigu mieszcz w sobie

101).

Tak zwane uycie skojarzeniowe (associative relationship) J. H aw kinsa (1978:

142

3. Uycie wyrae

Rodzajnik okrelony, wanie ze wzgldu na swoj funkcj syntaktyczn, moe take wystpi w charakterze wyraenia indeksowego, zastpujc zaimki wskazujce odnoszce zarwno do przestrzeni (acrcame el cenicero versus acrcame ese cenicero), jak i do czasu (en la semana me ha ido bien versus en esta semana me ha ido bien). Oczywicie w takiej sytuacji waciwe odniesienie syntagmy nominalnej zarwno z rodzajnikiem, jak i z zaimkiem wymaga bezwzgldnej znajomoci kontekstu sytuacyjnego. Uycia sytuacyjne, w ktrych zasady macro nakazuj stosowanie rodzajnika okrelonego, moemy za J.A. Hawkinsem (1978: 101 i nast.) podzieli na: a) uycia w sytuacji widocznej (visible situation use) przedmiot, do ktrego odnosi si uyte wyraenie, znajduje si w zasigu wzroku mwicego i odbiorcy (Quieres pasarme la sal / Moesz mi poda sl); b) uycia w sytuacji bezporedniej (immeadiate situation use) referent nie musi by widoczny, ale jest zwizany cile z sytuacj mwienia (cuidado con el perro / uwaaj na psa); c) uycia w szerszych sytuacjach (larger situation uses) referent jest elementem wiedzy zarwno nadawcy, jak i odbiorcy jako czonkw tej samej wsplnoty; wyrniamy tu dwa przypadki: sytuacje, w ktrych zarwno mwicy, jak i odbiorca wiedz o istnieniu referenta, np. mieszkacy tego samego miasta znaj jego gwne punkty i odnosz si do nich, uywajc rodzajnika okrelonego (Ella vive cerca de la universidad / Ona mieszka w pobliu uniwersytetu), sytuacje, w ktrych referent jest elementem wiedzy oglnej obu rozmwcw: Hawkins podaje tu kontekst pojcia LUB, z ktrym w naszym krgu kulturowym zwizane s takie pojcia, jak panna moda, pan mody, druhny, przysiga maeska, stosowane w tym kontekcie z rodzajnikiem okrelonym (la novia, el novio), na podjakie echo dawnej funkcji wskazujcej, co czsto pozwala im wystpowa zamiennie z zaimkami. Przytoczony przykad pokazuje jednak, e ta zamienno nie ma charakteru semantycznego. Syntaktyczn funkcj rodzajnika jako wskanika okrelonoci syntagmy potwierdza rwnie przykad Hawkinsa, ktry zauwaa, e rnica pomidzy cuidado con la mesa i cuidado con esa mesa polega na tym, i pierwsze zdanie mogoby zosta skierowane do osoby niewidomej, ale drugie ju nie (cyt. za I. Bosque, 2002: 182).

3.4. Uycie rodzajnika

143

stawie wiedzy, jak obaj uczestnicy maj na ten temat; ta sytuacja moe jednak wprowadza nieporozumienia kulturowe; d) uycie anaforyczne skojarzeniowe anafora porednia, w ktrej referent zostaje wprowadzony najpierw za pomoc innego wyraenia: Aterriz un avin. El piloto pareca muy cansado. Uyte w funkcji referencyjnej syntagmy nominalne zoone z nazwy oglnej jdrowej, ktrej towarzyszy wycznie rodzajnik okrelony lub inny determinant, nigdy nie s autonomiczne: do penej ich aktualizacji potrzebny jest zawsze kontekst jzykowy lub pozajzykowy. Dwch nieznajomych nie moe wic rozmawia po hiszpasku, uywajc takich syntagm nominalnych bez uprzedniego sprecyzowania ich desygnatu, chyba e operuj nazwami jednostkowymi (el sol, la luna), ktrych uycie wymaga z kolei odniesienia do wsplnej wiedzy i dowiadczenia nadawcy i odbiorcy.

3.4.2.3. Inne czynniki majce wpyw na uycie hiszpaskiego rodzajnika


Opisujc rodzajnik w jzyku hiszpaskim, mwilimy dotychczas prawie wycznie o jego funkcji podstawowej, czyli funkcji operatora syntaktycznego wskazujcego kompletno (rodzajnik okrelony) lub niekompletno (rodzajnik nieokrelony/zerowy) deskrypcji. Jest to podstawowa funkcja rodzajnika, na ktrej opiera si jego uycie we wszystkich jzykach rodzajnikowych zwizanych z europejskim krgiem kulturowym. Jednak prymarno tej funkcji wcale nie oznacza, e bdzie ona realizowana w kadym jzyku w ten sam sposb, ani te, e bycie operatorem syntaktycznym jest wyczn rol rodzajnika. Oznacza to, e wystpuj przynajmniej trzy czynniki odgrywajce istotn rol w uyciu rodzajnika w rnych jzykach naturalnych: 1) wsplny dla jzykw rodzajnikowych czynnik podstawowy: rodzajnik peni funkcj syntaktyczn; 2) czynnik idiomatyczny: sposb wyraania kompletnoci lub zwaszcza niekompletnoci deskrypcji wykazuje czsto znaczne rnice formalne w zalenoci od jzyka (np. rodzajnik zerowy, rodzajnik czstkowy);

144

3. Uycie wyrae

3) czynnik pragmatyczny, czyli dodatkowa, komunikacyjna funkcja rodzajnika. Omawiajc czynnik pierwszy, powinnimy zawsze bra pod uwag znaczenie pojcia jdrowego. W sensie predykatu mieszcz si przecie ograniczenia kulturowe, takie jak jedno-jednoznaczno poj M/ /ONA w spoeczestwach monogamicznych. Powiemy: la esposa de un prncipe europeo, a nie: *una esposa de un prncipe europeo, ale nie bdziemy ju tak pewni jednoznacznoci wyraenia: esposa de un prn cipe rabe. Omawiajc czynnik drugi i trzeci, pamitajmy jednak o tym, e s one cile zwizane z podstawow syntaktyczn funkcj rodzajnika.

3.4.2.4. Przykady idiomatycznoci w uyciu hiszpaskiego rodzajnika27


Wewntrz spoeczno-jzykowych wsplnot macro powstay wsplnoty o mniejszym zasigu, ktre, opierajc si wprawdzie na systemie macro, stworzyy jednak wasne sposoby i reguy wyraania wiata. Dotyczy to rwnie jzykw rodzajnikowych, w ktrych obowizuj odrbne zasady i reguy formalne uycia znakw jzykowych, w tym take rodzajnika. Zwrmy uwag na jedn z takich czysto formalnych rnic pomidzy pokrewnymi jzykami: hiszpaskim i francuskim. Wizja wiata odzwierciedlana przez bliskie nam jzyki naturalne oferuje midzy innymi dwa typy poj: te, ktre w sensie generycznym otwieraj drug pozycj argumentow dla otwartego zbioru obiektw (np. KOCHA, LUBI, NIENAWIDZI), oraz te, ktre akceptuj w tej pozycji wycznie zbiory zamknite (np. CZYTA, POLOWA, PISA). Pojcie zbioru otwartego moemy wyjani tak: z dowiadczenia wiemy, e gdy kto kocha, ceni jaki typ obiektw lub go nienawidzi, to dotyczy to wszystkich obiektw bez wyjtku. Jeeli wic Mara quiere a los gatos / Maria kocha koty, to kocha je wszystkie bez wyjtku i z rwn sym27

Szerzej na ten temat zob. J.Wilk -Raciska (1995).

3.4. Uycie rodzajnika

145

pati bdzie mylaa o synnych kotach Dantego (ktre umiay przewraca strony w ksikach), kotach Hemingwaya czy kotach w schronisku, natomiast gdybymy spytali Juliusza Cezara, Dyngis-chana czy Napoleona, dowiedzielibymy si na pewno, e z rwn zajadoci nienawidzili oni kotw im wspczesnych, jak i tych, ktre dopiero miay si urodzi. Zbir otwarty (conjunto abierto) to zbir obejmujcy wszystkie istniejce, przesze, przysze, a nawet tylko moliwe elementy danego typu. Jeli wic jakakolwiek nazwa zostanie uyta w odniesieniu do zbioru otwartego, bdzie ona denotowaa wszystkie jego elementy zarwno w przestrzeni, jak i w czasie. Zbir zamknity (conjunto cerrado) to taki, ktry nie jest w stanie zawrze w sobie wszystkich obiektw danego rodzaju. Wiemy, e nie jestemy w stanie przeczyta wszystkich ksiek, jakie kiedykolwiek zostay (lub tym bardziej zostan) napisane, upolowa wszystkich zajcy, napisa wszystkich wierszy Jak zaznacza si t rnic w jzyku francuskim i hiszpaskim? W wyraeniach reprezentujcych pojcia otwierajce drug pozycj argumentow dla zbioru o t w a r t e g o oba jzyki stosuj liczb mnog rzeczownika z rodzajnikiem okrelonym: Mara quiere/adora/prefiere/odia (a) losgatos. Marie aime/adore/prefre/dteste leschats. Porwnajmy take: Una piedad sin lmites por los seres vivos es la prueba ms firme y ms segura de la conducta moral. (Schopenhauer) Se ama a lashijas por lo que son y a loshijos por lo que prometen ser. Jaime lespersonnes bien plus que lesprincipes, et plus que tout au monde jaime lespersonnessansprincipes. (O. Wilde)28 Il faut aimer, et trs tendrement, lescratures; il faut aimer sa patrie, sa femme, son pre, ses enfants; et il faut si bien les aimer que Dieu
28 W jzyku angielskim stosuje si w tej sytuacji tzw. rodzajnik zerowy: I like persons better than principles, and I like personswithnoprinciples better than anything else in the world; Women love men for their defects; if men have enough of them women will forgive them everything, even their gigantic intellects (Oscar Wilde). Ale ju: As forthevirtuouspoor, one can pity them, of course, but one cannot pos sibly admire them; Patriotism is the virtue ofthevicious.

10 Od wizji

146

3. Uycie wyrae

nous les fait aimer malgr nous. Les principes contraires ne sont pro pres qu faire de barbares raisonneurs. (Voltaire: Lettres philosophiques (1734)) Rnica uwidacznia si dopiero w wyraeniach reprezentujcych pojcia otwierajce drug pozycj argumentow dla zbioru zamknitego. W jzyku francuskim uywa si w tym wypadku liczby mnogiej rzeczownika z rodzajnikiem nieokrelonym: Marie collectionne des tableaux; Pierre fausse des documents, podczas gdy w jzyku hiszpaskim w ogle nie stosuje si rodzajnika: Mara colecciona pintura/sellos; Pedro falsifica documentos. Porwnajmy take: Cest plus facile davoir desprincipes quand on est bien nourri. (Mark Twain) Por si te sirve, creo que es bueno tenerprincipios, pero pocos y slidos. (http://muchorusoenrusia.blogia.com/2005/062001-sin-principios.php) Rnica ta jest jednak czysto powierzchniowa, gdy oba jzyki bazuj w tym wypadku na tej samej wizji wiata, ale jak wskazuj przykady jzyk hiszpaski nie dysponuje powierzchniowym odpowiednikiem francuskiego rodzajnika nieokrelonego w liczbie mnogiej. Liczba mnoga od un(o)/una, czyli unos/as nie funkcjonuje jak rodzajnik, ale jak odpowiednik polskiego zaimka kilka, oznaczajcego w sposb przybliony nieokrelon liczb obiektw29. Jego uycie ma zupenie inn warto: Mara coma manzanas / Maria jadaa jabka zwyczaj; warto generyczna Mara comi unasmanzanas / Maria zjada kilkajabek warto referencyjna30 Wyraz un(o)/una miewa take rn warto, w zalenoci od tego, czy wystpuje jako:
29 Wedug Sownika jzyka polskiego PWN wiksz ni 2 i mniejsz ni 10, cho zastosowanie tej definicji wydaje si moliwe take w jzyku hiszpaskim. 30 Porwnajmy take: Mara comi/coma lasmanzanas / Maria zjada/jada jabka (np. te, ktre zebraa) w zdaniach: Mara comi las manzanas y se fue / Mara zjada jabka i posza funkcja referencyjna.

3.4. Uycie rodzajnika

147

rodzajnik: Que has comprado? unlibro / Co kupie? ksik; Unpolitico no debe ser inteligente / Polityk nie musi by inteligentny; liczebnik gwny oznaczajcy liczb jeden: He comprado un sloli bro / Kupiem tylko jednksik; He pedido unabarradepan, no dos / Prosiem o jednbagietk, nie dwie; zaimek nieokrelony: Cadauno debe elegir por s mismo lo que desea hacer, pero a veces uno no sabe elegir / Kady (czowiek) powinien sam decydowa, co chciaby robi, ale czasami czowiek nie potrafi wybra; Estuve en la fiesta con unosque te conocan del colegio / By em na zabawie z ludmi, ktrzy ci znali ze szkoy. Rnica pomidzy rodzajnikiem a liczebnikiem stanowi na przykad istot artu: Mi mujer siempre tiene que tener laultimapalabra. Que suerte, la ma nunca tiene unaultimapalabra. Widzimy zatem, e okrelenie rodzajnik zerowy stosowane przez wielu autorw jako okrelenie fizycznego braku rodzajnika w niektrych uyciach hiszpaskich nazw oglnych jest jak najbardziej uzasadnione.

3.4.3. Rodzajnik i komunikacja


Rnica pomidzy jzykiem hiszpaskim i francuskim w powierzchniowym uyciu rodzajnika nieokrelonego jest tylko jedn z wielu tego typu rnic wystpujcych w jzykach rodzajnikowych z naszego krgu kulturowego. Naley jednak podkreli, e takie rnice nie maj wpywu na poziom poj, gdy we wszystkich tych jzykach jest on regulowany przez te same zasady semantyczne, wypywajce z tej samej wizji wiata macro. Opisywane tu reguy, zarwno semantyczne, jak i formalne, s dosy sztywne i nie pozwalaj uytkownikom jzyka na swobodn ich interpretacj. Nie mona wic swobodnie operowa rodzajnikami bez naraenia si na ryzyko zmiany znaczeniowej lub zwyczajnego bdu gramatycznego. Porwnajmy zdania:
10*

148

3. Uycie wyrae

Pedro escribe novelas znaczenie oglne (pisanie powieci to zawd lub hobby Piotra) Pedro escribe lasnovelas znaczenie referencyjne (zdanie wymaga uzupenienia kontekstowego) ?Pedro escribe unas novelas znaczenie referencyjne (zdanie wymagajce bardzo konkretnego kontekstu, np.: Pedro escribe unas novelas a la vez) Zdecydowan rnic interpretacyjn wprowadzi rwnie Pedro escribe unanovela w stosunku do Pedro escribe lanovela, podczas gdy *Pedro escribe novela bdzie ju zwykym bdem naruszajcym idiomatyczne zasady jzyka hiszpaskiego31. Zdarzaj si jednak takie sytuacje, w ktrych uytkownik jzyka moe sobie pozwoli na pewien wybr pomidzy rodzajnikiem okrelonym i nieokrelonym. Wybr taki jest oczywicie ograniczony i nie moe narusza podstawowych regu semantyczno-syntaktycznych, a jego istnienie wynika z zasad pragmatyki. Zasady pragmatyczne reguluj relacje pomidzy jzykiem a jego uytkownikami. Wedug podstawowej zasady kooperacji, nasz wsppracujcy rozmwca, jeli si odzywa, robi to w jakim celu: ma nam do przekazania jak informacj, ktra niekoniecznie musi dotyczy faktw, ale moe te ujawnia jego odczucia, nastawienie, a nawet to, w jakim jest w danej chwili humorze. Taka informacja nie zawsze jest przekazywana w sposb cakiem otwarty i dlatego zrozumienie komunikatu nadawcy zaley zwykle od odbiorcy, w bardzo duym stopniu take od jego wiedzy pozajzykowej i umiejtnoci wycigania wnioskw. Wiedza pozajzykowa odbiorcy oraz umiejtno wycigania wnioskw s bardzo istotne dla penego zrozumienia wielu komunikatw, w ktrych nadawca posuy si nieokrelonymi syntagmami nominalnymi. Na przykad, jeli ona mwi do ma: Te acaba de llamar una mujer, pomimo e doskonale rozpoznaa gos jego modej i pocigajcej sekretarki, m ma pene prawo zinterpretowa uycie nieokrelonej syn31 Naley te zwrci uwag na rnic: *escribir novela, ale tener telefono (przykad A. Alonso omwiony w J. Wilk - Raciska, 1995), jako rnic w znaczeniu zoonego predykatu oraz *comprar rebao, ale comprar ganado lub sembrar trigo zwizane ju raczej z sensem nazw kolektywnych, wynikajcym ze sposobu ich konceptualizacji w jzyku hiszpaskim.

3.4. Uycie rodzajnika

149

tagmy nominalnej jako swego rodzaju ostrzeenie czy nawet grob Natomiast kolega z grupy mwicy do drugiego: Sabes que un compaero nuestro me ha dicho que eres un gilipollas, moe doskonale zna referenta nieokrelonej syntagmy nominalnej, ale z wiadomych powodw nie chcie go ujawni. Uycie nieokrelonej syntagmy nominalnej pomimo penej identyfikacji jej referenta moe by rwnie wyrazem swego rodzaju delikatnoci ze strony nadawcy, przygotowujcego w ten sposb rozmwc na zbliajce si kopoty: Sabes, Marina, ahora mismo estoy mirando por la ventana y veo un perro blanco que est meando en mi jardn que, como bien sabes, Marina, acaba de ser premiado en el Concurso Provincial de la Depu tacin. Y sabes qu Marina? Ese perro es TUYO W zdaniu: Voy a casarme con unchicomuyguapoymuyrico, nieokrelona syntagma nominalna moe oznacza zarwno referencj nieokrelon (mwica te sowa z wiadomych powodw nie chce bliej przedstawia narzeczonego swoim koleankom), jak i brak referencji, czyli zwyke marzenie. Rodzajnik okrelony ma te funkcj komunikacyjn. Wynika ona z jego podstawowej roli wskazywania okrelonoci syntagmy nominalnej, na ktrej bazuj nadawcy. Najczciej wykorzystuj t sytuacj pisarze, poeci i dziennikarze, ktrzy uywajc rodzajnika okrelonego ju przy wprowadzaniu obiektu w tekst, niejako zmuszaj odbiorc do zmiany perspektywy: odbiorca zamiast poznawa obiekt i zwizan z nim sytuacj, patrzc na ni z zewntrz, nagle znajduje si w jej rodku, zostaje wcignity do wiata nadawcy, jak Dorotka do Krainy Oz. Jest to doskonale widoczne w nastpujcym fragmencie wiersza:
El soldadito de plomo Con su mnima estatura y cadencia de metrnomo, por la calle transitaba el soldadito de plomo.

Eduardo E. Parrilla Sotomayor

W normalnej rozmowie zgodnie z reguami, ktre wszyscy znamy, wprowadzenie obiektu jzykowego do dyskursu za pomoc rodzajnika

150

3. Uycie wyrae

okrelonego nie jest poprawne, gdy amie pragmatyczne zasady kooperacji. Jednak w wierszu tego typu to wanie zasada kooperacji dziaa na korzy poety, ktrego przecie nie moemy posdzi o bdne uycie rodzajnika jeli go uy, mia w tym jaki (cho nie zawsze wiadomy) cel. I tak, dziki rodzajnikowi okrelonemu uytemu ju w tytule cytowanego wiersza czytelnik niepostrzeenie wchodzi w wiat poety, spacerujc z nim i obserwujc Oowianego onierzyka, jakby by take jego znajomym. Takie narzucenie czytelnikowi perspektywy narratora poprzez operowanie okrelonoci/nieokrelonoci jest dobrze znan strategi literack (por. E. Ta b a k o w s k a, 2001: 108; V. Herman, 1987: 99). Stosowanie tej strategii nie zawsze jednak dziaa na korzy tumaczenia. Przyjrzyjmy si zmianie perspektywy wprowadzonej w wyniku uycia rnych rodzajnikw w dwch wersjach hiszpaskich wiersza Herberta (na temat zmian perspektywy patrz te P. Stockwell, 2002; E. Tabakowska, 2001; R. Ts u r, 2003)32:
Co stao si z Barabaszem? Pytaem nikt nie wie Spuszczony z acucha wyszed na bia ulic mg skrci w prawo i naprzd skrci w lewo zakrci si w kko zapia radonie jak kogut On Imperator wasnych rk i gowy On Wielkorzdca wasnego oddechu [] Patrzcie i podziwiajcie zawrotn gr losu Qu pas con Barrabs. Pregunt nadie lo sabe Soltado de la cadena sali alacalleblanca se volvi a la derecha caminara adelante torn a la izquierda gir sobre si mismo cant alegremente como un gallo El emperador de sus manos y cabeza El procnsul de su propio aliento [] Ved y admirad el vertiginoso juego del destino Qu fue de Barrabs Pregunt nadie lo sabe Liberado de sus cadenas saliaunacalleblanca pudo torcer a la derecha seguir recto torcer a la izquierda andar en el crculo cacarear de alegra como un gallo l Emperador de sus propias cabeza y manos l Virrey de su propio hlito [] Mirad y asombraos del pasmoso juego del azar

32 Inn analiz tych samych przekadw wiersza Herberta mona znale w artykule J. Woniak (w druku).

3.4. Uycie rodzajnika

151
Por los poderes de la posibilidad por las sonrisas de la fortuna Y el Nazareno qued solo sin alternativas con unabrupto sendero desangre (tumacz hispanojzyczny)

o moliwoci potencje o umiechy fortuny A Nazareczyk zosta sam bez alternatywy ze strom ciek krwi

O potencias de la posibilidad o sonrisas de la fortuna En cambio el Nazareno qued solo sin alternativas con el escarpado sendero delasangre (tumacz polskojzyczny)

Autor pierwszej wersji tumaczenia wybra okrelono, narzucajc w ten sposb czytelnikowi perspektyw obserwatora sceny, zupenie zreszt niezgodn z intencj autora wiersza (hipotetyczno tekstu). Natomiast drugi tumacz najprawdopodobniej ograniczy si w tym wypadku do zastosowania regu gramatycznych i zachowa tym samym zgodno intencji poprzez uycie zupenie naturalnego tutaj rodzajnika nieokrelonego, oddalajc niejako ca scen, czynic j bardziej niepewn, hipotetyczn. Jednak operujc kategori okrelonoci/nieokrelonoci, wcale nie musimy ogranicza si wycznie do tekstw poetyckich czy literackich. Spotykamy j czsto w samych tytuach anonsujcych teksty rnego typu, od literackich jak El presidente idiota (tytu opowiadania Daniela Alarcna, Ee 2008, No 16) do ekonomicznych jak Las empresas afirman que el 64% de las pymes tienen problemas de financiacin (tytu artykuu z sekcji ekonomicznej El Pas, 5.01.09) i wielu innych.

Syntagma nominalna: atrybucja i powierzchniowe sposoby jej wyraania

4.

4.1. Wprowadzenie
Funkcja atrybutywna to, najoglniej biorc, funkcja majca na celu przypisanie danemu obiektowi jakiej cechy. W zdaniu: Mi prima es rubia, przymiotnik rubia peni wanie funkcj atrybutywn. W rozdziale traktujcym o deskrypcjach okrelonych i nieokrelonych pokazalimy, e funkcj atrybutywn w zdaniu moe peni caa rozbudowana syntagma nominalna: Constanze Weber fue laesposadeWolfgangAmadeus Mozart. Zajmiemy si teraz sposobami wyraania atrybucji wewntrz syntagmy nominalnej. Oczywicie zgodnie z tradycyjnym podziaem na kategorie leksykalne take tutaj najbardziej predestynowany do tej funkcji bdzie przymiotnik, a nastpnie rzeczownik. W syntagmie nominalnej una flor amarilla / ty kwiat przymiotnik amarilla bdzie peni funkcj atrybutywn w stosunku do rzeczownika jdrowego flor. Jednak zarwno w jzyku polskim, jak i w hiszpaskim funkcj atrybutywn mog peni wyraenia nalece do rnych kategorii leksykalnych. Wrd modyfikatorw nazwy jdrowej znajdziemy przymiotniki czy imiesowy (participios), a take rzeczowniki oraz cae konstrukcje

4.1. Wprowadzenie

153

syntaktyczne. Pamitajmy jednak, e w kadej syntagmie nominalnej funkcja modyfikatora zaley przede wszystkim od wartoci pojcia wyraanego przez nazw jdrow syntagmy. Pod wzgldem syntaktycznym wyrniamy kilka typw przymiotnikw (np. odrzeczownikowe czy odczasownikowe). Rni si take funkcje semantyczne, jakie przymiotnik peni wobec rzeczownika, lub te, bardziej dokadnie, funkcje, jakie pojcie wyraane przez przymiotnik peni wobec pojcia jdrowego wyraanego przez rzeczownik. Przymiotnik w jzyku hiszpaskim moe, w zalenoci od funkcji, wystpowa bezporednio po lub przed nazw jdrow (adjetivo yuxtapuesto). Konstrukcja <rzeczownik jdrowy + modyfikator rzeczownikowy> moe przybiera rne formy powierzchniowe: rzeczownik modyfikujcy jest poczony z nazw jdrow za pomoc przyimka (preposicin), najczciej de, ale te innych, jak con, sin, en, contra, jest to tzw. dopenienie okrelajce lub adnominalne (complemento del nombre/complemento adnominal) wyraajce zwykle rne relacje przynalenoci lub pochodzenia: Caja de made ra; caf con leche; Domingo de Pascua; modyfikator wystpuje bezporednio po rzeczowniku jdrowym bez pomocy przyimka; modyfikatorem moe by w tym wypadku inny rzeczownik, syntagma nominalna, przymiotnikowa lub caa propozycja; konstrukcja tego typu nazywa si apozycj (aposicin) i chocia jej najczstszymi przykadami s, tak jak w jzyku polskim, okrelniki wtrcone, wydzielone za pomoc przecinkw (lub intonacji), np.: Roma,lacapitaldeItalia, es un autntico museo; Estoy leyendo un libro de Cervantes, lamejorplumadelaliteraturaespaola, to, jak zobaczymy dalej, jej formy i zastosowanie s w jzyku hiszpaskim o wiele bardziej rozpowszechnione i skomplikowane ni w polskim. Relacja pomidzy pojciem wyraanym przez nazw jdrow a pojciem wyraanym przez okrelnik w apozycji jest oczywicie rwnie atrybutywna okrelnik w apozycji przypisuje jak cech referentowi nazwy jdrowej. Wan cech p o w i e r z c h n i o w okrelnika rzeczownikowego w apozycji, rnic go od okrelnika przymiotnikowego, jest to, e moe on rni si w rodzaju i liczbie od nazwy jdrowej.

154

4. Syntagma nominalna: atrybucja

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika


Jednym z najwikszych problemw w zrozumieniu uycia elementw kategorii gramatycznych w jzyku obcym jest to, e wewntrzny podzia tych kategorii ze wzgldu na funkcje semantyczne rni si w zalenoci od jzyka i czasami bardzo trudno dopasowa je do siebie. To zrozumienie moe by znacznie atwiejsze, gdy analizujc takie podziay, bdziemy si kierowa w pierwszej kolejnoci oglnymi reguami semantycznymi, a nastpnie sprbujemy przybliy sobie reguy idiomatyczne wynikajce z rnych modeli wyobraeniowych reprezentowanych przez jzyk macierzysty i jzyk obcy. Zaczniemy od porwnania najbardziej oglnych podziaw wybranych kategorii ze wzgldu na funkcje semantyczne penione przez nalece do nich elementy, a nastpnie omwimy je, biorc za punkt wyjcia blisz nam perspektyw jzyka polskiego. Jeli chodzi o kategori przymiotnika, to w jzyku polskim jest to cz mowy okrelajca jako rzeczownika lub relacj do rzeczownika okrelanego, te: wyraz nalecy do tej czci mowy (SJP). Najbardziej podstawowy bdzie nastpujcy podzia: przymiotnik dzierawczy (odpowiadajcy na pytanie czyj?), przymiotnik oznaczajcy przynaleno czego do jakiej osoby lub rzeczy, np. koski (zad); (utwr) Mickiewiczowski1; przymiotnik jakociowy (odpowiadajcy na pytanie jaki?), przymiotnik wskazujcy na waciwoci lub jakoci przedmiotw, np. biay (pies); dobry (czowiek); przymiotnik relacyjny, przymiotnik utworzony od rzeczownika, wskazujcy na jak waciwo okrelonego przedmiotu poprzez jego zwizek z innym przedmiotem, np. drewniany (SJP).
We wspczesnej polszczynie przymiotniki dzierawcze w jzyku literackim nie wystpuj tak czsto, jak dawniej, i wiele z nich zalicza si raczej do konstrukcji gwarowych (wjtowe pole, ksiy ogrd, ale: kurze jaja, jaja przepircze), podczas gdy jzyk literacki coraz czciej wyraa przynaleno czego do jakiej osoby lub rzeczy za pomoc dopeniacza dzierawczego, czyli rzeczownika w dopeniaczu (pole wjta, ogrd ksidza). Jak zobaczymy, w jzyku hiszpaskim relacja posesywna wyraana jest najczciej rwnie za pomoc rzeczownika (poprzedzonego przyimkiem).
1

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

155

W jzyku hiszpaskim przymiotnik to wyraenie doczone (rozdz. 2.2.1.) i zgodnie z tym RAE proponuje nastpujcy podzia: adjetivo calificativo: palabra que acompaa al sustantivo para expresar alguna cualidad de la persona o cosa nombrada; adjetivo comparativo: el que denota comparacin; p. ej., mayor, me nor; adjetivo de relacin: el que especifica el mbito o el dominio que corresponde a alguna persona o cosa; p. ej., literario en crtica literaria; adjetivo determinativo: el que delimita de algn modo el alcance del nombre; adjetivo gentilicio: el que denota la procedencia geogrfica de las personas o su nacionalidad; p. ej., castellano, madrileo, andaluz, peru ano, bonaerense; adjetivo numeral: el que significa nmero; p. ej., dos, segundo, medio, doble; adjetivo ordinal: 1. m. Gram. El numeral que expresa la idea de orden o sucesin; p. ej., primero, segundo, quinto, sexto; adjetivo posesivo: el que indica la posesin, propiedad o pertenencia a una o varias personas o cosas de lo significado por el sustantivo a que se refiere. Podzia ten rni si od polskiego przede wszystkim zaliczeniem do kategorii przymiotnika zaimkw dzierawczych, liczebnikw etc.2 O tej grupie mwilimy ju wczeniej pod ogln nazw determinanty. Poza tym, do osobnych kategorii zaliczono m.in. przymiotniki w stopniu wyszym (ktre ju z natury rzeczy su wyraaniu relacji porwnawczej: wyszy/lepszy/wikszy (kto?/co?, od kogo?/czego?)) i kilka innych, ktre, jak adjetivo gentilicio, mona potraktowa jak podklas przymiotnikw relacyjnych. W takim razie pozostaj nam tylko dwie gwne grupy przymiotnikw, ktre moemy porwna z polskimi: adjetivos califica tivos (przymiotniki jakociowe) i adjetivos relacionales/de relacin (przymiotniki relacyjne). Mwic o kategoriach leksykalnych (rozdz. 2), powiedzielimy sobie, e zgodnie z klasycznym podziaem prymarn funkcj rzeczownika jest nazywanie rzeczy, obiektw, podczas gdy przy2 Cho ze wzgldu na skadni i morfologi zaimki przymiotne i liczebniki porzdkowe w jzyku polskim rwnie mona zaliczy do klasy przymiotnikw (Encyklopedia wiedzy o jzyku polskim, 1978).

156

4. Syntagma nominalna: atrybucja

miotnik ma nazywa cechy i wasnoci. Std wanie, gdybymy chcieli ustali jak hierarchi wanoci przymiotnika, przymiotnikiem prototypowym dla wikszoci jzykw, ktre posiadaj go jako osobn kategori, zostaby najprawdopodobniej przymiotnik jakociowy (adjetivo califica tivo), ktry wskazuje na waciwoci lub jakoci przedmiotw, np.: caro, alto, delgado. Natomiast przymiotnik relacyjny (adjetivo relacional), jako nieprototypowy, byby na dalszym miejscu. Okazuje si jednak, e to wanie przymiotnik relacyjny jest ciekawszy z analitycznego punktu widzenia, poniewa za jego pomoc mona przedstawi wiele relacyjnych konfiguracji. Przymiotnik relacyjny moe: a) wskazywa na jak waciwo okrelonego przedmiotu poprzez jego zwizek z innym przedmiotem, np. el desarrollo espaol oznacza albo el desarrollo delosespaoles, albo el desarrollo deEspaa czy wreszcie el desarrollo al estilo espaol; w tej funkcji relacyjnej wystpuje najczciej przymiotnik odrzeczownikowy (adjetivo denominal); b) charakteryzowa referenta nazwy jdrowej poprzez odniesienie do czynnoci lub stanu; tu mamy gwnie do czynienia z przymiotni kiem odczasownikowym (adjetivo deverbal), np.: aves migratorias, vendedor ambulante, linterna centelleante, tejido conjuntivo, clima mortfero, mirada seductora, mimbre flexible, substancia pegajosa/ /glutinosa/viscosa, persona pensante/pensadora, caballo cojo. W ujciu syntaktycznym zarwno przymiotnik prototypowy, czyli jakociowy, jak i odrzeczownikowy wchodz z nazw jdrow w tzw. zwizek/skadni zgody, co oznacza, e wystpuj zawsze w tej samej liczbie i rodzaju, co rzeczownik jdrowy (concordancia en nmero y gnero): una chica alta y delgada vs un chico alto y delgado. Jedyne wtpliwoci mog wystpowa wtedy, gdy ten sam przymiotnik odnosi si do wicej ni jednego rzeczownika. Oglna hiszpaska regua gramatyczna mwi, e w takich wypadkach, inaczej ni w jzyku polskim, przymiotnik wystpuje w liczbie mnogiej i jeli wrd okrelanych rzeczownikw chocia jeden jest rodzaju mskiego, to przymiotnik te przyjmuje rodzaj mski: Losestupendosconciertoycomida que nos dieron / Wspaniaykon certiobiad, ktrymi nas uraczono; Eljardnylacasaabandonados/ Opuszczony dom i ogrd.

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

157

Okazuje si jednak, e regua ta nie zawsze sprawdza si w praktyce, bo sama konstrukcja bywa czasami zbyt trudna dla wspczesnego jzyka, ktry co mona zaobserwowa take w polskim i w innych jzykach naturalnych dy do coraz wikszej prostoty wypowiedzi. I tak, regua jest zwykle respektowana w konstrukcjach <rzeczownik + przymiotnik w postpozycji>, ale ju w sytuacjach, gdy przymiotnik poprzedza rzeczownik, uzgadnia si przymiotnik w rodzaju i liczbie z najbliej stojcym rzeczownikiem: Su asombrosa inteligencia y amor al trabajo / Jego zadziwiajca inte ligencja i mio do pracy. Zreszt, jak podaje Diccionario MM (za RAE), rwnie przymiotnik w postpozycji uzgadnia si czsto w rodzaju i liczbie z najbliej stojcym rzeczownikiem. Praktyka ta nie bya obca ju autorom klasycznym: No hay palabra, ni pensamiento, ni movimiento desordenado que [Dios] no lo tenga escrito (Fray Luis de Granada, Gua de Pecadores). S jednak sytuacje, w ktrych wybr pomidzy uzgodnieniem przymiotnika w liczbie mnogiej z rzeczownikiem rodzaju mskiego a zastosowaniem zasady bliskoci jest jak najbardziej uzasadniony. Dzieje si tak wtedy, gdy naley wyranie podkreli, czy przymiotnik odnosi si do wszystkich, czy tylko do jednego z rzeczownikw, np.: Slo puede comer pescado y carne blancos / Moe je tylko biae ryby i biae miso versus: El conocimiento de una materia o asunto determinado / Wiedza w zakresie okrelonego tematu czy sprawy. Wrmy jednak do semantycznych funkcji przymiotnika w syntagmie nominalnej, czyli wyraania zwizku jakociowego lub relacyjnego. Zwizek jakociowy charakteryzuje si tym, e przymiotnik reprezentuje wa rt o doda n do w a r t o c i na z w y jd ro wej, co oznacza, e nazwa jdrowa to jeden predykat, a przymiotnik drugi, oddzielny (gran hombre / wielki czowiek). Zwizek relacyjny za moe by zwizkiem: wynikajcym bezporednio z budowy struktury pojciowej reprezentowanej przez dan nazw jdrow, tzn. wchodzi w pozycj otwieran dla jednego z jej argumentw (a) o b l igatoryjnych, np. przy rzeczownikach, takich jak dzieo (czyje?): obra cervantina / cervante

158

4. Syntagma nominalna: atrybucja

sowskie dzieo, studia (czego?, na jaki temat?): (Centro de) Estudios Lorquianos czy studia sienkiewiczowskie; lub (b) fak u ltaty wn y ch (clinica dental / klinika dentystyczna); stanowicym osobny predykat, charakteryzujcy co lub kogo w sposb dodatkowy (cecha dodana): nariz aguilea (orli nos) to nos o kszta cie przypominajcym dzib ora, a nie nos nalecy do ora.

4.2.1. Przymiotnik jakociowy


Zgodnie z podstawowymi zasadami, przymiotnik jakociowy (adje tivo calificativo) moe peni dwie funkcje w zalenoci od wartoci nazwy jdrowej: 1) funkcj ograniczajc/restryktywn (funcin restrictiva/especifica tiva), kiedy przymiotnik wyraa jak wasno sta lub przechodni, specyficzn dla referenta nazwy jdrowej, ktra wyodrbnia go spord innych elementw danego zbioru, co oznacza, e wasno wyraona przymiotnikiem ogranicza zasig (ekstensj) nazwy jdrowej, np.: Los gatos blancos y los gatos negros / czarne koty i biae koty, lub Las aguas estancadas / stojce wody; 2) funkcj rozwijajc (funcin explicativa), ktra polega na przypisaniu referentowi nazwy jdrowej d o d a t k o wej cechy, nienalecej jednak do struktury treci nazwy (nie wystpuje w obiektywnej definicji); takie uycie przymiotnika ma najczciej warto aksjologiczn, co oznacza, e wyraa jak ocen lub stosunek mwicego do przedmiotu jego wypowiedzi, std nazwa takiego uycia epteto (epitet), np.: El espacio infinito; Una chica guapa. W jaki sposb moemy uatwi sobie rozpoznanie, o ktr funkcj chodzi? Porwnajmy na przykad dwie syntagmy nominalne: una chica rubia oraz una chica guapa. W pierwszej z nich mamy do czynienia z obiektywnym wyrnieniem zbioru blondynek ze zbioru dziewczt jako takich, podczas gdy w drugiej syntagmie nominalnej przymiotnik jakociowy wyraa subiektywne spojrzenie mwicego, ktry przypisuje desygnatowi nazwy jdrowej cech dodatkow, niebdc wasno-

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

159

ci definicyjn3. Ot, z semantycznego punktu widzenia nazwa jdrowa reprezentuje zawsze jak struktur pojciow, na ktr w danej wsplnocie socjolingwistycznej skada si pewien zestaw cech prototypowych i peryferyjnych, wyrniajcych ten przedmiot spord innych w sposb obiektywny. Innymi sowy, fakt, e wosy maj jaki kolor, jest jedn z cech wliczonych w zestaw definicyjny, ale bycie adnym to ju subiektywna ocena mwicego, niekoniecznie podzielana przez innych, bo wrd cech skadajcych si na podstawow definicj pojcia CZOWIEK nie ma oceny wygldu. Kanon urody stanowi zatem warto dodatkow, a mwic szerzej, wartociujcy przymiotnik jakociowy moe suy ograniczeniu ekstensji nazwy wycznie wtedy, gdy spenione s dodatkowe warunki kontekstowe, np. przy wyborze kandydatek do konkursu piknoci. Jeli chodzi o miejsce przymiotnika w syntagmie nominalnej, to w jzyku hiszpaskim umieszcza si go na og po nazwie jdrowej. Poprzedzenie nazwy jdrowej przymiotnikiem jakociowym jest jednak take moliwe, a nawet dosy czste. Taki ukad syntagmy jest cech idiomatyczn jzyka hiszpaskiego i skadaj si na zarwno czynniki gramatyczne, jak i pragmatyczne. Czynniki te moemy, bardzo oglnie, zebra w nastpujce reguy: Bardzo czsto przed nazw jdrow umieszcza si przymiotniki jakociowe przypisujce wasnoci o charakterze prototypowym: Los verdes prados; Las cristalinas fuentes, bo inherentn cech ki jest bycie zielon4, a wody przeroczyst, chocia wiele przymiotnikw z tej serii wystpuje take po rzeczowniku jdrowym: El cielo azul; El espacio infinito; taka zmienno szyku ma charakter czysto idiomatyczny i nieregularny, zwizany raczej ze swoist konwencjonalizacj poszczeglnych elementw wizji wiata.
3 Pomimo doskonale nam znanego aciskiego powiedzenia De gustibus et colores non disputandum est albo bardziej swojskiego Nie to adne, co adne, ale co si komu podoba, moemy zauway, e pojcia aksjologiczne nale do poj najbardziej zwizanych z wizj wiata reprezentowan przez dan wsplnot socjolingwistyczn. Kada taka wsplnota posiada swoje modele etyczne i estetyczne. Na przykad wspczesny model piknych zbw to zby biae i rwne, podczas gdy eleganccy Aztekowie piowali zby w szpic i wprawiali w nie kamienie pszlachetne. 4 Porwnajmy jednak nie tylko poetycko, ale i trafno zwrotu Patagonia les ofrece: Cabalgatas por los amarillos prados, co my przetumaczymy jako konne przejadki po zotych kach, bo ten kolor jest wanie ich cech charakterystyczn.

160

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Przed nazw jdrow umieszcza si przymiotniki jakociowe zawsze wtedy, gdy nazwa jdrowa jest nazw wasn, np.: El buen Andrs, bo przy nazwie wasnej maj one charakter czystego epitetu5. Cech komunikacyjn szyku jest umieszczanie przed nazw jdrow przymiotnikw wyraajcych stosunek emocjonalny mwicego do referenta nazwy jdrowej syntagmy nominalnej. S to przede wszystkim przymiotniki bueno, malo, mejor, peor, excelente, psimo, despreciable, etc.: l est en mejor posicin que su hermano. Result un excelente negocio, Se divisaba un soberbio panorama. Porwnajmy take: La ine stable fortuna. Ta sytuacja jest wynikiem ikonicznoci w jzyku (patrz te R. Langack e r, 1999; E. Ta b a k o w s k a, 2004). Jzyk jako wyraz naszej percepcji wiata naladuje podstawowe ukady dziaajce w wiecie rzeczywistym. Jednym z takich ukadw jest kolejno zdarze, ktr jzyk przeoy m.in. na szyk wyrazw w wypowiedzi: Descans un rato y se puso a leer, pokazuje nam zupenie inn sytuacj ni: Ley un rato y descans, a szyk wypowiedzi: Se levant y se fue a la cocina, jest w naszym wiecie jedynym moliwym szykiem, bo nasze dowiadczenie nie zawiera sytuacji odwrotnej: ?Se fue a la cocina y se levant. Ta prymarna ikoniczno zostaa wtrnie przeniesiona na poziom emocjonalny: najpierw to, co waniejsze, ciekawsze, blisze mwicemu. Porwnajmy: es un libro til e interesante wobec es un libro muy interesante y tambin til. Std wanie take moliwo przestawienia szyku syntagmy nominalnej w celu wyraenia emocji. Tak samo motywowane s wypowiedzi, gdy przymiotnik zostaje uyty w sensie metaforycznym lub humorystycznym i taka sama sytuacja leaa u podstaw niektrych frazeologizmw. Porwnajmy: Una gran persona; En el santo suelo; Con su santa paciencia; Una solemne majadera; La negra honrilla. Naley jednak uwaa na zmian miejsca przymiotnika w syntagmie nominalnej, gdy jedn z cech niektrych jzykw naturalnych nieobecn w jzyku polskim jest zmiana znaczenia przymiotnika w zalenoci od miejsca, jakie zajmuje on przy nazwie jdrowej. Na przykad przymiotnik grande w swoim znaczeniu przestrzennym, prototypowym (zajmujcy duo miejsca, duy) wystpuje gwnie z nazwami nie5

Nazwy typu Alfonso el Sabio reprezentuj inn relacj.

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

161

osobowymi: Una habitacin/Una pelota grande. W postpozycji rzadko bywa stosowany do osb, a jeli ju, to raczej w jzyku nieformalnym: Un to grande (super/wspaniay facet). Z nazwami osobowymi i personifikacjami wystpuje w prepozycji i w znaczeniu metaforycznym6, a wic ju nie prototypowym: wielki (duchem), wany: Una gran nacin; Un gran escritor; Espaa ha producido grandes santos; Detrs de cada gran hombre siempre hay una gran mujer. Przymiotnik grande w prepozycji moe take reprezentowa znaczenie jeszcze bardziej peryferyjne: bardzo dobry/wspaniay i wtedy odnosi si zarwno do nazw osobowych, jak i nieosobowych: Un gran mucha cho; Una gran comida. Przytoczmy jeszcze jeden znany przykad: pobre. Jeeli umiecimy go po nazwie jdrowej, to tak jak w wypadku grande bdzie on reprezentowa swoje znaczenie p r ototypow e, ktre odpowiada polskiemu znaczeniu prototypowemu przymiotnika biedny = niemajcy wystarczajcych rodkw materialnych (USJP)7, a wic Un hombre pobre (Biedny czowiek), to czowiek nie majcy wystarczajcych rodkw materialnych. Jeeli jednak postawimy pobre w antepozycji do rzeczownika jdrowego, bdzie on wyraa znaczenie m e taf or yczne: biedny, czyli wzbudzajcy wspczucie (USJP)8, np.: La pobre mujer no saba qu hacer (Biedna kobieta nie wie dziaa, co robi). Pepi y su pareja van a adoptar un nio de alguno de esos paises exo ticos. Enseguida empiezan a decir lo solidarios que son por traer a un nio pobre de otro pas, [] Entre tanta euforia solidaria, a mi se me escapa un pobre nio, y todos me miran: Pobre nio adoptado, creen que le hacen un favor, y el favor lo hace l.
6 Przy czym metafor rozumiemy tu kognitywnie zgodnie z kluczow definicj G . Lakoffa i M. J ohnsona (1988 i 1999). 7 Porwnajmy definicj hiszpask: Se aplica a las personas que tienen poco dinero o pocos bienes de cualquier clase: Un barrio habitado por familias pobres (Diccionario MM). 8 I tu take porwnajmy definicj hiszpask: Se aplica a alguien para expresar com pasin, bien como adjetivo predicativo precediendo al nombre, o solamente con el artculo dejando el nombre sobreentendido: El pobre muchacho no tena otro traje. La pobre no cesa de llorar. (V. *desgraciado.) (Diccionario MM).

11 Od wizji

162

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Podsumowujc, moemy stwierdzi, e jednym z idiomatycznych zabiegw komunikacyjnych jzyka hiszpaskiego jest stosowanie zmiany szyku syntagmy nominalnej z modyfikatorem w postaci przymiotnika jakociowego. Zabieg ten ma na celu wydobycie rnych znacze reprezentowanych przez ten przymiotnik: w postpozycji reprezentuje on zwykle znaczenie prototypowe, a w antepozycji znaczenie metaforyczne. Oczywicie, jak to bywa z jzykami naturalnymi, w ktrych aden element wizji wiata nie jest do koca skonwencjonalizowany, take w jzyku hiszpaskim zabieg opisywanej tu zmiany szyku w syntagmie nominalnej nie moe zosta uznany za regu, gdy nie dotyczy on wszystkich ani nawet wikszoci przymiotnikw jakociowych. Te jednak, ktrych dotyczy, warto zapamita chociaby po to, aby nie zapomnie, e: Cabeza grande y gran cabeza, no son la misma proeza (przysowie hiszpaskie).

4.2.2. Funkcje przymiotnika odrzeczownikowego


W ujciu syntaktycznym przymiotnik odrzeczownikowy to przymiotnik utworzony od rzeczownika. Pamitamy, e kategoria rzeczownika jest kategori wyrae nazywajcych obiekty, a wic przymiotnik odrzeczownikowy to w kategorii przymiotnikw (przypisujcych wasnoci) twr wtrny. Poniewa jzyki naturalne s oszczdne, powstanie przymiotnika odrzeczownikowego musiao suy wypenieniu jakiej luki w wyraaniu wiata, innymi sowy, funkcja tego przymiotnika musi si rni od funkcji prototypowego przymiotnika jakociowego. Jaka bdzie ta rnica? Oczywicie, mwimy tutaj o rnicy semantycznej, a semantyczn funkcj podstawow przymiotnika odrzeczownikowego bdzie, jak zaraz zobaczymy, przede wszystkim funkcja relacyjna. Std wanie pochodzi okrelenie przymiotnik relacyjny (adjetivo relacional), czyli przymiotnik wskazujcy na jak waciwo okrelonego przedmiotu poprzez jego zwizek z innym przedmiotem, np.:

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

163

versin espaola = 1. versin en espaol, 2. versin propuesta por los espaoles wersja hiszpaska = 1. wersja w jzyku hiszpaskim, 2. wersja zaproponowana przez Hiszpanw respuesta espaola = respuesta de los espaoles/del gobierno espaol de Espaa hiszpaska odpowied = odpowied Hiszpanw/rzdu hiszpaskiego/ /Hiszpanii regin espaola = regin en Espaa hiszpaski region = region w Hiszpanii Porwnajmy take polski tytu El ltimo Secreto de Da Vinci Davida Zurdo, Angela Gutirreza: Ostatnia Tajemnica Leonarda Da Vinci. Hisz paska Odpowied Na Kod Leonarda Da Vinci (wyd. Amber, 2005). Zarwno w jzyku hiszpaskim, jak i w polskim w bardzo wielu wypadkach moliwe s dwie opcje wyraania wikszoci relacji wewntrz syntagmy nominalnej. Opcj znacznie czciej wykorzystywan jest opcja prymarna: rzeczownik poprzedzony przyimkiem w hiszpaskim, a w polskim rzeczownik w odpowiednim przypadku. Wybr jednej lub drugiej opcji moe mie charakter komunikacyjny, stylistyczny lub wynika z takiej, a nie innej konceptualizacji (por.: serwis stoowy juego de comedor; serwis do kawy juego de caf, ale teatro shakespeariano/ /teatro de Shakespeare teatr Szekspirowski/Szekspira; ao lorquiano/ /ao de Lorca rok Mickiewiczowski/Mickiewicza). Wydaje si jednak, e w jzyku hiszpaskim uycie przymiotnika odrzeczownikowego w znaczeniu relacyjnym jest bardziej swobodne ni w polskim. Porwnajmy: La unificacin alemana ha trado tambin la unificacin europea / ZjednoczenieNiemiec/?niemieckie pocigno za sob rwnie zjed noczenieEuropy/?europejskie. Hay que hacer una revisindental cada seis meses / Przeglduzbw naley dokonywa co p roku. oraz La mayora oficialista de la Asamblea Nacional de Venezuela ha aprobado hoy, en segunda discusin, y por mayora evidente, el proyecto de enmienda constitucional solicitado por el presidente
11*

164

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Hugo Chvez para establecer su reeleccin indefinida. (ELPAIS.com. Internacional, 15/01/2009) i wreszcie, fragment ironicznego artykuu M. Torres Humanitarismo cnico (El Pais Semanal, 01.02.2009): Tregua es otra palabra a adjetivar. Siempre se produce una tregua humanitaria, primera parte de los esfuerzos destinados a obtener una tregua definitiva. La primera tiene por objetivo permitir la entrada de los ayudlogos. La segunda, cualesquiera que sean sus intenciones que, a estas alturas, me resulta confuso distinguir , sirve para que, al primer lanzamiento de cohete, el Estado elegido se ponga de los nervios y vuelva a arrasar con su superioridad militar, ya que no moral; e iniciamos de nuevo el ciclo. Tworzenie przymiotnikw relacyjnych od nazw wasnych wystpuje w obu jzykach, chocia take nie ma charakteru penej odpowiednioci. Porwnajmy kilka przykadw: escenas dantescas = dantejskie sceny festival shakespeariano = festiwal szekspirowski soneto shakespeariano = sonet szekspirowski Po polsku nie powiemy ju jednak: estilo dantesco =*styl Dantejski ale styl Dantego inundacin dantesca = ?dantejski potop tylko ewentualnie potop na miar Dantego A ju w adnym wypadku: un apasionado shakespeariano = mio nik, entuzjasta *szekspirowski, tylko mionik, entuzjasta Szekspira; homenaje shakespeariano = *hod szekspirowski, lecz hod dla Szek spira/zoony Szekspirowi. Nie uyjemy take wyraenia estilo goyesco = styl *goyowski, lecz styl Goyi, ani Rok *Lorkiaski, tylko Rok Lorki, chocia powiemy Rok Mickiewiczowski, Teatr Szekspirowski czy styl buuelowski/mickiewiczowski. Powiemy take mickiewiczowski wiat, mickiewiczowskie uroczystoci, cho oba okrelenia bd dosy emfatyczne i bardziej naturalnie zabrzmi: wiat Mickiewicza i uroczystoci ku czci Mickiewicza.

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

165

Jak moemy wywnioskowa z przytoczonych przykadw, zarwno w polskim, jak i w hiszpaskim powody tworzenia (nie mylmy z uyciem!) przymiotnikw odrzeczownikowych od nazw wasnych s rzeczywicie raczej kul t u r o w e i g r a m a t y c z n e ni semantyczne. Zaryzykujmy takie wstpne wyjanienie: Przymiotniki odrzeczownikowe powstae od nazw wasnych tworzone s od nazw osb (take obiektw, zjawisk) znanych i funkcjonujcych w wiadomoci danej spoecznoci jzykowej. Dlatego ich istnienie w jednym jzyku nie warunkuje ich powstania w innym. Wyjtkiem bywaj tutaj przymiotniki powstae od nazw wasnych funkcjonujcych w wiadomoci macro (Arystoteles, Cyceron, Szekspir, Napolen etc.). Syntagmy nominalne z przymiotnikami odrzeczownikowymi powstaymi od nazw osb (take obiektw, zjawisk) znanych i funkcjonujcych w wiadomoci macro mog w jednych jzykach wystpowa w konfiguracjach z rnymi rzeczownikami pod warunkiem, e relacja czca przymiotnik z rzeczownikiem bdzie oparta na jakim pojciu charakterystycznym dla twrczoci czy dziaalnoci danej osoby. Po hiszpasku powiemy na przykad escenas dantescas, estilo dante sco, inundacin dantesca, construccin dantesca, catstrofe dantesca, a wszystke te relacje czy pojcie PRZERAAJCY, charakteryzujce wiat opisywany przez Dantego: dantesco2 = horroroso, sobrecogedor (Espasa Calpe). Jednak w innych jzykach, mog one ulec penemu skonwencjonalizowaniu ograniczonemu do jednego wyraenia, tak jak to si stao w jzyku polskim. Mwimy: dantejskie sceny, ale styl Dantego, natomiast katastrofa bywa raczej kosmiczna (?jak u Dantego/ /?icie dantejska), a straszn powd okrelimy jako (istny) potop. Wreszcie przeszkod w utworzeniu w danym jzyku przymiotnika odrzeczownikowego od nazwy znanej i funkcjonujcej w wiadomoci macro (i nie tylko) moe sta si po prostu fonetyka. Zarwno Goya, jak i Lorca to postacie znane i funkcjonujce w wiadomoci duej czci polskiej spoecznoci jzykowej (funkcjonuj nawet spolszczenia typu Goja, Lorka), ale jak tu wymwi przymiotnik lorkiaski i jak brzmiaby lorkowski czy gojowski? A teraz sprbujmy uporzdkowa funkcje przymiotnika odrzeczownikowego. Humpty Dumpty powiedzia do Alicji:

166

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Posiadaj one [sowa] rozmaite usposobienia szczeglnie dumne s czasowniki z przymiotnikami moesz uczyni, co zechcesz.
L. Carroll, 1972: 89

Z tego, czego dotychczas dowiedzielimy si o przymiotniku, wida wyranie, e Humpty Dumpty mia duo racji, przynajmniej jeli chodzi o przymiotnik odrzeczownikowy, bo jak widzimy, jest on zupenie niesamodzielny, a ponadto z natury mao precyzyjny. Jego funkcja zaley od wartoci pojcia reprezentowanego przez rzeczownik, ktremu on towarzyszy. Dla przykadu przeanalizujmy uycie przymiotnika dental modyfikujcego rne nazwy jdrowe w jzyku hiszpaskim oraz jego polskie odpowiedniki. Sownik RAE i Diccionario MM wyjaniaj, e dental to (adj.) De los dientes o relativo a ellos, czyli zbowy lub pozostajcy w jakiej relacji do zbw/zwizany z zbami. Jednak relacje te mog by rne, poczynajc od czci zba, jak korze zba czy miazga zbowa/ /zba, a na lekarzu, ktry leczy zby9, koczc, i moemy je rozpozna dopiero w konkretnym uyciu, w konkretnej syntagmie nominalnej, jak np. extraccin dental / ekstrakcja, usunicie zba lub clnica dental / kli nika dentystyczna. Pojcie EXTR- otwiera dwie pozycje argumentowe: EXTR- (kto/co, co). W prymarnym znaczeniu EXTR-, w drugiej pozycji argumentowej mog wystpi rne przedmioty, bo wedug Dicciona rio MM: extraer = sacar algo que est incrustado, hundido, sumergido o sepultado en un sitio: como una muela, una bala que ha penetrado en el cuerpo, una cosa del fondo del mar, las redes del agua o el mineral de la mina a take: sacar un lquido del recipiente en que est contenido; obtener de una substancia o una primera materia algo contenido en ella; sacar los nmeros de la lotera10.
Tu warto zacytowa bardzo trafny kolokwializm: lekarz od zbw. Jak wiemy z dowiadczenia i ze wiadomoci istnienia rnic w konceptualizacjach elementw wizji wiata w rnych spoecznociach jzykowych, tumaczenie tej definicji na jzyk polski przyniosoby kilka rnych czasownikw, gdy w jzyku polskim czasownik ekstrahowa, rzeczownik odczasownikowy ekstrakcja oraz przymiotnik ekstrakcyjny
9 10

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

167

W zalenoci od tego, jaki aspekt przedstawianej sytuacji byby dla nas w danym momencie bardziej istotny (dziaanie czy opis), moglibymy wic powiedzie: extraer una muela lub extraccin de una muela extraccin dental, co oznacza, e przymiotnik dental peni tu funkcj drugiego argumentu i z semantycznego punktu widzenia moe zosta uyty wymiennie z rzeczownikiem poprzedzonym przyimkiem de11. Jednak jak mona byo wywnioskowa z wczeniejszej analizy takie uycie jak *ekstrak cja zbowa nie jest moliwe w jzyku polskim, gdy w polskojzycznym wyraaniu wiata ustali si wybr uycia jednoznacznego, zwaszcza wtedy, gdy mamy alternatyw pomidzy jednoznacznym rzeczownikiem w dopeniaczu: ekstrakcja zba, a niejednoznacznym przymiotnikiem (jak cytowany ju hiszpaski rozwj = rozwj Hiszpanii?/Hiszpanw?/w stylu hiszpaskim?). Natomiast ju mikka, silnie unerwiona tkanka wypenia jca cz zba to po polsku miazga zba lub miazga zbowa (USJP), bo rzeczownik miazga to rzeczownik relacyjny otwierajcy pozycj wycznie dla jednego typu relacji: miazga (czego), wic uycie przymiotnika nie wprowadza interpretacyjnego zamieszania. Oznacza to po prostu, e jzyk hiszpaski czciej dopuszcza wypenianie przymiotnikiem jednej z pozycji argumetowych otwieranych zwykle dla rzeczownika. Ukad ten jest dosy niejednoznaczny, ale ta niejednoznaczno zwykle wyjania si w kontekcie. Oto par przykadw hiszpaskich: Federico Trillo, un apasionado shakespeariano. Es uno de los may ores expertos espaoles en teatro shakespeariano. Ao lorquiano. Este ao que viene, bajo la advocacin del Desastre, padeceremos un diluvio de conmemoraciones lorquianas. De esta manera, el espectador se adentra tanto en el universo lor quiano, como en la propia idea del teatro, dibujando un particular teatro dentro del teatro.
przyjy si tylko w cisych, naukowych uyciach. Sownik jzyka polskiego podaje tylko dwa, podstawowe dla tego pojcia, znaczenia: 1. usuwanie np. zba lub soczewki oka; 2. wyodrbnianie okrelonych skadnikw mieszanin za pomoc rozpuszczalnikw. Jednak ze wzgldu na tak sam warto semantyczn rdzenia, nie ma to wpywu na nasze rozwaania dotyczce uycia przymiotnika. 11 Musimy jednak pamita, e moliwoci semantyczne to nie to samo, co wybr komunikacyjny.

168

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Un texto lorquiano descubierto en Nueva York: la presentacin de Snchez Mejas. Borges deca que una de las principales marcas del estilo dantesco era la capacidad para retratar personajes con la mnima cantidad de palabras posible. (Jorge Wiesse: Vigilia de los sentidos, Editorial Laberintos, Lima, 2005, 107 pp.) Escenasdantescasse vivieron en el penal centrooccidental, donde en 2006 fueron asesinados 60 presos. (EL Universal, Caracas, mircoles 03 de enero, 2007) Aos ms tarde, posiblemente la primera aparicin del helicptero en el cine sea la pelcula de Serie B de Rudolph Mat Cuando los Mun dos chocan en 1951, en una operacin de rescate sobre el tejado de una casa rodeada por una inundacindantesca. En efecto, la situacin narrativa plantea la irrupcin por sorpresa de la geografadantesca en el mundo domstico del narrador, junto con la imagen efectiva de Dante abismado y empequeecido por la per spectiva de la sima infernal. (Cisternas Ampuero, Cristin: Arreola o el recurso de la cita. Cyber Humanitatis N 21 (verano 2002)). Por cierto, que la corrida ser al estilogoyesco para celebrar que en esta temporada se cumplen el 125 aniversario de su creacin. Pero lo ms importante ha sido la apropiacin del estilodeDante. Oprcz funkcji reprezentowania relacji zwizanej z wypenieniem jednej z pozycji argumentowych (obligatoryjnych lub fakultatywnych) otwieranych przez nazw jdrow przymiotnik odrzeczownikowy moe take reprezentowa relacje zwizane z podstawow funkcj i/lub przeznaczeniem przedmiotu reprezentowanego przez nazw jdrow syntagmy nominalnej. Przypomnijmy, e sens nazwy przedmiotu, czyli jego struktura pojciowa zawiera te informacj o jego funkcji podstawowej i/lub przeznaczeniu12. Pamitamy z rozdz. 1., e np. przeznaczeniem bomby jest wybuchn, a miota suy do zamiatania. Jednak bomba moe
12 W sensie podstawowym chodzi oczywicie o odwoanie do teorii J. Pustey o v skyego (1995), a bardziej dokadnie omawiamy poruszan tu kwesti w jzyku hiszpaskim w J. Wilk -Raciska (2004, 2007b, c).

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

169

nie wybuchn, a miota posuy jako wieszak. Innymi sowy, funkcja/ /przeznaczenie przedmiotu to p o t e n c j a l n a relacja, w jakiej moe si on znale. Std w syntagmach nominalnych, takich jak zadomowiona u nas ostatnio zbowa wrka, przymiotnik wyraa funkcj tej konkretnej wrki, gdy jak wiadomo, wrka to baniowa istota majca moc czynienia czarw i kada wrka ma swoj specjalizacj. W tradycji zachodniej (gwnie anglosaskiej) funkcj wrki zbowej ma by dawanie dzieciom pienidzy lub drobnych podarunkw w zamian za ich mleczne zby. Poniewa to dawanie prezentw dzieciom jest jedyn funkcj zbowej wrki, jzyk polski zdecydowa si na uycie przymiotnika13. Dopiero po tym wstpie moemy przej do drugiej z analizowanych teraz hiszpaskich syntagm nominalnych: clnica dental. W jzyku polskim rzeczownik klinika w sensie podstawowym oznacza szpital, w ktrym oprcz leczenia chorych prowadzi si podyplomowe szkolenie lekarzy, studentw oraz prace naukowo-badawcze (USJP). W jzyku hiszpaskim to przede wszystkim la parte prctica de la medicina, o sea su aplicacin al tratamiento de enfermos / medycyna kliniczna, [] dziaalno, ktra [] suy opracowywaniu i wdraaniu nowych metod rozpoznawania i leczenia chorb14, a dopiero w nastpnej kolejnoci lugar donde uno o ms mdicos examinan a los enfermos para diagnosticarlos o les prestan asistencia mdica, czyli miejsce diagnozowania i leczenia chorych (Diccionario MM). W kadym razie zarwno po polsku, jak i po hiszpasku wsplna cz sensu sowa kli nika to miejsce, w ktrym diagnozuje si i leczy chorych. To wanie jest prz e z na c z e niem obiektu zwanego klinik, a poniewa zarwno kliniki, jak i wrki maj swoje specjalizacje, to kad z tych specjalistycznych funkcji, rela c j i, jzyk hiszpaski wyraa za pomoc przymiotnika
Jzyk hiszpaski do wyraenia tej relacji wybra opcj rzeczownika z przyimkiem de. Wprawdzie we Francji oraz w wikszoci krajw hispanojzycznych funkcj zbowej wrki peni mysz/myszka, niezawierajca w swej nazwie specyfikacji funkcji (hiszp. El Ratoncito Prez), to jednak ju w Meksyku, Chile czy Urugwaju znana jest ona jako el Ratn de los dientes, a hiszpaskie tumaczenie Tooth Fairy brzmi el Hada de los dientes. Trudno jednak doszukiwa si czysto lingwistycznych przyczyn takiego wyboru. 14 Definicja polska za W.W. Jdrzejczak (1998).
13

170

4. Syntagma nominalna: atrybucja

tworzonego od nazwy danej specjalnoci: clnica dental/veterinaria/ /oncolgica etc. W jzyku polskim take stosujemy tu przymiotnik odrzeczownikowy: klinika dentystyczna stomatologiczna/weterynaryjna/ /onkologiczna etc.15 Porwnajmy te: serwis stoowy, kawowy (juego de comedor, de caf) czy turismo dental (turystyka dentystyczna): Turismodental en Guatemala Dental tourism in Guatemala. Tourisme dental au Guatemala: Aproveche su viaje a Guatemala para realizar su tratamientodental por profesionales de la salud bucal y a precios ms econmicos que en el extranjero. (http://www.deguate.com/infocentros/turismo/turismodental.shtml) Turystykamedyczna przyjazdowa do naszego kraju ma due perspek tywy rozwoju. Pocztkiem jest znana ju turystyka dentystyczna, ale stopniowo mwi si take o innych specjalnociach. (http://www.tur-info.pl/) Moemy wic podsumowa, e przymiotnik odrzeczownikowy peni funkcj relacyjn i moe wystpi albo w pozycji otwieranej przez nazw jdrow jako jeden z jej argumentw lub te jako cz struktury samej nazwy jdrowej, w tym take jako specyfikacja funkcji/przeznaczenia jej referenta16. Potwierdza to fakt, e zarwno moliwo wystpienia przy danym rzeczowniku, jak i relacja reprezentowana przez ca syntagm nominaln zaley przede wszystkim od wartoci pojcia reprezentowanego przez rzeczownik jdrowy. Przykady: nominacjaprezydencka=1.nominacjanaprezydenta,2.nominacja dokonanaprzezprezydenta
A dlaczego zamiast kliniki zbowej mamy klinik dentystyczn lub stomatolo giczn? Bo przymiotniki dentystyczny/stomatologiczny, tak jak rzeczowniki stomatologia/ /dentystyka, maj o wiele szerszy zasig ni przymiotnik zbowy i dlatego lepiej nadaj si do okrelenia wszelkich rodzajw dziaa (zapobiegawczych, leczniczych, protetycznych, ortodontycznych etc.) i specjalnoci zwizanych z zbami: stomatologia = dzia medycyny, nauka o schorzeniach i wadach rozwojowych zbw i jamy ustnej oraz leczeniu tych scho rze (SJP). Ten aspekt dotyczcy wyboru nazwy o szerszym lub wszym zasigu wynika znowu z rnic w konceptualizacji elementw wizji wiata i nie ma znaczenia dla semantyki wyboru przymiotnika odrzeczownikowego jako reprezentanta funkcji/przeznaczenia przedmiotu nazywanego przez rzeczownik jdrowy syntagmy nominalnej. 16 Por. take argument fakultatywny (zob. rozdz. 1.).
15

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

171

Po dwch kadencjach Clintona Gore zdoby bez wikszego trudu nominacjprezydenckw roku 2000. USA: byy senator Edwards chce ubiega si o prezydentur: Byy demokratyczny senator i kandydat na wiceprezydenta USA w wybo rach w 2004 roku John Edwards ogosi, e zamierza ubiega si o nominacjprezydenck z ramienia swej partii w wyborach w 2008 r. (http://wiadomosci.onet.pl/1456439,12,item.html) Radny z prezydenck nominacj. 12 padziernika w Paacu Prezy denckim w Warszawie Jzef leziona radny powiatu bierusko-ldziskiego odebra z rk prezydenta RP Aleksandra Kwaniew skiego nominacjnaprofesoranauktechnicznych. (www.powiatbl. pl/archiwum/?id_news=157 - 16k) Rynek le odebra prezydenck nominacj. Nominacja Sawomira Skrzypka na prezesa NBP zaskoczya rynki finansowe. (www.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie_070105/ekonomia/ekonomia_a_25.html) Prezydencki minister Micha Kamiski poda jednak w czwartek, e nie dojdzie do spotkania obu politykw, poniewa w tym czasie polski prezydent bdzie przebywa z wizyt w Azji. (www.gazeta.pl11/14/2008 4:43 PM) John Edwards presenta oficialmente su candidatura para lanomina cinpresidencial demcrata de 2008. (http://es.news.yahoo.com/) SANTO DOMINGO El licenciado Fernando lvarez Bogaert anun ci el fin de semana que buscar la nominacinpresidencial por el Partido Reformista Social [] (www.elviajero.com.do/) Legisladores Estatales Aplaude Nominacin Presidencial de Carlos GutirrezcomoSecretariodeComercio (http://www.hispanicprwire. com/print.php?l=es&id=3477El) The Wall Street Journal, The New York Times, USA Today, The Washington Post y Los Angeles Times refieren la nominacin presi dencial del General de la FuerzaArea Michael V. Hayden como nuevoDirectordelaCIA. (cesarjauregui.org.mx/news_item) decyzjaprezydencka=decyzjaprezydenta

172

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Przypadek Jolanty Kwaniewskiej pokazuje, jak mona odwleka decyzj prezydenck, a jednoczenie budowa swj wizerunek ma stanu. (www.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie_040129/publicystyka/ publicystyka_a_5.html - 20k) Decisinpresidencial sobre principales pases productores de drogas. (bogota.usembassy.gov/wwwsgb15.shtml - 13k) Decisinpresidencial de no renovar concesin a RCTV dio la vuelta al mundo. Por: Venezolana de Televisin Fecha de publicacin: 28/12/06. (www.aporrea.org/medios/n88472.html) CIUDAD DEL VATICANO, 9 diciembre 2002 (ZENIT.org). Publica mos la carta de la Congregacin para el Culto Divino y la Disciplina de los Sacramentos en respuesta a la consulta de un obispo que pre gunt si es lcito conferir laordenacinsacerdotal a varones en los que se han manifestado propensiones homosexuales. La misiva ha sido publicada en el original italiano por la revista Notitiae, Noviembre-Diciembre de 2002, rgano informativo de la misma Congregacin vaticana. (Zenit El mundo visto desde Roma, 2002-12-09) Moemy zatem stwierdzi, e przymiotnik odrzeczownikowy wyraa dwa rodzaje relacji. Relacja bezporedniej zalenoci (relacin de dependencia directa) Chodzi o relacj wskazujc na bezporedni zaleno referenta nazwy jdrowej syntagmy nominalnej od przedmiotu, do ktrego odwouje przymiotnik. Znajdziemy tu takie syntagmy nominalne, jak: concepto ciceroniano de ley cyceroska koncepcja prawa = koncepcja prawa sformuowanaprzez Cycerona imperio napoleoniano imperium napoleoskie = imperium stwo rzone przez Napoleona Porwnajmy take: cdigo napoleoniano kodeks napoleoski teatro isabelino teatr elbietaski gtico isabelino gotyk izabeliski William Shakespeare fue el mximo representante del Teatro Isabe lino [] (www.aldeaeducativa.com)

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

173

Relacja typu jakociowego przypisujca Xowi cech Y lub jaki typ zalenoci od Y Relacja jakociowa wyraana za pomoc przymiotnika odrzeczownikowego rni si od przypisywania cechy, jakoci z uyciem przymiotnika jakociowego tym, e ta ostatnia jest jawna, tzn. zostaa wyraona na powierzchni (perro blanco / biay pies), podczas gdy pierwsza musi tak jak w wypadku relacji bezporedniej zalenoci dopiero zosta zinterpretowana, a pojcie, ktre musimy wydoby na powierzchni za pomoc takiej interpretacji, mona wyrazi sowami: X jest taki jak/podobny do Y; X ma cechy takie jak Y. Relacja ta ma c ha r a kter metafo ry czn y: gdy mwimy o kim, e ma koskie zby (dientes caballunos), to mamy na myli dugie i czsto te zby, takie jak u konia, a nie zby (bdce czci) konia (dientes de caballo). Inne przykady to rostro/perfil cabal luno koska twarz/profil; trote caballuno koski kus; nariz aguilea orli nos; xito caballuno ogromny/oszaamiajcy sukces. Si ya una camisita y un canes fabricado en China con hojas podri das de abedul cuesta un ojo de la cara, habr que ver cuantos ceros debe llevar el cheque que pague uno de esos modelos que, entre trote y trote caballuno, las modelos de la Cibeles y de otras pasarelas mundiales portan sobre sus muchos huesos y flacuchas carnes. (http:// paridasgrillescas.blogspot.com/2006/09/hasta-el-gorro-de-la-pasarela-cibeles.html) Exito caballuno de exposicin agrcola (http://www.lacuarta.cl/diario /2002/03/24/24.26.4a.NAS.AGROEXPO.html) Las modelis desfilan como a trote caballuno. Una cosa fascinante. (aliziaconzeta.blogspot.com/2006_08_01_aliziaconzeta_archive.html - 96k -) Los ojos del jorobado estaban absortos y sus dientescaballunos son rean sin que l lo supiese. (Csar Dvila Andrade: La Carreta del Heno Cuenca; 1984) Aqu, con su melena leonina, rasgos de granito y la profunda voz can sina de John Wayne, Ledger, de algn modo, completa la trinidad de megaestrellas de pelculas antpodas con Gibson, como padre de todos, y Russell Crowe. Inverosimil, quizs, pero para muchos direc tivos en salas de reuniones de Hollywood esto representaba, en reali

174

4. Syntagma nominalna: atrybucja

dad, poco dinero. (http://forum.wordreference.com/archive/index. php/t-275643.html) Glamour aos 70, melena leonina, gafas de sol, shorts, vestidos blancos, cuellos halter, uas pintadas de negro, sandalias peep toe, joyera dramtica []. (glamourama.blogs.terra.es/cuando_las_ estilistas_solo_tienen_un_loo - 23k -) Jak zauwaa I. B o s q u e (2002: 118120), niektre formy hiszpaskich przymiotnikw odrzeczownikowych wyspecjalizoway si w oznaczaniu funkcji relacyjnej, a inne funkcji przypisywania cechy, przyjmujc w tym celu rne kocwki17. Autor nie bierze wprawdzie pod uwag wikszej semantycznej zoonoci relacji reprezentowanej przez przymiotnik odrzeczownikowy w funkcji jakociowej, jednak oglne rozrnienie jest wanie takie. Zgodnie z przyjt przez nas terminologi np. caballuno wystpuje chyba wycznie w roli przymiotnika okrelajcego re l a c j j a ko c i ow : rostro caballuno koska twarz (X taki jak/podobny do Y), podczas gdy jego odmiana caballar oznacza relacj be z pore dni e j z a l e no c i: ganado caballar stado koni; cra caballar mode konia (rebak). Inne przykady to: sedoso jedwabi sty i sedero zwizany z jedwabiem (un cabello sedoso jedwabiste wosy, ale una industria sedera przemys jedwabniczy) czy musculoso
17 Naley zauway, e definicja pojcia relacyjnoci w ujciu tego autora jest wsza ni nasza, gdy nie opiera si na wartoci samej nazwy jdrowej i typw zwizkw semantycznych, w jakie moe ona wchodzi z pojciami wyraonymi przymiotnikiem, lecz na podstawowym rozrnieniu pomidzy przypisaniem jakiejkolwiek cechy w jakikolwiek sposb (bdzie to wic przymiotnik jakociowy o takiej wartoci, jak te, ktre w naszym rozumieniu nale do prototypowych, np. biay, interesujcy, np. opera wagnerowska w znaczeniu opera w stylu Wagnera i pikna, wzruszajca, ciekawa opera) a ukazaniem szeroko pojtego zwizku posiadania czy relacji bezporedniej zalenoci (np. opera wagnerowska = opera Wagnera): Reunin familiar, pera wagneriana, reforma consti tucional. En una de las interpretaciones de estos SSNN estamos ante adjetivos calificativos []. Es decir se hace mencin a una cualidad de las entidades de que se habla o a una caracterstica suya. El significado de estos SSNN ser reunin de tipo familiar, pera de estilo wagneriano y reforma acorde de la constitucin. Pero existe otra interpretacin en la que los adjetivos citados no denotan cualidades ni propiedades de los objetos de los que se predican. [] No estamos ya ante los adjetivos calificativos sino ante adjetivos de relacin. En la lectura relacional los SSNN citados significarn reunin de la familia, pera de Wagner y reforma de la constitucin (I. Bosque, 2002: 118).

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

175

muskularny i muscular miniowy (un hombre musculoso musku larny mczyzna, ale dolores musculares ble miniowe), paternal ojcowski i paterno ze strony ojca (la proteccin paternal opieka ojcowska, ale abuela paterna babcia ze strony ojca). W cytowanej pracy I. Bosque oprcz przykadowych przymiotnikw podaje take wykaz kocwek dodawanych do rdzenia w celu utworzenia przymiotnika jakociowego i/lub relacyjnego. Z maymi wyjtkami interpretacj relacyjn osiga przymiotnik z kocwkami -al; -ar; -ario oraz -ico, a nie mog jej mie midzy innymi -esco; -il; -oso; -ino (I. Bo s q u e, 2002: 119). Wedug autora oznacza to, e ze wzgldu na te kocwki syntagmy nominalne aparicin dantesca, decisin pueril lub crecimiento peligroso nie mog znaczy aparicin de Dante; decisin de los nios; crecimiento de peligro. Ponadto zgodnie z definicj relacyjnoci podawan przez I. Bosque sensu relacyjnego nie posiadaj take przymiotniki leonino, aguileo czy callejero, gdy reprezentuj one relacj jakociow. W naszym rozumieniu jednak relacja wyraana przez przymiotnik zaley przede wszystkim od wartoci pojcia reprezentowanego przez nazw jdrow, a relacja jakociowa wyraana przez przymiotnik odrzeczownikowy jest semantycznie bardziej skomplikowana ni ta wyraana przez przymiotnik prototypowy. wiadczy o tym chociaby gbsza analiza wynikajca z nastpujcego twierdzenia:
Algunos sufijos adjetivales admiten las dos interpretaciones [calificativa y relacional przyp. J.W.R.], pero otros muchos se especializan en una de ellas. Con pocas excepciones, no son adecuados en la interpretacin relacional los sufijos -esco, -il, -oso, -ino, entre otros, y s, lo son en cambio -al, -ar, -ario o -ico. Eso significa que los SSNN aparicin dantesca, decisin pueril o crecimiento peligroso no podrn significar aparicin de Dante, decisin de los nios y crecimiento del peligro. No poseen tampoco sentido relacional los adjetivos leonino, aguileo o callejero.
I. Bosque, 2002: 119

Przyjrzyjmy si dokadniej przykadowi aparicin dantesca. Pojcie APARICIN wedug sownika Clave oznacza: 1. Presentacin o manifestacin ante la vista de algo que estaba oculto o era desconocido: Su aparcin vestido de payaso nos dej a todos sorprendidos.

176

4. Syntagma nominalna: atrybucja

2. Visin de un ser sobrenatural o fantstico: Las apariciones de la Virgen Mara en Lourdes convirtiron ese pueblo francs en lugar de peregrinacin. 3. Fantasma o espritu de un muerto que se presenta ante los vivos: Vino aterrorizado y diciendo que haba visto una aparicin. czyli 1. ukazanie si/pojawienie si; 2. objawienie; 3. zjawa. We wszystkich trzech interpretacjach otwiera ono drug pozycj argumentow wycznie dla pojcia oznaczajcego to, co si ukazuje. Z tego wynika, e w syntagmie nominalnej <aparicin dantesca> dantesca rzeczywicie nie moe oznacza jakoci dodanej wycznie ze wzgldu na warto pojcia jdrowego i bez wzgldu na kocwk przymiotnika. Zreszt z innymi argumentami jzyk hiszpaski preferuje w tej pozycji <de + rzeczownik>: A todo este embrollo se suma la aparicin de Dahamunzu, la reina tra idora, la aparicin de brotes de escabiosis18. Natomiast w wyraeniach takich jak przytoczone inundacin dantesca / (dos.) dantejski potop czy situacin dantesca / (dos.) dantejska sytuacja mamy do czynienia z relacj jakociow, a kocwka si nie zmienia. Tak sam zaleno semantyczn odzwierciedlaj syntagmy nominalne z <decisin> czy <crecimiento> jako nazwami jdrowymi. Opisywana przez I. Bosque specjalizacja niektrych sufiksw przymiotnikowych jest ciekaw idiomatyczn cech jzyka hiszpaskiego wynikajc z denia do uproszczenia komunikacji. Jeli ten sam rdze, np. <muscul > czy <pater->, moe wystpi w dwch rolach (przypisanie relacji jakociowej lub zalenoci), to wyksztacenie si rnych morfemw oznaczajcych te funkcje wydaje si naturalnym zjawiskiem ewolucyjnym. Zjawisko takie mona by uzna za definicyjn cech danego jzyka dopiero wwczas, gdyby wikszo przymiotnikw tego typu posiadaa kocwki dla obu funkcji i wystpowaoby ono w sposb w miar regularny. Jednak tak cise reguy s w jzykach naturalnych niemoliwe do osignicia. Zauwamy jeszcze, e przymiotniki leonino, aguileo czy callejero reprezentuj gwnie omawian przez nas metaforyczn relacj przypisania cechy igreka iksowi, typu X jest podobny/taki jak Y, a to oznacza, e
18 rdo: http://veritas-boss.blogspot.com/2008_09_01_archive.html oraz Rev. Esp. Salud Publica v.78 n.1 Madrid ene.-feb. 2004, data dostpu 17.12.2008.

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

177

w naszym rozumieniu s one rwnie relacyjne. Porwnajmy przykady z DRAE: leonino,na 1. adj. Del len o relativo a l: melena leonina. 2. DER. [Contrato] en el que todas las ventajas se atribuyen a una de las partes, debiendo la otra satisfacer unas condiciones dursimas. 1. P. ext., [acuerdo o condicin] desptico o injusto para una de las partes: prstamo leonino. (Por alus. a la fbula Las partes del len, de Esopo, siglo VI a. C., fabulista griego, o de Fedro, 15 a. C.-c50, fabulista latino). adj. Dicho especialmente de una condicin o de un contrato: Ventajoso para una sola de las partes. aguileo, a (De guila). 1. adj. Dicho del rostro: Largo y delgado. 2. adj. Dicho de una persona: Que tiene el rostro aguileo. 3. adj. Perteneciente o relativo al guila: Nariz aguilea. 1. f. La que es delgada y algo corva, a semejanza del pico del guila. callejero,ra 1. adj. De la calle o relativo a ella: msicos callejeros. A take encuentro callejero, teatro callejero, debate callejero, arte callejero. W jzyku polskim te zreszt preferowany jest tu przymiotnik: lwia cz, grzywa; orli nos, profil; uliczni grajkowie, sztuka/teatr etc.

4.2.3. Funkcje przymiotnika odczasownikowego


Bardzo podobn rol w reprezentowaniu relacji odgrywaj w obu jzykach przymiotniki odczasownikowe, ktre charakteryzuj przedmiot reprezentowany przez rzeczownik jdrowy, stosujc odniesienie do jakiej
12 Od wizji

178

4. Syntagma nominalna: atrybucja

czynnoci lub stanu, w ktrym ten przedmiot moe si znajdowa. Oto najbardziej typowe relacje19: relacja <podmiot : dziaanie> (relacin <sujeto : actividad>): un chico enamoradizo = que se enamora con facilidad, frivolidad o inconstancia / kochliwy chopak (una puerta/carro oscilante = que puede moverse sobre un eje a un lado y a otro de una posicin media; aves migratorias ptaki migrujce, vendedor ambulante handlarz obwony); relacja <obiekt : dziaanie> (relacin <objeto : actividad>) = N, ktre kto V: tierra de cultivo/labranta/laborable ziemia uprawna, plantas cultivadas roliny uprawne; relacja <rezultat : dziaanie> (relacin <resultado : actividad>): voz conmovida wzruszony gos (herida incisa, enfermedad congnita, voz emocionada, papel pautado); relacja <sposb/rodek : dziaanie> (relacin <medio : actividad>) = N, ktre suy do V: medidas preventivas rodki zapobiegawcze20; relacja <miejsce : dziaanie> = N, gdzie V: ro navegable rzeka eglowna (rampa de carga, colegio de internos/establecimiento correc cional/penitenciario, centro de investigacin, terreno pantanoso/fangoso, terreno pantanoso/fangoso); relacja czca dwa rodzaje dziaania (relacin entre dos actividades); mamy tu do czynienia z trzema podtypami: a) relacja celowoci (relacin de finalidad), gdzie przymiotnik denotuje cel dziaania wyraanego rzeczownikiem jdrowym: discurso laudatorio mowa pochwalna (discurso inaugural/fnebre, pena infamante)21, b) relacja rezultatywna (relacin resultativa), w ktrej przymiotnik wyraa rezultat dziaania reprezentowanego przez rzeczownik: mirada
19 Dla jzyka hiszpaskiego zostay one opracowane dokadniej w J. Wilk -Raciska (2004: 166170). 20 W tym wypadku w jzyku hiszpaskim czciej wystpuje jednak forma <N de N>: cable de remolque, papel de dibujo, papel de lija. 21 Ale take: discurso de la defensa, mirada de entendimiento, guerra de conquista.

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

179

conquistadora zwyciskie spojrzenie, situacin humillante poni ajca sytuacja, c) relacja: dziaanie (N) a sposb jego przeprowadzenia (Adj.) (rela cin entre la actividad (N) y el modo de efectuarla (Adj.)): marcha precipitada szybki chd, danza hablada taniec mwiony.

4.2.4. Podsumowanie
Z semantycznego punktu widzenia zwizek, jaki w syntagmie nominalnej N + Adj. zachodzi pomidzy nazw jdrow a jej modyfikatorem w postaci przymiotnika, to zwizek jakociowy lub relacyjny. Zwizek jakociowy jest zwizkiem nieskomplikowanym semantycznie. Charakteryzuje si tym, e przymiotnik reprezentuje warto dodan do wartoci nazwy jdrowej, co oznacza, e nazwa jdrowa to jeden predykat, a przymiotnik drugi, oddzielny (gran hombre / wielki czowiek). Zwizek relacyjny to zwizek bardziej zoony pod wzgldem semantycznym i moe by: zwizkiem wynikajcym bezporednio z budowy struktury pojciowej reprezentowanej przez dan nazw jdrow, tzn. wchodzi w pozycj otwieran dla jednego z jej argumentw (a) obligatoryjnych (obra cervantina / cervantesowskie dzieo, Centro de Estudios Lorquianos czy studia sienkiewiczowskie; encuentros cervantinos czy spotkania sienkiewiczowskie) lub (b) f a kul t a t yw nych (clinica dental / klinika dentystyczna), osobnym predykatem, gdy charakteryzuje co lub kogo w sposb dodatkowy (cecha dodana): nariz aguilea (orli nos) to nos o ksztacie przypominajcym dzib ora, a nie nos nalecy do ora. Podsumujmy to jeszcze na przykadzie: gran + obra + cervantina zwizek jakociowy zwizek relacyjny typu (a) (por. wielkie Sienkiewiczowskie dzieo)

12*

180

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Nazwa obra (dzieo) reprezentuje dwuargumentowe22 pojcie oznaczajce m.in. cosa hecha o producida por un agente lub cualquier producto intelectual en ciencias, letras o artes, y con particularidad el que es de alguna importancia (w kolejnoci: I i II znaczenie w DRAE) i odpowiednio efekt czyjej pracy lub jakich procesw lub utwr literacki, naukowy lub artystyczny, zwaszcza duej wartoci (II i I znaczenie w USJP), czyli reasumujc, po prostu co wykonane przez kogo. W pierwszej pozycji argumentowej (ktra w zalenoci od pozycji danej syntagmy nominalnej w wypowiedzeniu nie musi by ujawniana) znajdzie si, oczywicie, to dzieo, a w drugiej jego wykonawca, np.: Don Quijote es una obra escrita por Cervantes/de Cervantes; Gran obra de Cervantes/cervantina (Don Quijote to dzieo [napisane przez] Cervantesa; wielkie dzieo Cervantesa; ?wielkie Cervantesow skie dzieo) Pan Woodyjowski to dzieo Sienkiewicza; wielkie dzieo Sienkiewi cza/wielkie Sienkiewiczowskie dzieo. Syntagmy nominalne gran obra cervantina oraz wielkie Sienkiewi czowskie dzieo zawieraj po dwa przymiotniki, a kady z nich reprezentuje inny zwizek z nazw jdrow: Cervantina i Sienkiewiczowski znajduj si w drugiej pozycji argumentowej otwieranej przez pojcie OBRA / DZIEO, stanowi wic nieodczn cz tej struktury: dzieo czyje? Cervantesa, Sienkiewicza. S to przymiotniki relacyjne. Natomiast przymiotnik wielki reprezentuje osobne pojcie, dodatkow warto/jako/ /cech przypisan referentowi nazwy jdrowej: dzieo [Cervantesa/Sien kiewicza] jakie? wielkie. Jest to wic przymiotnik jakociowy. Ze wzgldu na budow samej struktury pojciowej nazwy jdrowej przymiotnik w syntagmie nominalnej moe si odnosi z jednej strony do struktury pojciowej wyraanej przez nazw jdrow jako caoci, a z drugiej strony (czciej) do ktrejkolwiek z jej cech prototypowych czy peryferyjnych: dobry czowiek un buen hombre (cecha charakteru); guche dziecko un nio sordo (cecha fizyczna). Takie wyrnienie modyfikowania czci, a nie caoci struktury pojciowej jest zreszt
22 Co oznacza, e oba argumenty s obligatoryjne, jeli chcemy pokaza propozycj zamknit.

4.2. Atrybucja z uyciem przymiotnika

181

wyranie widoczne w konstrukcjach typu una persona corta de vista / osoba krtkowzroczna, w ktrych przymiotnik nie odnosi si do caej struktury pojciowej (reprezentowanej tu przez nazw jdrow <osoba>), lecz wycznie do jednego z jej elementw (tu: <wzrok>), wyznaczajc niejako wewntrzn relacj midzy elementami danej struktury pojciowej. Ta ostatnia konstrukcja, ze wzgldu na powszechno wystpowania wady krtkowzrocznoci, a co za tym idzie, konieczno mwienia o niej, ma w jzyku polskim bardziej ekonomiczn form zoenia: krt kowzroczny, a jeszcze czciej wyraana jest za pomoc rzeczownika: krtkowidz. Jzyk hiszpaski take od dawna posiada drug rwnorzdn form przymiotnikow: miope23, uywan zarwno w znaczeniu podstawowym: (osoba) nieostro widzca przedmioty odlege, jak i metaforycznym: Corto de alcances o de miras, poco perspicaz: miope para los nego cios24. Przymiotnik modyfikujcy moe take okrela jak relacj zewntrzn, tzn. wasno czy cech przedmiotu w stosunku do innych zewntrznych przedmiotw, np. Un sonido desagradable al odo / Dwik nieprzyjemny dla ucha. Jzyk hiszpaski stosuje w takich konstrukcjach przyimki a, con, de, para, en, a wybr przyimka dla danej konstrukcji zwizany jest najczciej z jego funkcj prototypow (patrz take F. Osuna Garca, 1991; I. B o s q u e, V. D e m onte, 1999, 9.9; J. Wilk-Raciska, 2004: 227233). Przykadowo en, ktrego sensem podstawowym jest do rodka/w rodku, znajdujemy w takich konstrukcjach, jak: Inserto en un mango, oraz rozszerzeniach metaforycznych: Ducho en esos lances; Entendido en automviles. Przyimek para, jako wykadnik pojcia CELU, wyraa relacj uytecznoci lub jej braku: Aprovechable para alguna cosa; Un sitio bueno para veranear. Porwnajmy take: <a>: spero al tacto; desagradable al odo; grato a la vista; obediente a las leyes; dcil al mando; <con>: carioso con todos; altivo con los soberbios.
Z aciny myops, mypis, a to z kolei z greki , -. Porwnajmy take przykad polski: Spiesz powiedzie: dzisiejszy mdrzec, etyczny krtkowidz o komercyjnym wzroku, staje si groszorobem z koniecznoci, lawirantem z wyrachowania, narkomanem aktualnej mody na byle ach. (http://owsianko.blog.onet.pl/ 2,ID119143766,index.html).
23 24

182

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Nie moemy jednak zapomina, e przyimki s najbardziej niesfornymi czciami mowy, co oznacza, e nad funkcj semantyczn czsto bierze gr idiomatyczna regua syntaktyczna, np. w jzyku hiszpaskim de czsto wystpuje wtedy, gdy czy si z bezokolicznikiem: Fcil de obtener; Duro de pelar; liczebniki porzdkowe wystpuj wprawdzie gwnie z en: El primero en llegar, ale take z a: El ltimo a firmar. Niczym dziwnym nie jest natomiast fakt, e imiesowy bierne w omawianej tu funkcji przyjmuj takie same przyimki, jakie przyjmuj czasowniki, od ktrych zostay utworzone: dispuestos a [para] marchar. Ze wzgldu na budow samej struktury pojciowej nazwy jdrowej przymiotnik w syntagmie nominalnej moe si take odnosi do funk cji/przeznaczenia obiektu [ywotnego (osobowego lub nieosobowego) czy nieywotnego]. W zalenoci od wyraanej relacji, mamy tutaj przymiotniki odrzeczownikowe clnica veterinaria / klinika weterynaryjna; comida perruna / pokarm dla psw, cho t relacj jzyk hiszpaski wyraa rwnie czsto za pomoc, jak si za chwil przekonamy, modyfikatora rzeczownikowego z przyimkiem (comida de perros). Natomiast CEL/PRZEZNACZENIE w znaczeniu <N po to, eby V> wyraane s w obu jzykach przymiotnikami odczasownikowymi (discurso inaugural / mowa inauguracyjna = po to, eby zainaugurowa).

4.3. Krtko o atrybucji z uyciem przyswka


W jzyku hiszpaskim nie wystpuj przymiotniki odprzyswkowe (np. dzisiejszy, wczorajszy, wczesny), dlatego w roli tych modyfikatorw funkcjonuj przyswki miejsca i czasu (adverbios de lugar, de tiempo) poprzedzone przyimkiem de: La emisin de hoy, el coche de delante, la casa de abajo, etc. Porwnajmy: cine/msica deaqu; Comprar coches dedespus de 2005 de segunda mano en venta en Yahoo! Coches, buscador de modelos dedespus de 2005 de ocasin en venta con informacin de [] (coches.yahoo.es) Zwrmy take uwag na inne moliwoci:

4.4. Atrybucja z uyciem rzeczownika

183

La figura concreta del rey de Jud, que Isaas promete como hijo y sucesor de Acaz, el rey de entonces, muy alejado de los ideales davdicos, es el signo de una promesa ms elevada: la del rey-Mesas que actuar en plenitud el nombre de Emmanuel [] (Zenit El mundo visto desde Roma, 2002-04-17) Todo esto desaparece por la invasin napolenica, aos 1804 a 1813, que nace otra vez por iniciativa de Fray Gerardo de Muela, quien consigui delentoncesReyD.FernandoVIIuna Real Cdula en la que transfera los poderes de autoridad en el pueblo durante los das del recorrido de esta hermandad. (www.puebladedonfadrique.com/ pages/animas_benditas.php - 14k -) Alfabetos de ayer y de hoy. Clasificaciones. Clasificacin geneal gica; Clasificacin geogrfica; Clasificacin alfabtica. Clasificacin genealgica (www.proel.org/index.php?pagina=alfabetos) El arte demaana es el arte electrnico, un arte que tiene tanto de imagen visual como de msica y de puesta en escena; que entremezcla a partes iguales el (aminima.net/wp/?language=es&p=527 - 39k) Los tcnicos de aqu me dicen que yo soy espaol (http://www. as.com/baloncesto/articulo/)

4.4. Atrybucja z uyciem rzeczownika 4.4.1. Wprowadzenie


Wspomnielimy, e wystpujcy w syntagmie nominalnej rzeczownik modyfikujcy nazw jdrow, poczony z ni za pomoc przyimka (preposicin) to tzw. dopenienie okrelajce lub adnominalne (com plemento del nombre/complemento adnominal) wyraajce najczciej rne relacje przynalenoci lub pochodzenia: Caja de madera; caf con leche; Domingo de Pascua. Oczywicie, wybr przyimka (najczciej de,

184

4. Syntagma nominalna: atrybucja

ale te innych, jak con, sin, en, contra) zaley od jego funkcji prototypowej, cho istniej konstrukcje, zwaszcza te wyraajce relacj przeznaczenia, w ktrych wybr przyimka zwizany jest z punktem widzenia, np.: cuchillo/cortador de queso, cuchillo/cortador para queso, cuchillo/ /cortador queso n do (krojenia) sera. Wiemy take, i zarwno w jzyku polskim, jak i w hiszpaskim relacja przynalenoci moe by czasami wyraana przymiotnikiem (np. bie nes paternos / mienie ojcowskie), cho taka forma nie jest przynajmniej obecnie specjalnie popularna w adnym z tych jzykw. Kategoria rzeczownika, tak jak opisana wczeniej kategoria przymiotnika, rwnie zawiera elementy prototypowe, czyli takie rzeczowniki, ktre nazywaj obiekty fizyczne oywione i nieoywione, oraz rnego typu rzeczowniki mniej lub bardziej peryferyjne, powstae od innych czci mowy. Mamy na przykad rzeczowniki odczasownikowe (sustantivos deverbales): escritura pisanie, ronquido chrapanie, ktrych funkcj w wypowiedzeniu jest opisywanie czynnoci, procesw etc. w sposb statyczny, czy rzeczowniki odprzymiotnikowe (adjetivos nominalizados/sustantivados), opisujce referenta ze wzgldu na jak jego cech, waciwo, skonno, np.: el bruto prostak/brutal; el infeliz nieszcznik, el sinvergenza bezwstydnik. Ze wzgldu na swoj funkcj takie rzeczowniki odprzymiotnikowe zyskay nazw nombres de cualidad (nazw jakociowych). Najprostsz form nominalizacji przymiotnika w jzyku hiszpaskim jest dodanie mu typowych syntaktycznych atrybutw rzeczownika, a wic w pierwszej kolejnoci rodzajnika, a take innych determinantw (el bruto, este bruto etc). Tworzenie rzeczownikw odczasownikowych jest jednak bardziej skomplikowane, chocia istniej tzw. infinitivos nominalizados powstae w ten sam sposb (np.: el lamentar, este vivir)25. Oczywicie, taki nominalizowany czasownik czy przymiotnik moe tak jak rzeczownik prototypowy sta si jdrem syntagmy nominalnej: Elmuy infeliztodava le cree / Nieszcznik wci mu wierzy Este vivir lo cotidiano y la banalidad como experiencia comn se muestra desde una ptica construida por la sucesin de espacios
25 Hiszpaski rzeczownik odczasownikowy to kwestia dosy interesujca. O niektrych jej aspektach, jak np. funkcji infinitivos nominalizados zob. J. Wilk -Raciska (2004: 131151).

4.4. Atrybucja z uyciem rzeczownika

185

vacos [] (www.artszin.net/love_font.html); Estevivir sin rumbo ni distancia, este esperar callado y dolorido, esta ansiedad de amar sin ansia y contemplar lo triste de tu olvido. (www.arrakis.es/~joldan/ vantol01.htm - 20k -) En esta estupenda pelicula Resortes es un gran sinverguenza; un pillo de site suelas y de muschas mas mujerespero hay una: Flor Silvestre que lo atrapa? [] (www.spanishmultimedia.com/product-vhs.mcic?i=2754 - 34k) Naley jednak zauway, e uywanie rzeczownikw odczasownikowych (nominalizowanych czasownikw) i odprzymiotnikowych jako jdra syntagmy nominalnej jest w jzyku hiszpaskim o wiele mniej popularne ni w polskim. Te pierwsze wystpuj wycznie w szczeglnych sytuacjach, w ktrych chodzi o podkrelenie cigoci (J. Wilk -Raciska, 2004: 131150), te drugie (nombres de cualidad) natomiast przegrywaj z rzeczownikiem bardziej prototypowym wszdzie tam, gdzie mona go wybra na jdro syntagmy, np.: zamiast La insuficienciarzecz. jakociowy- de alimentacin powiemy raczej La insuficienteprzym. jakociowy alimentacin es causa (DRAE, Clave). Jest to kwestia innego ni w jzyku polskim profilowania elementw syntagmy nominalnej. Jedn z istotnych cech idiomatycznych jzyka hiszpaskiego jest take nominalizacja waloratywna (sustantivacin valorativa). I. Bosque (2004: 109110) zauwaa, e nominalizacja niektrych przymiotnikw zalena jest wanie od waloryzacji. Dotyczy to przede wszystkim nazw osobowych. Wedug autora, jzyk hiszpaski charakteryzuje si dziwn tendencj do nominalizowania przymiotnikw przypisujcych cechy uznawane za negatywne. Jako przykad podaje dwie grupy przymiotnikw. Pierwsza z nich zawiera przymiotniki oznaczajce cechy pozytywne i jak zauwaa I. Bosque przymiotniki te nigdy nie wystpuj jako rzeczowniki: (a) capaz, normal, feliz, apto, divertido, discreto (*el capaz; *el normal) W grupie zoonej z antonimw wyrae grupy (a) wszystkie mog by rzeczownikami (sustantivos de cualidad): (b) incapaz, anormal, infeliz, inepto, aburrido.

186

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Poprawn konstrukcj jest zatem Juan es un anormal, a niepoprawn *Juan es un normal. Ta szczeglna waciwo chyba jednak nie oznacza jakiej specjalnej niechci Hiszpanw do pozytywnego widzenia innych. S przecie rzeczowniki, takie jak afortunado/potroso/dichoso szczciarz, co wiadczy o tym, e nominalizacja waloratywna ma charakter czysto ekonomiczny, a to oznacza, e tak powstae nazwy mog peni funkcj wyrniajc. Osb odbiegajcych od przyjtych norm spoecznych jest po prostu znacznie mniej, niezalenie od tego, czy wyrniaj si cech negatywn czy pozytywn. Wrmy teraz do rzeczownika w funkcji modyfikatora nazwy jdrowej. Scharakteryzowalimy pokrtce wyraanie relacji przynalenoci lub poc hodze ni a: Caja de madera; caf con leche. T relacj wyraamy za pomoc rzeczownika z przyimkiem. Inn ciekaw konstrukcj jest tzw. apozycja.

4.4.2. Apozycja
Rzeczownik modyfikujcy nazw jdrow syntagmy nominalnej moe take czy si z ni bezporednio, czyli wystpi w tzw. apozy cji (aposicin). Polska definicja apozycji gosi, e s to okrelniki wtrcone, wydzielone za pomoc przecinkw (lub intonacji), np.: Warszawa, stolica Polski. Za EJP dodamy, e z semantycznego punktu widzenia traktuje si zwykle jako apozycj takie okrelenie, ktre odnosi si do tych samych przedmiotw rzeczywistoci, co rzeczownik okrelany, ale charakteryzuje je w inny sposb. Mwi si wtedy o identycznoci referencji. Definicja hiszpaska jest podobna. Wedug sownika Espasa Calpe: aposicin 1. f. Gram. Yuxtaposicin de dos palabras, de una palabra y una frase o de dos frases, de idntica categora gramatical, en la que el segundo miembro desempea una funcin explicativa o especifica-

4.4. Atrybucja z uyciem rzeczownika

187

tiva del primero: Madrid, capital de Espaa o El rey soldado gan muchas batallas son dos ejemplos de aposicin, explicativa la primera y especificativa la segunda. Definicja aposicin w DRAE brzmi: (Del lat. apposito, -nis). 1. f. Gram. Construccin en la que un sustantivo o un grupo nominal sigue inmediatamente, con autonoma tonal, a otro elemento de esta misma clase para explicar algo relativo a l; p. ej., Madrid, capital de Espaa, est en el centro de la Pennsula; ella, enfer mera de profesin, le hizo la primera cura. 2. f. Gram. Construccin de dos elementos nominales unidos, el segundo de los cuales especifica al primero; p. ej., mi amigo el tendero; el rey Felipe II. Por ext., se aplica a construcciones del tipo La calle de Goya o el tonto de Rigoberto. Majc cay czas na uwadze perspektyw semantyczn, musimy si skupi przede wszystkim na tej czci polskiej definicji, ktra mwi o identycznoci referencji nazwy jdrowej i modyfikatora rzeczownikowego w apozycji, oraz tej czci definicji hiszpaskiej, ktra podaje, e drugi czon syntagmy nominalnej moe peni funkcj rozwijajc (eksplikatywn) lub restryktywn (el segundo miembro desempea una funcin explicativa o especificativa del primero: Madrid, capital de Espaa o El rey soldado gan muchas batallas son dos ejemplos de aposicin, explicativa la primera y especificativa la segunda). Wynika z tego, e rzeczownik w apozycji moe peni takie same funkcje podstawowe, jak przymiotnik: j a k o c i o w (wasno dodana) lub restryktywn (wasno charakterystyczna dla referenta, odrniajca go od innych). Najlepszym przykadem funkcji rozwijajcej/eksplikatywnej rzeczownika w apozycji s syntagmy nominalne z nazw wasn w roli nazwy jdrowej: Madrid, capital de Espaa. Zdecydowanie trudniej jest ustali funkcj wyraenia w apozycji przy nazwach oglnych. W takich sytuacjach ratuje nas intonacja lub przecinki (w tekcie pisanym). Porwnajmy: El rey soldado gan muchas batallas versus El rey, soldado, gan muchas batallas

188

4. Syntagma nominalna: atrybucja

W obu cytowanych syntagmach zarwno rey, jak i soldado odnosz si do tej samej osoby, ktra jest zarazem krlem i onierzem. Jednak w pierwszej z nich wprowadzenie nazwy soldado ma na celu odrnienie referenta tej syntagmy nominalnej od referenta innej, ktry tym onierzem nie jest, co dobrze ilustruje nastpujce porwnanie: ranse una vez dos reyes, uno era soldado y el otro erudito. El rey soldado gan muchas batallas, mientras que el rey erudito escribi muchas obras. Porwnajmy take: la mujer bruja czy La mujer madre pisane czsto z cznikiem mujer-bruja, mujer-madre26. W drugiej syntagmie nominalnej rzeczownik soldado peni wycznie funkcj rozwijajc, tak jak wyraenie (deskrypcja okrelona) la capital de Italia w wypowiedzeniu Roma, la capital de Italia, es un autntico museo. Porwnajmy: El rey Alfonso dcimo, el reyerudito de Castilla y Leony sus eruditos escribieron muchas obras y tradujeron las obras literarias al castellano [] (forum.wordreference.com/showthread.php?t=324540 - 55k) El monarca era lo que se llamaba un reysoldado, es decir, alguien que ostentaba un mando total sobre el ejrcito y mediaba, interve na y promocionaba [] (servicios.elcorreodigital.com/auladecultura/ xavier_casals1.html - 16k) Okazuje si jednak, e tak oglne wyjanienie roli rzeczownika w apozycji wcale nie wystarcza, aby zrozumie wszystkie jego hiszpaskie uycia. Przyjrzyjmy si nastpujcym konstrukcjom: 1. Francis Bacon, filsofo, 2. El Ramiro monje (Gutirrez), 3. El burro director vs el director burro (Gutirrez).
Porwnajmy z polsk przydawk jakociow: ssiad natrt, kobieta demon, sta tek przetwrnia, wagon cysterna, czowiek skarb, matka potwr, prezent niespodzianka, inwalida lepiec, samochd-puapka (przykady z http://free.of.pl/g/grzegorj/gram/pl/ gram00.html).
26

4.4. Atrybucja z uyciem rzeczownika

189

Aby omwi przedstawione konstrukcje, potrzebne nam bdzie bardziej dokadne rozrnienie, ktre przeprowadzimy na bazie relacji pomidzy strukturami semantycznymi obu czonw syntagmy nominalnej. Zacznijmy od uszczegowienia fragmentu definicji apozycji, ktry mwi o identycznoci referencji nazwy jdrowej i modyfikatora rzeczownikowego w apozycji. Chodzi o to, co zauwaylimy ju w rozdziale o przymiotnikach, a mianowicie, e nie wolno zapomina, i relacja pomidzy oboma czonami syntagmy nominalnej moe dotyczy caych struktur pojciowych, poszczeglnych elementw struktury reprezentowanej przez nazw jdrow lub te wreszcie funkcji/przeznaczenia teje nazwy. wietnie ilustruje to nastpujcy przykad:
el estilo herrerianoprzym. odrzecz. versus: el estilo Herrerarzecz. = nazwa wasna

1. de Herrera (propio o caracterstico del arquitecto Juan o del poeta Fernando) 2. con caractersticas tpicas de sus obras

1. 2. lo caracterstico que presentan sus obras

Widzimy, e przymiotnik jest jak zwykle niesamodzielny i wybr jednej z dwch moliwych relacji zaley od kontekstu, podczas gdy rzeczownik moe reprezentowa tylko jedn relacj, niezalenie od kontekstu: el estilo Herrera odnosi si wycznie do charakterystycznych cech dzie Herrery. Porwnajmy take: Un fondo amarillo vanGogh (Bosque); Muestra de mobiliario Luis XV. W jzyku polskim powiedzielibymy odpowiednio: te to wstylu van Gogha czy meble wstylu Ludwika XV, cho hobbysta czy historyk sztuki powie take fotel Ludwik XV. Zarwno polskie, jak i hiszpaskie przykady s dowodem na proponowane w kognitywizmie profilowanie znaczenia. Wedug podstawowej definicji Ronalda Langackera, profilowanie (perfilacin) to jedna z gwnych operacji mentalnych, dokonywanych przez umys ludzki. Polega ona na wyrnianiu, podwietlaniu w obrbie bazy, tj. pewnego pola dowiadczeniowego, niektrych elementw jako szczeglnie wanych, a usuwaniu w cie, do ta, innych (R. G r zegor czykow a, 1998: 10). Innymi sowy,

190

4. Syntagma nominalna: atrybucja

profil to cz znaczenia danego pojcia wyeksponowana dla potrzeb konkretnej komunikacji za pomoc odpowiedniej konstrukcji semantyczno-syntaktycznej. Jak ju wiemy, profilowanie jest procesem kulturowym, a dokonuj go czonkowie danej kultury socjolingwistycznej. Syntagmy nominalne: Un fondo amarillo vanGogh; Muestra de mobiliario LuisXV, s wynikiem takiego procesu profilowania. Nazwa wasna w roli modyfikatora jdra syntagmy nominalnej przypisuje referentowi nazwy jdrowej (X) cechy typowe/charakterystyczne dla stylu (take: epoki, okresu) Y. Przedstawiona tu relacja jest ju o wiele bardziej zoona ni relacja typu el rey soldado. Zoona jest take relacja <czon modyfikowany : czon modyfikujcy> w syntagmach nominalnych El Ramiro monje czy La Carmen madre. Aby wyjani konstrukcje i znaczenie takich syntagm, musimy wrci do omwionej wczeniej funkcji restryktywnej rzeczownika jako modyfikatora w syntagmie nominalnej. Okrelnik rzeczownikowy dotyczy tam jednak nazw oglnych (rey, madre etc.). Teraz natomiast nazw jdrow bdzie nazwa wasna. Najbardziej typowa i raczej niewywoujca szczeglnych trudnoci to: Francis Bacon, filsofo versus: Francis Bacon, pintor FrancisBacon, filsofo[empirista ingls (15611626)] FrancisBacon, [angielski] filozof [empirysta] versus: FrancisBacon,pintor [britnico de origen irlands (19091992)] FrancisBacon, [brytyjski] malarz [pochodzenia irlandzkiego] Nie jest to jedyna relacja, ktr w takich syntagmach nominalnych jzyk hiszpaski moe przekaza za pomoc apozycji. W pracy La oracin y sus funciones (1997: 459) Salvador Gutirrez Ordez cytuje nastpujce przykady: El Ramiro monje, El Neruda embaja dor, El Delibes novelista, przypisujc modyfikatorom rzeczownikowym funkcj restryktywn. Nas jednak bardziej w tej chwili interesuje to, na czym polega ta restrykcja, bo wczeniej powiedzielimy, e nazwa wasna przyjmuje okrelniki o charakterze rozwijajco-wyjaniajcym.

4.4. Atrybucja z uyciem rzeczownika

191

Zauwamy, e w przykadach FrancisBacon, filsofo oraz Francis Bacon,pintor mamy do czynienia z nazw wasn przyporzdkowan konkretnym referentom w wyniku uycia odpowiedniego okrelnika rzeczownikowego, ktry za kadym razem reprezentuje element treci (struktury pojciowej) definiujcej waciwego referenta (tzn. waciw osob, do ktrej odnosi si w danym wypadku nazwa wasna Francis Bacon). Jednak jeli porwnamy konstrukcj Francis Bacon, filsofo z cytowanymi przez S. Gutierrza El Ramiro monje, El Neruda embaja dor, El Delibes novelista, zauwaymy, e rni si one ju pod wzgldem formalnym: syntagmy nominalne typu El Ramiro monje zawieraj rodzajnik okrelony poprzedzajcy nazw wasn. Ze wzgldu na funkcj tego rodzajnika mona wic podejrzewa, e rni si take semantycznie. Na czym polega ta rnica? Ot krl Aragonii, Ramiro II, by wczeniej mnichem, Pablo Neruda w pewnym okresie swojego ycia by nie tylko poet, ale take ambasadorem, a Miguel Delibes to nie tylko znany pisarz, ale take m.in. dziennikarz. Innymi sowy, jak kady czowiek, penili oni rne funkcje. Moemy powtrzy za Fregem, e nazwa wasna przy tej samej denotacji moe mie rne konotacje. Na przykad ta sama osoba, Jan Kowalski, dla wasnych dzieci bdzie OJCEM, dla podwadnych DYREKTOREM, a dla mieszkajcych obok SSIADEM. Wszystkie te funkcje skadaj si jednak w jaki sposb na tre definicji tego wanie referenta nazwy wasnej Jan Kowalski. Zauwamy teraz, e funkcje te mona ze sob porwna: Jan Kowalski moe by np. wietnym dyrektorem, zym ojcem i beznadziejnym ssiadem. Po polsku powiemy wtedy Kowalski jest lepszym dyrektorem ni ojcem, ewentualnie, bardziej emfatycznie Kowalski jako dyrektor jest lepszy ni Kowalski jako ojciec27. W jzyku hiszpaskim przetumaczymy t drug konstrukcj wanie za pomoc syntagmy nominalnej typu: EL + Nombrepropio + Nombregeneral funcional Konstrukcja taka suy wic wyraeniu relacji pomidzy funkcjami, elementami tej samej struktury pojciowej okrelajcej danego referenta:
27 W jzyku polskim bdziemy tu mwi o tzw. przydawce essywnej czcej si z nazw jdrow za pomoc przyimka jako, np.: Nowak jako prezes nie by szczeglnie lubiany.

192

4. Syntagma nominalna: atrybucja

ElRamiro, rey por fuerza y monje por vocacin; El Nerudaembaja dor; (El) Lopecomedigrafo no es superior a(l) Lopelrico (Banegas), laCarmenmadre. Zmian statusu nazwy wasnej w tego typu syntagmach nominalnych podkrela uycie rodzajnika okrelonego. Porwnajmy: LaCarmenmadre le dice que no se case con ese chico, pero laCar menmujer la entiende perfectamente / Carmen (jako) matka mwi jej, eby nie wychodzia za tego chopaka, ale Carmen (jako) kobieta doskonale j rozumie. Paradjicamente, sin embargo, el resultado es un retrato mucho ms plano de lo que es elDelibesnovelista, aunque puede ser inju sto este juicio dado que no se pretende abordar la radiografa de la obra literaria sino componer el relato autobiogrfico que nunca escribi como tal el propio Delibes (Jordi Gracia: Delibes par lui mme, El Pas, 13/08/2005). Ostatni spraw, ktr tu poruszymy, bdzie kwestia szyku elementw syntagmy nominalnej typu <rzeczownik + rzeczownik> w konstrukcjach, takich jak: (1) (a) El burro director versus: (b) El director burro (Gutirrez) (2) Un silln Luis XV gris perla versus: *un silln gris perla Luis XV (Bosque) (3) El bruto del portero Przykad (1(a)) moemy przetumaczy na jzyk polski za pomoc przydawki jakociowej: osio dyrektor, krl mnich, krl filozof, gdy elementy syntagmy nominalnej s referencyjnie rwnorzdne (np. krl mnich to osoba bdca zarazem krlem i mnichem). Drugi przykad hiszpaski reprezentuje relacj jakociow i naley go rozumie metaforycznie jako Dyrektor, ktry ma cechy osa/zachowuje si jak osio. Innymi sowy, poniewa jzyk hiszpaski nie stosuje w tym wypadku adnych dodatkowych operatorw, podstaw do rozrnienia sensu omawianych syntagm hiszpaskich moe by tylko szyk rzeczownikw oparty na zasadzie ikonicznoci. W zalenoci od sensw reprezentowanych przez oba rzeczowniki w apozycji moe ona przedstawia dwa typy relacji:

4.4. Atrybucja z uyciem rzeczownika

193

relacj rwnorzdnoci referencyjnej obu skadnikw: X jest zarazem A i B (El burro director; El rey filsofo), relacj jakociow: X ma cechy Y (El director burro). Zasada ikonicznoci, charakteryzujca si odwzorowywaniem przez jzyk kolejnoci zdarze, zaadaptowaa si take na wyszym poziomie jzyka, poziomie przypisywania cech oraz przedstawiania wanoci poj (es inteligente y guapo / jest inteligentny i przystojny versus: es guapo e inteligente / jest przystojny i inteligentny). T zasad naley wic chyba tumaczy sztywno szyku wyrae w bezcznikowych syntagmach nominalnych take tych typu Un silln Luis XV gris perla versus: *un silln gris perla Luis XV, jak rwnie szyk modyfikatorw w przykadzie (3) El bruto del portero, w ktrym te mamy do czynienia z przydawk jakociow, ale tym razem jest to rzeczownik o charakterze wartociujcym, najczciej negatywnie (zwykle derywowany od <nombre calificativo> wg definicji RAE): El bruto del portero / ten ordynus portier. Porwnajmy take el matasanos de Pedro / (ten) apiduch Pedro (Gutirrez) czy La gilipollas de la expedienta me dijo que lo comprara y yo, ms gilipollas an lo hice / (ta) kretynka ekspedientka powiedziaa mi, ebym to kupia, a ja, jeszcze wiksza kretynka, to zrobiam (C. Rico Godoy). Tego typu syntagmy nominalne maj charakter emfatyczny, reprezentuj relacje jakociowe o duym adunku emocjonalnym, co pozwala na zastosowanie zasady ikonicznoci przenoszcej to, co istotne, a wic cech przed rzeczownik waciwy. Zauwamy, e ta sama zasada rzdzi polskimi wyraeniami typu ten dra, Piotr; ten idiota, twj brat; ten api duch Iksiski. Ze wzgldu na bardzo typowy dla takich rzeczownikw wartociujcych negatywnie wysoki stopie opisowoci i metaforyzacji naley, szczeglnie w tym wypadku, uwaa na ich znaczenie prototypowe, ktre czasami moe nie pozwoli na zastosowanie opisywanego tu szyku. Na przykad o ile zwrot el matasanos de Pedro wskazuje jednoznacznie na Pedra jako zego lekarza, to ju powiedzenie ?el chupamedias de Pedro wskae raczej na Pedra jako obiekt poczyna lizusa. Dzieje si tak dlatego, e struktura pojciowa matasanos nie otwiera dodatkowej pozycji argumentowej, w ktr mgby si przypadkowo wpasowa Pedro, podczas gdy chupamedias tak (chupa-medias de qun?).
13 Od wizji

194

4. Syntagma nominalna: atrybucja

Podsumowujc opisane tu apozycyjne uycia rzeczownika w jzyku hiszpaskim, moemy stwierdzi, e syntagmy nominalne typu EL + Nombrepropio + Nombregeneral funcional su wyraeniu relacji pomidzy funkcjami, elementami tej samej struktury pojciowej okrelajcej danego referenta. Pozostae omawiane syntagmy nominalne o charakterze wartociujcym budowane s, w zdecydowanej wikszoci wypadkw, na zasadzie ikonicznoci, przy czym w syntagmach typu El burro director versus: El director burro oraz Un silln Luis XV gris perla szyk odwzorowuje prototypow dla jzyka hiszpaskiego budow syntagmy nominalnej z modyfikatorem jakociowym, ale kolejne omawiane syntagmy typu El bruto de Pedro odpowiadaj ju zasadzie ikonicznoci na wyszym poziomie jzyka, poziomie przypisywania cech oraz przedstawiania wanoci poj.

Podsumowanie

Celem pracy byo po pierwsze, ukazanie koniecznoci uwiadomienia sobie istnienia percepcyjnych granic wyznaczonych przez nasz wasny wiat oraz ich wpywu na obiektywizm i skuteczno bada jzykowych, a po drugie, zaproponowanie dwch gwnych etapw bada nad rnicami konceptualizacji i ich realizacji zarwno w rnych systemach macro, jak i wewntrz tych systemw. Propozycja ta wynika z przekonania, e kady jzykowy obraz wiata jest wielowarstwow i wieloetapow struktur pojciow, struktur ukryt za fasad idiomatycznych form i waciwych danej kulturze zachowa, w ktrej mona wstpnie rozrni dwa podstawowe rodzaje uwarunkowa. Pierwsze z nich to uwarunkowania wynikajce z wpyww systemw macro, wykazujcych najwiksze rnice i stanowicych najwiksz przeszkod w rozumieniu innych wizji wiata, poniewa ich wpyw jest najtrudniejszy do wychwycenia. Systemy macro stanowi zewntrzn ram dla uksztatowanych w ich obrbie (lub pod ich wpywem) systemw o mniejszym zasigu, ktre z kolei ksztatuj wizje wiata rnice si midzy sob w duo mniejszym, cho te zrnicowanym stopniu. Biorc jednak pod uwag fakt, e pojcie maa (kwantytatywnie) spoeczno jzykowa niekoniecznie oznacza mae rnice, staralimy si zwrci uwag na dwa naszym zdaniem bardzo istotne fakty. Pierwszy to zrnicowanie wizji wiata wewntrz tego samego systemu macro wynikajce z rnych sposobw konceptualizacji. Jako przykad posuya nam syntagma nominalna w standardowym jzyku hiszpaskim na
13*

196

Podsumowanie

Pwyspie oraz porwnanie sposobu konceptualizacji niektrych najciekawszych jej aspektw z ich odpowiednikami polskimi. Analiz wybranych elementw staralimy si przeprowadzi dwuetapowo, skupiajc si przede wszystkim na pierwszym etapie, ktrego zadaniem jest wykrycie zalenoci i cech wsplnych konstrukcji semantyczno-syntaktycznych wynikajcych z przynalenoci do tego samego systemu macro. Analiza takich podobiestw i rnic miaa na celu nie tylko prb przyblienia polskiemu czytelnikowi tych aspektw gramatyki opisowej jzyka hiszpaskiego, ktre zwykle pozostaj poza obszarem zainteresowa specjalistw w tej dziedzinie wiedzy, lecz take zwrcenie uwagi na fakt, e jzyk hiszpaski jest obecnie jzykiem oficjalnym na bardzo duym obszarze reprezentujcym rwnoczenie ogromne zrnicowanie wizji wiata pierwotnych kultur amerindiaskich, ktre najprawdopodobniej mona bdzie zakwalifikowa do rnych systemw macro (np. jednym z nich mgby by system wyrniajcy si szczeglnym postrzeganiem i realizacj jzykow pojcia dynamicznoci). Oprcz oddalenia od Hiszpanii i rnorodnych zawirowa historyczno-spoecznych wpyw na obecny ksztat jzyka hiszpaskiego na tych obszarach miay oczywicie take jzyki amerindiaskie. Badania tych wpyww obejmuj jednak przede wszystkim najbardziej widoczne dziedziny, takie jak leksyka, paradygmat osoby, uycie zaimkw czy czasw, i ograniczaj si raczej do zasygnalizowania, jaki jzyk wpyn na badane zmiany, poprzez wskazanie ewentualnych odpowiednikw istniejcych w danym jzyku rodzimym. Tymczasem pytania dlaczego? i w jaki sposb? dalej pozostaj bez odpowiedzi. Na przykad jedna z podstawowych zmian zasad uycia hiszpaskiego czasu pretrito perfecto w Ekwadorze, na terenach zdominowanych przez jzyk quechua, wynika najprawdopodobniej z istotnej dla tej kultury potrzeby zawiadczania o przekonaniu mwicego co do prawdziwoci zdarze poprzez zaznaczenie wasnego w nich uczestnictwa lub jego braku, ktre w jzyku quechua ma swoje leksykalne wykadniki. Takim zawiadczeniem stao si w jzyku hiszpaskim uywanie czasu indefinido, podczas gdy pretrito perfecto zyska status swego rodzaju hipotetycznoci, gdy jego uycie ma na celu poinformowanie odbiorcy, e nadawca nie widzia zdarzenia na wasne oczy. A jaki wpyw mogo mie na jzyk hiszpaski tak rozpowszechnione wrd kultur amerindiaskich pojcie dynamiczno-

Podsumowanie

197

ci? Czy rzeczywicie jest ono cech jakiego systemu macro? To samo pytanie mona take zada, widzc najnowsze rezultaty bada nad zjawiskami, takimi jak pronominalizacja, uycie podwjnego zaimka dzierawczego (su ropa de mi hermano), sufiks eco, uwaane do niedawna za rezultaty wpywu nhuatl na jzyk hiszpaski w Meksyku, a obecnie potwierdzone rwnie w innych regionach wiata hispanojzycznego, co ma automatycznie uczyni amerindiaskie pochodzenie tych zjawisk nieprzekonujcym (K. Z i m m e r m a n, 2002). Meksykaski antropolog Guillermo Bonfil Batalla uywa okrelenia Mxico profundo, ktre ma oznacza, e pod zhispanizowan powierzchni zachowaa si pewna rodzima warstwa semantyczna odzwierciedlajca mentalno i wizj wiata kultur amerindiaskich take w jzyku uywanym przez nie-indian (J.M. L o p e B l a nch, 1969/1979, cyt. za: K. Zimmerman, 2002). Warto wic chyba zbada, czy wystpuj jakie wsplne cechy kultur amerindiaskich na kontynencie amerykaskim i na czym, oprcz oczywistych transferencji, polega ich wpyw na jzyk hiszpaski, oraz kto tak naprawd ma racj: Guillermo Bonfil Batalla czy inny badacz jzyka hiszpaskiego w Ameryce, ktry stwierdzi:
Chleb nadal nazywamy chlebem, a wino, winem. Powyej tego wsplnego dna, rnice s tylko drobnymi falami na powierzchni niezmierzonego oceanu1.
. Rosenblat, 1971: 32
1 Al pan lo seguimos llamando pan y al vino, vino. Por encima de ese fondo comn las divergencias son slo pequeas ondas en la superficie de un ocano inmenso.

Bibliografia

A b bot, Barbara, 2004: Definiteness and indefiniteness. In: Laurence R. Horn, Gregory Ward, eds.: Handbook of Pragmatics. Oxford: Blackwell, 122149. A b bot, Barbara, 2006: Definite and indefinite. In: Keith Browh, ed.: The Encyclopedia of Language and Linguistics. 2nd ed. Vol. 3. Oxford: Elsevier, 392399. A l a rcos Llorach, Emilio, 1994: Gramtica de la lengua espaola. Madrid: Espasa Calpe. A n usiewicz, Janusz, 1995: Lingwistyka kulturowa: zarys problematyki. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. A p r esjan, Jurij, 1980: Semantyka leksykalna. Synonimiczne rodki jzyka. Prze. Zofia Kozowska, Andrzej Markowski. Wrocaw: Ossolineum. A p r esjan, Jurij, 1994: Naiwny obraz wiata a leksykografia. Prze. J. Berej, A. Pajdziska. W: Jerzy Bartmiski, red.: Etnolingwistyka. T. 6. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 512. A r y s t ot el es, 1990: Kategorie. W: Idem: Dziea wszystkie. T. 1. Prze. K. Leniak. Warszawa: PWN, 1b, 3263. A u Terry, K., 1983: Chinese and English Counterfactuals: The Sapir-Whorf Hypothesis Revisited. Cognition 15, 155187. B a ka, Jzef, red., 1999: Filozofia jako sposb odczuwania i konceptualizowania ludzkie go losu. Materiay z sesji naukowej KatowiceWisa, 1114 maja 1998 r. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. B a r reras Aguilar, Isabel, 1996: Clasificacin semntica de los verbos en guarijo. En: Josefina Garca Fajardo, ed.: Anlisis semnticos. Mxico: El Colegio de Mxico, 2136. B a r reras Aguilar, Isabel, 2001: Estado actual de los estudios sobre la lengua guarijo. En: Jos Luis Moctezuma Zamarron y Jane H. Hill, eds.: Avances y balances de lenguas yutoaztecas. Homenaje a Wick Miller. Instituto Nacional de Antropologa e Historia, 181193.

Bibliografia

199

B a r reras Aguilar, Isabel, 2002: Nuestro padre Dios (narracin guarijo). Oser. rga no Informativo de la Licenciatura en Lingstica, nm. 5, 5859. B a r tmiski, Jerzy, 2000a: Pasywne i aktywne paneuropeizmy we wspczesnym jzyku polskim. W: Jan Mazur, red.: Sownictwo wspczesnej polszczyzny w okresie prze mian. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 109116. B a r tmiski, Jerzy, 2000b: Polska dola, rosyjska sudba. W: Etnolingwistyka. Problemy jzyka i kultury. T. 12. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2537. B ar wi s e, Kenneth Jon, Pe rry, John, 1983: Situations and Attitudes. Cambridge: MIT Press. B e l lo, Andrs, 1847: Gramtica de la lengua castellana. Buenos Aires: Sopena. B l a nco Escoda, Xavier, 2000: Verbos soporte y clases de predicados en espaol. LEA [Madrid], Vol. 22,1, 99117. B o gacki, Krzysztof, Karolak, Stanisaw, 1991: Fondements dune grammaire base smantique. Lingua e Stile, Vol. 26, 3, [settembre], 309345. B o rges, Jorge Luis, 1949: El Aleph. On-line: http://ar.geocities.com/elspamesmierda/ Borges/Lla_busca_de_Averroes.htm. B o rges, Jorge Luis, 2003: Dociekania Awerroesa. W: Idem: Alef. Prze. Zofia Chdzyska, Magda Potok-Nycz. Warszawa: Prszyski i S-ka, 95107. B o s que, Ignacio, 2002: Las Categoras Gramaticales. Madrid: Sntesis. B o s que, Ignacio, Demonte, Violeta, eds., 1999: Nueva Gramtica Descriptiva de la Lengua Espaola. Madrid: Espasa Calpe. C ar rol l, Lewis, 1975: O tym, co Alicja odkrya po drugiej stronie lustra. Prze. M. Somczyski. Warszawa: Czytelnik. C ar rol l, Lewis, 1996: Through the Looking Glass (And What Alice Found There). Literature. Org The Online Literature Library. Data dostpu: 12.10.2007. C a r roll, Lewis, 2003: Alicia en el Pas de las Maravillas, A Travs del Espejo, La Caza del Snack. Trad. Luis Ma rista ny. Madrid: Carton. C o mrie, Bernard, 1989: Language universals and linguistic typology: Syntax and morpho logy. Oxford: Blackwell. C u enca, Maria Josep, Hilferty, Joseph, 1999: Introduccin a la lingstica cognitiva. Barcelona: Ariel Lingstica. D e ao, Alfredo, 1995: Introduccin a la lgica formal. Madrid: Alianza Editorial. D o nnellan, Keith S., 1966: Reference and definite descriptions. Philosophical Review 77, 281304. D r od -uszczyk, Katarzyna, 2007: Osobliwo kto jako zaimka nieokrelonego. Poradnik Lingwistyczny, kwiecie. F er nndez Sebas t i n, Javier, Fue nte s Aragons, Juan Francisco, 2008: Diccionario poltico y social del siglo XX espaol. Madrid: Alianza Editorial S.A. F r e ge, Gottlob, 1892: On sense and reference. In: Peter Geach, Max Black, eds.: Translations from the philosophical writings of Gottlob Frege. Oxford: Blackwell, 5678. G a damer, Hans-Georg, 2000: Rozum, sowo, dzieje. Prze. Magorzata ukasiewicz, Krzysztof Michalski. Warszawa: PIW.

200

Bibliografia

G a r ca Fajardo, Josefina, 2007: Significado contextualizado y sistema dinmico. En: Discurso: Cuadernos de Teora y Anlisis. Nm. 28: Lingstica Histrica, Semntica y Morfosintaxis Espaol. Mxico, 4366. G a rca Fajardo, Josefina, 2008: El modal dizque: estructura dinmica de sus valores semnticos. En: Martha Ruth Islas Canales, ed.: Entre las lenguas indgenas, la sociolingstica y el espaol. Estudios en homenaje a Yolanda Lastra. Zapopan: El Colegio de Jalisco. G a rc a Faj ardo, Josefina, ed., 1996: Anlisis semnticos. (Serie Estudios del Lenguaje, 1). Semntica. Mxico: El Colegio de Mxico. G o nzlez Calvo, Jos Manuel, 2006: Vacilaciones, variaciones e incorrecciones sintcticas en el espaol actual. En: Juan Antonio Moya Corral, Marcin Sosinski, eds.: Lexicografa y enseanza de la lengua espaola. Actas de las XI Jornadas sobre la enseanza de la lengua espaola. Granada: Editorial Universidad de Granada. G r zegorczykowa, Renata, 1998: Profilowanie a inne pojcia opisujce hierarchiczn struktur znaczenia. W: Jerzy Bartmiski, Ryszard Tokarski, red.: Profilowanie w jzyku i w tekcie. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 10. G r zegorczykowa, Renata, 2001: Wprowadzenie do semantyki jzykoznawczej. Warszawa: PWN. G u t i rrez Ordez, Salvador, 1997: La oracin y sus funciones. S.L. Madrid: Arco/libros. H a brajska, Grayna, 2004: Kategoria obserwatora w komunikacyjnej analizie i interpretacji tekstu. W: Jerzy Bartmiski et al., red.: Punkt widzenia w jzyku i w kulturze. Lublin: Wydawnictwo UMCS. H a wkins, John A., 1978: Definiteness and Indefiniteness. A Study in Reference and Gram maticality Prediction. London: Groom Helm. H e rman, Vimala, 1987: How to see things with words: language use and descriptive art in John Clares Signs of Winter. Language and Style, 202, 91109. H e rrero Mayor, Avelino, 1963: Presente y futuro de la lengua espaola. Buenos Aires: Academia Argentina de Letras. I t u rrioz Leza, Jos Luis, ed., 2004: Lenguas y literaturas indgenas de Jalisco. Guadalajara, Mxico: Secretara de Cultura. J a c kendoff, Ray, 1983: Semantics and Cognition. Cambridge, Mass.: MIT Press. J d rzejczak, Wiesaw Wiktor, 1998: Czy medycyna kliniczna w Polsce zginie? Gazeta Lekarska on-line: http://gazetalekarska.pl, data dostpu: 17.12.2008. K a l las, Krystyna, 1984: Sowotwrstwo przymiotnikw. W: Renata Grzegorczykowa et al., red.: Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Morfologia. Warszawa: PWN, 408455. K a r olak, Stanisaw, 1984: Skadnia wyrae predykatywnych. W: Idem: Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Skadnia. Warszawa: PWN, 11212. K a r olak, Stanisaw, 1998: Traduire linexistant: definitude/indfinitude et le problme de la traduction des syntagmes nominaux du polonais en franais. In: M. Laurent, ed.: La littrature polonaise en France. Lille: Editions du Conseil Scientifique de lUniversit Charles de Gaulle-Lille III, 219234.

Bibliografia

201

K o seska -Toszewa, Violetta, 1976 : Informacja o okrelonoci w znaczeniach temporalnych form werbalnych w jzyku polskim i bugarskim. Sapostavitelno Ezikoznanie, 1, 4555. K o seska -Toszewa, Violetta, 1983: O kategorii okrelonoci nieokrelonoci w planie konfrontatywnym (na przykadzie z jzyka bugarskiego, polskiego i rosyjskiego). W: Z Polskich Studiw Slawistycznych. Seria 6: Jzykoznawstwo. Warszawa, 187194. K o seska -Toszewa, Violetta, Gargov, Georgi, 1992: Semantic Category of Definiteness // Indefiniteness in Bulgarian and Polish. Warszawa. K r i pke, Samuel, 1999: Naming and Necessity. Oxford: Blackwell Publishers Ltd. K r i pke, Samuel, 2001: Nazywanie a konieczno. Warszawa. L a koff, George, 1987: Women, Fire, and Dangerous Things. What Categories Reveal about the Mind. Chicago: The University of Chicago Press. L a koff, George, Johnson, Mark, 1988: Metafory w naszym yciu. Prze. Tomasz P. Krzeszowski. Warszawa: PIW. L a k off, George, Joh nson, Mark, 1999: Philosophy in the Flesh. Chicago: University of Chicago Press. L a n gacker, Ronald, 1999: Indeterminacy in semantics and grammar. En: Jos Luis Cifuent es Honrubia, ed.: Estudios de Lingustica cognitiva, I. Alicante: Universidad de Alicante. L a n gacker, Ronald, 2005: Wykady z gramatyki kognitywnej. Lublin: Wydawnictwo UMCS. L o pe Blanch, Juan M., 1969/1979: El lxico indgena en el espaol de Mxico. Mxico DF: El Colegio de Mxico. L pez Garca, ngel, 2000: Como surgi el espaol: Introduccin a la sintaxis Histrica del espaol antiguo. Madrid: Gredos. L pez Garca, ngel, 2005: Gramtica cognitiva para profesores de espaol L2. Madrid: ARCO LIBROS, S.A. M a rcos Martnez, Consuelo, 1990: La categora del aspecto verbal y su manifestacin en diferentes lenguas. Sistema aspectual del chino mandarn. LEA [Madrid], Vol. 12, 2943. M a yenowa, Maria R., 2008: Spjno tekstu a postawa odbiorcy. On-line: http:// hamlet.pro.e-mouse.pl/kont/index.php?id=mayenowa1. M o ntero Curiel, Mara Luisa, 2006: Las preposiciones: clases y usos. Liceus servicios de gestin y comunicacin, S.L. Edicin de contenidos culturales. Proyecto E-Excellence. M o ore, Kevin Ezra, 2000: Spatial Experience and Temporal Metaphors in Wolof: Point of View, Conceptual Mapping, and Linguistic Practice. Berkeley: University of California. N o r d, Christine, 1997: Translating as a Purposeful Activity. Functionalist Approaches Explained. Manchester: St. Jerome. N o w i kow, Wiaczesaw, 2005a: El enfoque etolgico-lingstico desde la perspectiva de las pragmticas transcultural e interlingstica. Lodz Papers in Pragmatics, 1, 179195.

202

Bibliografia

N o wikow, Wiaczesaw, 2005b: Sobre la transmisin de la informacin en los contactos interculturales. Un estudio contrastivo entre el espaol de Mxico y el polaco. En: Actas del II Coloquio Internacional del Programa EDICE, J. Murillo Medrano. Universidad de Costa Rica. N ez, Rafael, 2008: Le pass devant soi. La Recherche [Paris], N 422. N ez, Rafael, Sweetser, Eve, 2006: With the Future Behind Them: Convergent Evidence From Aymara Language and Gesture in the Crosslinguistic Comparison of Spatial Construals of Time. Cognitive Science, 30(3), 401450. O j e da, Almerindo E., 1993: New evidence for a more general theory of singularity. ESCOL 93, 247258. O s una Garca, Francisco, 1991: Funcin semntica y funcin sintctica de las preposi ciones. Mlaga: Editorial Librera Agora. P a l m er, Gary B., versin esp. de E. B e r n r de z, 2000: Lingstica cultural. Madrid: Alianza. P ar ri l l a Sot omayor, Eduardo, 2003: El palpitar de lo inasible. Monterrey: En. P e nny, Ralph, 2001: Gramtica histrica del espaol. Barcelona: Ariel S.A. P i s arek, Walery, 1992: Wspczesne sowa sztandarowe w Polsce i ich publiczno. Zeszyty Prasoznawcze [Krakw], nr 12, 1637. P i s arek, Walery, 2000: Polskie sowa sztandarowe. Lata dziewidziesite. Zeszyty Pra soznawcze [Krakw], R. XLIII, nr 34, 163164. P u s tejovsky, James, 1995: The Generative Lexicon: A Theory of Computational Lexical Semantics. Cambridge: MA: The MIT Press. R o senblat, ngel, 1971: Nuestra lengua en ambos mundos. Navarra: Salvat, Estella. R u i z, Juan, 1999: Libro de Buen Amor, 156157: Sobre Juan Ruiz y su obra. En: Juan Vernet: Lo que Europa debe al Islam de Espaa. Barcelona: El Acantilado. R u s sell, Bertrand, 1905: On denoting. Mind 14, 479493. S a l as, Adalberto, 1987: Hablar en mapuche es vivir en mapuche: Especificidad de la relacin lengua/cultura. RLA: Revista de lingstica terica y aplicada, 25, 2736. S a l as, Adalberto, 2008: El Mapuche o Araucano, Antartica.cl. Chile. S h erzer, Joel, 1987: A discourse-centered approach to language and culture. American Anthropologist, 89, 295309. S h erzer, Joel, 1992: Formas del habla Kuna. Una perspectiva etnogrfica. Ecuador: ABYA-YALA. S t o ckwell, Peter, 2006: Poetyka kognitywna. Wprowadzenie. Krakw: Universitas. S t r awson, Peter F., 1950: On referring. Mind 59, 320344. Ta b akowska, Elbieta, 2001: Jzykoznawstwo kognitywne a poetyka przekadu. Krakw: Universitas. Ta b akowska, Elbieta, 2004: O jzykowych wyznacznikach punktu widzenia. W: Jerzy Bart mi s ki, Stanisawa Nie brz e gowska -B a rtmiska, Ryszard N ycz, red.: Punkt widzenia w jzyku i kulturze. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 4764. Ta y lor, John R., 1995: Linguistic Categorization. Prototypes in Linguistic Theory. Oxford: OUP.

Bibliografia

203

Ta y lor, John R., 2001: Kategoryzacja w jzyku. Prototypy w teorii jzykoznawczej. Prze. A. Skuciska. Krakw: Universitas. Ta y lor, Kenneth A., 2001: Sex, breakfast, and descriptus interruptus. Synthse 128, 4561. To lki en, John Ronald Reuel, 2006: Las Aventuras de Tom Bombadil. Barcelona: Minotauro. Ts u r, Reuven, 1992: Toward a Theory of Cognitive Poetics. Amsterdam: Elsevier. Ts u r, Reuven, 2003: Deixis and Abstractions: adventures in space and time. In: Joanna Gavins, Gerard Steen, eds.: Cognitive poetics in practice. London: Routledge, 41 54. Wi erzbicka, Anna, 1999: Jzyk Umys Kultura. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wi erzbicka, Anna, 2007: Sowa klucze. Rne jzyki rne kultury. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Wi l k -Raciska, Joanna, 1995: El artculo y la genericidad a la castellana. La distri bucin en los sintagmas nominales simples. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. Wi l k -Raciska, Joanna, 1996: El numero plural y la generalizacin. En: Europa del Centro del Este y el Mundo Hispanico. Krakw: Abrys, 239249. Wi l k -Raciska, Joanna, 1998: La doble vida del adjetivo. In: Wiesaw Bany, ed.: Neophilologica. T. 13. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, 146152. Wi l k -Raciska, Joanna, 2003: Dekompozycja semantyczna w nauczaniu jzyka obcego. Neofilolog [Pozna], 22, 3845. Wi l k -Raciska, Joanna, 2004: El tiempo interior. Una aproximacin al aspecto en espaol. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. Wi l k -Raciska, Joanna, 2007a: El mundo exterior y el mundo interior: las fronteras de la lengua. En: L.F. Cercs Garca, C.J. Molina Rivero, A. de CaballosEs cal era Gi l a, cords.: Retos del Hispanismo en la Europa Central y del Este. Madrid: Palafox & Pezuela S.L., 419426. Wi l k -Raciska, Joanna, 2007b: El estudio de la morfologa desde la perspectiva semntica. (Presentacin de un mtodo de describir la gramtica de espaol destinado a los eslavos). En: J.C. Martn Camacho, M.I. Rodrguez Ponce, eds.: Morfo loga: Investigacin, Docencia, Aplicaciones. Cceres: Universidad de Extremadura, 157168. Wi l k -Raciska, Joanna, 2007c: Nuestro mundo, nuestras visiones del mundo y las lenguas que lo describen todo. In: Anuario de Estudios Filolgicos. Vol. 30. Cceres: Universidad de Extremadura, 439453. Wi l k -Raciska, Joanna, 2008: Una breve observacin acerca del uso del adjetivo denominal desde una perspectiva de la lingstica cultural. W: Studia iberystyczne. T. 7. Krakw: Wydawnictwo UJ, 369382. Wo lgemuth, Carl, 2002: Gramatica nhuatl (MelaTjtol) de los municipios de Mecay apan y Tatahuicapan de Jurez, Veracruz. Instituto Lingstico de Verano, A.C. Londres, Coyoacn D.F.

204

Bibliografia

Wo niak, Judyta, w druku: Conjeturas sobre Barrabs de Zbigniew Herbert en castellano: dos traducciones del poema. En: Beata Brzozowska-Zburzyska, ed.: Encu entros de lingstica II. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Yo ung, Robert W., Morgan, William, 1987: The Navajo language: a grammar and col loquial dictionary. Albuquerque: University of New Mexico Press. Z i mmermann, Klaus, 2002: El contacto de las lenguas amerindias con el espaol en Mxico: Congreso de Valladolid 1619 octubre de 2001; http://congresosdelalengua. es/valladolid/ponencias/unidad_diversidad_del_espanol/4_el_espanol_en_contacto/ zimmermann_k.htm y gulski, Kazimierz, 1976: Wsplnota miechu. Warszawa: PIW.

Sowniki i encyklopedie
Clave Clave Diccionario De Uso Del Espaol Actual, 2003 Ediciones SM. On-line: http://clavecorp.grupo-sm.com. CVC Diccionario de trminos clave de ELE. On-line: http://cvc.cervantes.es/ensenanza/ biblioteca_ele/diccio_ele/default.htm. Diccionario MM Moliner, Maria, 2008: Diccionario de uso del espaol. Edicion En DVD. (3 Ed.). Madrid: Gredos. DRAE Diccionario de la lengua Espaola de la Real Academia Espaola. On-line: http://buscon.rae.es/draeI. EJP Encyklopedia jzyka polskiego. Wrocaw: Ossolineum 1999. Espasa Calpe Diccionario de la lengua espanola. Madrid: Espasa Calpe 2005. K o paliski, Wadysaw, 1978: Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych. Warszawa, WP. L z aro Carret er, Fernando, 2008: Diccionario de trminos filolgicos. Madrid: Gredos. MEGAsownik. On-line: http://megaslownik.pl/home Micro Robert Micro Robert. Dictionnaire du franais primordial. Ed. Paul Robert. Paris: Le Robert 1971. MSPH Multimedialny sownik hiszpasko-polski polsko-hiszpaski. Warszawa: PWN, 2006. Oxford Dictionary of English. Eds. Catherine Soanes, Angus Stevenson. Oxford 2005. P o l aski, Kazimierz, red., 1993: Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego. Wrocaw: Ossolineum. USJP Uniwersalny sownik jzyka polskiego PWN. On-line: http://usjp.pwn.pl. Wa wrzkowicz, Stanisaw, Hiszpaski, Kazimierz, 2001: Podrczny sownik hiszpasko-polski. Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna. Wikisownik. On-line: http://pl.wiktionary.org/wiki/Kategoria:J%C4%99zyk_hiszpa%C5%84ski

Joanna Wilk-Raciska

Desde la visin del mundo hasta una descripcin lingstico-cultural: observaciones sobre el Sintagma Nominal espaol
R e sum e n Para una persona culta y, ante todo, para un intelectual, en la poca en que vivimos parece ser de inters primordial cruzar, nivelar o por lo menos domesticar algunas fronteras mentales formadas en diversos dominios: en la ciencia, en la tica o en el arte Sin embargo, en este crisol donde se mezclan diferentes gneros y especies, donde se niega la existencia de dicotomas perfectamente delimitadas y en su lugar se proponen clases abiertas con bordes difusos, hay pocos quienes piensan en que existen fronteras que nunca se dejarn cruzar y que hay tambin otras que debemos aprender a cruzar. La autora de este libro se centra en una frontera que es indispensable cruzar. Es la frontera entre la lengua y la visin del mundo. En su opinin, esta frontera es muy sutil y bastante peligrosa para quienes no sepan hacerlo, porque tal paso no es posible sin una preparacin y conciencia previas: uno debe prepararse, ante todo, para cruzar las fronteras de su propia visin del mundo. Lo que ms influye en la formacin de nuestra visin del mundo son, ante todo, el lugar donde vivimos y, luego, la gente, la comunidad sociocultural a la que pertenecemos. Por este motivo, las visiones del mundo pueden ser presentadas como unas cajas dentro de otras cajas. El grado de las diferencias entre las visiones del mundo creadas por diferentes comunidades sociolingsticas es muy variado y podemos estudiarlas segn los tipos y dimensiones de las comunidades que comparamos, como: los sistemas macro que ms diferencias ofrecen (p.e. la comunidad sociolingstica europea y la asitica o las visiones amerindias) y que forman un enmarcamiento para; los sistemas de menor entidad (p.e. espaol y polaco; espaol y francs; gallego y castellano; castellano y andaluz, o bien, espaol y sus diferentes modalidades americanas influidas por las visiones amerindias, etc.), aunque el hecho de ser una comunidad pequea no necesariamente significa que las diferencias tambin sean menores ya que el conjunto de factores que influyen aqu es muy grande. Por ejemplo, la visin del mundo creada por los espaoles y la creada por los polacos tienen en comn la divisin en lo esttico y lo dinmico y la contrariedad aristotlica.

206

Resumen

Aunque no nos damos cuenta ni de lo uno ni de lo otro, los utilizamos como base para nuestras visiones regionales. Las visiones macro forman una barrera importante para los que quieran analizar las lenguas pertenecientes a diferentes mundos o, traducir textos interculturales. Sin embargo, dicha barrera no debera influir demasiado en las diferencias que aparecen entre las lenguas dentro de un enmarcamiento macro. No obstante, dentro de estos enmarcamientos macro nacen otras diferencias, las diferencias interiores, que dependen de las comunidades socio-culturales nacidas y crecidas en sus propios territorios, con sus propias historias y perspectivas desde las cuales observan y aprecian el mundo La teora aplicada a la presente descripcin es la lingstica cultural cuya multidimensionalidad permite un estudio ms amplio de las lenguas naturales. As pues, la idea de basar la gramtica descriptiva del espaol en la comparacin de las diferentes visiones del mundo proviene de la lingstica cognitiva; el estudio de las reglas conceptuales propias del sistema europeo macro se debe a la gramtica con base semntica y por ltimo, claro est, que un estudio de comunicacin que est ntimamente ligado con el estudio del contexto no puede prescindirse de los aportes de la pragmtica.

Joanna Wilk-Raciska

From the world vision to a linguistic description in the categories of cultural linguistics Remarks on the Spanish nominal syntagm
Sum m a ry The work deals with the problem of the borderline unconsciously imposed on us by our own vision of the world and which we have to learn how to cross. The necessity to talk about it appeared particularly visible in pragmatic, cognitive, ethno-, psycho- and socio-linguistic studiem, as well as in the combined studies known as (inter)cultural linguistics. Cultural linguistics (understood, above all, according to G.B. Palmers (2000) definition) is, however, a natural consequence of the development of all these theories, especially the researchers awareness of great, often shocking diversity of imaginative schemas and ways of their realization in languages. Nowadays, it is hard to find a research work which would not refer to some intriguing examples of identity most willingly taken from African, Amerindian or, eventually, regional varieties of a given language. This identity proves, each time anew, the rightness of theories, constituting, at the same time, a challenge and call for subsequent studies. At the same time, very important questions are on the extent of objectivity and reliability of the studies of other peoples world visions and way of examining it. From the world vision to a linguistic description in the categories of cultural linguistics is an attempt to order basic criteria used in the studies on world visions. In so doing, multidimensional possibilities created by cultural linguistics were used, them being research tools appropriately suited to particular stages of world vision description and their linguistic realization. In order to present a European macro system underlying both Spanish and Polish, the author of the paper used grammar of semantic bases. The differences displayed by both languages were examined by means of appropriate instruments suggested by etnolinguistics, cognitivism and pragmatics. The choice of such research tools was justified in Chapter 1. Chapters 2, 3 and 4 present a notional instrument used to the analysis of particular elements of Spanish nominal syntagm. Analysing the structure, usage and functions of expressions in nominal syntagm, the author shows that, examining lexical and grammatical facts, which are different, and often seemingly not connected with each others, it is possible to present relations between the world perception and language in which the very world is expressed. Chapter 5 not as much summarized the whole work as it points to further research possibilities.

Projektant okadki: Paulina Tomaszewska-Ciepy Redaktor: Barbara Malska Redaktor techniczny: Barbara Arenhvel Korektor: Agnieszka Plutecka

Copyright 2009 by Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego Wszelkie prawa zastrzeone ISSN 02086336 ISBN 9788322619179 Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego ul. Bankowa 12B, 40007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 13,0. Ark. wyd. 14,0. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 21 z amanie: Pracownia Skadu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu lskiego Druk i oprawa: SOWA Sp. z o.o. ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa

You might also like