UCHWAA Nr XXXIII/265/2008 RADY MIEJSKIEJ W OPATOWIE z dnia 22 grudnia 2008r.

w sprawie uchwalenia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Miasta i Gminy Opatw na lata 2009-2012 Na podstawie art. 7, ust. 1, pkt 9, art. 18, ust. 2, pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990r o samorzdzie gminnym (Dz. U z 2001r Nr 142, poz. 1591 z pniejszymi zmianami) art. 87, ust. 3 i ust. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003r o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 poz. 156 z pniejszymi zmianami) Rada Miejska w Opatowie uchwala co nastpuje; 1. Przyjmuje si do realizacji Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta i Gminy Opatw na lata 2009-2012 stanowicy zacznik Nr 1 do niniejszej uchway. 2. Wykonanie uchway powierza si Burmistrzowi Miasta i Gminy Opatw. 3. Uchwaa wchodzi w ycie w terminie 14 dni od dnia ogoszenia w Dzienniku Urzdowym Wojewdztwa witokrzyskiego. Przewodniczcy Rady Miejskiej: D. Biczak
Zacznik Nr 1 do uchway Nr XXXIII/265/2008 Rady Miejskiej w Opatowie z dnia 22 grudnia 2008r.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta i Gminy Opatw na lata 2009-2012 I. II. III. IV. Wstp Ochrona dziedzictwa kulturowego i opieka mad zabytkami Uwarunkowania ochrony zasobw dziedzictwa kulturowego Oglna charakterystyka historycznego rozwoju osadniczego i kulturowego Opatowa oraz waniejszych miejscowoci gminy V. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego miasta i gminy Opatw VI. Realizacja celw gminnego programu opieki nad zabytkami I. Wstp a. Uwarunkowania prawne Pojcie programu opieki nad zabytkami wprowadzone zostao w Ustawie z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. z dnia 17 wrzenia 2003 roku z pniejszymi zmianami). Artyku 87 stanowi, e - zarzd wojewdztwa, powiatu lub wjt (burmistrz, prezydent miasta) sporzdza na okres 4 lat odpowiednio wojewdzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami, - wojewdzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik wojewdztwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw, - programy opieki nad zabytkami s ogaszane w wojewdzkim dzienniku urzdowym, - z realizacji programw zarzd wojewdztwa, powiatu i wjt (burmistrz, prezydent miasta) sporzdza, co 2 lata, sprawozdanie, ktre przedstawia si odpowiednio sejmikowi wojewdztwa, radzie powiatu lub radzie gminy. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami znajduje si rwnie w Ustawie z dnia 8 marca 1990r. o samorzdzie gminnym (Dz. U. z 2001r. Nr 142 poz. 1591 z pniejszymi zmianami). Art. 7 ust. 1 pkt 9 Ustawy stanowi o zadaniach gminy, ktrym midzy innymi jest zaspakajanie zbiorowych potrzeb wsplnoty. W szczeglnoci zadania wasne obejmuj sprawy (...) kultury, w tym (...) ochrony zabytkw i opieki na zabytkami. Jedn z podstaw do sporzdzenia programu opieki nad zabytkami s ewidencje zabytkw wykonywane przez wojewdztwa, powiaty i gminy. b. Cele programu w wietle Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami

Do najwaniejszych celw i zada programw opieki nad zabytkami naley wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi nakadw rodkw finansowych na opiek nad zabytkami okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami II. Ochrona dziedzictwa kulturowego i opieka mad zabytkami

a. Definicje podstawowych poj z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami, opis form i sposobw ochrony zabytkw Podstaw prawn systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce jest ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Reguluje ona w sposb caociowy pojcia zabytku, ochrony i opieki nad zabytkami, form ochrony, kompetencje organw ochrony zabytkw, w tym administracji rzdowej i samorzdowej, formy finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowania itd. Ustawa wprowadza pojcie zabytku jako nieruchomoci lub rzeczy ruchomej, ich czci lub zespow, bdcych dzieem czowieka lub zwizanych z jego dziaalnoci, stanowicych wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow. Zabytki podzielono na dwie wielkie grupy: - zabytki nieruchome, czyli elementy krajobrazu kulturowego, ukady urbanistyczne, ruralistyczne i zespoy budowlane, dziea architektury i budownictwa, w tym obronnego, obiekty techniki (takie jak kopalnie, huty, elektrownie), cmentarze, parki, ogrody, miejsca upamitniajce wydarzenia historyczne lub dziaalno wybitnych osobistoci bd instytucji, - zabytki ruchome, obejmujce dziea sztuk plastycznych, rzemiosa artystycznego, sztuki uytkowej, kolekcje, numizmaty, militaria, sztandary, pieczcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiay biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rkodziea oraz inne obiekty etnograficzne. Jednoczenie wydzielono zabytki archeologiczne jako terenowe pozostaoci pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty dziaalnoci gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie ustawowej mog take podlega nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Ustawa wprowadzia pojcia ochrony i opieki nad zabytkami. Ochrona zabytkw oznacza podejmowanie przez administracj publiczn dziaa wadczych i organizatorskich oraz finansowych, umoliwiajcych trwae zachowanie zabytkw, zapobieganie ewentualnym zagroeniom, udaremnianie niszczenia i niewaciwego uytkowania zabytkw, przeciwdziaanie kradziey, zaginiciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkw za granic. Zakada kontrol stanu zachowania i przeznaczenia zabytkw, uwzgldnianie zada ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztatowaniu rodowiska. Opieka nad zabytkami sprawowana jest przez waciciela lub posiadacza zabytku i polega na zapewnieniu warunkw naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzenia przy nim prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych, zabezpieczeniu i utrzymaniu zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystaniu z zabytku w sposb zapewniajcy trwae zachowanie jego wartoci, popularyzowaniu i upowszechnieniu wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Organami ochrony zabytkw w Polsce, z mocy ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami s: - Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w imieniu ktrego zadania i kompetencje, dotyczce ochrony zabytkw, wykonuje Generalny Konserwator Zabytkw (GKZ), - wojewodowie, w imieniu ktrych zadania i kompetencje we wspomnianym wyej zakresie wykonuj wojewdzcy konserwatorzy zabytkw (WKZ), ktrzy kieruj wojewdzkimi urzdami ochrony zabytkw. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytkw moe powierzy prowadzenie niektrych spraw z zakresu swojej waciwoci (z wyjtkiem wydawania decyzji administracyjnych) kierownikom instytucji kultury, wyspecjalizowanych w opiece nad zabytkami, dla

ktrych jest organizatorem. Wojewoda, na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw, moe powierzy w drodze porozumienia wykonywanie czci kompetencji wojewdzkiego konserwatora zabytkw gminom i powiatom, z wyjtkiem prowadzenia rejestru zabytkw i wojewdzkiej ewidencji zabytkw. Formami ochrony zabytkw s: - wpis do rejestru zabytkw, dokonywany na podstawie prawomocnej decyzji administracyjnej wojewdzkiego konserwatora zabytkw, - uznanie za pomnik historii, dokonywane przez Prezydenta RP w drodze rozporzdzenia, - utworzenie parku kulturowego, nastpujce w drodze uchway rady gminy - ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, przyjmowanym w drodze uchway rady gminy. III. Uwarunkowania ochrony zasobw dziedzictwa kulturowego a. Gminny program opieki nad zabytkami a Krajowy Program Ochrony Zabytkw i Opieki nad Zabytkami Celem krajowego programu jest stworzenie warunkw niezbdnych do sprawowania ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. W krajowym programie powinny zosta okrelone cele i kierunki dziaa oraz zadania w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami, warunki i sposoby finansowania planowanych dziaa oraz harmonogram ich realizacji. W opracowanych w 2004 roku tezach do Krajowego Programu Ochrony Zabytkw i Opieki nad Zabytkami okrelono siedem podstawowych zasad dziaa konserwatorskich: - primum non nocere - maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartoci (materialnych i niematerialnych) - minimalnej niezbdnej ingerencji (powstrzymanie si od dziaa niekoniecznych) - usuwania tylko tego, co na orygina dziaa niszczco - czytelnoci i odrnialnoci ingerencji - odwracalnoci metody i materiaw - wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz wiedz i na najwyszym poziomie. Zasady te powinny by uwzgldniane podczas prowadzenia wszelkich prac przy zabytkach przez wszystkie osoby dziaajce w sferze opieki nad zabytkami, w tym przez pracownikw urzdw, konserwatorw dzie sztuki, architektw, urbanistw, pracownikw budowlanych, badaczy, wacicieli i innych. b. Gminny program opieki nad zabytkami a Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013, Narodowy Program Kultury Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2013 (i Uzupenienie na lata 2004-2020) Przygotowany w 2004 roku Narodowy Program Kultury Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-20013 jest elementem opracowanej w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Narodowej strategii rozwoju kultury na lata 2004-2013, okrelajcym polityk rzdu wobec zabytkw i dziedzictwa kulturowego do 2013 roku. Przesank dla przygotowania strategii byo przewiadczenie, e take w kulturze nadszed czas na przejcie od zarzdzania operacyjnego do zarzdzania strategicznego, opartego na dugookresowej wizji rozwoju. Zakres strategii zosta podporzdkowany gwnie regionom, jako podstawowym jednostkom podziau terytorialnego. Koncentracja dziaa w regionach wynika z przyjtej polityki pastwa w tym zakresie, jak rwnie oglnych tendencji europejskich postrzegajcych regiony jako najbardziej efektywne, docelowe miejsca oddziaywania wdraanych polityk i programw. W myl tego programu wrd najwaniejszych zada pastwa w zakresie ochrony zabytkw powinny wic dzi znale si w pierwszej kolejnoci: - przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami, - podjcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa, - poszukiwanie instrumentw wzmacniajcych efekty dziaalnoci suby konserwatorskiej, - ograniczenia uznaniowoci konserwatorw poprzez naoenie na nich odpowiedzialnoci za niezgodne z prawem postpowanie. Celami strategicznymi programu w polityce ochrony zabytkw s: - poprawa warunkw instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytkw - kompleksowa rewaloryzacja zabytkw i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele spoeczne

zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystki i przedsibiorczoci przez tworzenie zintegrowanych narodowych produktw turystycznych - promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granic w szczeglnoci za pomoc narzdzi spoeczestwa informacyjnego - rozwj zasobw ludzkich oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego - tworzenie warunkw do rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej - zabezpieczenie zabytkw przed nielegalnym wywozem. W programie sformuowano take dwa priorytety dziaa: Priorytet 1: Aktywne zarzdzanie, zasobem stanowicym materialne dziedzictwo kulturowe. W ramach tego priorytetu ustalono trzy dziaania: a - budowa nowoczesnych rozwiza organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytkw. Celem gwnym tego dziaania jest dostosowanie strefy ochrony zabytkw do rzeczywistoci gospodarczej. W ramach dziaania przewidziano prowadzenie szerokich konsultacji ze rodowiskami zwizanymi z ochron zabytkw w celu sformuowania propozycji zmian instytucjonalnych, prawnych i funkcjonalnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytkw oraz procesu oferowania zabytkw na rynku. b - kompleksowa rewaloryzacja zabytkw i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele spoeczne. W ramach tego dziaania przewidziano realizacj dwch programw: - polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej (celem programu jest przygotowanie potencjalnych wnioskodawcw do opracowania kompleksowych projektw wspfinansowanych z funduszy strukturalnych) - promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (celem programu jest udzia wkadu krajowego w montau finansowym wybranych projektw wspfinansowanych z funduszy europejskich) c - zwikszanie roli zabytkw w rozwoju turystyki i przedsibiorczoci przez tworzenie zintegrowanych narodowych produktw turystycznych. Dziaanie to bdzie realizowane przez programowanie i wdraanie kompleksowych programw dotyczcych markowych produktw turystycznych. Bdzie wykonywane na terenie miast Gdask, Krakw, Pozna, Warszawa i Wrocaw. Priorytet 2: Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. W jego ramach ustalono dwa dziaania: a - rozwj zasobw ludzkich oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego. Dziaanie to bdzie polegao na podnoszeniu wyksztacenia kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego oraz na rozwijaniu zainteresowa spoeczestwa problematyk ochrony zabytkw b - ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem przez granice. Dziaanie to realizowane bdzie przez wdroenie programu Absent Patrimonium, ktry przewiduje realizacj sieci informacji o zabytkach wwoonych, wywoonych i przewoonych przez granice oraz o zabytkach zaginionych. c. Gminny program opieki nad zabytkami a Strategia Rozwoju Wojewdztwa witokrzyskiego Strategia Rozwoju Wojewdztwa witokrzyskiego do roku 2015 przyjta zostaa uchwa nr XIV/225/200 z dnia 30 czerwca 2000 roku i rozszerzona strategi do 2020 roku, akceptowan przez Sejmik Wojewdztwa witokrzyskiego uchwa nr XLII/508/06 z 26 padziernika 2006 roku. W tekcie podkrela si atrakcyjno wojewdztwa w skali kraju ze wzgldu na walory przyrodnicze i kulturowe, analizujc je jednak gwnie pod wzgldem moliwoci wykorzystania turystycznego. W przypadku proponowanych dziaa na paszczynie midzywojewdzkiej, pord wielu, teren gminy opatowskiej mgby si jedynie znale w obrbie wsplnych dziaa z wojewdztwem maopolskim, majcych na celu rewaloryzacj obszaru koncentracji najstarszego w Polsce osadnictwa (cigo osadnicza od neolitu po wczesne redniowiecze i pniej), obejmujcego tzw. pyt lessow. d. Gminny program opieki nad zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa witokrzyskiego. Przyjty uchwa nr XXIX/399/02 Sejmiku Wojewdztwa witokrzyskiego z dnia 26 kwietnia 2002 roku plan zagospodarowania wymienia Opatw pord najcenniejszych zaoe urbanistycznoprzestrzennych wojewdztwa, podkrelajc jego znaczenie jako znacznej atrakcji turystycznej. Nie precyzujc, autorzy oglnie stwierdzaj, e do najwaniejszych zagroe zasobw dziedzictwa kulturowego nale m.in.:

lokalnie zaniedbany lub zdewastowany krajobraz kulturowy (zwaszcza na terenach wiejskich), ktry stwarza ograniczenia rozwoju funkcji turystycznej i wystawia ze wiadectwo o gospodarowaniu - zachowane orodki staromiejskie (zabytkowe ukady urbanistyczne), ktre nie poddane remontom i rewaloryzacji mog utraci walory zabytkowe, za koszt odkadanych prac remontowych niewspmiernie wzrasta Analizujc rezerwy tkwice w zasobach kultury, zauwaa si m.in., e - obszar wojewdztwa nie zosta dotychczas w peni przebadany pod ktem zachowanych walorw tradycyjnej zabudowy wiejskiej i maej architektury kultowej, wartociowych ukadw ruralistycznych, komponowanego krajobrazu zabytkowego i harmonijnego krajobrazu kulturowego, pozostaoci zabytkw techniki, stanowisk archeologicznych, historycznych pl bitewnych, miejsc pamitkowych zwizanych z yciem i dziaalnoci postaci historycznych, itp.. Rozpoznanie to znacznie poszerzyoby wiedz o zabytkach i w konsekwencji dotychczasowy ich zasb, a ponadto mogoby przynie unikatowe odkrycia zwikszajce atrakcyjno kulturow i turystyczn kolejnych gmin. Autorzy planu notuj, e gwnym zadaniem regionalnej polityki przestrzennej w zakresie zagospodarowania zasobw dziedzictwa kulturowego jest skuteczniejsza ochrona i rewaloryzacja tych zasobw oraz racjonalne ich udostpnienie z myl o poszerzaniu wiedzy zwaszcza modego pokolenia, wiadomoci historycznej obywateli, a take wykorzystaniu jako czynnika rozwoju gospodarczego i promocji. Istotnym zadaniem bdzie take wykorzystanie dziedzictwa kulturowego w procesie pobudzania i utrwalania tosamoci regionalnej ogu mieszkacw przy jednoczesnym zachowaniu i kultywowaniu specyfiki lokalnej i subregionalnej. W wietle tych zada, a take okrelonych wczeniej uwarunkowa polityki przestrzennej, priorytetowymi obszarami dziaa samorzdu wojewdztwa bd: - intensyfikacja i pogbianie rozpoznania zasobw i walorw dziedzictwa kulturowego dotychczas nie sklasyfikowanych lub mao rozpoznanych, - ochrona i rewaloryzacja zabytkowych ukadw przestrzennych miast, - zachowanie najcenniejszych walorw artystyczno-krajobrazowych - zachowanie i ochrona obiektw i zespow o najwyszej randze i szczeglnym znaczeniu dla kultury narodowej i dziedzictwa wiatowego, - promocja i udostpnianie najcenniejszych walorw i zasobw Pord kierunkw polityki przestrzennej autorzy wymieniaj m.in. opracowanie operatw i utworzenie kolejnych parkw kulturowych, w tym Sandomiersko-Opatowskiego, w powizaniu organizacyjnym z istniejcymi i przyszymi Parkami Krajobrazowymi. e. Gminny program opieki nad zabytkami a Program opieki nad zabytkami w wojewdztwie witokrzyskim Program opieki nad zabytkami w wojewdztwie witokrzyskim na lata 2007-2011 przyjty zosta Uchwa Sejmiku Wojewdztwa witokrzyskiego z dnia 18 czerwca 2007 roku. W tekcie programu sformuowano m.in. cele strategiczne i priorytety dziaa w okresie 2007-2011. Okrelono je jako: I. Miasto i miasteczko (ukady urbanistyczne i ruralistyczne). II. Krajobraz kulturowy w powizaniu z ukadami urbanistycznymi. III. Dziedzictwo ywe (dokumentowanie, promocja, edukacja, popularyzacja) realizowane przez instytucje kultury na terenie wojewdztwa, samorzdy wszystkich szczebli i organizacje pozarzdowe. W wykazie proponowanych parkw kulturowych z terenu gminy Opatw znalaz si park kulturowy Doliny Opatwki oraz zespoy kolegiaty w. Marcina i klasztoru bernardynw w Opatowie. Gminny program opieki nad zabytkami a studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy i plan zagospodarowania przestrzennego W ramach przygotowa do realizacji studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy wykonano analiz zasobw i stanu krajobrazu kulturowego gminy. W analizie tej posuono si - zgodnie z sugestiami Ministerstwa kultury i Dziedzictwa Narodowego - opracowan przez prof. Janusza Bogdanowskiego metod jednostek architektoniczno-krajobrazowych. W oparciu o wyniki analizy krajobrazu naturalnego i kulturowego, ustalono, e ochron rezerwatow z pen ochron treci historycznych, form, substancji i funkcji naley obj teren najstarszego, redniowiecznego osadnictwa Opatowa. Ochron elementw oraz pen ochron ekspozycji i treci historycznych, oglnym zachowaniem charakteru krajobrazu naley obj najcenniejsze zachowane zespoy kocielne i dworsko-parkowe, jak Podole (z warownym kocioem w Ptkanowie), Strzyowice, Tudorw, Niisiak Ma, Pobroszyn, Oficjaw, Jaowsy, Zochcinek oraz tereny pniejszej, gwnie XIX-wiecznej zabudowy Opatowa. Podkreli naley, wynikajce ze znacznej iloci i wartoci naukowo-badawczej, znaczenie objcia ochron archeologiczn stanowisk archeologicznych, ze szczeglnym uwzgldnieniem ladw intensywnego osadnictwa wzdu dolin Opatwki. f.

Ustalenia polityki w zakresie ochrony rodowiska kulturowego, zapisane w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Opatw, winny znale odzwierciedlenie w przygotowywanym planie zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Opatw. IV. Oglna charakterystyka historycznego rozwoju osadniczego i kulturowego Opatowa oraz waniejszych miejscowoci gminy Obszar zajmowany przez miasto i gmin Opatw znajduje si w centrum powiatu opatowskiego, we wschodniej czci wojewdztwa witokrzyskiego. Teren gminy jest dosy zwarty, mocniej rozczonkowany jedynie po stronie zachodniej, gdzie wskim klinem wcinaj si ziemie administrowane przez gmin Bakowice, oraz po stronie poudniowej, na granicy z gmin Lipnik. Od poudniowego zachodu ssiaduje z gmin Iwaniska, od pnocy z gminami Sadowie i mielw, od wschodu z gmin Wojciechowice. Tereny gminy nale do atrakcyjnej krajobrazowo i bogatej kulturowo Wyyny Maopolskiej, zawierajc si w jej wysunitej w stron pnocno-wschodni czci. Obszar Wyyny Maopolskiej dzieli si na szereg mezoregionw, z ktrych jeden - Wyyna Sandomierska - w caoci zawiera analizowany teren. Wyyna Sandomierska jest geologicznym przedueniem Gr witokrzyskich, zbudowanych ze ska paleozoicznych, na ktre naoyy si tutaj osady mioceskie. Na caej wyynie zalega miejscami do gruba warstwa lessu (nawet do 30 m. miszoci), pocita dolinami dopyww Wisy oraz gbokimi i wskimi parowami, wycitymi w podatnym na erozj, pylastym gruncie. Teren gminy wznosi si przecitnie na 250 do 280 metrw n.p.m., maksymalnie przekraczajc 315 metrw. Obszar przecinaj liczne, silnie rozczonkowane suche doliny i dolinki, obnienia i wwozy, gdzie deniwelacje sigaj 50 metrw w czci zachodniej oraz 20-30 metrw w czci wschodniej. Jeden z dopyww Wisy, Opatwka (znana te jako ukawa lub ukawka), przecina interesujcy nas teren na dwie nierwnej wielkoci czci. Pynca z pnocnego zachodu na poudniowy wschd rzeka zmienia w okolicach Karwowa i Nikisiaki kierunek swego biegu na wschodni. Opatwk zasilaj liczne dopywy, takie jak m.in. Kania i Grabwka oraz mniejsze cieki wodne, ktrych doliny s na paskich odcinkach nieraz podmoke. Urodzajny charakter ziem lessowych (najbardziej charakterystyczne dla Sandomierszczyzny brunatnoziemy i miejscami czarnoziemy, a w dolinach rzecznych mady) sprawia, e jest to region tradycyjnie rolniczy, niemal zupenie pozbawiony lasw, wykarczowanych do wczenie w procesie intensywnego osadnictwa. Zachoway si jedynie niewielkie zagajniki liciaste porastajce najbardziej strome partie stokw i wskie dna wwozw. Trzeba jednak pamita, e pierwotnie i tak dominowaa tu prawdopodobnie rolinno stepowa. Ju na pocztku XIX wieku tereny lessowe wyyny byy prawie bezlene. Obecnie cao niezabudowanego obszaru jest wykorzystywana jako grunty orne, sady lub rzadziej, jako ki. Opatw, siedziba starostwa powiatowego i drugie po Sandomierzu najwaniejsze, historyczne miasto na terenie wyyny, jest dzi lokalnym orodkiem administracyjno-gospodarczym. Pooony bardziej centralnie ni Sandomierz znajduje si jednak na uboczu gwnych szlakw komunikacyjnych. Z Opatowa rozchodz si promienicie drogi do Staszowa, agowa, Ostrowca witokrzyskiego, mielowa, Oarowa i Sandomierza. Pradzieje. Teren bdcy tematem opracowania nosi lady osadnictwa ju w czasach okrelanych przez archeologw jako pradziejowe lub staroytne, a obejmujcych okres schykowego paleolitu (ok. 1200010000 a.C.) i mezolitu (ok. 10000-4000-3500 a.C.). Zabytki z epoki kamienia odkryto na terenie niemal caej gminy. Stanowiska archeologiczne wskazujce na obecno osadnictwa pradziejowego zlokalizowano w okolicach Brzezia, Karwowa i Lipowej. W pniejszych czasach zasiedlaniu Wyyny Sandomierskiej przez wczesnego czowieka sprzyjay korzystne warunki rodowiska naturalnego, takie jak ciepy klimat, dobre zaopatrzenie w wod i urodzajne gleby. Osadnictwo skupiao si w pobliu rzek i mniejszych ciekw wodnych, wzdu dolin i wwozw, podczas gdy dziay wodne wykorzystywano gwnie pod pola uprawne, na og pozbawione siedlisk ludzkich. Wiksz aktywno osadnicz, zwizan z rozpowszechnieniem si typu gospodarki polegajcej na produkcji ywnoci, nie za tylko na zbieractwie i mylistwie, odnotowano w okresie neolitu (ok. 5400-2200/2100 a.C.) w okolicach Opatowa, Czernikowa Opatowskiego, Jaows, Jurkowie, Karwowa, Kornacic, Podola, Wworkowa i Zochcinka. Oprcz nowej, rolniczohodowlanej gospodarki pojawiaj si w tym okresie gadzone narzdzia kamienne i ceramika. Na terenie gminy odkryto take szereg neolitycznych stanowisk archeologicznych, przypisywanych ju konkretnym kulturom. Zlokalizowano midzy innymi osady z zabytkami charakterystycznymi dla kultury ceramiki wstgowej rytej (ok. 5400 - 5000-4700 a.C.) w pobliu Opatowa, Jaows, Jurkowie, Kornacic, Podola i Wworkowa. Transformacj tej kultury bya jej odmiana zwana od sposobu zdobienia naczy kultur ceramiki kutej, rozwijajca si gwnie na terenie Czech i Dolnego lska. Na terenie gminy odnaleziono pozostaoci takiej ceramiki w okolicach Karwowa i Wworkowa.

W okresie ok. 4600-3300 a.C. obecne byy w pobliu Jurkowie, Opatowa i Wworkowa grupy ludnoci zaliczane do cyklu kultur lendzielsko-polgarskich. Midzy innymi w zwizku z tymi stanowiskami archeolodzy wydzielili grup opatowsko-samborzeck tej kultury, wyrniajc si form i sposobem zdobienia ceramiki (pucharkw na nce i czarek zdobionych czarnym, malowanym ornamentem), ktra dowodzi zwizku jej twrcw z grupami ludzkimi w rodkowo-pnocnych Wgrzech. Z kultury ceramiki kutej lub kultury lendzielskiej moga si wywodzi kultura malicka (od pobliskich Malic w gminie Lipnik), rozwijajca si a do okoo 3800 lat a.C. i obejmujca znaczn cz Polski. Stanowiska tej kultury odkryto w Oficjaowie i Jurkowicach. W okresie ok. 4100/3900-3200/3000 a.C. (starszy eneolit) liczne osady budowali na tym terenie przedstawiciele kultury pucharw lejkowatych (w Opatowie, Adamowie, Brzeziu, Gojcowie, Jagninie, Jaowsach, Jurkowicach, Karwowie, Kobylanach, Kochowie, Marcinkowicach, Nikisiace Maej i Duej, Oficjaowie, Okalinie Koloni, Podolu, Rosochach, Strzyowicach, Tudorowie, Wworkowie i Zochcinku). Kultura ta bya efektem wewntrznej transformacji naddunajskiego modelu gospodarki rolniczohodowlanej, ktra na ziemiach polskich doprowadzia do zasiedlenia nie tylko terenw zasobnych w urodzajne gleby lessowe, ale take ziem o mniej urodzajnych glebach piaszczystych i innych. Wspczenie z klasyczn faz kultury pucharw lejkowatych rozwijaa si kultura woysko-lubelskiej ceramiki biao malowanej (ok. 3700-3300 a.C.; osady w Karwowie, Podolu i Tudorowie). W okresie ok. 3000-2000 a.C. (modszy eneolit) na terenach polskich dominoway grupy uprawiajce rne typy posiadego pasterstwa, reprezentujce kultur amfor kulistych (groby w Opatowie, Jaowsach, Kochowie i Wworkowie, osady w Opatowie, Brzeziu, Podolu i Karwowie) oraz kultur ceramiki sznurowej (groby w Opatowie i Jurkowicach, osady w Opatowie, Nikisiace Maej i Duej, Wworkowie). Interesujcym jest, e w tym czasie doszo na naszych ziemiach do udomowienia konia. W krgu oddziaywania obu wyej wymienionych kultur pozostawaa lokalna kultura zocka (od miejscowoci Zota koo Sandomierza), ktra powstaa w wyniku poczenia rodkowoeuropejskich grup ludnoci nomadycznej (kultura ceramiki sznurowej) z miejscowymi grupami ludnoci o bardziej stabilnych systemach osadniczych (pna faza kultury amfor kulistych na Wyynie Sandomierskiej). Grodzisko ludnoci tej kultury zlokalizowano w Nikisiace. W latach okoo 2300-1600 a.C. zamyka si wczesny okres rodkowoeuropejskiej epoki brzu. Okoo 2000-1600 roku a.C. w rejonie Kotliny Karpackiej dynamicznie rozwijaa si produkcja wyrobw metalowych, w zwizku z czym pozostawa rozwj spoeczno-gospodarczy ludnoci. Wane miejsce w tym procesie odgrywaa kultura Otomani (wschodnia Sowacja, pnocno-wschodnie Wgry, zachodnia Rumunia), ktra dotara rwnie na ziemie poudniowo-wschodniej Polski. Przypuszczalnie jej lady odkryto take w okolicach Tudorowa. Jest to o tyle istotne, e by to jeden z najwczeniejszych momentw, kiedy bezporednie oddziaywania rozwinitych cywilizacji poudniowo-wschodnio-europejskich dotary na ziemie polskie. Bliej nieokrelone osady z wczesnej epoki brzu zlokalizowano take w Czernikowie Opatowskim, Jaowsach, Nikisiace Duej, Okalinie, Podolu i Wworkowie. Cechy waciwe dla I okresu epoki brzu (kultury postsznurowe) maj znaleziska wizane z osadami w Gojcowie, Jagninie, Karwowie, Kobylanach, Nikisiace Maej, Strzyowicach, Tudorowie i Wworkowie. Na podou kultury ceramiki sznurowej rozwina si na terenie Maopolski i Grnego lska grupa Chopice - Vesele (osada w Opatowie i grb w Nikisiace Duej). Inn kultur postsznurow bya kultura mierzanowieka (od miejscowoci Mierzanowice w gminie Wojciechowice obok Opatowa; ok. 2300-1800 a.C.), ktrej zabytki odnaleziono take w okolicach Opatowa, Czernikowa Karskiego, Jaows, Kobylan, Kochowa, Nikisiaki Maej i Duej, Oficjaowa, Podola, Rosochw i Wworkowa. W II okresie epoki brzu rozwina si kultura trzciniecka (osady w pobliu Opatowa, Czernikowa Karskiego i Opatowskiego, Kobylan i Kobylanek, Nikisiaki Maej, Podola, Strzyowic, Tudorowa i Zochcinka; ok. 1700-1300 a.C.). W okresie ok. 1300 - IV w. a. C. na ziemiach polskich dominowaa kultura uycka, ktra rozwina si w III-V okresu epoki brzu i trwaa nadal we wczesnej epoce elaza, tzw. okresie halsztackim (VIII w. 400r. a. C.), kiedy powstaa najbardziej znana osada obronna ludnoci kultury uyckiej w Biskupinie. lady uyckiego osadnictwa na terenie gminy Opatw odnaleziono w Opatowie, Czernikowie Opatowskim i Karskim, Jaowsach, Jurkowicach, Karwowie, Kobylanach i Kobylankach, Lipowej, Nikisiace Maej i Duej, Oficjaowie, Okalinie, Podolu, Rosochach, Tudorowie, Wworkowie i Zochcinku. W Kornacicach i Okalinie natrafiono ponadto na relikty cmentarzysk uyckich. W okresie halsztacko-lateskim rozwina si kultura pomorska, wywodzca si z grupy kaszubskiej kultury uyckiej, istniejcej na terenie Pomorza Gdaskiego do schyku epoki brzu. Z kultur pomorsk wizaa si odrbna grupa, zwana kultur grobw kloszowych. Z tym krgiem kulturowym powizali archeolodzy relikty osad w Brzeziu, Czernikowie Karskim, Jurkowicach, Karwowie, Kornacicach i Podolu oraz cmentarzyska w Kornacicach, Nikisiace Maej i Okalinie. W modszym okresie przedrzymskim i w okresie wpyww rzymskich na terenach Polski rozwina si kultura przeworska (III/II w. a.C. - 1 po. V w. p.C.). Na terenie gminy zlokalizowano relikty osad w Opatowie, Brzeziu, Jagninie, Jaowsach, Jurkowicach, Karwowie, Kornacicach, Podolu i Rosochach. W Brze-

ziu i Nikisiace Maej natrafiono ponadto na nieokrelone zabytki pochodzce z osad okresu wpyww rzymskich. Wczesne redniowiecze. W pocztkach I tysiclecia naszej ery okolice Sandomierza i Opatowa przeyway okres rozwoju gospodarczego, o czym wiadcz - jak wykazano wyej - pozostaoci intensywnego osadnictwa. W III wieku sytuacja ta pogorszya si w zwizku z najazdami germaskimi na Cesarstwo Rzymskie i migracjami rnych grup etnicznych. U progu VI stulecia pojawiaj si na tych terenach Sowianie, z ktrymi wie si funkcjonowanie przedpastwowych, plemiennych orodkw osadniczych w rejonach Zotej, Zawichostu - Podgrza, Kleczanowa i Sandomierza. Badacze zajmujcy si okresem wczesnego redniowiecza zaliczali dotychczas plemiona zamieszkujce wwczas te ziemie do znanych ze rde wczesnoredniowiecznych Ldzian lub Wilan. Ostatnio wysunito hipotez, e ziemie Sandomierskie i Lubelskie byy w tym czasie pogranicznymi dla duych organizmw plemiennych, takich jak wanie Ldzianie i Wilanie, ktrych terytoria rozdziela pas lasw staszowskich, czy wielkopolscy Polanie. Zamieszkiway je mniejsze plemiona Sandomierzan i Lublinian; lady bytnoci tych pierwszych odkrywamy w okolicach Sandomierza, Zawichostu, Opatowa i Koprzywnicy. Bya to najstarsza faza osadnictwa wczesnoredniowiecznego, obejmujcego pas dugoci 30 km na lewym brzegu Wisy, w rejonie najyniejszych gleb rolniczych, z Sandomierzem w centrum. Tym pasem biega jedna z gwnych drg wczesnoredniowiecznej Europy, czca Zachd arabski (Hiszpani) przez Regensburg, Prag i Krakw z Kijowem i dalej Bagdadem na Wschodzie arabskim. W okolicach Opatowa zlokalizowano lady osadnictwa z tego okresu w Czernikowie Opatowskim i Karskim oraz Podolu. W 2 po. IX wieku, gdy Wilanie ulegli, jak si przypuszcza, Pastwu Wielkomorawskiemu (potem - na pocz. X w. - pastwu czeskich Przemylidw) a Ldzianie borykali si z ekspansj Rusi, tereny sandomierskie zajli najprawdopodobniej twrcy pastwa gnienieskiego - Piastowie. Na lady wczesnoredniowiecznych osad z okresu piastowskiego natrafiono w Opatowie, Czernikowie Opatowskim i Karskim, Gojcowie, Jagninie, Jaowsach, Kochowie, Kornacicach, Oficjaowie, Okalinie, Podolu, Strzyowicach i Zochcinku. Znalezione tam zabytki archeologiczne s datowane w wikszoci na XI, XII i nastpne wieki. W tych samych miejscowociach oraz w Brzeziu, Karwowie, Kobylanach, Nikisiace Maej, Tudorowie i Wworkowie odkryto relikty osad wczesnoredniowiecznych o bliej niesprecyzowanej chronologii. Okres redniowieczny do koca XV w. Opatw obok Sandomierza i Zawichostu by we wczesnym redniowieczu jednym z waniejszych centrw osadniczych Sandomierszczyzny, pooonym nad Opatwk, przy przeprawie i skrzyowaniu wanych drg prowadzcych z Rusi przez Zawichost do Wielkopolski i Pomorza oraz z Mazowsza przez Radom, I do Sandomierza i dalej na Wgry. W kierunku Sandomierza szlak prowadzi dolin Opatwki przez Karww, Pielaszw, Zagrody, Zawad, Jankowice, Wilczyce i Wysiadw lub drugim brzegiem rzeki przez Nikisiak, Lisw, Sadowice, Daromin, i Przezwody. Trzeci trakt wid przez Okalin i Wostw. Rwnie do Zawichostu droga moga mie dwa rwnorzdne warianty: przez Rosochy, Koszyce, Kunice, Jakubowice, Prusy, Czyw i Piotrowice lub przez ukaw, gdzie oddziela si od traktu w dolinie Opatwki, Grabw, Gierczyce, Sobtk i Wygod. Inne drogi czyy Opatw z agowem (i dalej z Kielcami) oraz zapewne z mielowem (zapewne przez Ptkanw i Krzczonowice). Korzystne pooenie przyczynio si do szybkiego rozwoju tego orodka. Przypuszcza si, e najstarszej osady szuka naley na lewym brzegu Opatwki, przy najwczeniejszym szlaku dronym prowadzcym w XII i XIII wieku przez Momin, Waniw i Tarczek ku zachodowi. By to wany trakt bdcy odnog szlaku z Rusi do Krakowa, prowadzca przez Sulejw ku rodkowej Polsce (szlak gnieniesko-kijowski). Przyjmuje si, e najstarsza osada wczesnoredniowieczna znajdowaa si na terenach wok zespou klasztornego bernardynw, zwanych w redniowiecznych rdach migrodem. Nazw t okrela si obecnie cypel lessowy w pobliu klasztoru midzy ulicami Kociuszki, Klasztorn i Bernardysk lub ca lewobrzen (pnocn) cz Opatowa. Wwczas cypel nazywany jest Zamczyskiem a pooony na poudniowy wschd od niego odcinek skarpy - Grodziskiem (teren dzisiejszego szpitala). Pocztki osadnictwa w tym miejscu archeolodzy datuj na koniec X lub przeom X i XI wieku. W XII wieku znajdowaa si tu rozlega osada lub zesp osad, z ktrych jedna, rozlokowana na cyplu migrodu (Zamczysko) posiadaa by moe drewniano-ziemne obwarowania, a dwie miay charakter osad otwartych lub podgrodzi. Istnienie wczesnoredniowiecznych umocnie obronnych potwierdza przekaz Jana Dugosza, ktry wspomina o grodzie w pobliu kocioa NMP, okrelajc go jako castrum lub arx. Zapewne w tym zamku zamieszkiwa w 1189 roku ksi Kazimierz Sprawiedliwy podczas spotkania w Opatowie z opatem witokrzyskim Milwanem i biskupem Wincentym Kadubkiem. W XV wieku z zamku pozosta jedynie plac z ruinami. Liczba odkrytych w trakcie bada archeologicznych obiektw, takich jak rnego rodzaju jamy, piwniczki i paleniska oraz zabytki ruchome, wiadczy, e orodek osadniczy na migrodzie opatowskim

niewiele ustpowa osadom Sandomierza z tego okresu. Prowadzcy w roku 1932 roku badania archeologiczne na terenie migrodu J. urowski informowa potem w kronice Z otchani wiekw, e W czci miasta tzw. migrodzie, odkryto plany domostw najprawdopodobniej wczesnohistorycznych. Istnieje take wiarygodny przekaz, e w XI wieku by tu drewniany koci: Rachelin, Woch, herbu Krucyni, biskup krakowski za panowania Kazimierza Mnicha r. 1040 w lasach nad rzek ukawk wznis koci drewniany; kapana przy nim osadzi, i okoliczne wznoszce si wioski na parafi przeznaczy {Vita italorum Episc. Cracovien, Krakw 1609, str. 163). Koci ten dopiero w r. 1060 przez Lamberta Zul, Polaka, herbu Stara, biskupa krakowskiego by powicony; a w. Stanisaw Szczepanowski biskup krakowski, jadc do Solca na sdy krlewskie z sukcesorami Piotra z Janiszowa, Jakubem, Sulisawem i Piotrem, o wie Piotrowin r. 1078 odprawi w nim, przed otarzem mki paskiej msz wit. Co prawda, nie mg ten koci jeszcze wwczas peni roli parafialnego, gdy sie parafialna zostaa utworzona pniej, bo pod koniec XII lub w XIII wieku, to jednak mg by wityni grodow. Z kolei ks. Jan Winiewski podaje, e ok. 1140r. Piotr Dunin herbu abd, hrabia na Skrzynnie, za Bolesawa Krzywoustego przybyy do Polski, na miejscu drewnianego kocioa wznis nowy z ciosu .Fakt istnienia wczesnoredniowiecznej wityni potwierdza te uposaenie dziekana XII-wiecznej kolegiaty p.w. w. Marcina na dochodach kocioa Panny Marii. Ostatnio odkryto przed fasad kocioa bernardyskiego, noszcego wezwanie NMP, tkwice w ziemi kamienne mury, ktre s interpretowane jako pozostao wczesnoromaskiej rotundy z 2 po. XI lub XII wieku, by moe tosamej ze wzmiankowan wityni z okoo 1140 roku. Z kolei, z XVI wiecznego herbarza autorstwa Bartosza Paprockiego pochodzi informacja, e w XIV wieku arcybiskup gnienieski Jarosaw Bogoria kocioy, m. in. w Opatowie stare drzewiane gnie obali kaza, a murowa z nowa. Z kolei ks. Winiewski powoujc si na Niesieckiego pisze, e Jarosaw Bogorja Skotnicki, arcybiskup gnienieski, przyozdobi Opatw wspaniaym kocioem. Na prawym brzegu Opatwki, przy przeprawie, funkcjonowa musiaa w tym okresie jeszcze jedna osada, w ktrej wybudowano okoo poowy XII wieku kolegiat w. Marcina. witynia ta stanowi przez sw znaczn jak na owe czasy wielko i rozbudowany program architektoniczny zagadk dla wielu badaczy zajmujcych si tym okresem historii Polski. Jan Dugosz widzia w przyczku portalu gwnego rzebione postacie ubrane w paszcze z rwnoramiennym krzyem i na tej podstawie wysnu przypuszczenie, i powstanie wityni naley wiza z templariuszami. Rzeby te zniszczy nadgorliwy dziekan opatowski Rafa z Brzezia herbu Leliwa w okresie, ktry nastpi po niesawnym procesie templariuszy i rozwizaniu ich zakonu w 1312 roku. Domylano si te innych funkcji tego wybitnego zabytku, takich jak witynia klasztorna nieznanego zakonu, czy te katedra planowanego biskupstwa misyjnego lub od pocztku kolegiata. Poniewa nie potwierdzono badaniami adnej z hipotez wskazujcych na funkcj inn ni kolegiacka, aktualnie uczeni skaniaj si ku tej ostatniej ewentualnoci. Byy to czasy, gdy Opatw nalea do woci ksicych, a rozwj gospodarczy i demograficzny osady sprzyja ambitnym planom wzmocnienia rangi domeny ksicej. Dzieo fundacji przypisuje si wic Henrykowi Sandomierskiemu lub Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Pewnym jest, e budowa kolegiaty musiaa si przyczyni do rozwoju prawobrzenej osady, ktra staa si zapewne w pewnym sensie konkurencyjna dla osad lewobrzenych. Wkrtce po zakoczeniu budowy rozpoczto obudowywanie wityni przybudwkami o rnych funkcjach (pierwsz by zapewne kapitularz kapituy kolegiackiej), rozwijaa si take zabudowa na gruntach przykocielnych nalecych do kapituy kolegiackiej. Nie wiadomo kiedy dokadnie pojawia si nazwa Opatw (przyjmuje si, e miao to miejsce przy kocu XII lub na pocztku XIII wieku), ale to wanie ona daa asumpt do szukania tu jakiej wasnoci klasztornej, ktra do XV wieku, a wic pojawienia si bernardynw, nie znalaza dotychczas potwierdzenia. O tym, e koci wraz z osad mg zmienia w swej pocztkowej historii wacicieli, a tym samym funkcj, zdaj si z kolei wiadczy liczne przeksztacenia jego architektury. Odnotowa naley take obecno cysterskiego warsztatu, pracujcego w XIII wieku przy przebudowie kolegiaty. W 1232 roku wo opatowska przesza z nadania ksicia Henryka Brodatego w rce biskupw lubuskich, do ktrych naleaa a do 1514 roku (z przerw w 1368 roku, kiedy to Kazimierz Wielki odebra na krtko biskupstwu woci opatowskie). W 1282 roku Leszek Czarny wystawi dla maopolskich woci biskupa lubuskiego Wilhelma przywilej zwalniajcy jego poddanych od wszelkich danin i posug oraz umoliwiajcy nadawanie miastom i wsiom prawa niemieckiego. Opatw otrzyma wtedy potwierdzenie targu, jednak przywilej lokacyjny otrzymao miasto prawdopodobnie wczeniej, jeszcze w 3 w. XIII w., za Bolesawa Wstydliwego. wiadczy o tym miaby dokument z 1278 roku, wymieniajcy miasto (oppidum) Opatw. Lokacja ta musiaa dotyczy osady targowej na migrodzie, ktra jednak wkrtce, bo pod koniec XIII wieku, zostaa opuszczona, a jej teren zniwelowany i z czasem wzity pod upraw. Wiza to mona z zagroeniem jakie niosy nkajce w tym okresie ziemie polskie najazdy mongolskie i litewskie, zwaszcza, e analogiczna sytuacja miaa miejsce w Sandomierzu. Centrum osadnicze Opatowa przeniesiono wwczas na prawy brzeg Opatwki, w rejon kolegiaty w. Marcina, gdzie rozwino si w tym czasie Nowe Miasto redniowieczne (w odrnieniu od Starego Miasta na migrodzie), zwane Wielkim Opatowem. W latach 1317-1345 biskup lubuski Stefan wykupi od kapituy kolegiackiej place i domostwa w

pobliu kolegiaty za bogat i blisko lec wie Marcinkowice. Translacj orodka miejskiego potwierdza dokument krla Wadysawa okietka z 1328 roku, w ktrym wystpuje ju nazwa oppidum magnum Oppathow. Wkrtce zapewne wytyczono rynek opatowski wraz z ukadem dochodzcych do ulic, wyznaczajc ukad urbanistyczny zachowany do dzi. W dokumencie z 1342 roku wymienieni s Wojsaw i jego syn Wilczek, nabywca soectwa w Bronkowicach, dwaj bogaci, polscy mieszczanie opatowscy. W 1359 roku wzmiankowane jest dziedziczne wjtostwo, ktre za zgod krla zostao nadane przez biskupa lubuskiego Piotra kanonikowi krakowskiemu Janowi Kiebasie oraz jego bratu Mikoajowi za 120 grzywien. Za Kazimierza Wielkiego znany by mieszczanin Bibuski, w ktrego kamienicy krl rozpatrywa skargi na Krzyakw. Po mierci ostatniego Piasta ziemie sandomierskie najecha ksi litewski Lubart, syn Giedymina, wraz z Olgierdem i Kiejstutem. Z kolei w 1385 roku tereny te najecha, ograbi i spustoszy pniejszy krl Polski Jagieo. W 1395 roku mieszczka opatowska Kiebasina toczya z biskupem lubuskim spr o wjtostwo. W 1400 roku do wjtostwa nalea folwark i myn, a w miecie byo 7 jatek rzeniczych. Pi lat pniej wymieniani s w Opatowie szewcy i ich kramy, kramy sukna drogiego i sukna taniego, kramy przekupniw, jatki piekarskie, rzenicze, kramy kupcw obcych. Wjt mia prawo budowy dowolnej liczby jatek, mynw, domw, jazw do mynw i urzdzania staww rybnych. Naleay do niego jatki rzenicze i trzy myny: tzw. Pisarzowy (Scriptoris), myn wjtowski i myn pod dworem biskupim. Czerpa rwnie dochody z opat od tkaczy. Z kolei biskup lubuski pobiera na starej drodze z Sandomierza przez Opatw do Piotrkowa, Iy i dalej do Prus co opatowskie, nadane zapewne przez ksicia w 1332 roku wraz z ca woci. T wanie drog poda w 1410 i 1411 roku Wadysaw Jagieo z Jedlny do Sandomierza, przez I, Kunw i Opatw. W 1410 roku krl spotyka si z krlow Ann na rynku opatowskim, wracajc z bitwy pod Grunwaldem. Po raz kolejny odwiedzi Jagieo Opatw w 1422 roku. W pi lat pniej szlak, ktrym podrowa krl by nazywany gocicem opatowskim. W 1448 roku Kazimierz Jagielloczyk pozwoli mieszczanom opatowskim podrowa z towarami na Ru przez Zawichost, Kranik i Turobin oraz przez Koprzywnic, Rzochw i Rzeszw. Krl przebywa w Opatowie w roku 1450 i 1460. W 1457 roku biskup Fryderyk pozwoli wystawi na rynku opatowskim ratusz. W okresie redniowiecza miasto rozwijao si pomylnie, rozkwitao rzemioso w specjalnociach takich, jak: szewstwo, krawiectwo, kunierstwo, aziebnictwo, piekarnictwo, rzenictwo, sukiennictwo, pciennictwo i rzemiosa metalowe. W 1471 roku w nowo zbudowanym ratuszu mia si mieci midzy innymi magazyn dla kunierzy oraz pomieszczenia dla siodlarza, miecznika i zotnika. W tym czasie Opatw by wanym skadowiskiem towarw polskich i zagranicznych (foro et rerum vanalium importatione). W 1 po. XIV wieku miasto miao prawo skadu soli i ledzi, ktre jednak stracio po tym jak prawo takie zyska w 1366 roku Sandomierz. Nie zakoczyo to jednak sporu obu orodkw miejskich, o czym wiadcz wzmianki w dokumentach z 1459 i 1505 roku. W miecie istniaa te wspomniana ju komora celna naleca do biskupa i urzdzane byy dwa jarmarki: zapewne od lokacji Wielkiego Opatowa w dniu w. Marcina i drugi na w. Prokopa. Oprcz dworu biskupiego, kociow i ratusza w rynku i przy ulicach stay murowane domy mieszczan, szlachty i duchowiestwa. Dwr biskupi wraz z sadem i mynem sta obok zabudowa kocioa NMP w Starym Miecie. Ks. Winiewski podaje, e biskupi lubuscy mieszkali w Opatowie lub Biskupicach, jednak gdy w 1300 roku biskup Jan zosta w Biskupicach napadnity przez zoczycw, wystawi paac w Opatowie i odtd przebywa tam stale. Ssiadowaa z nim rezydencja dziekana zgromadzenia kanonickiego, rwnie z ogrodem, sadem i folwarkiem, dwr i folwark kantora, a take staw z mynem koo zamczyska, nalecy do scholastyka. W XV wieku dochody z 22 anw czerpaa kapitua kolegiacka a z 38 biskupstwo. Funkcjonoway te liczne folwarki nalece do biskupa, kanonikw kolegiackich i wjta, oraz stawy rybne. Za Dugosza kolegiata posiadaa browary, myn (sodowy?), a kustosz kolegiaty pobiera czynsze z 16 siedlisk z karczmami. Obok cmentarza znajdowa si szpital dla ubogich oraz koci w. Ducha i w. Stanisawa a przy kolegiacie funkcjonowaa szkoa. Polskie etnicznie mieszczastwo, bogate i znane w innych orodkach miejskich, zamieszkiwao na Starym Miecie i na przedmieciach, znanych potem (w 1529r.) pod nazwami Dziekania i Karczemne, zapewne od podkrelanej ju przez Dugosza duej iloci karczem. W 1467 roku do Opatowa sprowadzono bernardynw, ktrych osadzono przy dotychczasowym kociele parafialnym p.w. NMP. Jednak w skutek konfliktu zakonnikw z miejscowym klerem, obawiajcym si o swe wpywy, erekcja klasztoru zostaa definitywnie zatwierdzona przez biskupa Jana Rzeszewskiego dopiero w 1472 roku, po rozstrzygajcym spr wyroku Kurii Krakowskiej. W zwizku z tym parafi przeniesiono do kocioa kolegiackiego, przy ktrym kantor Jan Bronikowski dobudowa od poudnia zakrysti. W tym czasie miay te miejsce inne prace w kolegiacie. Nie wiadomo czy bernardyni zdecydowali si na rozbudow starego kocioa, czy przystpili do budowy nowej wityni. Pewnym jest, e koci, wzniesiony z fundacji Jana Tary przez architekta i budowniczego Klemensa Almanusa, gotowy by przy kocu XV wieku, kiedy to wykonywano dekoracj malarsk. Mona przypuszcza, e w tym te okresie wybudowano budynki klasztorne. Obecny zesp kocielno-klasztorny ma form nadan mu w wieku XVIII; starsze mury gotyckie byy odnajdywane jedynie w partiach fundamentowych cian, podczas remontu i adaptacji jego budynkw.

W XV wieku Opatw by siedzib dekanatu i parafii, do ktrej na terenie dzisiejszej gminy Opatw naleay: Opatw, cz Czernikowa bdca wasnoci biskupw lubuskich, Jaowsy, Jurkowice, Pobroszyn i Marcinkowice. Z grodem na migrodzie (pniejszym Opatowie) powizane byy we wczesnym redniowieczu stosunkami feudalnymi okoliczne osady, znane z dokumentu Leszka Czarnego z 1282 roku a stanowice by moe pozostao dawnego terytorium opolnego. Byy to: Czernikw, Jurkowice, Jaowsy, yce, Biskupice, Bukowiany, Truskolasy, Kraszkw, Niemienice, Ruszkowiec, Zochcin, Grabionowice, Porudzie, Nietulisko i Winiary. Lokalizacja wymienionych osad na zachd oraz pnocny i poudniowy zachd od Opatowa kae si domyla, e dokument wymienia jedynie cz stanu posiadania dawniej wikszej woci (opola). Czernikw wystpuje w rdach w 1328 roku jako wasno biskupstwa lubuskiego. Cz wsi leca w parafii Opatw naleaa do klasztoru benedyktynw ysogrskich, druga cz, w parafii Strzyowice, bya wasnoci szlacheck. W XV wieku Czernikw dziedziczy Wojciech Donet herbu Ra. Jurkowice naleay do woci opatowskich i jako takie zostay w 1232 roku nadane przez Henryka Brodatego biskupom lubuskim. Jaowsy (Ialovans) rwnie s w 1328 roku wymieniane wrd woci biskupw lubuskich. Za Dugosza biskup posiada tam 2 any roli, ogrd i staw, a wocianie i karczmarz pacili mu czynsz. Pozostae miejscowoci wymienione w dokumencie Leszka Czarnego znajduj si dzi poza granicami gminy a Winiary (w okolicy Opatowa) i Grabionowice s dzi nieznane. rda historyczne oraz znaleziska archeologiczne na terenach miejscowoci zlokalizowanych po stronie wschodniej oraz poudniowo i pnocno-wschodniej Opatowa wiadcz o tym, e istniay one we wczesnym okresie redniowiecza i mogy by wczeniej powizane z tym orodkiem. We wsi Brzezie znaleziono w 1905 roku naczynie zawierajce skarb srebrnych monet z XI wieku. Przypuszcza si, e skarb ten mg by zakopany przez przedstawiciela wielkiej wasnoci ziemskiej (termin ten w odniesieniu do wczesnego redniowiecza oznacza moe wasno nawet tylko dwuwioskow), ktrej orodek znajdowa si w Brzeziu, miejscowoci pooonej przy wanym szlaku handlowym. Z Brzezia pochodzi znany nam dziekan opatowski Rafa, ktry zniszczy paskorzeby na portalu kolegiaty. W XV w. Brzezie w parafii Ptkanw byy dziedzictwem Klemensa, Jana i Wilhelma de armis Oxa. Star wsi jest take Gojcw (Oyrzow, Goyczow), ktry w 1206, 1308 i 1318 roku naley do klasztoru cystersw sulejowskich. Wraz z Okalin (Okkalyno) zosta nadany klasztorowi sulejowskiemu przez magistra Wincentego Kadubka, prepozyta kolegiaty sandomierskiej. W 1315 roku obie wsie s przedmiotem sporu midzy cystersami a niejak Jadwig, wdow po Jakubie synu Mojkona, upominajc si wraz z synami Stanisawem i Tomisawem o zwrot Gojcowa i Okaliny, nabytych jakoby od klasztoru drog zamiany. Wadysaw okietek rozsdzi spr na korzy klasztoru, przyznajc zakonnikom jurysdykcj nad tymi posiadociami i nadajc im prawo niemieckie. W XV wieku Gojcw nalea do parafii Wostw. Z kolei o Karwowie wiemy, e wraz z Nikisiak zosta w 1212 roku, na wiecu w Mikulinie, darowany przez biskupa krakowskiego Wincentego Kadubka klasztorowi cystersw w Koprzywnicy. Obie wsie miay by wociami rodowymi Kadubka, wic musiay istnie ju w XII wieku. W XIII wieku biskupstwo lubuskie posiadao w Karwowie jeden an. Przeciw zaliczeniu obu wsi do dawnego opola wiadczy natomiast fakt, e naleay one do parafii malickiej (w przypadku Karwowa tylko cz wsi, poniewa druga naleaa do parafii Wostw), ktrej powstanie datowane jest na XII wiek. W 1277 Karww jest wymieniany wrd posiadoci klasztoru koprzywnickiego. Dugosz z kolei twierdzi, e biskup Wincenty da klasztorowi tylko poow wsi, drug zostawiajc swym krewnym (nepotibus). W XV wieku poowa ta naleaa do Rycw. W 1416 roku Wojciech z Wamborkowa wzbogaci klasztor koprzywnicki nadajc mu jeden z dziaw. Dziesicin ze wsi pobiera biskup krakowski, natomiast z folwarku rycerskiego koci we Wostowie. Nikisiaka bya w XV wieku dziedzictwem Andrzeja z Sienna herbu Dbno. Miaa folwark (praedium militare) dajcy dziesicin kocioowi we Wrzawach, a any kmiece, zagrodnicy i karczmy paciy biskupowi krakowskiemu. Jeszcze wczeniej wymieniany jest we wczesnoredniowiecznych dokumentach Kochw (Cochonow), ktry w 1191 roku daje dziesicin kolegiacie sandomierskiej. W XV wieku nalea do Jana Kochanowskiego i Piotra Strzyowskiego. Marcinkowice - jak ju wspomniano - naleay w XIII wieku do biskupstwa lubuskiego i w latach 1317-1345 zostay przez biskupa Stefana wymienione na tereny wok kolegiaty. Marcinkowice zostay wwczas podzielone na uposaenia dziekana, scholastyka i piciu pierwszych proboszczw kolegiaty opatowskiej. Byo tam 11 anw kmiecych i dwa myny nalece do dziekana. Inn bardzo star wsi jest Ptkanw z kocioem (dzi na gruntach wsi Podole i Rosochy, poniewa wie Ptkanw ju nie istnieje), ktry wedug tradycji wznis Piotr Dunin lub templariusze w poowie XII wieku. S to jednak hipotezy podobne tym, jakie budowano dla wyjanienia wczesnych dziejw wity opatowskich. Bardziej prawdopodobn hipotez jest ta, ktra utosamia wymieniany w akcie uposaenia kolegiaty sandomierskiej Bechanov koo Krzczonowic i Trbanowa z Ptkanowem. Dawny koci para-

fialny by potwierdzony w dokumencie z 1326 roku. Na wzgrzu, gdzie wznosi si dzi koci, zlokalizowany by grd - siedziba wasnoci ziemskiej. Cho wie Ptkanw dzi nie istnieje (brak jest jej ju w rdach XIX-wiecznych), to wznoszcy si tam okazay, obronny koci gotycki parafialny dowodzi, e niegdy Ptkanw by take wanym orodkiem administracji wieckiej. Dzisiejszy, gotycki koci p.w. w. Idziego (nota bene wezwanie bardzo stare, nadawane kocioom w XI wieku, za Wadysawa Hermana) nie posiada cech stylu romaskiego. Wybudowany zosta na przeomie XIV i XV wieku, zapewne z fundacji wczesnych kolatorw. W XV wieku koci p.w. w. Egidiusza w Ptkanowie (Pkanowie) by pod patronatem dziedzicw Podola i Rosoch. Do parafii naleay z terenu dzisiejszej gminy Opatw nastpujce wsie: Ptkanw, Brzezie, Lipowa i Podole. Wsie Lipowa i Podole byy wasnoci Domarata herbu Grzymaa, do ktrego naleaa te poowa Ptkanowa. Z czterech anw kmiecych pacono dziesicin parafii w Ptkanowie. Bya tam karczma, zagrodnicy i folwark rycerski, z ktrego dziesicin pacono kocioowi w Ptkanowie. Rosochy naleay do Jakuba z Koniecpola herbu Pobg. Byy tam any kmiece, folwark rycerski i zagrodnicy. Cz roli naleaa do proboszcza w Ptkanowie. Inn miejscowoci, ktra ju w okresie redniowiecza bya siedzib parafii s Strzyowice, wzmiankowane w 1326r., w 1385 roku nalece do niejakiej Wichny (generosa heres de S.). W XV wieku istnia drewniany koci p.w. w. Bartomieja. Do parafii naleay nastpujce miejscowoci znajdujce si dzi w granicach gminy Opatw: Strzyowice, Kochw, Jagnin, Tudorowiec, Kobylany i cz szlachecka Czernikowa. Wo w poowie bya dziedzictwem wspwaciciela Kochowa, Piotra Strzyowskiego de armis Accipitrum, a w poowie Jana z Olenicy herbu Dbno. Byy tam any kmiece, karczmy i zagrodnicy, z ktrych dziesicin pacono plebanowi w Strzyowicach. XIV-wieczn wzmiank dotyczc Tudorowa zawiera dokument z 1371 roku, przytaczajcy informacj o sdzie ziemskim w Sandomierzu, ktry rozstrzyga spr o stawida, za pomoc ktrych dziedzic Tudorowa Peko, zatrzymywa wod in suis molendinis et in aggere circa castrum Tudorow, pozbawiajc jej myny w Karwowie. Peka i Iwan z Tudorowa (zapewne synowie Peki znanego w 1371 roku) s wymieniani w dokumentach jako waciciele woci w 1388 i 1408 roku. W 1423 i 1446 roku wystpuje Piotr z Tudorowa, w 1439 ponownie Peka z Tudorowa, a w 1443 kanonik wilicki Jan z Tudorowa. W poowie XIV wieku wzniesiono tam wolnostojc wie mieszkalno obronn, otoczon waem kamiennoziemnym i fos. Od poudnia znajdowa si staw zamknity od zachodu grobl, a po stronie wschodniej funkcjonowa zapewne ju wtedy drewniany zesp mieszkalno-folwarczny. Wiea i lady zaoenia obronnego zachoway si do dzi. W 2 poowie XV wieku nalecy do parafii Wostw Tudorw by dziedzictwem braci Mikoaja i Piotra herbu Janina, mia any kmiece, karczmy, zagrodnikw i folwark rycerski. Tudorowiec w parafii Strzyowice by natomiast w poowie XV wieku wsi, w ktrej Dugosz wymieni any kmiece, karczmy, zagrodnikw i folwark rycerski, z ktrych dziesicin pacono parafii strzyowickiej. Nalea do wacicieli Tudorowa, Mikoaja i Piotra herbu Janina. Wspomniany wczeniej Wworkw w 1371 roku nalea do Wojtka z Wworkowa, procesujcego si z synami Peki z Tudorowa. Nastpn znan w redniowieczu wsi by Jagnin (parafia Strzyowice), ktry nalea za czasw Dugosza do Jana Ziarnickiego herbu Tarnawa. Z kolei Kobylany byy w XV wieku wasnoci Stanisawa i Piotra de armis Bibersten (byy tam dwa folwarki rycerskie, z ktrych pacono dziesiciny parafii w Strzyowicach). Wymysw w XV wieku nalea wraz z Sobiekurowem do dbr Unieszw (potem Iwaniska), ktrych dziedzicem by Jan Gowacz z Olenicy herbu Dbno. W tym samym okresie w Pobroszynie by an szlacheckiej ziemi folwarcznej, z ktrego dziesicina przypadaa prebendzie opatowskiej. Okres nowoytny XVI-XVIII w. W 1499 i 1502 roku niespodziewane najazdy Tatarw zniszczyy zabudow i spowodoway niemal cakowite wyludnienie Opatowa, przerywajc na jaki czas jego dynamiczny rozwj. W 1502 roku Tatarzy civitate Oppathov prius exusta, cum ecclesia collegiata sancti Martini, que et parochialis est, ubi illius ecclesie ornamenta, libri, calices et bona multa ignis voragine perierunt. Pomimo tej klski i wzmagajcej si rywalizacji z Sandomierzem miasto utrzymao w 1 poowie XVI wieku sw znaczc pozycj. Stao si tak dziki nowemu wacicielowi, bowiem w 1514 roku biskupi lubuscy zdecydowali si sprzeda zuboone zniszczeniami wojennymi woci wacicielowi mielowa, kanclerzowi Krzysztofowi Szydowieckiemu. Nowy dziedzic obwarowa miasto w latach 1515-1530 murami obronnymi z czterema bramami: Krakowsk, Sandomiersk, Lubelsk i Warszawsk, z ktrych do czasw wspczesnych zachowaa si jedynie brama Warszawska z fragmentem muru. Dziki temu Opatw zosta okrelony w dokumencie z 1522 roku mianem fortalicium. Oprcz tego Szydowiecki cakowicie odnowi i ozdobi malowidami kolegiat w. Marcina. Midzy innymi zyskaa ona nowe sklepienie nawy gwnej i szczyty. Wwczas te nadbudowana zostaa wiea pnocna. Wan inwestycj bya w 1528 roku budowa wodocigw miejskich przez Wacawa z Moraw. Rzemielnicy opatowscy byli w tym czasie znani w innych miastach Rzeczypospolitej i wymieniani w licznych rdach z tego okresu. Oprcz starych jarmarkw, powiadczonych w 1505 roku, w Opatowie zaczto urzdza dwa nowe: od 1502 roku jarmark na w. Agnieszk i od 1521 roku jarmark w oktawie Boego Ciaa. W 1564 roku byo w Opatowie 100 warsztatw rzemielni-

czych za w roku 1578 o sze wicej. Z 1503 roku pochodzi informacja o cechu tkackim, a z 1569 o cechu czapnikw oraz o kongregacji kupieckiej. W XVI wieku notujemy w Opatowie obecno kupcw ydowskich. W zwizku ze zwikszajc si iloci ludnoci wyznania mojeszowego w 1634 roku zawizaa si gmina ydowska, dla ktrej wybudowano synagog. Powsta te cmentarz ydowski, na ktrym zachoway si do dzi XVII - wieczne kamienne macewy. W 1732 roku yd opatowski Dawidowicz dzierawi browary nie tylko w Opatowie ale rwnie w ssiednich wioskach. O ile do po. XVI wieku miasto byo porwnywalne z Sandomierzem, to jednak po poarze w 1550 roku (spali si wwczas ratusz, zapewne drewniana zabudowa przyrynkowa i dzielnica ydowska) nie byo ju w stanie z nim konkurowa. Poar ten zamkn okres wietnoci miasta, moliwej do osignicia dziki reformom i opiece Krzysztofa Szydowieckiego. Po mierci kanclerza w 1530 roku Opatw sta si wasnoci Tarnowskich, od 1567 roku Ostrogskich i Radziwiw, okoo po. XVII wieku Winiowieckich, a nastpnie Sanguszkw, Lubomirskich i Potockich. Z Opatowa pochodzi Adam Opatovius, syn Macieja, doktor teologii, profesor i dziekan Uniwersytetu Jagielloskiego, kanonik katedry krakowskiej, autor wielu dzie teologicznych i poetyckich yjcy w latach 1574-1637. Innym znanym opatowianinem by XVII-wieczny poeta, Aleksander Czechowicz. W 1657 roku miasto ulego najazdowi ksicia siediogrodzkiego Jerzego Rakoczego, zmierzajcego na spotkanie z krlem szwedzkim Karolem Gustawem do pobliskich Modliborzyc, ktrego wojska rozgrabiy Opatw i jego kocioy. W 1683 roku przebywa w Opatowie krl Jan III Sobieski, ktry w tutejszej kolegiacie dzikowa Bogu za zwycistwo pod Wiedniem. W XVIII wieku by Opatw miejscem gdzie cierali si stronnicy Augusta III Sasa i Stanisawa Leszczyskiego. W 1787 roku odwiedzi miasto - zatrzymujc si w obery i wizytujc kolegiat - krl Stanisaw August Poniatowski. W okresie od XVI do XVIII wieku by Opatw miejscem sejmikw wojewdztwa sandomierskiego. Sejmikowe obrady toczyy si w kolegiacie i niewtpliwie w zwizku z t dodatkow funkcj wityni powstaa jej XVIII-wieczna dekoracja malarska, jedyna w swoim rodzaju sztuka sejmikowa, czca tematyk batalistyczn (bitwy na Psim Polu, pod Grunwaldem, przypuszczalnie pod Chocimiem i pod Wiedniem) oraz symboliczn (personifikacje cnt obywatelskich). Oprcz wspomnianego ju poaru w poowie XVI wieku miasto ulegao jeszcze kilkakrotnie temu gronemu ywioowi, m.in. w 1751 i 1785 roku. Mieszkacy ucierpieli take w opisywanym okresie kilkakrotnie od zarazy, zwaszcza w XVII wieku, w latach 1651, 1652 i 1657. W tym czasie kilka razy remontowane byy kocioy opatowskie: kolegiata w 2 po. XVI wieku, w XVII wieku i w latach 1710-1740 (wykonano wwczas nowe sklepienia nad nawami bocznymi, przsami transeptu i prezbiterium), koci bernardynw w latach 1751-1765 za gwardiana Ludwika Alszera (bya to gruntowna przebudowa zakoczona w tyme roku konsekracj). Z tego okresu pochodz te najstarsze kamienice mieszczaskie przy Rynku i ul. Szerokiej, obecnie mocno przeksztacone. Pod koniec XV i w XVI wieku wyksztacia si w Polsce wielka wasno ziemska, ktra dya do prowadzenia gospodarki na wiksz ni dotychczas skal. Nastpio to drog powikszania i scalania gruntw przy rwnoczesnym zapewnieniu siy roboczej przez przywizanie chopw do wsi za pomoc paszczyzny. Folwarki szlacheckie produkoway coraz wicej zboa, ktre spawiano Wis do Gdaska, skd eksportowano je drog morsk do Niderlandw i Anglii. Dziki temu rosa zamono szlachty i potga finansowa rodzin magnackich. W XVII i XVIII wieku wieka wasno ziemska utrwalia si i rozwijaa bez wikszych kryzysw do chwili utraty niepodlegoci Polski w wyniku rozbiorw. Procesy te zachodziy rwnie w okolicach Opatowa, gdzie dziki XVI - wiecznym regestrom podatkowym powiatu sandomierskiego znamy niektrych wacicieli wczesnych dbr. Niewtpliwie najwikszy kompleks stanowiy dobra opatowskie, powizane z miastem t sam wasnoci. W 1514 roku do miejscowoci zakupionych przez kanclerza Szydowieckiego naleaa take cz dbr tudorowskich z murowanym zamkiem w Tudorowie, nabyta od poprzedniego waciciela Alberta z Dmosic. Wacicielem drugiej czci zosta spadkobierca Alberta, Wojciech Dmoszycki z Dmosic. W kociele w Ptkanowie jest wmurowana marmurowa tablica powicona pamici Feliksa i Balbiny Lipiskich z Brzezia, wacicieli Stobcy i Tudorowa. W tym czasie Tudorw sta si jednym z wielu folwarkw klucza opatowskiego, w zwizku z czym wie adaptowano do nowej funkcji i otynkowano. W 1578 roku Tudorw nalea do Ostrogskich (3 osady, 1 ana), a nastpnie do kolejnych wacicieli Opatowa. W XVII wieku by redniej wielkoci folwarkiem a w 1753 roku niewielk wiosk liczc kilkanacie chat, z browarem i mynem. W poowie XVII wieku miaa miejsce kolejna adaptacja wiey dla celw obronnych; przekuto wwczas w jej przyziemiu strzelnic artyleryjsk. Jednak ju pod koniec XVII wieku cakowicie zaprzestano jej uytkowania, zapewne wskutek zniszcze z czasw potopu szwedzkiego lub - co bardziej prawdopodobne - dlatego, e redniowieczna wiea nie nadawaa si ju do wykorzystania w nowoczesnych systemach obronnych. Do dziedzicw Opatowa naleay te Jaowsy, posiadajce w 1578 roku 20 osad oraz 14 ana. W Marcinkowicach i Jurkowicach byy natomiast grunty kanonikw opatowskich. Z kolei Tudorowiec w XVI wieku pozosta w rkach Tudorowieckich. W 1508 roku dziedzicem Tudo-

rowa i Pystrzyny by Stanisaw z Tudorowa, w 1578 roku do nieznanych z imion Tudorowieckich naleaa 1 osada i ana a do Pawa Tudorowieckiego 2 zagrody. Wworkw by znany w 1508 roku jako Wamborkw. W 1578 roku dziedzicem Wworkowa by Jakub Pozowski. Strzyowice pozostaway na pocztku XVI wieku w rkach Strzyowskich; wacicielem by Mikoaj Strzyowski. Jednak potem dobra ulegy rozdrobnieniu i w 1578 roku obok Jana Strzeowskiego (1 an uprawiany przez waciciela!) wymieniani s: Szcucki (2 osady, ana), Borkowscy (4 osady, 2 any) i Jan Stobiecki (13/8 ana). Drewniany koci redniowieczny w Strzyowicach zosta rozebrany w 1679 roku i w 1682 roku zastpiony inn, zapewne rwnie drewnian, wityni. Na miejscu tego wacicielka Obrczyny, podstolina sandomierska Felicjanna z Jarnuszewiczw Reklewska, wystawia w 1783 roku nowy, murowany koci (w kociele zachowaa si tablica erekcyjna z portretem fundatorki). Podole byo w XVI wieku nadal w rkach dawnych wacicieli, Domaratw. W 1572 roku dziedzicami byli przedstawiciele tej rodziny, Jerzy i Hieronim, ale ju w sze lat pniej oprcz Jana Domarata (3 osady, 1 ana) wymieniany jest Pawe Oszkowski (3 osady, ana). Ptkanw (Pkanw) jest wwczas wzmiankowany bez podania danych. W kocu XVI wieku tamtejszy koci zosta obwarowany murem z basztami i bastionami, otaczajcymi teren cmentarza przykocielnego. Do parafii Ptkanw naleaa pod koniec XVIII wieku Lipowa. Rosochy (Rossochy) w 1508 roku naleay w czci, wraz z Koszycami i Bidzinami (Bydziny), do Bydziskiego. W 1578 roku wie Roszochy bya wasnoci Alberta Brzeskiego, miaa 5 osad i 3 any). Czernikw Szlachecki nalea w 1578 roku do Sobikurskiego i Jagniskiego (14 osad, 5 anw), a Gojcw do Radziwia (12 osad, 6 anw). Wiadomo te, e Pobroszyn (Pobroszin) by w tym czasie dzierawiony przez niejak Nieczujsk. Z kolei Kochw i Gaj naleay w XVII wieku do Maciejowskich. Okalina bya przy kocu XVIII wieku wasnoci XX Misjonarzy Sandomierskich. Opatw w XIX-XX w. W 1795 roku, w wyniku III rozbioru Polski tereny wok Sandomierza i Opatowa (dawny powiat sandomierski) znalazy si jako cz Galicji Zachodniej, potocznie zwan Now, w granicach pastwa austriackiego. Okolice Opatowa weszy wraz z Sandomierzem w skad cyrkuu sandomierskiego (od 1798 roku z siedzib w pooonym centralnie Opatowie) a od 1802 roku radomskiego. W 1809 roku tereny te znalazy si w granicach Ksistwa Warszawskiego, ktre podzielono administracyjnie na departamenty i powiaty. Obok sandomierskiego powstay wwczas powiaty opatowski i staszowski, wydzielone z dawnego, wikszego powiatu sandomierskiego. Po Kongresie Wiedeskim w 1815 roku obszar powiatu opatowskiego wszed w skad zwizanego uni personaln z Rosj Krlestwa Polskiego (wojewdztwa i obwodu), ktre w 1830 roku wczono do Cesarstwa Rosyjskiego. W 1805 roku nastpiy take zmiany w organizacji kocielnej, w wyniku ktrych pozostajce dotychczas w ramach diecezji krakowskiej okolice Sandomierza i Opatowa znalazy si w granicach diecezji kieleckiej. Wkrtce jednak, bo w 1818 roku, powstao biskupstwo sandomierskie, w ramach administracyjnych ktrego znalaz si dekanat opatowski.. Za czasw austriackich dawna rezydencja biskupw lubuskich, a potem Szydowieckich, zostaa przerobiona na magazyn zboowy i popada w ruin. Okoo 1805 roku, na peryferiach miasta w pobliu drogi wylotowej w kierunku Iwanisk, zaoono nowy cmentarz z do regularnym ukadem kwaterowym, na ktrym z czasem wybudowano klasycystyczn kaplic. Na cmentarzu zachowao si okoo 100 nagrobkw i pyt nagrobnych z XIX wieku (najstarszy z 1822 roku) i okoo 200 z 1 w. wieku XX. W 1820 roku miasto liczyo 2 347 mieszkacw, z czego 971 byo wyznania mojeszowego. W 1834 roku Opatw stan w ogniu, w wyniku czego spalio si 211 domw, a tylko kilkadziesit pozostao. Spona wtedy take zabudowa rynku z podcieniami kamienic, pod ktrymi mieciy si sklepy i stragany. Opisujc t klsk ks. Fudalewski ubolewa, e Teraniejsze domy wprawdzie porzdniejsz maj posta, s murowane i kamienne, ale tamte co miay powanego i staroytnego, czego nie darmo przychodzi aowa. W latach 1837 i 1850-52 miasto nawiedzay zarazy. W 1845 roku utworzono Guberni Radomsk, w skadzie ktrej znalaz si powiat opatowski. Rok 1850 przynis kolejn zmian waciciela dbr opatowskich, ktrym sta si Micha Karski. W rkach rodziny Karskich pozostawa Opatw do roku 1863, kiedy przeszed w posiadanie Leona Jasiskiego. W 1860 roku w Opatowie byy 142 parterowe i 38 pitrowych domw murowanych oraz 173 parterowe i 7 pitrowych domw drewnianych. W czasie powstania styczniowego miasto byo miejscem przegranej przez powstacw bitwy opatowskiej, podczas ktrej ogie podoony na plebani rozprzestrzeni si na znaczn cz Opatowa. Siami polskimi dowodzi L. Topr - Zwierzdowski. Po upadku powstania nastpia do szybka odbudowa i stabilizacja ycia miejskiego, a pamitk po tych wydarzeniach s dzi na terenie miasta mogiy powstacw.

W 1884 roku w Opatowie naliczono 306 domw, w ktrych zamieszkiwao 5 135 osb, z czego tylko 1 780 byo chrzecijanami. Wikszo mieszczan zajmowaa si rolnictwem. Handel i rzemioso zdominowali ydzi, ktrzy wykupujc przyrynkowe parcele spowodowali, e dawni mieszkacy przenieli si na przedmiecia i zaczli tam budowa swe domy. Przyczynio si to do rozprzestrzenienia si zabudowy miejskiej i podmiejskiej. W Opatowie, jako stolicy powiatu, miay sw siedzib rne instytucje. By tam oczywicie Zarzd Powiatu, a ponadto Kasa Okrgowa, Sd Okrgu III, Sd Gminny - Urzd Akcyzy, Urzd Pocztowy, stacja telegraficzna oraz magistrat. Bya tam take cerkiew, synagoga, apteka, 3 myny, browar, 13 szynkw, 4 zajazdy, cegielnia, wytwrnia koronek, wiec, igie i myda. Ponadto w miecie znajdowaa si szkoa elementarna oraz szpital w. Leona, wybudowany z dobrowolnych ofiar mieszkacw, na placu zakupionym od Michaa Karskiego, na miejscu kaplicy w. Leonarda. Dziaay cechy bednarzy, drelicharzy, stolarzy, kowali i szewcw. ycie gospodarcze skupiao si na rynku oraz na ulicach: ydowskiej (dzi Szerokiej), Zatylnej, Szewskiej, Waowej, Kocielnej, Studziennej i Sandomierskiej. W tym okresie zaoono take, staraniem Naczelnika Powiatu, Zacharowa ogrdek spacerowy na rynku. Pocztek XX wieku nie przynis wikszych zmian w funkcjonowaniu miasta. Walki toczone na terenach ziemi sandomierskiej w czasie I wojny wiatowej ominy Opatw, ktry po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci sta si siedzib wadz powiatowych. Odcity od waniejszych szlakw komunikacyjnych i wikszych orodkw przemysowych nie odegra on wikszej roli w yciu gospodarczym II Rzeczypospolitej. Podczas II wojny wiatowej w Opatowie i okolicy miasta dochodzio do licznych akcji dywersyjnych i sabotaowych, z ktrych najwiksz byo uwolnienie w 1943 roku 60 winiw z miejscowego wizienia przez oddzia Jdrusiw. W tym okresie nastpio zniszczenie dzielnicy ydowskiej. Te trudne dla Polski czasy upamitnia dzi cmentarz wojenny onierzy polskich z I i II wojny wiatowej, mogia partyzantw zabitych w 1943 roku i kwatera zbiorowa onierzy radzieckich polegych w 1945 roku. W 1989 roku na miejscu zniszczonego cmentarza ydowskiego utworzono lapidarium z zachowanymi fragmentami 30 nagrobkw oraz niewielkim pomnikiem powiconym ydom opatowskim. Na przeomie XIX i XX wieku oraz po II wojnie wiatowej kilkakrotnie poddawano pracom remontowo-konserwatorskim kolegiat i zesp klasztorny bernardynw. Prace te, przywracajce dawn wietno wiekowym zabytkom, s kontynuowane do dzi. Odnowiono rwnie i adaptowano na cele muzealne (zamiar do dzi niezrealizowany) Bram Warszawsk oraz kamienic na rogu Rynku i ul. Sandomierskiej, mieszczc w XIX wieku koszary i cerkiew, a obecnie Urzd Miejski. Po wojnie nastpia, i wci trwa, do intensywna wymiana zabudowy, w wyniku ktrej na miejscu starszych, z reguy znajdujcych si w bardzo zym stanie technicznym, budynkw zaczto wznosi nowe bloki i wolnostojce domy pitrowe, czsto niezbyt udane architektonicznie. Miasto pozostao w granicach wojewdztwa kieleckiego siedzib powiatu do 1975 roku, kiedy zniesiono powiaty i utworzono wojewdztwo tarnobrzeskie. W 1990 roku powoano samorzdow gmin a w 1999 roku, w wyniku reformy administracyjnej kraju, samorzdowy powiat opatowski. Okolice Opatowa w XIX w. Krtki okres panowania austriackiego w latach 1795-1809 nie zachwia pozycj ziemiastwa polskiego. Polityka wadz austriackich zmierzaa do zwizania tej dominujcej warstwy spoecznej z Cesarstwem i nie spowodowaa wikszych zmian w strukturze wasnoci. Inna bya polityka wadz wobec dbr kocielnych i krlewskich, ktre przejmowano na rzecz skarbu pastwa i dzierawiono lub sprzedawano na licytacjach. Dalsze zmiany wasnoci przynioso panowanie rosyjskie. Dla wacicieli ziemskich bardziej niebezpieczne od represji politycznych byy jednak nastpujce w wyniku wojen kryzysy gospodarcze oraz postpujcy w XIX wieku proces kapitalizacji rolnictwa powodujcy zaduenie wielu majtkw u finansistw miejskich. Aby temu przeciwdziaa powoano Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, ktre nie zapobiego jednak na dusz met upadkowi mniejszych majtkw i likwidacji szlacheckiego monopolu wasnoci ziemskiej. Sytuacj pogorszyo jeszcze uwaszczenie chopw w 1864 roku. Zaduone i wystawiane na licytacj majtki czsto zmieniay wacicieli przechodzc w rce wacicieli pochodzenia nieszlacheckiego i niepolskiego, czsto wzbogaconych na handlu ydw. Takim nieutytuowanym milionerem by skupujcy zuboae majtki Micha Karski, waciciel Trzykos i Opatowa. W latach 1881 i 1885, wwczas gdy Opatw ju do rodziny Karskich nie nalea, stali si oni wacicielami Wostowa i klimontowskich dbr Ledchowskich. Ratunkiem dla folwarkw szlacheckich byo uprzemysowienie majtkw oraz dopuszczenie do wspwasnoci osb dysponujcych kapitaem. Nowy kataklizm jakim bya I wojna wiatowa oraz rewolucja w Rosji spowodowa kolejny kryzys i spoeczn dekadencj ziemiastwa, ktrego historia zakoczya si wraz z II wojn wiatow. Wikszo z tych procesw mona zaobserwowa ledzc informacje o dobrach szlacheckich zawarte w rdach XIX-wiecznych. Gmina Opatw w XIX wieku obejmowaa nastpujce miejscowoci: Adamw, Balbinw, Brzezie Szlacheckie, Czernikowy (Biskupi i Szlachecki), Dziernia, Gojcw, Jurkowice, Karww, Kornacice, Lipowa, Marcinkowice, Murowaniec, Nikisiaka Dua i Maa, Okalina, Pobroszyn, Podole, Ptkanw, Rosochy,

Wworkw, Wiesiowka i Zochcinek. Teren gminy liczy 12 261 mrg z czego 9044 mrg ziemi dworskiej. Dobra opatowskie zostay w 1876 roku rozdzielone na pi dziaw a cz opatowsk przyczono do dbr Zochcin. Z dzisiejszego terenu gminy w skad tego majtku wchodziy wsie: Czernikw Biskupi (obecnie Opatowski), Jaowsy i Jurkowice. Czernikw Opatowski - wie i folwark, ktry w 1873 (lub 1876?) roku zosta oddzielony od dbr Opatw. Folwark liczy 420 mrg i posiada 8 drewnianych budynkw. Wydobywano tu torf, glin na ceg i kamie na budow. Przez Czernikw biega droga bita od Wisy. Czernikw Karski - wie liczca w 1827 roku 18 domw, w 1880 roku 15 domw, 471 mrg ziemi, 12 os. (osadnikw) na 65 morgach ziemi dworskiej. Jaowsy - wie i folwark. W 1827 roku byo tu 36 domw, w 1882 roku 48 domw, 800 mrg ziemi dworskiej i 549 wociaskiej. Dobra Jaowsy skaday si z tamtejszego folwarku (706 mrg) i folwarku Karsy (286 mrg, 6 budynkw murowanych, 7 drewnianych). W 1864 roku dobra naby od Stanisawa Karskiego Antoni Jasiski. W 1873 roku (1876?) zostay one oddzielone od dbr Opatw. W 1925 roku cz majtku zakupi Stanisaw Wjtowicz a pozosta cz Jzef i Marianna Wjtowicz. W 1927 roku kapitan artylerii Mieczysaw Rytel (waciciel Przepirowa w Gminie Iwaniska) otrzyma dobra w spadku po matce Ludwice Kazimierze Rytel. W 1935 roku dobra Mieczysawa Rytla naby na publicznej licytacji Bank Gospodarstwa Krajowego. W 1944 roku dobra przeznaczono na reform roln. Z zaoenia dworskiego w Jaowsach zachowaa si droga dojazdowa i wyjazdowa, fragmenty alei, szpaler gogw, starodrzew (z drzewami pomnikowymi), fragmenty sadu oraz murowany dwr przebudowany w latach 60 na potrzeby Szkoy Podstawowej. Do lat 50-tych znajdowa si tam ponadto XVIII - wieczny lamus, potem rozebrany. Jurkowice - wie wociaska. W 1827 roku liczya 9 domw, w 1882 roku 21 domw 495 mrg. Adamw - folwark i osada mynarska (2 domy, 286 mrg). Brzezie - wie liczca w 1827 roku 28 domw. Folwark w Brzeziu Szlacheckim zaznaczono na mapie z po. XIX wieku. Gojcw - w 1827 roku wie duchowna (w. kocielna) z 12 domami; w 1881 roku 17 domw 336 mrg ziemi dworskiej i 352 mrg ziemi wociaskiej. By tam dwr, ktry zaznaczono na mapie z poowy XIX wieku. Jagnin - w 1827 roku wie i folwark (17 domw), w 1882 roku byo tu 19 os., 18 domw, 250 mrg ziemi dworskiej i 98 mrg wociaskiej. Pozostaoci zaoenia dworskiego (folwarcznego) jest dzi jedynie stary sad. W poowie XIX wieku by tam dwr, ktry zaznaczono na mapie z tego okresu. Ostatnim wacicielem by niejaki Grski. Jzefw - w 1882 roku folwark nalecy do dbr Witowice (1 dom, 70 mrg ziemi dworskiej). Karww - wie pooona przy drodze z Opatowa do Sandomierza, w dolinie Opatwki. W 1827 roku liczya 12 domostw, w 1882 roku bya rozdzielona na Karww rzdowy (majorat nalecy do rosyjskiego generaa Anenkowa (12 domw, 156 mrg ziemi wociaskiej i 80 dworskiej) i Karww prywatny (12 domw, 300 mrg ziemi dworskiej i 59 wociaskiej). Pamitk po urodzonym w Karwowie Wincentym Kadubku miao by w XIX wieku rdo noszce jego imi. Wedug Towarzystwa Kredytowego Ziemiaskiego dobra Karww skaday si z folwarkw Karww i Pobroszyn, attynencyi Kamie i wsi Kamie oraz Pobroszyn, z czego folwark Karww liczy 313 mrg gruntu dworskiego, 4 budynki murowane i 6 drewnianych, folwark Pobroszyn 223 morgi ziemi dworskiej, 2 budynki murowane i 6 drewnianych. Ponadto byy tam dwa myny wodne, pokady kamienia wapiennego i piec do wypalania wapna. W 1881 roku folwark Pobroszyn (1 dom murowany, 3 drewniane, myn) zosta oddzielony od dbr Karww. Wie Karww liczya w 1882 roku 9 os. na 60 morgach, a wie Pobroszyn 5 osad na 31 morgach gruntu (w 1827 roku 7 domw wociaskich). W Pobroszynie zachowa si wspczenie przebudowany budynek murowanego dworu z przeomu XIX i XX wieku, figura NMP przy wjedzie, pojedyncze drzewa z zaoenia parkowego i fragmenty szpalerw oraz nieliczne krzewy ozdobne. Ostatnim wacicielem by Gustaw Wojciechowski, ktry kupi posiado od Jaszewskiego. Kobylany - wie naleca w 1883 roku (wraz z folwarkiem Romanw i wsi Wymysw) do szpitala w. Leona w Kurozwkach. By tu szpital Zgromadzenia Sistr Miosierdzia (szarytek) z kaplic. W 1827 roku wie liczya 43 domy a w 1883 roku 67 domw, 741 mrg ziemi dworskiej i 763 wociaskiej. W czasie II wojny zesp dworski zniszczony i po wojnie rozparcelowany. Zachoway si fragmenty szpalerw, pojedyncze drzewa i resztki sadu oraz zabudowa folwarczna przebudowana i zaadaptowana zgodnie z dawn funkcj. Wymysw okoo 1817 roku nalea do dziedzica Iwanisk Stanisawa Sotyka. W 1827 we wsi byo 6 domw, przy kocu XIX wieku Wymysw by czci wsi Kobylany. Kobylanki - wie pooona przy bitej drodze, liczca w 1827 toku 9 domw, w 1883 loku 15 domw, 288 mrg ziemi dworskiej i 94 wociaskiej. By tam take dwr, ktry zaznaczono na mapie z poowy XIX wieku.

Kochw - wie wociaska i folwark. Wie w 1827 roku miaa 11 domw, folwark 4 domy. Folwark wraz z attynency Las Witosawski mia 400 mrg ziemi dworskiej i 15 domw drewnianych. Wie liczya w 1883 roku 8 os., 7 domw i 58 mrg gruntu. Kornacice - wie i folwark. W 1827 roku wie liczya 17 domw, w 1883 roku 19 domw, 132 morgi gruntu. Folwark mia 582 morgi, 1 dom murowany, 9 drewnianych, wiatrak. W poowie XIX wieku by tam dwr, ktry zaznaczono na mapie z tego okresu. Lipowa - wie i Lipowa poduchowna (d. kocielna). W 1827 roku byo 10 domw w Lipowej i 6 domw w Lipowej poduchownej a w 1884 roku 598 mrg gruntw dworskich, 114 wociaskich, 16 domw. Naleaa do ks. Kazimierza Stokowskiego, dziekana katedry sandomierskiej, ktry ok. po. XIX wieku przekaza j Zgromadzeniu Sistr Miosierdzia (wg napisu na cokole kamiennego krzya stojcego na skrzyowaniu drg w ssiedztwie budynku) - Instytutowi w. Kazimierza w Warszawie. Zachowa si tarasowaty ukad terenu zespou dworsko-parkowego, pojedyncze drzewa i kwatery ozdobne, budynek z 1938 roku wybudowany na miejscu starszego dworu i szpalery drzew iglastych na koronie skarpy z tego samego okresu. Marcinkowice - wie z folwarkiem nad rzeczk Marcinkwk. W 1827 roku wasno kocielna liczca 16 domw. W 1885 roku miaa 19 domw, 236 mrg ziemi rzdowej (majorat Rzecz. R. St. Osten Sakena) i 133 wociaskiej. Nikisiaka Dua - w 1827 roku miaa 14 domw, w 1888 roku 24 domy, 330 mrg ziemi dworskiej i 299 wociaskiej. Nikisiaka Maa - w 1827 roku liczya 11 domw, w 1888 roku 15 domw, 350 mrg ziemi dworskiej i 299 wociaskiej. Dobra szlacheckie skaday si z wsi Nikisiaka Maa (9 os. z gruntem 113 mrg) , czyce (6 osad z 77 morgami) i Dziernia (6 os. ze 125 morgami) oraz folwarku Nikisiaka Maa. Miay cznie 734 morgi ziemi dworskiej, 7 budynkw murowanych, 17 drewnianych. Dziernia (Dzierzzna) wie wociaska (w 1827 roku 8 domw, w 1881 roku 9 os., 122 mrg ziemi wociaskiej). Od poowy XIX wieku wacicielami Nikisiaki byli Malinowscy herbu Pobg. Ostatnia dziedziczka, Zofia Malinowska, zrezygnowaa z posiadoci po II wojnie wiatowej, przekazujc park i dwr na cele owiatowe. Urzdzono tam Publiczn Szko Podstawow a potem, w latach 70-tych, siedzib ZMS. W 1976 roku wacicielem zosta rzebiarz Zygmunt Kaczor, w ktrego posiadaniu nieruchomo pozostaje do dzi. Zachowa si XVII - wieczny murowany dwr, przebudowany w latach 1770-1775 (wg projektu jezuickiego architekta ks. Jzefa Karnickiego?) i odnowiony po 1976 roku oraz przeksztacony na cele mieszkalne kurnik. Czytelne s elementy kompozycji dawnego zaoenia parkowo-ogrodowego: tarasowaty ukad terenu, fragmenty drg dojazdowych i cieek, lady po zajedzie przed frontem i lad ogrodu po drugiej stronie budynku dworskiego. Z komponowanych ukadw zielem przetrway aleje dojazdowe we wschodniej czci parku, szpalery graniczne, starodrzew w grupach i pojedynczo (drzewa pomnikowe) oraz sad. W dworze przebywa w czasie I wojny wiatowej Jzef Pisudski. Oficjaw - zachowany zesp parkowo-dworski: sztucznie ksztatowane tarasy i skarpy, fragmenty schodw i tuneli podziemnych, postumenty rzeb parkowych, murowany dwr, piwnica ziemna, aleja dojazdowa, szpalery drzew, grupy oraz pojedyncze drzewa dawnego zaoenia parkowego, krzewy owocowe i sad. Od 1926 roku nalea do rodziny Redlichw. Wczeniej kolejno wasno Kobyliskich, Sawickich i Baczewskich. Okalina - wie z folwarkiem nad rzeczk o tej samej nazwie, liczca w 1827 roku 28 domw, w 1888 roku 37 domw, 450 mrg ziemi dworskiej i 328 wociaskiej. Podole - wie z folwarkiem nad rzek Opatwk i pokadami kamienia wapiennego (czerwonej barwy). W 1827 roku miaa 20 domw, w 1888 roku 22 domy. W 1875 roku folwark Podole mia 560 mrg gruntu, 6 budynkw murowanych i 7 drewnianych. We wsi byo 29 osadnikw z 208 morgami ziemi. W Podolu zachoway si do dzi pozostaoci zespou dworskiego: fundamenty rozebranego dworu, przybudwka dworu, nieliczny starodrzew oraz stawy. Ostatnim przedwojennym wacicielem majtku bya rodzina echowskich; po wojnie by tam Pastwowy Dom Dziecka, potem Rolnicza Spdzielnia Produkcyjna, Szkoa Podstawowa i ponownie RSP, ktra w latach 80-tych rozebraa dwr. Folwark dworski ze stodoami, oborami oraz czworakiem z mieszkaniem zarzdcy dbr uleg po wojnie rozparcelowaniu. Ptkanw - osada kocielna na wzgrzu przylegym do wsi Podole (2 domy, 8 mrg). Koci parafialny w Ptkanowie uleg w 1880 roku poarowi. W latach 1906-1910 zosta odbudowany przez architekta Jzefa Dziekoskiego. Okoo 1800 roku po stronie wschodniej kocioa, poza murem cmentarza przykocielnego zaoono nowy cmentarz parafialny, na ktrym zachowao si okoo 30 nagrobkw z 2 poowy XIX i pocz. XX wieku. Rosochy - wie liczca w 1827 roku 16 domw, w 1888 roku 8 domw. Folwark mia 563 morgi gruntu, 4 budynki murowane, 12 drewnianych, wiatrak. Wie liczya 25 os. z 238 morgami ziemi. Strzyowice - wie liczca w 1827 roku 15 domw, w 1890 roku 18 domw a Strzyowice Poduchowne 3 domy i 14 mrg wociaskich. W 1886 roku tamtejszy folwark posiada 626 mrg ziemi dworskiej i 8 budynkw drewnianych. We wsi byo 14 osadnikw na 89 morgach. W poowie XIX wieku by

tam dwr, ktry zaznaczono na mapie z tego czasu. Obecnie we wsi znajduj si oprcz cmentarza przykocielnego dwa cmentarze parafialne, nieczynny stary, zaoony okoo 1783 roku (zachowane nieliczne nagrobki kamienne i eliwne z 2 po. XIX wieku) oraz nowy, zaoony w kocu XIX wieku (najstarszy nagrobek z 1875 roku). Koci parafialny zosta zniszczony w 1944 roku a odbudowany w dwa lata pniej. Tudorw - pooony nad Opatwk. W 1827 roku wie liczya 12 domw, w 1892 roku 18 domw. By tam myn wodny, pokady wapienia i marmuru. Folwark mia w 1884 roku 192 morgi gruntu ziemi dworskiej, 1 budynek murowany i 6 drewnianych. We wsi byo 38 osadnikw na 211 morgach. Obecnie ruiny redniowiecznej wiey w Tudorowie wraz z otaczajcym terenem s wasnoci rzebiarza Gustawa Hadyny, ktry rozpocz jej adaptacj dla celw mieszkalnych. Tudorowiec - dwa folwarki. Pierwszy mia 2 domy i 116 mrg ziemi dworskiej, drugi 1 dom i 150 mrg ziemi. W 1827 roku byo tam 10 domw. Wworkw - wie i folwark nad Opatwk. W 1821 roku we wsi byo 21 domw. W 1893 roku bya tam gorzelnia, wiatrak, pokady kamienia i 25 domw. W 1885 roku folwark posiada 483 morgi gruntu dworskiego, 7 budynkw murowanych i 7 drewnianych. Do dbr Wworkw nalea te folwark Kobylin. We wsi byo 18 os. na 238 morgach. Zochcinek - folwark nad rzek Opatwk. W 1827 roku byo tam 7 domw, w 1870 roku 6 domw i gorzelnia. Zachoway si pozostaoci zaoenia dworsko-parkowego: drewniany, obecnie zrujnowany dwr, starodrzew w grupach i pojedynczy (drzewa o charakterze pomnikowym), fragmenty alei i szpalerw, fragmenty sadw. Obecnie teren Domu Pomocy Spoecznej, zabudowany duymi kubaturowo budynkami (ostatnio budowany kilkupitrowy), traci charakter zabytkowego zaoenia dworskiego. V. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego miasta i gminy Opatw a. zabytki nieruchome Na terenie miasta i gminy Opatw znajduje si znaczna ilo tzw. nieruchomych obiektw zabytkowych. Najcenniejsze z nich wpisane zostay do rejestru zabytkw wojewdztwa witokrzyskiego. Nale do nich: - zesp dworsko-parkowy (dwr i park podworski) w Jaowsach, wpisany decyzjami nr 591 z 11 grudnia 1957 roku oraz nr 455 z 25 padziernika 1991 roku - zesp dworski w Nikisiace Maej (dwr i park), wpisany decyzjami nr 818 z 26 stycznia 1959 roku, nr 446 z 15 czerwca 1967 roku, nr 143 z 16 czerwca 1977 roku oraz nr 282 z 29 lutego 1984 roku - ukad urbanistyczny miasta Opatowa, wpisany decyzjami nr 33 z 16 maja 1947 roku oraz nr 150 z 8 maja 1985 roku - zesp kocioa kolegiackiego p. w. w. Marcina w Opatowie (koci, dzwonnica, ogrodzenie), wpisany decyzjami nr 289 z 18 padziernika 1956 roku, nr 437 z 21 czerwca 1967 roku oraz nr 147 z 16 czerwca 1977 roku - zesp klasztorny bernardynw w Opatowie (koci, pozostaoci klasztoru, ogrodzenie z bramk na cmentarz kocielny), wpisany decyzjami nr 291 z 18 padziernika 1956 roku, nr 447 z 21 czerwca 1967 roku oraz nr 148 z 16 czerwca 1977 roku - cmentarz parafialny w Opatowie, wpisany decyzj nr 380 z 17 czerwca 1988 roku - cmentarz wojenny z I wojny w. w Opatowie, wpisany decyzj nr 370 z 16 czerwca 1988 roku - lapidarium na terenie d. cmentarza ydowskiego przy ul. Kopernika w Opatowie, wpisany decyzj nr 441 z 22 kwietnia 1991 roku - mogia powstacw z 1863 roku, obok szpitala, w Opatowie, wpisany decyzj nr 508 z 24 maja 1993 roku - mogia ks. Fr. Przybyowskiego z 1864 roku na terenie ogrodu kolegiackiego, w Opatowie, wpisany decyzj nr 509 z 24 maja 1993 roku - mogia powstacza z 1864 roku mjr Ludwika Topr-Zwierzdowskiego, pomidzy ul. Mickiewicza i 1 Maja w Opatowie, wpisany decyzj nr 510 z 24 maja 1993 roku - pozostaoci obwarowa miejskich (Brama Warszawska, fragmenty murw) w Opatowie, decyzjami nr 773 z 30 maja 1972 roku oraz nr 149 z 16 czerwca 1977 roku - dom z podcieniami Rynek 1 w Opatowie, wpisany do rejestru zabytkw decyzjami nr 49 z 14 padziernika 1949 roku oraz nr 638 z 28 padziernika 1971 roku - park dworski w Pobroszynie, wpisany decyzj nr 625 z 17 grudnia 1957 roku - cmentarz parafialny w Podolu-Ptkanowie, wpisany decyzj nr 379 z 17 czerwca 1988 roku - zesp kocioa par. p.w. w. Idziego (koci, obwarowania cmentarza kocielnego z wie bramn, dwoma basztami i trzema bastionikami z murami kurtynowymi) w Ptkanowie, wpisany decyzjami nr 467 z 11 marca 1957 roku, nr 448 z 21 czerwca 1967 roku oraz nr 170 z 16 czerwca 1977 roku - koci par. p.w. w. Bartomieja w Strzyowicach, wpisany decyzj nr 801 z 28 padziernika 1972 roku oraz nr 197 z 6 lipca 1977 roku

cmentarz parafialny stary w Strzyowicach, wpisany decyzj nr 377 z 16 czerwca 1988 roku cmentarz parafialny nowy w Strzyowicach, wpisany decyzj nr 392 z 17 czerwca 1988 roku ruiny zamku w Tudorowie, wpisane decyzj nr 775 z 30 maja 1972 roku oraz nr 210 z 9 kwietnia 1984 roku

W Gminnej Ewidencji Zabytkw znajduj si: Brzezie-Brzezie-Kolonia - figura przydrona - krzy Brzezie-Brzezie Szlacheckie - figura przydrona - krzy Czernikw Karski - figura przydrona Czernikw Karski - figura przydrona - krzy Czernikw Opatowski - figura przydrona - Matka Boa Czernikw Opatowski - figura przydrona - Chrystus Gojcw - figura przydrona - Matka Boa Gojcw - figura przydrona - b. Wincenty Kadubek Jagnin - figura przydrona - krzy Jagnin - figura przydrona - krzy Jagnin - sad podworski Jaowsy - dwr w zespole dworsko-parkowym Jaowsy - park w zespole dworsko-parkowym Jaowsy - kapliczka supowa Jaowsy - figura przydrona - krzy Jaowsy - miejsce pamici narodowej Jaowsy-Rogatka - figura przydrona - krzy Jurkowice - figura przydrona - Matka Boa Jurkowice - figura przydrona - krzy Karww - figura przydrona - krzy Karww - figura przydrona - krzy Karww - figura przydrona - b. Wincenty Kadubek Karww - rdeko b. Wincentego Kadubka - miejsce kultu o lokalnym znaczeniu Kobylany - park podworski Kobylany - kaplica Sistr Miosierdzia Kobylany - figura przydrona - Chrystus Kobylany - figura przydrona - krzy Kobylany - figura przydrona - Matka Boa Kobylany - figura przydrona - Matka Boa Kobylany - figura przydrona - krzy Kobylany - figura przydrona - krzy Kobylany - figura przydrona - krzy Kobylany - figura przydrona - krzy Kochw - figura przydrona - krzy Kornacice - figura przydrona - Matka Boa Kornacice - figura przydrona - krzy Lipowa - park dworski Lipowa - figura przydrona - krzy Lipow - figura przydrona - krzy Marcinkowice - figura przydrona - krzy Marcinkowice - miejsce pamici narodowej Nikisiaka Dua - figura przydrona - krzy Nikisiaka Dua - figura przydrona - krzy Nikisiaka Maa - dwr w zespole dworsko-parkowym Nikisiaka Maa - park w zespole dworsko-parkowym Oficjaw - dwr w zespole dworsko-parkowym Oficjaw - park w zespole dworsko parkowym Oficjaw - figura przydrona - w. Jan Nepomucen Oficjaw - figura przydrona - krzy Okalina - figura przydrona - krzy Okalina - figura przydrona - w. Roch Okalina-Kolonia - figura przydrona - krzy Opatw - ukad urbanistyczny Opatw - Brama Warszawska ul. Kociuszki

Opatw - fragmenty murw obronnych Opatw - kolegiata w. Marcina w zespole kolegiackim Opatw - dzwonnica w zespole kolegiaty w. Marcina Opatw - dawna plebania i dom wikariuszy w zespole kolegiaty w. Marcina Opatw - mur ogrodzeniowy z bram w zespole kolegiaty w. Marcina Opatw - cmentarz przykocielny, nieczynny, wok kolegiaty w. Marcina Opatw - figura na cmentarzu przykocielnym kolegiaty w. Marcina - Matka Boa Opatw-migrd - koci Wniebowzicia NMP bernardynw Opatw-migrd - klasztor w zespole kocielno-klasztornym bernardynw ul. Klasztorna 3 Opatw-migrd - ogrodzenie z bramk na teren cmentarza przykocielnego Opatw-migrd - cmentarz przykocielny, nieczynny, przy kociele bernardynw Opatw - figura przydrona - w. Jan Nepomucen ul. Klasztorna Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 2 i 3 Opatw - kamienica mieszkalna pl. Obrocw Pokoju 6 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 7 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 11 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 13 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 10 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 19 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 20 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 21 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 27 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 29 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 30 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 31 Opatw - dom mieszczaski pl. Obrocw Pokoju 32 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 33 Opatw - kamienica mieszczaska pl. Obrocw Pokoju 34 Opatw - Podziemna Trasa Turystyczna Opatw - dom mieszkalny ul. Cmentarna 26 Opatw - dom mieszkalny ul. Cmentarna 28 Opatw - dom mieszkalny ul. Kpielowa 5 Opatw - d. urzd powiatowy ul. Kiliskiego 4 Opatw - dom mieszkalno-usugowy ul. Kolegiacka 13 Opatw - kamienica czynszowa ul. Kolegiacka 15 Opatw - domy mieszkalne ul. Kolegiacka/Grota-Roweckiego Opatw - kamienica mieszkalna ul. Kociuszki 4 Opatw - kamienica mieszkalna ul. Kociuszki 6 Opatw - dom mieszkalny ul. Kociuszki 46 Opatw - dom mieszkalny ul. Legionw 13 Opatw - dom mieszkalny ul. Legionw 25 Opatw - myn nad Opatwk ul. Legionw Opatw - figura przydrona - krzy ul. Legionw Opatw - dawna mykwa ul. Leszka Czarnego 13 Opatw - dom mieszkalny ul. 1-go Maja 14 Opatw - dom mieszkalny ul. Mickiewicza 32 Opatw - kamienica czynszowa ul. Nowowaowa Opatw - kamienica mieszkalna ul. Ogrodowa 2 Opatw - kamienica mieszkalna ul. Ogrodowa 6 Opatw - kamienica mieszkano-handlowa ul. Sienkiewicza 4 Opatw - dom mieszkalno-usugowy ul. Sienkiewicza 7 i 9 Opatw - dom mieszkalno-usugowy ul. Sienkiewicza 13 Opatw - dom podmiejski ul. Sienkiewicza 32 Opatw - zabudowania przemysowe ul. Sienkiewicza 54 Opatw - dom ul. Sowackiego l Opatw - dom podmiejski ul. Sowackiego 57 Opatw - kamienica mieszczaska ul. Szeroka 18 Opatw - kamienica mieszkalna ul. Szeroka 23 Opatw - kamienica mieszkano-handlowa ul. Szeroka 27 Opatw - dawny budynek szpitalny, mieszkalno-administracyjny ul. Szpitalna 4

Opatw - cmentarz parafialny ul. Cmentarna Opatw - cmentarz wojenny z I i II wojny w. Opatw - miejsce pamici narodowej - mogia ks. Fr. Przybyowskiego Opatw - pomnik mjr Ludwika Topr-Zwierzdowskiego na pl. Obrocw Pokoju Opatw - mogia powstacw styczniowych obok kocioa bernardynw Opatw - mogia powstacw z 1863 roku obok szpitala Opatw - miejsce pamici narodowej - mogia powstacza 1-go Maja/Mickiewicza Opatw - cmentarz ydowski Pobroszyn - dwr w zespole dworsko-parkowym Pobroszyn - park w zespole dworsko-parkowym Pobroszyn - figura przydrona - Matka Boa Podole - relikty dworu w zespole dworsko-parkowym Podole - park w zespole dworsko-parkowym Podole - figura przydrona - krzy; Podole-Ptkanw - koci par. p.w. w. Idziego Podole-Ptkanw - obwarowania przy kocielne z bram basztami i maymi bastionami Podole-Ptkanw - cmentarz przykocielny nieczynny. Podole-Ptkanw - plebania w zespole kocioa parafialnego Podole-Ptkanw - cmentarz parafialny Rosochy - figura przydrona - krzy Strzyowice - koci parafialny p.w. w. Bartomieja Strzyowice - dzwonnica w zespole kocioa parafialnego Strzyowice - cmentarz przykocielny nieczynny Strzyowice - figura przydrona - krzy Strzyowice - figura przydrona - krzy Strzyowice - cmentarz parafialny stary Strzyowice - cmentarz parafialny Tomaszw - figura przydrona - krzy Tudorw - wiea mieszkalno-obronna Wworkw - figura przydrona - Chrystus u supa Zochcinek - dwr w zespole dworsko-parkowym Zochcinek - park w zespole dworsko-parkowym Zochcinek - figura przydrona - krzy b. zabytki ruchome Najwiksze i najbardziej wartociowe zespoy tzw. zabytkw ruchomych stanowi wyposaenie kociow parafialnych w Opatowie, Ptkanowie i Strzyowicach. Zabytki ruchome z kocioa kolegiackiego p.w. w. Marcina w Opatowie wpisane zostay do rejestru zabytkw wojewdztwa witokrzyskiego decyzj z 5 maja 1970 roku (115 obiektw zabytkowych), aktualizowan decyzj z 8 wrzenia 1982 roku (125 obiektw) i uzupenion decyzjami z 5 sierpnia 1999 roku, 12 lipca 2004 roku oraz 8 stycznia 2007 roku. Zabytki ruchome stanowice wyposaenie kocioa p.w. Wniebowzicia NMP i klasztoru bernardynw w Opatowie wpisane zostay do rejestru zabytkw decyzj z 2 maja 1970 roku (58 obiektw zabytkowych), aktualizowan decyzj z 10 wrzenia 1982 roku. Ponadto decyzj z 28 wrzenia 1982 roku do rejestru zabytkw wpisanych zostao 12 nagrobkw z cmentarza parafialnego w Opatowie zasoby muzealne Miasto i gmina Opatw nie posiada placwki o charakterze muzealnym. Namiastk planowanego regionalnego muzeum jest otwarta w ostatnich dniach ekspozycja w Bramie Warszawskiej, obrazujca gwnie na starych fotografiach wygld miasta i okolic od pocz. XX stulecia oraz gromadzca drobne pamitki, zwizane z ziemi opatowsk. Specyficznym, take zwizanym z ziemi opatowsk jest opatowskie Muzeum Geodezji i Kartografii, gromadzce i eksponujce urzdzenia i instrumenty geodezyjne, ale te bogaty zbir map katastralnych z terenw okolic Opatowa. d. zabytki archeologiczne Na terenie miasta i gminy Opatw znajduje si znaczna ilo zarejestrowanych, gwnie w oparciu o badania powierzchniowe, realizowane od lat w ramach tzw. Archeologicznego Zdjcia Polski, stanoc.

wisk archeologicznych. Najcenniejsze z nich wpisane zostay do rejestru zabytkw wojewdztwa witokrzyskiego. Nale do nich: - zamczysko pnoredniowieczne, stan. nr 1 w Tudorowie (chroniona take jako wiea obronna - tzw. zabytek nieruchomy) - grodzisko wczesnoredniowieczne (migrd) w Opatowie W Gminnej Ewidencji Zabytkw znajduj si: Brzezie-Brzezie-Kolonia - stanowisko archeologiczne 16 (245) Brzezie-Brzezie-Kolonia - stanowisko archeologiczne 17 (246) Brzezie-Brzezie-Kolonia - stanowisko archeologiczne 20 (249) Brzezie-Brzezie-Kolonia - stanowisko archeologiczne 27 (256) Czernikw Karski - stanowisko archeologiczne 1 (50) Czernikw Karski - stanowisko archeologiczne 12 (199) Czernikw Karski - stanowisko archeologiczne 13 (200) Czernikw Opatowski - stanowisko archeologiczne 24 (266) Jagnin - stanowisko archeologiczne 2 (24) Jagnin - stanowisko archeologiczne 12 (36) Jagnin - stanowisko archeologiczne 15 (101) Jaowsy - stanowisko archeologiczne 8 (203) Jaowsy - stanowisko archeologiczne 19 (214) Jaowsy - stanowisko archeologiczne 28 (278) Jaowsy - stanowisko archeologiczne 33 (204) Karww - stanowisko archeologiczne 5 (36) Karww - stanowisko archeologiczne 7 (42) Karww - stanowisko archeologiczne 8 (43) Karww - stanowisko archeologiczne 10 (45) Karww - stanowisko archeologiczne 13 (56) Karww - stanowisko archeologiczne 14 (57) Karww - stanowisko archeologiczne 15 (58) Karww - stanowisko archeologiczne 16 (59) Karww- stanowisko archeologiczne 18 (61) Karww - stanowisko archeologiczne 19 (62) Karww - stanowisko archeologiczne 20 (63) Karww-Krowieniec - stanowisko archeologiczne 26 (157) Karww - stanowisko archeologiczne 28 (159) Kobylany - stanowisko archeologiczne 6 (243) Kobylany - stanowisko archeologiczne 10 (14) Kobylany - stanowisko archeologiczne 14 (136) Kobylany - stanowisko archeologiczne 19 (279) Kochw - stanowisko archeologiczne 3 (227) Kornacice - stanowisko archeologiczne 1 (15) Lipowa - stanowisko archeologiczne 1 (26) Nikisiaka Dua - stanowisko archeologiczne 2 (7) Nikisiaka Dua - stanowisko archeologiczne 11 (135) Nikisiaka Dua - stanowisko archeologiczne 19 (225) Nikisiaka Dua - stanowisko archeologiczne 25 (260) Nikisiaka Dua - stanowisko archeologiczne 35 (144) Nikisiaka Maa - stanowisko archeologiczne 5 (69) Nikisiaka Maa-czyce - stanowisko archeologiczne 12 (76) Nikisiaka Maa-czyce - stanowisko archeologiczne 13 (77) Nikisiaka Maa-czyce - stanowisko archeologiczne 14 (78) Nikisiaka Maa-czyce - stanowisko archeologiczne 15 (79) Nikisiaka Maa-czyce - stanowisko archeologiczne 18 (82) Nikisiaka Maa - stanowisko archeologiczne 20 (84) Nikisiaka Maa-Dziernia - stanowisko archeologiczne 25 (100) Nikisiaka Maa-Dziernia - stanowisko archeologiczne 26 (101) Oficjaw - stanowisko archeologiczne 4 (28) Oficjaw - stanowisko archeologiczne 6 (153) Okalina - stanowisko archeologiczne 3 (33) Opatw-Zamczysko - stanowisko archeologiczne 1 (1)

Opatw - stanowisko archeologiczne 2 (2) Opatw - stanowisko archeologiczne Stare Miasto 3 (3) Opatw-migrd - stanowisko archeologiczne 5 (5) Opatw - stanowisko archeologiczne 14 (20) Opatw - stanowisko archeologiczne 20 (41) Podole - stanowisko archeologiczne 2 (7) Podole - stanowisko archeologiczne 8 (18) Podole - stanowisko archeologiczne 8 (206) Podole - stanowisko archeologiczne 9 (207) Podole - stanowisko archeologiczne 12 (210) Podole - stanowisko archeologiczne 19 (52) Podole - stanowisko archeologiczne 22 (59) Rosochy - stanowisko archeologiczne 2 (58) Rosochy - stanowisko archeologiczne 18 (188) Strzyowice - stanowisko archeologiczne 2 (20) Strzyowice - stanowisko archeologiczne 9 (41) Strzyowice - stanowisko archeologiczne 16 (48) Strzyowice - stanowisko archeologiczne 28 (158) Tudorw - stanowisko archeologiczne - wiea mieszkalno-obronna 1 (8) Tudorw - stanowisko archeologiczne 7 (28) Tudorw - stanowisko archeologiczne 8 (29) Tudorw - stanowisko archeologiczne 16 (38) Tudorw - stanowisko archeologiczne 18 (40) Tudorw - stanowisko archeologiczne 21 (47) Tudorw - stanowisko archeologiczne 24 (51) Tudorw - stanowisko archeologiczne 25 (52) Wworkw - stanowisko archeologiczne 7 (148) Wworkw - stanowisko archeologiczne 16 (178) Zochcinek - stanowisko archeologiczne 5 (105) Zochcinek - stanowisko archeologiczne 14 (114) Zochcinek - stanowisko archeologiczne 17 (3) VI. Realizacja celw gminnego programu opieki nad zabytkami I. Przygotowanie bazy danych zabytkw miasta i gminy Opatw (ew. wersja elektroniczna) - utworzenie i prowadzenie elektronicznej bazy danych w oparciu o Gminn Ewidencj Zabytkw - kompletowanie danych rozszerzajcych i uzupeniajcych baz poprzez kwerend rde ikonograficznych i archiwalnych w zbiorach archiwalnych, muzealnych, bibliotecznych i zasobach prywatnych - monitorowanie stanu technicznego i wszelkich przeksztace obiektw zarejestrowanych w Gminnej Ewidencji Zabytkw - okresowa dokumentacja, gwnie fotograficzna stanu zachowania zabytkw wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytkw II. Dbao o utrzymanie i popraw stanu technicznego zabytkw - przygotowanie penego studium historyczno-urbanistycznego dla miasta Opatowa, studiw historyczno-architektonicznych dla najcenniejszych obiektw zabytkowych (kolegiata w Opatowie, obronny zesp kocielny w Ptkanowie) - pene rozpoznanie zabudowy miejskiej Opatowa, w tym gwnie kamienic przyrynkowych, w oparciu o analiz materiaw ikonograficznych, kartograficznych i zachowanych dokumentacji (na przykad z prac grniczych) - podjcie stara o wpis do rejestru zabytkw wojewdztwa witokrzyskiego barokowych figur w Kornacicach, Oficjaowie i Wworkowie oraz zespou dworsko-parkowego w Oficjaowie - koordynacja planowanych prac konserwatorskich z popraw lub wymian infrastruktury, w tym usunicie ruchu tranzytowego z miasta - opracowanie programu i harmonogramu specjalistycznych bada konserwatorskich, w tym archeologicznych i architektonicznych - wykonanie bada konserwatorskich, archeologicznych i architektonicznych dla najcenniejszych obiektw - opracowanie harmonogramu prac rewitalizacyjnych z uwzgldnieniem prac konserwatorskich, ze szczeglnym uwzgldnieniem zabudowy przyrynkowej

opracowanie projektw rewitalizacji starego miasta w Opatowie i cenniejszych obiektw historycznych, ze szczeglnym uwzgldnieniem zabudowy przyrynkowej - opracowanie planu dziaa w zakresie bada archeologicznych z okreleniem miejsc, kosztw i czasu realizacji, dotyczy zwaszcza problematyki migrodu i najstarszego osadnictwa na terenie Opatowa, lokalizacji redniowiecznego budynku ratusza, przebiegu murw i lokalizacji bram miejskich z XVI wieku - opracowanie projektw rewaloryzacji pozostaoci architektury dworskiej (znacznie przeksztaconych wskutek czstych zmian funkcji) oraz otaczajcych je parkw - wszelkie dziaania badawcze winny by podstaw podjcia przemylanych dziaa planistycznych, znajdujcych odzwierciedlenie w planie zagospodarowania miasta i gminy Opatw - podjcie stara - wraz z instytucjami kocielnymi - celem uporzdkowania starego cmentarza w Strzyowicach, wytypowania najcenniejszych nagrobkw do wpisu do rejestru zabytkw wojewdztwa witokrzyskiego. - podjcie dziaa, wsplnie ze subami ochrony przyrody, zmierzajcych do utworzenia obszaru chronionego krajobrazu przyrodniczo-kulturowego w obrbie doliny Opatwki - opracowanie projektw specjalistycznych, na przykad owietlenia opatowskiego starego, miasta i jego najcenniejszych zabytkw - pozyskiwanie rodkw finansowych na opiek nad zabytkami III. Dziaania w zakresie popularyzacji dziedzictwa kulturowego - opracowanie i wykonanie jednolitego systemu oznakowania zabytkw na terenie gminy: tablice, plansze, mapy - opracowanie bezpiecznych cieek turystycznych pieszych i rowerowych po obiektach zabytkowych miasta i gminy Opatw, najlepiej powizanych z podobnymi w ssiednich gminach - wsppraca z wacicielami i uytkownikami cenniejszych obiektw zabytkowych celem uatwienia dostpu zwiedzajcym, zwaszcza w sezonie turystycznym - utworzenie punktw informacji turystycznej, zaznaczenie tras na mapach miasta, opracowanie folderw prezentujcych histori zabytkw - wydawnictwa popularyzatorskie: pocztwki, broszury, foldery, ksiki - poszerzenie i uatrakcyjnienie informacji o zabytkach miasta i gminy Opatw na stronie internetowej miasta i gminy Opatw - nawizanie wsppracy z innymi miastami w kraju i poza granicami, charakteryzujcymi si podobnie bogat histori i kulturowym dziedzictwem, celem poznania i wymiany dowiadcze. IV. Dziaania edukacyjne z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego - konsekwentne dziaania zmierzajce do utworzenia muzeum w Opatowie - organizowanie prezentacji wynikw bada konserwatorskich, - publikowanie materiaw zwizanych z dziejami Opatowa, w tym wynikw bada konserwatorskich, materiaw z okolicznociowych sesji naukowo-popularyzatorskich itp. - udostpnianie bazy danych (elektronicznej) o zabytkach Opatowa do bada naukowych wsppraca z wyszymi uczelniami celem wprowadzania zagadnie zwizanych z ziemi opatowsk do tematw prac badawczych, dyplomowych itp. - wsppraca z oddziaem PTTK, Muzeum Geodezji i Kartografii czy Domem Kultury w dziaaniach edukacyjnych, na przykad utworzenie tzw. cieek dydaktycznych - edukacja dzieci i modziey szkolnej w zakresie zapoznania z histori miasta, gminy i jej zabytkami - opracowanie programu nauczania budujcego, na bazie poznania rodowiska naturalnego i kulturowego, wizi z miastem i jego okolicami - prezentacja historii miasta i jego zabytkw w mediach, lokalnym radio, regionalnej prasie itp. - konkursy o tematyce zwizanej z ochron dziedzictwa kulturowego na szczeblu szkoy, miasta i gminy, powiatu - plastyczne, fotograficzne i historyczne - ustanowienie nagrd za najlepsze inicjatywy i dziaania w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego V. Monitoring realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami - prowadzenie rejestru z realizacji zada objtych programem - prowadzenie rejestru zmian zachodzcych w obiektach wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytkw - prowadzenie rejestru postulatw mieszkacw dotyczcych opieki i ochrony nad zabytkami - sporzdzanie sprawozda z realizacji Programu Tak wic gwnym celem Gminnego Programu Opieki na Zabytkami miasta i gminy Opatw na lata 2009-2012 jest denie do poprawy stanu zasobw dziedzictwa kulturowego z zachowaniem krajobrazu kulturowego miasta i okolic oraz podwyszenie wiadomoci spoecznej mieszkacw i wacicieli zabytkowych obiektw. Przeoy si to powinno na rosnce zainteresowanie kultur i histori miasta i

okolic, co skutkowa moe rozwojem twrczoci regionalnej, moe nawet wypromowaniem regionalnych wyrobw. To z kolei niewtpliwie podniesie atrakcyjno miasta, zarwno dla mieszkacw i zwiedzajcych turystw, ale take potencjalnych inwestorw, stworzy wizerunek Opatowa jako miasta o bogatej tradycji, atrakcyjnego do zamieszkania i inwestowania Tylko taka konsekwentna i dugotrwaa polityka wadz miasta i gminy w tym zakresie jest szans na uratowanie tego dziedzictwa dla przyszych pokole.