Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013.

Wiemy, e to co dziedziczymy, jest majtkiem duchowym, mwi od razu co dzie, kim jestemy, uwraliwia nasz estetyk, wzbogaca nasz osobowo indywidualn i zbiorow, a wcale nie tak rzadko ma bardzo wysok warto ekonomiczn. Aleksander Gieysztor, O dziedzictwie kultury, Warszawa 2000

Stare Pole, padziernik 2009 r.

Spis treci: 1. Wstp .3 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami...6 3. Uwarunkowania prawne 3.1. Konstytucyjny obowizek ochrony zabytkw.7 3.2. Podstawowe zapisy ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami....7 3.3. Powinnoci administracji samorzdowej zdefiniowane przez ustaw o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami.....9 3.4. Inne uregulowania prawne, adresowane do administracji samorzdowej, dotyczcy ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami.........10 4. Uwarunkowania zewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 4.1. Strategiczne cele polityki pastwa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami..12 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa i powiatu 4.2.1. Strategia Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego.....14 4.2.2. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Pomorskiego......17 4.2.3. Program Opieki Nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego...18 4.3.4. Strategia Rozwoju Powiatu Malborskiego..18 5. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy..20 5.2. Charakterystyka zasobw oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1. Zarys historii obszaru gminy...24 5.2.2. Krajobraz kulturowy...24 5.2.3. Zabytki nieruchome ...31 5.2.4. Zabytki ruchome.... 31 5.2.5. Zabytki archeologiczne...32 5.2.6. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych...............32 5.2.7. Dziedzictwo niematerialne..32 5.3. Zabytki ujte prawnymi formami ochrony33 5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytkw....37 5.5. Zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy.39 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagroe...47 7. Zaoenia programowe...48 8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami..54 9. Zasady oceny gminnego programu opieki nad zabytkami......56 10. rda finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami...58 11. Realizacja i finansowanie przez gmin zada z zakresu ochrony zabytkw...61 12. Aneksy Wykaz stanowisk archeologicznych na terenie gminy.62 Wykaz zabytkw ruchomych wpisanych do rejestru zabytkw...64 Wykaz zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw..66 Wykaz obiektw ujtych w Gminnej Ewidencji Zabytkw Obiekty architektury i budownictwa.....67 Kompozycje zieleni wysokiej...86 2

Poszerzony rys historyczny terenw nalecych do gminy Stare Pole92

1.WSTP.
Gmina Stare Pole pooona jest we wschodniej czci wojewdztwa pomorskiego, w powiecie malborskim. Od wschodu graniczy z gminami nalecymi do powiatu elblskiego w wojewdztwie warmisko mazurskim.

Ilustracja nr 1. Pooenie gminy Stare Pole na tle regionu.

Powierzchnia gminy wynosi 7947 ha, zamieszkuje j 4701 mieszkacw (stan na 31 grudnia 2008 roku). Na terenie gminy wystpuje 12 soectw obejmujcych 16 miejscowoci. Wszystkie z nich s historycznymi jednostkami osadniczymi powstaymi w okresie redniowiecza, w wikszoci z jeszcze odleglejsz estyjsk genez. Miejscowoci soeckie to: Janwka, Kaczynos, Kikojty, Klecie, Kawki, Kraszewo, Krlewo, Krzyanowo, Stare Pole, Szlagnowo, Zbrowo, Zotowo; miejscowociami niesoeckimi s: Szaleniec, Parwark i Krasnoka. Ponadto czci Kaczynosu jest dawny chemiski majtek ziemski dzi zwany Kaczynos Kolonia.

Ilustracja nr 2. Teren gminy Stare Pole.

Z geograficznego punktu widzenia pooenie gminy Stare Pole mona scharakteryzowa nastpujco: makroregion Pobrzee Gdaskie, mezoregion uawy Wilane, dzielnica przyrodniczo lena uaw Wilanych, dorzecze zasadnicze rzeki Elblg, dorzecze bezporednie Starego Nogatu, zlewnia jeziora Druzno 1.

Ilustracja nr 3. Jednostki fizjograficzne w obrbie regionu wg J. Kondrackiego.

Z punktu widzenia geografii historycznej tereny nalece do gminy pooone s w regionie uaw Malborskich, w ramach historycznej jednostki nazywanej od XV wieku Maymi uawami Malborskimi, wczeniej uawami Fiszewskimi. Podstawowy komponent regionalnego (i lokalnego) dziedzictwa kulturowego krajobraz kulturowy cechuje si wieloma wybitnymi walorami, unikalnoci w skali oglnopolskiej i duym nasyceniem elementw stanowicych wytwory ludzkiej aktywnoci gospodarczej i spoecznej, w tym w sferze dziaalnoci symbolicznej. Wytwory te w swoich dostrzegalnych przejawach, formie oraz treci, maj charakter zabytkowy, co przesdza o historycznoci krajobrazu, o jego zabytkowoci. Owa zabytkowo okazuje si, i nie jest to przypado odnoszca si tylko do czasw najnowszych, pewn cech ambiwalentn: jest zarwno walorem, jak i problemem. Z jednej strony nasz krajobraz wykazuje niezwyk trwao, stanowic nonik i przekaz myli, postaw i dokona bardzo odlegych w czasie, kumulowanych i utrwalanych. Trwao zwizana jest z elementami na og sabo dostrzegalnymi lub traktowanymi jako naturalne. Z drugiej strony krajobraz ten podlega niezwykle dynamicznym zmianom, dotycz one niestety elementw najbardziej widocznych i charakterystycznych zabudowy: obiektw budownictwa i architektury, powszechnie najczciej identyfikowanych stricte z zabytkami. Ju na pocztku XX wieku pruski konserwator zabytkw B. Schmid publikujc katalog zabytkw powiatu malborskiego zwrci uwag na intensywno przemian dokonujcych si w tej sferze. Pisa, e niewiele obiektw zabytkowych z tego terenu liczy wicej ni 200 lat, a z pejzau cigle znikaj niezwykle wartociowe budowle: przede wszystkim wznoszone w konstrukcji ryglowej i zrbowej (domy podcieniowe, stajnie, spichlerze, stodoy). Te niekorzystne zmiany zachodziy w zupenie innych uwarunkowaniach kulturowych i spoecznych, w onie rodowiska odczuwajcego gboki zwizek z zamieszkiwanym terenem i jego krajobrazem. Procesy jakie zaszy po roku 1945 byy nieporwnywalnie mniej korzystne nowa napywowa spoeczno nie czua genetycznego powinowactwa z przejtymi dobrami, nie utosamiaa si z regionaln tradycj, nie znaa jej i nie kultywowaa. W tej sytuacji dynamika zmian znacznie si nasilia, wiele obiektw byo niejako programowo niszczonych lub zaniedbywanych, innych nie otaczano opiek, nie remontowano, nie mwic ju o realizacji kosztochonnych programw rewitalizacyjnych. W efekcie, co pokazano w dalszych analizach, stan zachowania krajobrazu kulturowego na omawianym obszarze mona dzi
1

Walory Krajobrazowe Wojewdztwa Elblskiego. Pod redakcj A. Kotliskiego. Warszawa 1994, str. 10.

okreli mianem alarmujcego i dramatycznego. Z liczby 375 zabytkw nieruchomych (obiekty budownictwa i architektury) zaewidencjonowanych na terenie gminy Stare Pole a 51,4 % powstao po roku 1900, a tylko 4 % (17 obiektw !) legitymuje si naprawd star metryk, z jak popularnie zwyklimy identyfikowa zabytki (powstay do roku 1875). Na podstawie opisw B. Schmida moemy ustali, e na w XIX wieku na omawianym obszarze zlokalizowanych byo kilkadziesit domw podcieniowych, na pocztku XX wieku zostao ich kilkanacie, do dzi zachoway si tylko cztery, przy czym jeden z nich w Kawkach moe niedugo znikn z pejzau (podzielajc los podobnej budowli z Szaleca zniszczonej w kocu XX wieku). Jest nie tylko ustawowym, ale wrcz moralnym obowizkiem przeciwdziaanie tym niekorzystnym tendencjom. Odpowiednie dziaania powinny podejmowa przede wszystkim wadze gminy, stopniowo tworzc szerok platform obejmujc partnerw wywodzcych si z sektora spoecznego i prywatnego, angaowanych do wspierania wysikw samorzdu terytorialnego w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego. W pierwszym rzdzie naley zadba o zachowanie zastanego dorobku minionych pokole, nastpnie w miar pozyskiwania rodkw finansowych, w tym przede wszystkim pochodzcych z programw pomocowych UE o jego rewitalizacj i adaptacj do nowych potrzeb indywidualnych i spoecznych. Instrumentem w tak okrelonym dziaaniu jest Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013. Okreliwszy lokalne zasoby, czyli wskazawszy co trzeba chroni, przedstawia on gwne cele, kierunki dziaa i zadania czyli postuluje jak, w jaki sposb i za jakie rodki powinny by ratowane uawskie zabytki. A mimo ogromu zniszcze i zaniedba liczba obiektw wartych uratowania jest cigle jeszcze szeroka. Program sugeruje take, by nie skupia si tylko na pojedynczych, wydzielonych obiektach historycznych najwaniejsz wartoci jest bowiem cae ich otoczenie, krajobraz kulturowy gminy. Powinien on zosta przekazany, w swojej historycznoci i zabytkowoci, w stanie nie gorszym od tego, ktry zrelacjonowa niegdy wspomniany wyej pruski konserwator zabytkw.

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

Podstaw prawn dla opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami, w tym konkretnym przypadku Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013, jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z pn. zm.). Art. 87 ust. 1 tej ustawy nakada na wjta (burmistrza, prezydenta miasta) obowizek sporzdzenia na okres 4 lat gminnego programu opieki nad zabytkami. Dalej (ust. 3 i ust. 4) ustala si, i program powinien by uchwalony przez rad gminy, po uzyskaniu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw oraz podany do wiadomoci publicznej poprzez ogoszenie w wojewdzkim dzienniku urzdowym. Ustp 3 niniejszego artykuu wymienia i precyzuje cele, ktrym powinien suy opracowany i uchwalony gminny program opieki nad zabytkami; s one sformuowane nastpujco:
1) wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami; 6) okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw; 7) podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami.

Art. 21 precyzuje, i opracowanie i uchwalenie gminnego programu opieki nad zabytkami musi zosta poprzedzone wykonaniem gminnej ewidencji zabytkw 2.

Brzmienie art. 21: Ewidencja zabytkw jest podstaw do sporzdzania programw opieki nad zabytkami przez wojewdztwa, powiaty, gminy.

3. Uwarunkowania prawne.
3. 1. Konstytucyjny obowizek ochrony zabytkw.
Na obowizek ochrony zabytkw, rozumianych jako dawne materialne i niematerialne dobra kultury, wskazuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej 3. Obowizek ten ciy zarwno na pastwie, jak i spoeczestwie. Odpowiednie zapisy przedstawiaj ten stan rzeczy w sposb nastpujcy:

Art. 5 Konstytucji RP: Rzeczpospolita Polska strzee niepodlegoci i nienaruszalnoci

swojego terytorium, zapewnia wolnoci i prawa czowieka i obywatela oraz bezpieczestwo obywateli, strzee dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron rodowiska, kierujc si zasad zrwnowaonego rozwoju. Art. 6 ust. 1 Konstytucji RP: Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i rwnego dostpu do dbr kultury, bdcej rdem tosamoci narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Art. 73 Konstytucji RP: Kademu zapewnia si wolno twrczoci artystycznej, bada naukowych oraz ogaszania ich wynikw, wolno nauczania, a take wolno korzystania z dbr kultury Art. 82 Konstytucji RP: Obowizkiem obywatela polskiego jest () troska o dobro wsplne. Art. 86 Konstytucji RP: Kady jest obowizany do dbaoci o stan rodowiska i ponosi odpowiedzialno za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialnoci okrela ustawa.

Sposoby realizacji tych konstytucyjnie okrelonych powinnoci zostay szczegowo rozwinite w uregulowaniach prawnych niszego rzdu; nale do nich odpowiednie ustawy (uchwalane przez Sejm RP) i rozporzdzenia wykonawcze (wydawane przez ministrw wg waciwoci). W interesujcej nas dziedzinie podstawowym aktem prawnym jest jak ju powiedziano Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami.

3. 2. Podstawowe zapisy ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami.

Ustawa definiuje po pierwsze pojcie zabytku. W ujciu ustawodawcy jest to (art. 3):
nieruchomo lub rzecz ruchoma, ich czci lub zespoy, bdce dzieem czowieka lub zwizane z

jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow. W tym samym artykule, w kolejnych podpunktach, przedstawiony zosta podstawowy podzia zabytkw na: nieruchome (pkt. 2), ruchome (pkt. 3), archeologiczne (pkt. 4) oraz wymieniono inne pojcia zwizane z dziedzictwem kultury: historyczny ukad urbanistyczny lub ruralistyczny (pkt. 12), historyczny zesp budowlany (pkt. 13), krajobraz kulturowy (pkt. 14) oraz otoczenie zabytku (pkt. 15) 4.
3

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe. historyczny ukad urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne zaoenie miejskie lub wiejskie, zawierajce zespoy budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w ukadzie historycznych podziaw wasnociowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci drg; historyczny zesp budowlany - powizan przestrzennie grup budynkw wyodrbnion ze wzgldu na form architektoniczn, styl, zastosowane materiay, funkcj, czas powstania lub zwizek z wydarzeniami historycznymi; krajobraz kulturowy - przestrze historycznie uksztatowan w wyniku dziaalnoci czowieka, zawierajc wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; otoczenie - teren wok lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytkw w celu ochrony wartoci widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaywaniem czynnikw zewntrznych.
4

Dalej, podkreliwszy, i zabytki podlegaj ochronie i opiece bez wzgldu na stan zachowania, ustawa charakteryzuje trzy zasadnicze kategorie zabytkw w sposb nastpujcy: W myl art. 6 zabytkami nieruchomymi s w szczeglnoci: a) b) c) d) krajobrazy kulturowe, ukady urbanistyczne, ruralistyczne, zespoy budowlane, dziea architektury i budownictwa, dziea budownictwa obronnego, obiekty techniki, a zwaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakady przemysowe, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamitniajce wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji.

e)
f) g) h)

Katalog zabytkw ruchomych obejmuje nastpujce pozycje: a) dziea sztuk plastycznych, rzemiosa artystycznego i sztuki uytkowej, b) kolekcje stanowice zbiory przedmiotw zgromadzonych i uporzdkowanych wedug koncepcji osb, ktre tworzyy te kolekcje, c) numizmaty oraz pamitki historyczne, a zwaszcza militaria, sztandary, piecztki, odznaki, medale i ordery, d) wytwory techniki, a zwaszcza urzdzenia, rodki transportu oraz maszyny i narzdzia wiadczce o kulturze materialnej charakterystycznej dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentujce poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiay biblioteczne, o ktrych mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 1998 r. Nr 85, poz. 539, Nr 106, poz. 668; z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 200 r. Nr 113, poz. 984), f) instrumenty muzyczne, g) wytwory sztuki ludowej i rkodziea oraz inne obiekty etnograficzne, h) przedmioty upamitniajce wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji. Trzeci kategori s zabytki archeologiczne bdce w szczeglnoci:

a) pozostaociami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa,

b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami dziaalnoci gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ponadto ustawa zakada (art. 6 ust. 2), i ochronie mog podlega nazwy geograficzne, historyczne i tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Opieka nad tak zdefiniowanymi zabytkami powinna by sprawowana przez waciciela lub posiadacza, a wyraa si ma poprzez nastpujce czynnoci (art. 5): 1. naukowe badanie i dokumentowanie zabytkw 2. prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku 3. zabezpieczenie i utrzymanie zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie 4. korzystanie z zabytku w sposb zapewniajcy trwae zachowanie jego wartoci 5. popularyzowanie i upowszechnianie wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury

Z kolei ochrona zabytkw przypisana jest do kompetencji administracji publicznej w formie obowizku i zgodnie z wol ustawodawcy tworzy katalog dziaa majcych na celu (art. 6): 1. zapewnienie warunkw prawnych, organizacyjnych, finansowych umoliwiajcych trwae zachowanie zabytkw oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie 2. zapobieganie zagroeniom mogcym spowodowa uszczerbek dla wartoci zabytkw 3. udaremnianie niszczenia i niewaciwego korzystania z zabytkw 4. przeciwdziaanie kradziey, zaginiciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkw za granic 5. kontrol stanu zachowania i przeznaczenia zabytku 6. uwzgldnianie zada ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztatowaniu rodowiska Formami ochrony zabytkw s (art. 7): 1. 2. 3. 4. wpis do rejestru zabytkw; uznanie za pomnik historii; utworzenie parku kulturowego; ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

Do organw ochrony zabytkw nale (art. 89):

1. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w imieniu ktrego zadania i kompetencje w

tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytkw 2. wojewoda, w imieniu ktrego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje wojewdzki konserwator zabytkw. Wojewoda, na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw, moe powierzy w drodze porozumienia wykonywanie czci kompetencji wojewdzkiego konserwatora zabytkw gminom i powiatom, z wyjtkiem prowadzenia rejestru zabytkw i wojewdzkiej ewidencji zabytkw. Ustawa okrela rwnie obowizki administracji samorzdowej w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego.

3. 3. Powinnoci administracji samorzdowej zdefiniowane przez ustaw o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami.
Powinnoci administracji samorzdowej s w ustawie explicite okrelone w kilku miejscach, odnosz si do nich artykuy nr 5, 6, 7 ust. 3 i 4, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22 oraz 87. Niektre z nich zostay ju wyej omwione, artykuy 7 ust. 3 oraz 16 i 17 zwizane s z tworzeniem parkw kulturowych, ktre w przypadku Gminy Stare Pole nie znajduj praktycznego zastosowania. Artykuy 18 20 mwi o ustawowym obowizku uwzgldniania problematyki ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w opracowywanych przez gminy strategicznych i planistycznych dokumentach rozwoju, zwaszcza w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz studiach uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego. W szczeglnoci art. 20 podkrela konieczno uzgadniania przez gminy projektw i zmian w planach zagospodarowania przestrzennego z wojewdzkim konserwatorem zabytkw. Art. 21 i art. 22 ust. 4 obliguje wjta (burmistrza, prezydenta miasta) do prowadzenia gminnej ewidencji zabytkw w formie zbioru kart adresowych zabytkw nieruchomych z terenu gminy, a dokadne zasady przygotowania tych kart okrela odpowiedni przepis wykonawczy: Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkw, krajowej, wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw oraz krajowego wykazu zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2004 r. Nr 124, poz. 1305).

10

3. 4. Inne uregulowania prawne, adresowane do administracji samorzdowej, dotyczce ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami.
* Drugim wanym aktem prawnym nakadajcym na administracj samorzdow ustawowy obowizek wykonywania zada w zakresie kultury i ochrony zabytkw jest ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z 2002 r. Nr 23, poz. 220, Nr 62, Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 102, poz. 1055 i Nr 116, poz. 1203 i Nr 167, poz. 1759, z 2005 r. Nr 172, poz. 1441 i Nr 175, poz. 1457, z 2006 r. Nr 17, poz. 128 i Nr 181, poz. 1337 oraz z 2007 r. Nr 48, poz. 327, Nr 138, poz. 974 i Nr 173, poz. 1218). W art. 7 ustawodawca zdefiniowa zadania wasne gminy jako zaspokajanie zbiorowych potrzeb wsplnoty, a nastpnie wymieni ich katalog, w ktrym z punktu widzenia interesujcej nas tematyki trzeba zwrci uwag na nastpujce pozycje: 1) ad przestrzenny, gospodarka terenami i ochrona rodowiska 10) kultura, w tym biblioteki gminne i inne placwki upowszechniania kultury 12) ziele gminna i zadrzewienia 13) cmentarze gminne 15) utrzymanie gminnych obiektw i urzdze publicznych oraz obiektw administracyjnych. W art. 2 ust. 1 orzeczono ponadto, i: Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu wasnym i na wasn odpowiedzialno. ** Naley ponadto wskaza inne ustawy, stosowane jako wykadnia prowadzonych przez pracownikw samorzdowych postpowa i procedur administracyjno prawnych, uwzgldniajce problematyk ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami; nale do nich: ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 z pn. zm), ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z pn. zm), ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150), ustawa z dnia 25 padziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr 13, poz. 123), ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z pn. zm), ustawa z dnia 3 padziernika 2008 r. o udostpnianiu informacji o rodowisku i jego ochronie, udziale spoeczestwa w ochronie rodowiska oraz o ocenach oddziaywania na rodowisko (Dz. U. z 2009 r. nr 199, poz. 1227). *** Zasady ochrony zabytkw okrelaj jeszcze trzy kolejne ustawy, ktre jednak nie bd miay zastosowania w przypadku niniejszego programu. S to ustawy o muzeach, o bibliotekach i o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, wspomniane tu tylko, ale nie wykorzystywane, poniewa na terenie gminy Stare Pole nie funkcjonuj muzea i archiwa, a

11

w Gminnej Bibliotece Publicznej w Starym Polu nie s przechowywane materiay o wartociach zabytkowych 5.

Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z pn. zm.); ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 1998 r. Nr 85, poz. 24 z pn. zm.) oraz ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (teks jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 673 z pn. zm.).

12

4. Uwarunkowania zewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

4.1. Strategiczne cele polityki pastwa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami.
* Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 2013, przyjta przez Rad Ministrw w dniu 21 wrzenia 2004 roku. We Wstpie stwierdzono, i wejcie Polski do Unii Europejskiej zmienio perspektyw na realizacj zada w wielu dziedzinach ycia publicznego, w tym rwnie w obszarze kultury. Skonstatowano, i praca nad dokumentem staa si okazj nie tylko do przygotowania rzetelnej diagnozy, i debaty na temat celw i priorytetw, ale te poszukiwaniem sposobw finansowania zada z obszaru kultury. Nastpnie zdefiniowano ogln filozofi przywiecajc opracowaniu strategii, stwierdzajc w szczeglnoci i: Wobec niewystarczajcych nakadw publicznych na kultur, a take europejskiej praktyki programowania dziaa dla kluczowych sfer ycia spoecznego i ekonomicznego, zasadne jest tworzenie strategii dziaa realizujcych polityk kulturaln pastwa, a take wyznaczanie polityk w krtkim, rednim i dugim okresie. Wie si to z odejciem od doranych dziaa (czsto uwarunkowanych zmianami politycznymi) w kulturze na rzecz systemowych i dugofalowych rozwiza. W ramach ograniczonych nakadw publicznych na kultur niezbdne jest wspdziaanie Ministra Kultury, jednostek samorzdu terytorialnego (jst) oraz instytucji pozarzdowych we wdraaniu i finansowaniu programw rozwojowych dla kultury. Resortowe rozumienie kultury jest bdem na sfer kultury maj wpyw decyzje wielu resortw, a z kolei rozwj kultury determinuje wiele ekonomicznych czynnikw wzrostu. Dorano decyzji w ramach ograniczonych zasobw tylko pogbia przepa pomidzy wielkimi miastami a reszt kraju, a take midzy organizacj kultury w pastwach Europy Zachodniej. Programowanie rozwoju staje si wic ju nie fanaberi wizjonerw, lecz obowizkiem sprawnego aparatu pastwa i organw samorzdu terytorialnego. Formuowanie strategii i dugookresowych planw rozwoju nie jest wic ograniczeniem wadzy kolejnej grupy politycznej, ani tym bardziej samorzdw, lecz dziaaniem o charakterze propastwowym i wypenianiem obowizku racjonalnego zarzdzania t sfer ycia spoecznego tak wraliw na jako zarzdzania i na osobowo jej kreatorw (podkrelenie autora) 6. Misja Narodowej Strategii Rozwoju Kultury zostaa sformuowana nastpujco: Zrwnowaony rozwj kultury jako najwyszej wartoci przenoszonej ponad pokoleniami, okrelajcej caoksztat historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartoci warunkujcej tosamo narodow i zapewniajcej cigo tradycji i rozwj regionw 7. Tezy Narodowej Strategii Rozwoju Kultury zakadaj zwikszenie poziomu aktywnoci na szczeblu regionalnym w rozwoju kultury. Dotyczy to umiejtnego wkomponowania zada z obszarw kultury w plan rozwoju regionu, przy zaoeniu, i rozwj kultury wspiera popraw jakoci potencjau regionu w dziedzinie kapitau intelektualnego oraz kapitau spoecznego. Przygotowanie regionw (wadz samorzdowych i partnerw spoecznych oraz instytucjonalnych) do tej aktywnoci jest wane dla pozyskiwania funduszy Unii Europejskiej (w tym i z edycji INTERREG), a take w kontekcie nastpnego okresu programowania na lata 2007 2013 8. W zaoeniach Pastwo Polskie powinno by partnerem dla jednostek samorzdu terytorialnego i wsplnie z nimi ksztatowa kultur w regionach. Do tego celu niezbdne jest zinstytucjonalizowanie platformy wsppracy pomidzy pastwem a samorzdami, a take w wikszym stopniu wykorzystanie moliwoci tworzenia i prowadzenia wsplnych instytucji i wsplnych inwestycji w sferze kultury. Samorzdy terytorialne powinny zyska wiksz motywacj w ksztatowaniu instytucjonalnego zaplecza dla rozwoju kultury, w tym do wypeniania zaoonych w
6 7

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 2013, str. 4 i 5 Narodowa Strategia. str. 6 8 Narodowa Strategia . str. 112 113.

13

lokalnych strategiach rozwoju celw w sferze kultury, a rola pastwa powinna sprowadza si do bada naukowych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednoczenie Minister Kultury powinien posiada odpowiednie rodki na sprawowanie mecenatu nad dziaalnoci instytucji kultury oraz instrumenty o charakterze motywujcym, za pomoc ktrych moliwa bdzie realizacja polityki kulturalnej pastwa w regionach 9. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury wskazuje bardzo wan przemian w ksztatowaniu podejcia do sposobw ochrony dziedzictwa kulturowego. Wspczesna ochrona zabytkw powinna skupia si na aktywnym dziaaniu ze wzgldu na rosnce znaczenie powizania kultury z rozwojem gospodarczym i dochodami regionw 10. Elementy naszej spucizny kulturowej powinny zosta wykorzystane dla podjcia dziaa w ksztatowaniu zintegrowanych produktw turystycznych. Strategicznymi obszarami w okresie programowania 2004 2013 s m. in. ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczeglnie ochrona i rewaloryzacja zabytkw. Rola Ministra Kultury oraz jednostek samorzdu terytorialnego jest motywowanie spoecznoci do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury, w tym do dobrowolnego udziau w finansowaniu instytucji i wydarze kulturalnych oraz twrcw za pomoc stworzonych narzdzi podatkowych. W tym celu Minister Kultury i samorzdy powinny rozszerzy obowizki odpowiednich komrek swoich urzdw w zakresie promocji spoecznej odpowiedzialnoci obywateli za kultur (wsplne kampanie promocyjne, powstanie spoecznych paneli eksperckich i cia doradczych zwizanych z moliwoci pozyskania dodatkowych funduszy na kultur w regionach). W zwizku z przystpieniem Polski do Unii Europejskiej w rwnym stopniu zadaniem Ministra Kultury, jednostek samorzdu terytorialnego i instytucji kultury staje si pozyskanie rodkw na kultur z funduszy strukturalnych oraz innych funduszy Unii Europejskiej. W tym celu Minister Kultury i samorzdy powinny zapewni odpowiednie rodki na wkad wasny do projektw realizowanych w sferze kultury. W Narodowej Strategii Rozwoju Kultury cel czstkowy 4 zosta okrelony jako zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytkw 11. Jednostki samorzdu terytorialnego zostay okrelone w opracowaniu jako partnerzy w finansowaniu wdraania Narodowej Strategii Rozwoju Kultury. ** Narodowy Program Kultury: Ochrona Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004 2013. Jest to dokument sucy wdroeniu opisanej powyej Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2013 w sferze spucizny kulturowej Polski, opracowany przez zesp ekspertw przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Gwnym celem programu jest poprawa stanu i dostpnoci zabytkw realizowana poprzez: a) tworzenie warunkw instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytkw, b) kompleksow rewaloryzacj zabytkw i ich adaptacj na cele spoeczne, c) zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystyki i przedsibiorczoci, d) tworzenie zintegrowanych narodowych produktw turystycznych, e) wzmocnienie polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granic, f) wzmocnienie zasobw ludzkich w sferze ochrony zabytkw, g) podnoszenie wiadomoci spoecznej dotyczcej dziedzictwa kulturowego,
9

Narodowa Strategia . str. 114. Narodowa Strategia . str. 115. 11 Narodowa Strategia . str. 115.
10

14

h) zabezpieczenie zabytkw i archiwaliw przed nielegalnym wywozem za granic 12.

Narodowy Program Kultury wskazuje moliwoci finansowania ochrony dziedzictwa kulturowego ze rodkw publicznych: z budetu Ministerstwa Kultury, jednostek samorzdu terytorialnego oraz funduszy strukturalnych, w tym np. z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego; jego moliwoci dla sektora kultury dotycz przede wszystkim tworzenia, modernizacji i rozwoju infrastruktury w tym obszarze, w tym rewaloryzacji i adaptacji obiektw stanowicych dziedzictwo kulturowe lub przemysowe. Odnosi si to przede wszystkim do tworzenia centrw kulturalnych, traktowanych jako miejsce spotka i odgrywajcych znaczn rol w wymianie kulturalnej oraz w otwarciu si regionu na zewntrz. Szczegln kategori w infrastrukturze kulturalnej s zabytki i muzea, ktre maj potencja ekonomiczny. Mog one stanowi atrakcj turystyczn przyczyniajc si do wzrostu zainteresowania regionem zarwno dla turystw, jak i w sposb poredni dla inwestorw. Kolejn moliwo daje Europejski Fundusz Spoeczny ukierunkowany zwaszcza na procesy dostosowawcze i unowoczenianie polityki zatrudnienia. Moliwoci finansowania kultury w tym wypadku polegaj na tym, e dziaalno zwizana z popraw dziedzictwa kulturowego i produkcj kulturaln moe bezporednio lub porednio przyczynia si do wzrostu liczby miejsc pracy. Najczciej projekty z tego zakresu s zwizane z promocj danego obszaru oraz ulepszeniem usug zwizanych z turystyk. Efekty dziaalnoci kulturalnej wykraczaj jednak daleko poza podniesienie atrakcyjnoci turystycznej 13.

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa i powiatu.
Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 nawizuje do najwaniejszych opracowa strategicznych i planistycznych o charakterze regionalnym sporzdzonych na szczeblu wojewdzkim i powiatowym. Nale do nich: Strategia Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego, Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Pomorskiego, Program Opieki Nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego oraz Strategia Rozwoju Powiatu Malborskiego. * 4.2.1. Strategia Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego zostaa uchwalona przez Sejmik Wojewdztwa Pomorskiego w dniu 3 lipca 2000 r. i zaktualizowana po upywie 5 lat, w tej nowej formie przyjto j do realizacji Uchwa nr 587/XXXV/05 Sejmiku Wojewdztwa Pomorskiego z dnia 18 lipca 2005 r. Dokument wytycza kierunki rozwoju wojewdztwa pomorskiego do 2020 roku ujte w ramach 3 priorytetw (konkurencyjno, spjno, dostpno) i 14 zwizanych z nimi celw strategicznych, dookrelonych przez wykaz kierunkw dziaa do nich przypisanych. W rozdziale Synteza diagnozy wyodrbniono akapit zatytuowany Wartoci regionalne: kultura i tosamo", a nastpnie wskazano dwa podstawowe problemy zwizane z t dziedzin: Dziedzictwo kulturowe wojewdztwa stanowi duy i nie do koca wykorzystany potencja regionu. Dostp do dbr i usug kultury na wsi jest ograniczony. Dalej stwierdzono, i: Pomorskie wyrnia oryginalna wielokulturowo, stanowica mieszank dziedzictwa polskiego (w tym kaszubskiego, kociewskiego i kresowego), hanzeatyckiego, ukraiskiego i innych. Jej materialnym odzwierciedleniem s liczne zabytki i obiekty kulturalne. Brakuje jednak spjnej i konsekwentnie realizowanej promocji wykorzystania dziedzictwa kulturowego dla wzmocnienia wiadomoci historycznej i tosamoci regionalnej oraz podniesienia
12 13

Narodowy Program. str. 6. Narodowy Program str. 31.

15

atrakcyjnoci osiedleczej, turystycznej i inwestycyjnej regionu 14. Wskazano, i istotnym problemem s dysproporcje w dostpie do dbr i usug kultury midzy mieszkacami miast i obszarw wiejskich. W kolejnym akapicie diagnozy zatytuowanym Zrnicowanie przestrzeni wojewdztwa pomorskiego obszary problemowe podkrelono sabo rozwinit infrastruktur wsi i maych miast stanowic jedn z barier w rozwoju tych obszarw. Jako istotny obszar problemowy wskazano uawy Wilane charakteryzujce si bogatym rodowiskiem kulturowym i zasobami przyrody oraz wystpowaniem najlepszych gleb w Polsce?. Orzeczono, i obszar ten wymaga stosowania skomplikowanych zabiegw agrotechnicznych i zabezpiecze przed powodzi oraz aktywizacji spoeczno gospodarczej (podkrelenie autora) 15. W dokonanej na potrzeby strategii wojewdztwa analizie SWOT warto zwrci uwag na nastpujce zapisy, ktre odnosz si bezporednio do sytuacji spoeczno gospodarczej gminy Stare Pole i ktre zostay uwzgldnione przy opracowaniu gminnego programu opieki nad zabytkami (zwaszcza analizy SWOT, priorytetw oraz dziaa podejmowanych przez wadze gminy w dziedzinie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami).

Tabela nr 1. Wycig z analizy SWOT Strategii Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego. Mocne Strony
Konkurencyjno
Duy potencja generujcy ruch turystyczny korzystne warunki rozwoju rolnictwa wysokotowarowego i ekologicznego rnorodno kulturowa regionu oraz silne poczucie tosamoci spoecznoci lokalnych
Kolor wyrnia tekst, ktry nie odnosi si do warunkw lokalnych w gminie Stare Pole, w naszym wypadku poczucie tosamoci naleaoby wymieni raczej po stronie sabych stron.

Sabe strony
Nie do zrnicowana oferta turystyczna niedostatecznie wypromowane regionalne produkty turystyczne i ywnociowe

Spjno
wysokie bezrobocie, zwaszcza na obszarach wiejskich niski poziom wyksztacenia mieszkacw wsi

saba kondycja finansowa wikszoci organizacji pozarzdowych dysproporcje rozwoju spoeczno ekonomicznego w ukadzie przestrzennym

Dostpno
unikatowo, bogactwo i rnorodno zasobw przyrodniczych i krajobrazowych bogate dziedzictwo kulturowe niedoinwestowanie terenw wiejskich w zakresie infrastruktury technicznej, teleinformatycznej, spoecznej i ochrony rodowiska nieharmonijne zagospodarowanie atrakcyjnych przyrodniczo i turystycznie terenw wojewdztwa

Szanse
dywersyfikacja dziaalnoci gospodarczej na obszarach wiejskich rozwj spoeczestwa obywatelskiego, w tym wzrost znaczenia organizacji pozarzdowych realny wzrost znaczenia wykorzystania energii odnawialnej w Polsce

Zagroenia
ograniczenia w dostpie do edukacji z powodw ekonomicznych i utrzymujcy si niski poziom wyksztacenia mieszkacw obszarw wiejskich pogbiajce si tendencje do zwikszania dysproporcji rozwojowych midzy obszarami metropolitalnymi a pozostaymi obszarami polityka przestrzenna nierespektujca zasady rwnowaenia rozwoju

Po wykonanej analizie SWOT sformuowana zostaa wizja wojewdztwa pomorskiego do 2020, w ktrej wyeksponowano wtek zwizany z dziedzictwem kulturowym regionu; wizj zdefiniowano nastpujco (podkrelenie autora):

14 15

Strategia Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego, str. 10. Strategia, str. 18.

16

Wojewdztwo pomorskie 2020 roku to znaczcy partner w Regionie Morza Batyckiego region czystego rodowiska; wysokiej jakoci ycia; rozwoju opartego na wiedzy, umiejtnociach, aktywnoci i otwartoci mieszkacw; silnej i zrnicowanej gospodarki; partnerskiej wsppracy; atrakcyjnej i spjnej przestrzeni, a take kultywowania wielokulturowego dziedzictwa oraz tradycji morskich i solidarnociowych 16. W dalszej czci strategii wymienione zostay priorytety, wyodrbnione w ich ramach cele strategiczne i kierunki dziaa przyczyniajce si do osignicia postulowanych stanw, procesw oraz efektw. Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 jest zgodny (i wykorzystuje w swojej strukturze) nastpujce z tych zapisw: Priorytet 1. Konkurencyjno. Cel strategiczny 3: Rozwj gospodarki wykorzystujcej specyficzne zasoby regionalne. Kierunki dziaa: 11) ochrona dziedzictwa historycznego, kulturowego i przyrodniczego sprzyjajca racjonalnemu wykorzystaniu w rozwoju spoeczno gospodarczym, w tym m.in. wspieranie rozwoju regionalnych przemysw kultury oraz regionalnych produktw turystycznych; 12) budowa i modernizacja infrastruktury turystycznej i uzdrowiskowej, podnoszenie jakoci usug turystycznych, poszerzanie partnerstwa i wsppracy w turystyce oraz rozwj zintegrowanego systemu promocji i informacji turystycznej 17. Priorytet 2. Spjno. Cel strategiczny 3: Rozwj spoeczestwa obywatelskiego. Kierunki dziaa: 3) umacnianie partnerstwa organizacji pozarzdowych i samorzdu terytorialnego dla skutecznej realizacji zada publicznych, a take wspieranie wzrostu zaangaowania obywatelskiego w yciu publicznym; 4) promocja postaw obywatelskich i dziaalnoci prospoecznej; 5) wspieranie dziaa sucych umacnianiu rnorodnoci i tosamoci regionalnej, utrwalanie dziedzictwa Kaszub, Kociewia, Powila i uaw oraz innych czci regionu, pielgnacja i rozwj jzyka kaszubskiego i lokalnych dialektw, a take pielgnowanie tradycji morskich i historycznych, w tym solidarnociowych; 6) wspieranie rozwoju kultury i poprawa dostpnoci mieszkacw regionu do oferty kulturalnej 18. Priorytet 2. Spjno. Cel strategiczny 4: Ksztatowanie przestrzennych dla poprawy jakoci ycia. Kierunki dziaa: procesw spoecznych i

1) rewitalizacja obszarw regresu spoeczno gospodarczego, zdegradowanych obszarw miejskich, poprzemysowych, powojskowych, osiedli popegeerowskich, obszarw cennych kulturowo oraz obszarw zdegradowanych przyrodniczo; 2) wspieranie kompleksowej odnowy wsi pomorskiej 19; Priorytet 3. Dostpno. Cel strategiczny 3: Lepszy dostp do infrastruktury zwaszcza na obszarach strukturalnie sabych.
16 17

spoecznej,

Strategia., str. 20 22. Strategia, str. 25. 18 Strategia, str. 27. 19 Strategia, str. 27.

17

Kierunki dziaa: 3) modernizacja wyposaenia i wspieranie dziaalnoci instytucji kultury, w tym take tworzenie warunkw dla orodkw integracji i aktywizacji spoecznoci lokalnych; 4) wsparcie funkcjonowania i rozwoju zintegrowanych systemw informacyjnych w obszarach: administracji publicznej, edukacji, rynku pracy, kultury, zdrowia, pomocy spoecznej. Priorytet 3. Dostpno. Cel strategiczny 4: Zachowanie przyrodniczego. Kierunki dziaa: i poprawa stanu rodowiska

2) wzmocnienie zawartoci i cigoci przestrzennej systemu obszarw chronionych wojewdztwa; poprawa zawartoci przestrzennej lasw; ochrona rodowiska morskiego; 3) ochrona rnorodnoci biologicznej () 20. ** 4.2.2. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Pomorskiego zosta uchwalony w dniu 30 wrzenia 2002 roku Uchwa nr 639/XLVI/02 Sejmiku Wojewdztwa Pomorskiego. Dokument okrela dugofalow wizj rozwoju przestrzennego wojewdztwa definiujc zwizane z ni niezbdne i konieczne wymagania w zakresie ochrony rodowiska przyrodniczego i w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. Jeden z piciu celw gwnych w procesie zagospodarowania przestrzennego zdefiniowano w postaci (cel 4): zahamowania dewaloryzacji rodowiska oraz ochrony jego struktury i wartoci 21. Realizacj celw gwnych zapewni maj priorytetowe kierunki polityki przeksztace struktury przestrzennej wojewdztwa, wrd ktrych z punktu widzenia zawartoci merytorycznej Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 - 2013, najbardziej interesuj nas: 2) Zachowanie korzystnych warunkw rodowiska caej przestrzeni wojewdztwa poprzez: o promowanie i upowszechnianie zrwnowaonego rozwoju jako nadrzdnej idei ksztatowania trwaego rozwoju o aktywn ochron zasobw unikatowych i najcenniejszych do zachowania i utrwalenia rnorodnoci biologicznej przestrzeni oraz jej struktur ekologicznych. 4) Kompleksowa modernizacja obszarw wiejskich poprzez: o wielofunkcyjny rozwj kojarzcy wspzalenie transformacj rolnictwa, gospodarki lenej, turystycznej i wodnej wraz z ochron rodowiska i dbr kultury; o wykorzystanie wartoci historycznie uksztatowanej wiejskiej sieci osadniczej w celu podwyszenia standardw ycia ludnoci wiejskiej. 6) Stymulowanie zrnicowanej regionalnie i lokalnie aktywnoci spoeczno gospodarczej poprzez: o wspomaganie przedsiwzi publicznych o znaczeniu ponadlokalnym w obszarach cywilizacyjnie zapnionych lub przeywajcych depresj.

20 21

Strategia..., str. 29

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Pomorskiego, opracowany w Departamencie Rozwoju Regionalnego i Przestrzennego Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Pomorskiego, pod kierunkiem dr in. arch. Feliksa Pankau. Przytaczane dalej cytaty pochodz z tekstu planu opublikowanego na stronie internetowej: WWW.wbpp.slupsk.pl

18

Cel gwny nr 4 scharakteryzowany zosta w opracowaniu szczegowo w sposb nastpujcy:

Tabela nr 2. Wycig z charakterystyki celw i kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Pomorskiego.

Czwarty cel gwny
Zahamowanie dewaloryzacji rodowiska oraz jego struktury i wartoci

dziaania

Planu

Zasady realizacji
Zgodno charakteru i struktury zagospodarowania z cechami i walorami rodowiska przyrodniczego Zgodno poziomu i intensywnoci zagospodarowania z naturaln chonnoci rodowiska i jego odpornoci na degradacj Eksponowanie wartoci krajobrazowych rodowiska i harmonizowanie z nim zagospodarowania Przeciwdziaanie potencjalnym zagroeniom dewaloryzujcym obiekty dziedzictwa kulturowego Eksponowanie najwyszych wartoci kulturowych w strukturze przestrzennej przez popraw dostpnoci komunikacyjnej i odpowiednie uytkowanie

Dziaania realizacyjne
Tworzenie warunkw przestrzennych skutecznej ochrony unikatowych wartoci rodowiska i jego rnorodnoci biotycznej Tworzenie warunkw przestrzennych umoliwiajcych odzyskiwanie utraconej rwnowagi ekologicznej Powizanie funkcjonalno przestrzenne obiektw dziedzictwa kulturowego z krajobrazem przyrodniczym Wkomponowanie obiektw dziedzictwa kulturowego we wspczesne struktury funkcjonalno przestrzenne zagospodarowania, redukcja istniejcych zagroe

Cele rewitalizacyjne
Ograniczenie negatywnego oddziaywania na rodowisko przyrodnicze Zachowanie rwnowagi rodowiska Racjonalne wykorzystanie cech i wartoci przestrzeni w gospodarce Aktywna ochrona wartoci przyrodniczych, kulturowych i krajobrazu przed zniszczeniem, degradacj i dewaloryzacj Aktywna ochrona dziedzictwa kulturowego Pomorza oraz udostpnienie tych wartoci Kreowanie nowych wartoci przestrzennych

*** 4.2.3. Program Opieki Nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007 2010, przyjty przez Zarzd Wojewdztwa Pomorskiego na podstawie Uchway Nr 1164/7/06 z dnia 19 grudnia 2006 roku. Jest to podstawowy dokument dla wszystkich programw opieki wykonywanych przez gminy pooone na terenie wojewdztwa pomorskiego. Wojewdzki program, funkcjonujcy od dwch lat, cieszcy si uznan renom, sta si wzorem dla przygotowanych ju i uchwalonych opracowa. Jako wzr i zbir podstawowych wytycznych zosta rwnie potraktowany w procesie przygotowywania Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013. ** ** 4.2.4. Strategia Rozwoju Powiatu Malborskiego na lata 2002 2012. Malbork, padziernik 2002. W dokumencie tym, po przeprowadzeniu diagnozy, sformuowano nastpujc misj majc warunkowa rozwj powiatu malborskiego: Powiat malborski obszarem w peni wykorzystujcym potencja produkcyjny oparty na maej i redniej przedsibiorczoci oraz na zasobach dla produkcji rolno spoywczej. Obszar rozwoju

19

gospodarczego oparty na penej realizacji programu dla uaw z zachowaniem walorw rodowiska naturalnego zapewniajcego siln pozycj powiatu na caym Pomorzu 22. Rozwj powiatu ma si odbywa w piciu wyodrbnionych obszarach, tosamych z priorytetami strategii, zdefiniowanymi jako: gospodarka, przestrze, spoeczno, ekologia i infrastruktura. Dla kadego priorytetu wyznaczono po pierwsze trzy cele niezbdne, bez ktrych dany obszar ycia nie ma moliwoci dalszego rozwoju. Po drugie przyporzdkowano im cele pierwszorzdne majce w rozwj przypiesza oraz cele drugorzdne stanowice wsparcie dla rozwoju, z zastrzeeniem, e ich realizacja bdzie uzaleniona od wielkoci rodkw budetowych, wielkoci dotacji i napywajcego kapitau zewntrznego i rosncej siy inwestycyjnej lokalnych podmiotw gospodarczych. Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 moe odwoa si tylko do jednego zapisu strategii charakteryzujcego kierunki rozwoju, przy czym jest to zwizek zaledwie poredni: Priorytet Przestrze. Cel pierwszorzdny: Podj dziaania w kierunku podwyszenia atrakcyjnoci powiatu. Dziaanie: Estetyzacja gmin powiatu 23. Pozostae zapisy nie daj adnych moliwoci wskazania na zgodno i bezporednie relacje zachodzce midzy obu dokumentami. Mona jeszcze wspomnie o Planie Rozwoju Lokalnego Powiatu Malborskiego na lata 2004 2012 24. Nie jest to niestety dokument uwzgldniajcy w swoich najwaniejszych zapisach uwarunkowania dziedzictwa kulturowego regionu uaw Malborskich i zwracajcy szczegln uwag na zagadnienia zwizane z ochron zabytkw i opiek nad zabytkami. W priorytetach, celach (niezbdnych, pierwszorzdnych i drugorzdnych identycznych ze zdefiniowanymi w strategii) oraz w zwizanych z nimi dziaaniach nie wymienia si niestety adnych (sic !) aspektw odnoszcych si do zasobu i walorw historycznych regionu. Akcentuje si tylko rodowisko przyrodnicze, zapominajc o rnorodnoci i specyfice rodowiska kulturowego, pomijajc unikalne cechy krajobrazu kulturowego. Zwizek z Programem Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 ma tu miejsce take w przypadku tylko jednego dziaania, identycznego z okrelonym w Strategii Rozwoju Powiatu Malborskiego 2002 2012 25.

22 23

Strategia Rozwoju Powiatu Malborskiego 2002 2012, str. 38. Strategia. str. 41. 24 Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Malborskiego na lata 2004 2012. Malbork, czerwiec 2006. Przyjty Uchwa Nr 156/2004 Zarzdu Powiatu Malborskiego z dnia 16 czerwca 2004 roku. 25 Plan ., str. 76.

20

5. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy. *
Strategia Rozwoju Gminy Stare Pole na lata 2008 2020, przyjta Uchwa Rady Gminy Stare Pole Nr XX/145/2008 z dnia 27 listopada 2008 r. Jest podstawowym dokumentem programowym Gminy Stare Pole okrelajcym gwne kierunki rozwoju i definiujcym najwaniejsze projekty inwestycyjne majce suy realizacji celw strategicznych w okresie programowania na lata 2008 2020. Wrd najwaniejszych zapisw przyjtych w Strategii, wpywajcych na tre Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 - 2013, naley wskaza nastpujce elementy: Analiza SWOT: W analizie SWOT, w podrozdziale Identyfikacja problemw, strefa gospodarcza zwrcono uwag na konieczno wykonania remontw zabytkowych domw podcieniowych 26. To jedyne bezporednie odniesienie do tematyki dziedzictwa kulturowego w tej czci opracowania; inne sformuowanie odnosz si do niej porednio. Z tabeli relacji krzyowych wybrano nastpujce sformuowania, cakowicie lub czciowo wykorzystane w analizie SWOT wykonanej w ramach Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 (porwnaj pkt. 6 niniejszego opracowania) 27:

Tabela nr 3. Wycig z analizy SWOT Strategii Rozwoju Gminy Stare Pole na lata 2008 2020.
Moce Strony
potencja rolniczy i wysoka warto rolniczej przestrzeni produkcyjnej wysoka jako gleb potencja przyrodniczy, wysokie walory obszaru wynikajce z pooenia geograficznego przy Nogacie oglnie korzystny stan zagospodarowania wsi i dobry estetyczny wygld wielu gospodarstw rolnych pooenie w ssiedztwie aglomeracji Gdaska orodka koncentracji gospodarczej duego rynku na towary i usugi, a take orodkw Malborka turystyka europejska i wiatowa oraz Elblga silny orodek miejski pooenie Gminy w cigu ukadu komunikacyjnego o znaczeniu krajowym i midzynarodowym

Sabe Strony
niezakoczone procesy restrukturyzacji gospodarstw rolnych bezrobocie na terenach wiejskich brak kapitau sucego rozwojowi turystyki i agroturystyki due rozproszenie osadnictwa na terenach wiejskich i wynikajce std wysokie koszty inwestycji infrastrukturalnych maa aktywno wikszoci mieszkacw

Szanse
sprzyjajca polityka regionalna, w tym adresowana do rozwoju obszarw wiejskich ze strony rzdu i wadz wojewdzkich

Zagroenia . Nie wybrano adnych zapisw.

26 27

Strategia Rozwoju Gminy Stare Pole na lata 2008 2020. Stare Pole, listopad 2008, str. 28. Strategia . str. 27 29.

21

zwikszenie si dostpnoci do kapitaw i rodkw pomocowych, w tym pochodzcych z UE atrakcyjne ssiedztwo dobrze skomunikowanego, prnego orodka miejskiego - Malborka

Zadania polegajce na poprawie sytuacji. Po przeanalizowaniu drzewa problemw, definiujcego sytuacj spoeczn i gospodarcz gminy, a przed okreleniem misji i kierunkw rozwoju, sformuowano list zada majcych si przyczynia do poprawy zastanej sytuacji. W tym rozdziale wystpuje drugie bezporednie odniesienie strategii gminnej do tematyki ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. Wyodrbniono explicite zadanie nazwane Popraw stanu rodowiska kulturowego skadajce si z dwch postulowanych kierunkw dziaa, s to (podkrelenie autora): o o budowa i modernizacja placwek kulturalno owiatowych, w tym wietlic wiejskich i szkolnej, remont i biece utrzymanie zabytkw kultury materialnej.

Mona jeszcze wspomnie o innych zadaniach, porednio wicych si z interesujc nas tematyk: Zadanie: Zmiany w sposobie uytkowania terenu o zagospodarowanie (rwnie turystyczne) midzywala rzeki Nogat. Zadanie: Poprawa warunkw i jakoci ycia mieszkacw. o zorganizowanie skwerw, parkw i ostoi przyrodniczej do wykorzystania w dziaaniach plenerowych 28. Misja Strategii. Misj Gminy Stare Pole sformuowano nastpujco: Gmina Stare Pole to jednostka terytorialna atrakcyjna rolniczo i silna gospodarczo, o duych walorach przyrodniczych, rekreacyjnych, stwarzajca przyjazne warunki do inwestowania, dbajca o rozwj infrastruktury technicznej. I dalej Gmina Stare Pole to obszar o stale rozwijajcej si infrastrukturze technicznej, rozbudowujcej si bazie turystyczno rekreacyjnej z czystym rodowiskiem naturalnym stwarzajca przyjazne warunki do inwestowania i rozwijania dziaalnoci gospodarczej 29. W misji brak bezporednich odniesie do zasobw i walorw krajobrazu kulturowego oraz do dziedzictwa kulturowego regionu uaw Malborskich.

Priorytety, cele i zadania Strategii.

W opracowaniu wyrniono trzy priorytety, zwizane z nimi cele strategiczne oraz przyporzdkowane celom zadania. Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 odwouje si, bezporednio lub porednio, do nastpujcych kierunkw rozwoju (porwnaj pkt. 7 z opisem priorytetw, kierunkw dziaania i zada): Priorytet I. Rozwj lokalnej gospodarki.
Cel 2. Rozwj gospodarki rolnej.
28 29

Strategia . Str. 31 32. Strategia. str. 32.

22

Zadanie 3. Wspieranie przeksztace gospodarstw rolnych w gospodarstwa o funkcji agroturystycznej. Cel 4. Rozbudowa zaplecza turystycznego. Zadanie 1. Wyznaczanie nowych szlakw turystycznych, tras rowerowych. Zadanie 2. Budowa cigw spacerowych i cieek rowerowych. Zadanie 5. Rozbudowa oferty kulturalnej. Zadanie 8. Urzdzanie, porzdkowanie terenw zielonych - parkw i innych miejsc wypoczynku. Cel 5. Promocja. Zadanie 1. Promocja produktw turystycznych regionu. Zadanie 3. Oferta turystyczna w Internecie. Cel 6. Rozwj sieci osadniczej oraz wspieranie dziaa w zakresie bezpiecznych warunkw ycia. Zadanie 1. Poprawa estetyki obiektw. Zadanie 2. Budowa, przebudowa, remont, wyposaenie obiektw maej architektury.

Priorytet II. Restrukturyzacja i unowoczenienie struktury funkcjonalno przestrzennej.

Cel 1. Rozwj infrastruktury drogowej. Zadanie 4. Rozwj ukadu cieek rowerowych wraz z infrastruktur towarzyszc. Cel 3. Rozwj infrastruktury informatycznej. Zadanie 2. Informatyzacja usug publicznych. Zadanie 3. Rozpowszechnianie dostpu do Internetu.

Priorytet III. Rozwj struktury spoecznej.

Cel. 1. Rozwj systemu edukacji. Zadanie 2. Wzbogacanie oferty szkoleniowej. Cel 2. Unowoczenianie infrastruktury usug spoecznych. Zadanie 1. Rozbudowa i modernizacja obiektw sportowych i kulturalnych. Zadanie 2. Wyposaanie placwek owiatowych w pracownie tematyczne. Zadanie 4. Pomoc placwkom kultury. Cel 3. Promowanie postaw obywatelskich i udziau sektora pozarzdowego w rozwoju Gminy. Zadanie 1. Wspieranie rozwoju sektora organizacji pozarzdowych. Zadanie 2. Wsparcie dla dziaa i uczestnictwa Gminy oraz organizacji pozarzdowych w lokalnych i regionalnych organizacjach, w szczeglnoci wsparcie udziau Gminy Stare Pole w procesach rozwoju obszarw wiejskich. Zadanie 3. Wsparcie aktywnoci spoecznej mieszkacw poprzez udzia Gminy w Lokalnej Grupie Dziaania w zakresie wspomagania wielofunkcyjnego rozwoju obszarw wiejskich. Zadanie 6. Wspieranie aktywnoci spoecznej mieszkacw 30.

Jak wida w Strategii nie wystpuj sformuowania uyte dla charakterystyki priorytetw, celw i zada, ktre explicite eksponowaby wtki zwizane z ochron dziedzictwa kulturowego gminy. Jest to generalna uwaga wynikajca z analizy opracowa wykonanych w skali powiatu i gminy - mona j odnie do wszystkich dokumentw programujcych rozwj interesujcych nas terenw, take tych nieomwionych. W niniejszym programie postuluje si konieczno podjcia przez wadze gminy Stare Pole inicjatyw i dziaa zmierzajcych do poprawy tego stanu rzeczy; do dokonania odpowiednich zmian w sformuowaniach ww. dokumentw uwzgldniajcych problematyk dziedzictwa kulturowego regionu oraz problematyk ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. W przypadku opracowa na skal powiatu te inicjatywy i dziaania powinny by prowadzone w partnerstwie z innymi jst. ** Gmina Stare Pole nie posiada aktualnego Planu Rozwoju Lokalnego. ***
30

Strategia. str. 33 35.

23

W Wieloletnim Planie Inwestycyjnym nie ma bezporednich odniesie do zada zwizanych z ochron zabytkw i opiek nad zabytkami. W gminie funkcjonuje natomiast Uchwaa Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw oraz trybu ich rozliczania. Jako podstaw prawn przywoano w niej wymieniane wyej ustawy o samorzdzie gminnym oraz o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Uchwaa okrela zasady, na podstawie ktrych moe by udzielona pomoc, w postaci dotacji celowej wydzielonej z budetu Gminy, podmiotom speniajcym okrelone kryteria. Do najwaniejszych uwarunkowa naley: posiadanie tytuu prawnego do obiektu zabytkowego, ochrona prawa zabytku w postaci wpisu do rejestru zabytkw, dofinansowanie tylko nakadw koniecznych zwizanych z wykonaniem okrelonych prac do wysokoci 25 % kosztorysu, przedstawienie przez potencjalnego beneficjenta wymaganego kompletu dokumentw, w tym kosztorysu, harmonogramu prac, pozwole waciwych organw ochrony zabytkw, owiadcze o sytuacji finansowej. Dotacj przyznaje Wjt Gminy. W budecie Gminy Stare Pole zabezpieczana jest odpowiednia kwota na realizacj ww. uchway. W roku 2008 byy to rodki w wysokoci 20.000 z, ktre nie zostay wykorzystane z powodu braku zainteresowania. W roku 2009 kwot 15.000 z przekazano Parafii Rzymsko Katolickiej w Krzyanowie na renowacj otarza gwnego w kociele filialnym w Starym Polu. Plany na kolejne lata przewiduj utrzymanie dofinansowania w ramach budetu Gminy na zblionym poziomie. Tre uchway zostaa doczona do Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 w pkt. 12 Aneksy. ** ** Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Stare Pole zostao opracowane i uchwalone w roku 1999. Aktualnie trwaj prace zwizane z aktualizacj tego dokumentu zlecone przez Gmin Stare Pole Pracowni Projektowo Architektonicznej ATA z Elblga. Zasadniczym zamiarem jest uwspczenienie zapisw zawartych w studium pod ktem wydzielenia obszarw inwestycyjnych (zwaszcza w dziedzinie energii odnawialnej) przy jednoczesnym okreleniu stref chronionych z punktu widzenia wymaga rodowiskowych (procedura OO) i z punktu widzenia konserwatorskiego (strefy ochrony konserwatorskiej). To wanie przygotowania do opracowania i uchwalenia nowego studium stay si powodem do wikszego zainteresowania problematyk zachowania i odnowy dziedzictwa kulturowego gminy. W zwizku z tym wadze gminy zleciy wykonanie Gminnej Ewidencji Zabytkw, a nastpnie opartego na ewidencji Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013. Program i Studium bd dokumentami cakowicie ze sob zgodnymi, wyznaczone kierunki dziaa (w tym inwestycji) uwzgldni uwarunkowania lokalnego krajobrazu kulturowego, jego walory i zasoby.

24

5.2. Charakterystyka zasobw oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy. 5.2.1. Zarys historii obszaru gminy.
Uwaga ! W pkt. 12 niniejszego opracowania (Aneksy) zamieszczony zosta poszerzony rys historyczny terenw nalecych do gminy Stare Pole pokazanych na szerszym tle dziejw uaw Malborskich. Tak obszerna charakterystyka nie jest wymagana w ramach programu opieki nad zabytkami, powstaa jednak na yczenie interesariuszy i w celu wsparcia zamieszczonych w opracowaniu zapisw. Tak si skada, e wrd polskojzycznych prac nie ma pozycji dotyczcej historii gminy; wspomina si o niej tylko marginalnie przy okazji rozwaa powiconych innym, najczciej szerzej pojtym kontekstom. Najwicej informacji, jednak rozproszonych, niepenych, czasami niespjnych, odnale mona w pracach W. Dugokckiego, B. Lipiskiej i J. Domino 31. Jest to istotny brak wywoujcy, zwaszcza w gronie wyksztaconych przedstawicieli lokalnej spoecznoci, prawdziwy dyskomfort. Ten stan rzeczy ma rwnie swoje okrelone, najczciej negatywne konsekwencje: o jednej ju wspomniano (w pkt 4.2 i 5.1. niniejszego opracowania - nieuwzgldnianie zapisw dotyczcych dziedzictwa kulturowego we wszystkich lokalnych i regionalnych programach operacyjnych), nastpna pojawi si w pkt. 5.3. (peryferyjno obszaru z punktu widzenia polityki prowadzonej przez organy ochrony zabytkw, mae zainteresowanie, brak odpowiednich dziaa). Trzeba przy tym zaznaczy, e lokalne rodowisko spoeczne nie czuje naturalnych wizi z zamieszkiwanym obszarem, nie wystpuje tu poczucie tosamoci spotykane na Kaszubach lub Kociewiu; jest to spoeczno napywowa, nieprzyznajca si do zastanego dziedzictwa, nieznajca jego zasobw i walorw, najczciej nierozumiejca jego specyfiki. W tej sytuacji powstaa potrzeba przygotowania maej monografii wykorzystujcej liczne pozycje literatury niemieckojzycznej (w kilku przypadkach typowo zorientowane na Stare Pole i okolice) oraz przeprowadzone badania terenowe. Potrzeba ta wynika rwnie z konstrukcji programu opieki nad zabytkami, znalazy si w nim liczne sformuowania (zwaszcza zadania wymienione w pkt. 7) odwoujce si do znajomoci, recepcji i wykorzystania lokalnych i regionalnych wartoci symbolicznych. Okazaby si jednak pustym postulatem, gdyby nie zostay wsparte odpowiednim materiaem. W zwizku z powyszym w tym punkcie programu pominito rozwaania na temat kontekstu historycznego. Kilka uwag trzeba jednak powici krajobrazowi, jest on bowiem jednym z najwaniejszych atutw gminy Stare Pole; a waciwie po odpowiednim rozeznaniu moe okaza si atutem w walce o przyszo i rozwj tych terenw.

5.2.2. Krajobraz kulturowy.

Krajobraz jest najcenniejszym elementem lokalnego dziedzictwa kulturowego. Celowo uyto tu sowa krajobraz bez adnego dookrelenia poniewa oddzielenie komponentu cywilizacyjnego od przyrodniczego jest trudne w przypadku caego regionu uawskiego. Krajobraz uaw jest niemal w caoci antropomorficzny, nawet w tak podstawowych i jakby si mogo wydawa - naturalnych warstwach, jak: woda, ziemia, rozogi pl, punkty osadnicze (terpy), skupiska zieleni. Nakadaj si na nie typowe wytwory ludzkiej dziaalnoci gospodarczej i spoecznej: ukady przestrzenne wsi, pojedyncze siedliska osadnicze powstajce w zabudowie rozproszonej, osie komunikacji zewntrznej i wewntrznej, komponowane wntrza krajobrazowe, panoramy, komponowane zespoy zieleni wysokiej, rnego rodzaju granice i linie demarkacyjne. Na koniec przychodz elementy najbardziej rzucajce si w oczy i w oczywisty sposb najsilniej przypisane do ludzkiej aktywnoci 31

Prace te zostay zacytowane w pkt. 12 Aneksy: Poszerzony rys historyczny terenw nalecych do gminy Stare Pole.

25

obiekty architektury i budownictwa: pojedyncze i pogrupowane w zespoy i zaoenia oraz wytyczone czytelnymi w terenie granicami cmentarze i parki. Wszystkie wymienione wyej elementy buduj krajobraz, ktry jest caoci, w pewien sposb skoczon, a jednak podlegajc cigym przeobraeniom. W przypadku uaw struktura krajobrazu jest praktycznie nierozdzielna, poprzez rnorodne powizania funkcjonalne i mentalne dziaa w postaci systemu wzajemnych zalenoci i relacji, w ktrych komponenty kulturowy i przyrodniczy przenikaj si i przeplataj niczym wtek i osnowa w tkaninie. Krajobraz jest najwaniejsz wykadni uawskiego dziedzictwa kulturowego, jest jego form zewntrzn i nasyca si jego treci. Gdyby wymieniane w rnych lokalnych i regionalnych opracowaniach programowych pojcie rodowisko przyrodnicze zastpi sowem krajobraz kulturowy lub przynajmniej krajobraz zawarte w nich stwierdzenia nabraby innego znaczenia i byy znacznie blisze prawdy. A przy okazji nadrabiay wykazane wyej braki w odniesieniu do recepcji i wykorzystania dziedzictwa kulturowego przy formuowaniu zada, celw i priorytetw. Krajobraz gminy Stare Pole charakteryzuj nastpujce cechy dystynktywne: antropomorficzno, otwarto, unikalno, jednorodno, klasyczno, proporcjonalno, trwao i zabytkowo. Wszystkie one skadaj si na pojcie uawskoci, a de facto starouawskoci 32. Cechy te mona pokrtce scharakteryzowa nastpujco: antropomorficzno zasadnicza cecha definiujca regionalny krajobraz, wskazujca na jego w
zasadzie 100% pochodzenie jako wytworu ludzkiej aktywnoci w sferze spoecznej i gospodarczej;

otwarto tak w skali caych uaw, jak i lokalnie, mamy do czynienia z typowym krajobrazem
wiejskim (=otwartym); obszary zurbanizowane (zamknite, silnie przeksztacone) wystpuj tu w niewielkim stopniu, zwaszcza w przypadku terenw nalecych do gminy Stare Pole; podstawow cech wic si z pojciem otwartoci jest harmonijno pejzau uawskiego;

unikalno krajobraz uawski jest zjawiskiem unikalnym w skali kraju, trudno znale dla niego analogie w bliszym i dalszym otoczeniu; jednorodno prawie kady kawaek ziemi uawskiej wykazuje podobiestwo okrelonych form i
powtarzalno charakterystycznych elementw; niezalenie od pooenia napotkamy np. terpy, blokowe rozogi pl (odcite jak od linijki), rowy melioracyjne z zieleni pompow (gwnie wierzby), way przy rzekach, rozpoznawalne cechy budownictwa wiejskiego (co do konstrukcji czy detalu) itp.

klasyczno klasyczn form historycznego krajobrazu uawskiego jest dwugos rodowisk

zgodnie koegzystujcych obok siebie przez cae wieki i przyczyniajcych si do rozwoju gospodarczego, spoecznego i symbolicznego regionu: duchowiestwa i chopw. Stare wsie malowniczo pooone wrd pl z dominantami w postaci charakterystycznych sylwet kociow, wzniesionych z cegy, ze smukymi wieami oto typowy uawski obrazek. Czasami ten klasyczny ukad by zakcony przez elementy obce, niespecyficzne np. przez majtki i folwarki prywatne lub domeralne, jak miao to miejsce na obszarach tenuty nowodworskiej i marwadzkiej (Niedwiedziwka). W przypadku terenw nalecych do gminy Stare Pole mamy do czynienia z t typow, klasyczn form krajobrazu i rodowiska spoecznego.

proporcjonalno dystynktywne cechy pejzau byy w toku procesu historycznego ksztatowane

pod wpywem rnych krgw spoecznych i zwizanych z nimi przejaww myli symbolicznej (stylw, md, tendencji, prdw duchowych itp.). Mona wskaza na uawach obszary, na ktrych rozwoju i formie przestrzennej odbi si silny wpyw miast i kultury mieszczaskiej (cz uaw Elblskich i uaw Gdaskich), mona pokaza takie, ktre szczeglnie mocno uksztatoway si na mod menonitw czy szerzej olendrw (uawy Wielkie). W tym ostatnim wypadku zdarzaj si interpretacje przypisujce w ogle caemu regionowi cechy i wyznaczniki zwizane tylko z tym krgiem kulturowym, spoecznym i gospodarczym. W przypadku Maych uaw Malborskich, obejmujcych swym zasigiem cao terenw nalecych do gminy Stare Pole, te i inne elementy skadajce si na kompozycj
32

Na temat rnicy midzy starouwskoci a uawskoci szerzej w pkt. 12 Aneksy Poszerzony rys historyczny terenw nalecych do gminy Stare Pole.

26

pejzau uoyy si rwnomiernie. aden nie przeway, nie zdoby pozycji dominujcej. Krajobraz kulturowy omawianego terenu tworzony by powoli, stopniowo i konsekwentnie, zachowywa trwao i pami po mijajcych okresach, utrwala efekty zwizane z tradycj. Budowali go w rwnej mierze katolicy i ewangelicy, a take ydzi i anabaptyci, ludzie zamoni i ubodzy, wyksztaceni i proci, wpywowi i przecitni. W skali caych uaw nie ma drugiego obszaru rwnie urozmaiconego, wywaonego w swej strukturze, wielowtkowego.

trwao - to bardzo charakterystyczna cecha krajobrazu Maych uaw Malborskich, wspomniana ju

przy opisie proporcjonalnoci. Niektre komponenty pejzau, zwaszcza te z warstwy podstawowej (rozogi pl, osie komunikacyjne, ukady osadnicze wsi, siedliska), wykazuj zadziwiajc trwao i odporno na dotykajce ich zmiany, nawet na zachodzce z tak intensywnoci, jak to miao miejsce po 1945 roku. Dlatego wanie przy opisie zasobw i walorw lokalnego dziedzictwa kulturowego posuono si pojciem starouawskoci, odrnionym od typowej uawskoci. Analizujc rne formy terenowe dostrzec mona w ich strukturze czy funkcji bardzo star genez, utrwaliy si w nich z ca moc cechy o metryce redniowiecznej, a nawet starsze pochodzce z okresu przedlokacyjnego. Aspekty te zostay dokadnie przeanalizowane w pkt. 12 (Aneksy): w poszerzonym rysie historycznym.

zabytkowo czyli historyczno krajobrazu. Wynika z wszystkich opisanych wyej cech. Warto
zwrci uwag chociaby na fakt, e na terenie gminy Stare Pole wystpuj tylko i wycznie wsie w postaci historycznych jednostek osadniczych; wszystkie maj metryk co najmniej redniowieczn, ich lokacyjne ukady osadnicze s nadal czytelne, mona take stosunkowo atwo odtworzy ich pniejsze nawarstwienia, fazy rozwoju czy zaniku. Podobnie jest w przypadku osi komunikacyjnych najwaniejsze drogi regionalne i lokalne zachoway si w swoich przebiegach w zasadzie niezmiennie od co najmniej XVIII wieku, czasami zmieniaa si ich ranga, czy krtkie odcinki, ale caociowy ukad jest odzwierciedleniem dawnej struktury, niekiedy nawet przedlokacyjnej.

Scharakteryzowany zwile krajobraz kulturowy opisywanego obszaru posiada swoje charakterystyczne formy przestrzenne. Wikszo z nich zostaa omwiona poniej, w pkt. 5.3 i 5.4. (obiekty architektury i budownictwa, kompozycje zieleni wysokiej); w tym miejscu naley zatem zwrci uwag na te aspekty, ktre nie s przedmiotem analizy i opisu w ramach gminnej ewidencji zabytkw. Mowa o ukadach ruralistycznych.

27

Tabela nr 4. Analiza i ocena stopnia zachowania ukadw ruralistycznych wsi w gminie Stare Pole.
Miejscowo Rodzaj ukadu przestrzennego wsi Kierunek przeksztace w XVII XIX wieku (kolonizacja emfiteutyczna oraz kapitalistyczny rozwj wsi)
rozwj przestrzenny wsi nie by znaczcy, zachowywaa ona swoj lokacyjn form, wielko areau, liczb gwnych (gburskich ) gospodarstw; charakterystycznym elementem pejzau stay si wysokie way przy Nogacie; po totalnej powodzi odbudowa i powstanie leniczwki na pnoc od wsi znaczcy rozwj ukadu osadniczego i areau wsi w zwizku z kolonizacj emfiteutyczn; nastpnie zanik zabudowy rozproszonej pozosta tylko majtek ziemski (dzi Kaczynos Kolonia)

Kierunek przeksztace w XX wieku

Stopie zachowania form krajobrazu historycznego wg oceny B. Lipiskiej lata 80-te XX w.

Stopie zachowania form krajobrazu historycznego wg oceny na potrzeby Programu Opieki, stan aktualny

Janwka

ulicwka jednostronna przywaowa

Po 1945 roku zanik zabudowy na niektrych siedliskach (zwaszcza gburskich), znacznie zaniedbania lub dla odmiany przeobraenia i modernizacje w zachowanych budynkach.

75 %

50 %

Kaczynos

przysiek ulicowy

Kikojty

przysiek placowy; majtek przysiek ulicowy + zabudowa rozproszona (jednodworcza nieregularna)

Klecie

kolonizacja olenderska nie obja miejscowoci; rozwina si ona w formie klasycznej: dwr park folwark zabudowa mieszkalna folwarku w XVIII i XIX wieku rozwj lokacyjnego, zwartego ukadu osadniczego od wschodu i poudnia zwizany z kolonizacj emfiteutyczn, powstaj zabudowania rozproszone, znaczny wzrost areau

Po 1945 silna degradacja i znaczce przeobraenia ukadu przestrzennego (gwnie zabudowy i rozogu pl) powstanie zakadu PGR, zanik zabudowy na siedliskach gburskich, budowa osiedla mieszkaniowego PGR, przeniesienie kocioa ewangelickiego do Elblga. Zachowana kompozycja przestrzenna i zieleni wysokiej dawnego cmentarza ewangelickiego. Po 1945 roku stopniowy zanik form budujcych ukad ruralistyczny zabudowy, parku z ogrodem, osi komunikacji wewntrznej. I poowa zatrzymanie rozwoju przestrzennego wsi w kierunku wschodnim budowa lotniska. II poowa czciowy zanik siedlisk rozproszonych; zanik zabudowy z nimi zwizanych, degradacja zabudowy we wszystkich siedliskach kolonijnych, czciowo w centrum wsi; niekorzystne przeobraenia zabudowy, zaniedbania w utrzymaniu

50 %

30 %

30 %

75%

75%

28

Kawki

przysiek ulicowy

rozwj ukadu ruralistycznego w kierunku poudniowym zwizany z kolonizacj emfiteutyczn zabudowa jednodworcza nieregularna, znaczce powikszenie areau, blokowe rozogi pl, rozwj komunikacji wewntrznej

Kraszewo

przysiek ulicowy

brak ladw kolonizacji emfiteutycznej; rozwj gospodarstw gburskich w kierunku majtkw ziemskich spowodowany przemianami kapitalistycznymi na wsi z poszerzeniem areau i rozwojem zwartego ukadu osadniczego, lecz bez zmiany jego lokacyjnej formy due przeobraenia, najpierw zwizane z kolonizacj emfiteutyczn; potem z inwestycjami o znaczeniu regionalnym i krajowym budowa szosy i linii kolejowej zatara pd. czci ukadw ruralistycznych Krlewa i Krasnoki (ta ostatnia wie w wikszoci zostaa zniszczona)

Krlewo

wielodronica
- na wspczesny ukad skadaj si trzy redniowieczne wsie: Krlewo, Krasnoka i Leklowy

Krzyanowo

przysiek placowy

rozwj przestrzenny wsi w kierunku pd. i wsch., uksztatowanie 3 duych wolnych gospodarstw chemiskich w formie majtkw

obiektw zabytkowych; mimo to generalnie dobre zachowanie form historycznych brak nowej zabudowy. Zachowany dom podcieniowy stan utrzymania zadawalajcy. Po 1945 roku postpujca degradacja form budujcych ukad ruralistyczny zanik zabudowy kolonijnej, pustoszejce siedliska, powstanie spdzielni produkcyjnej przeksztacajcej rozogi pl + nowa nieharmonijna zabudowa; degradacja centrum wsi niszczejca zabudowa, samowolna modernizacja zabytkowych budynkw; fatalny stan domu podcieniowego ruina. I poowa harmonijny rozwj wsi, dwa z wolnych majtkw chemiskich ksztatowane architektonicznie i przestrzennie na mod mieszczask; II poowa znaczce przeksztacenia i przeobraenia (PGR), mao harmonijne, ale rozwojowe, po upadku PGR procesy degradacji i zaniku ukadu osadniczego, znaczne samowolne przeobraenia zabudowy. I poowa postpujcy zanik zabudowy rozproszonej Krasnoki w wyniku budowy lotniska; II poowa - silne przeobraenia ukadu ruralistycznego po 1945 roku scalenie trzech odrbnych ukadw osadniczych, zanik licznych zabytkowych obiektw budownictwa np. przeniesienie dawnej plebani do Elblga, samowolne modernizacje wikszoci zabytkowych budynkw; budowa duej liczby nowych domw mieszkalnych nie nawizujcych do regionalnych tradycji, substandardowych. I poowa: budowa osiedla domkw zwizanych z cukrowni i miejscowymi majtkami; II poowa: czciowa degradacja i przeobraenia poudniowej czci

75 %

30 %

75 %

60 %

75 %
Krlewo

40 %

20 %
Krasnoka

Leklowy

60 %

50 %

29

ziemskich wielodronica z dwoma placami

Parwark

przysiek placowy; majtek

Kolonizacja olenderska nie obja miejscowoci; rozwina si ona w formie klasycznej: dwr park folwark zabudowa mieszkalna folwarku

Stare Pole

owalnica

Szaleniec

zabudowa jednodworcza blokowa na terpach

rozwj przestrzenny wsi w kierunku wielodronicy spowodowany inwestycjami o charakterze regionalnym i krajowym budowa szosy krajowej, linii kolejowej, poczty i zespou cukrowni, rozbudowa osiedli mieszkaniowych zwizanych z tymi wie powstaa dopiero w XVIII wieku jako klasyczna forma kolonizacji mennonickiej- w zasadzie jedyna tak czysta forma na Maych uawach Malborskich; w XIX wieku dalszy pomylny rozwj tym razem zwizany ju z reformami agrarnymi i przeobraeniami kapitalistycznymi na wsi; bogaty harmonijny pejza wiejski brak ladw kolonizacji holenderskiej, ukad ruralistyczny wsi zacz si kurczy odwrotnie proporcjonalnie do postpujcego rozwoju przestrzennego i spoecznego Starego Pola z 4 gospodarstw gburskich pozostay 2

Szlagnowo

przysiek ulicowy

wsi powstanie zakadu PGR; rozbudowa osiedla mieszkaniowego w kierunku pnocnym, do poczenia ze Starym Polem. Po 1945 roku stopniowy zanik form budujcych ukad ruralistyczny zabudowy, parku zwizanego z dworem, osi komunikacji wewntrznej, rozogw pl; czciowo zanik zabudowy folwarcznej, w przypadku innych obiektw samowolne modernizacje i przeobraenia - vide d. rzdwka. I poowa: harmonijny rozwj miejscowoci z czciow asymilacj wzorw mieszczaskich (wille, zesp szkoy z boiskiem sportowym) II poowa: zniszczenia wojenne, ubytki w historycznej zabudowie, degradacja wielu obiektw zabytkowych, rozbudowa i czciowa urbanizacja. Po 1945 roku nastpuje pocztkowo powolny, nastpnie postpujcy z du intensywnoci zanik podstawowych form budujcych ukad ruralistyczny - zwaszcza zabudowy, w ostatnich latach znikn z pejzau jeden z miejscowych domw podcieniowych; bardzo niekorzystne tendencje w ukadzie osadniczym; zachowany cmentarz mennonicki stan utrzymania dobry. Stagnacja w zakresie formy ukadu osadniczego, postpujcy zanik zabudowy historycznej, obiekty zachowane samowolnie zmodernizowane, przebudowane i przeobraone; pojawienie si duych, dysharmonijnych zabudowa miejscowej spdzielni rolniczej na siedlisku jednego z gospodarstw chemiskich (od poudnia); zachowany jeden budynek, ktry prawdopodobnie by domem podcieniowym.

60 %

40 %

40 %

40 %

75 %

70 %
ocena nie jest jednoznaczna prawie cakowity zanik zabudowy, b. dobrze czytelna warstwa podstawowa krajobrazu

30 %

30

Zbrowo

ulicwka + acuchwka przywaowa na terpach + zabudowa jednodworcza blokowa na terpach

lokacyjny ukad osadniczy wsi zosta znaczco przeksztacony w wyniku kolonizacji emfiteutycznej, to druga miejscowo w gminie, w ktrej znaczc rol odegrali mennonici potem szerzej olendrzy; na poudnie i wschd od zwartej formy przestrzennej powstao cae osiedle kolonijne, praktycznie nowa wie chocia bez nazwy wasnej; tutejsze siedliska cigny si od Zbrowa do Czerwonki (Rothe Bude); istniao tu co najmniej 14 duych gospodarstw, w tym myn i zajazd; znacznie powikszy si area wsi, powstay blokowe rozogi pl, gsta sie roww melioracyjnych, rozwinity ukad komunikacji wewntrznej, nasadzenia zieleni wysokiej pompowe i akcentujce osie komunikacyjne czy zabudowania

Zotowo

owalnica + zabudowa rozproszona (jednodworcza nieregularna)

od polowy XVII wieku rozwj ukadu osadniczego poprzez kolonizacj emfiteutyczn od wschodu i poudnia powstao 5 duych gospodarstw, zachowane 4. W wikszoci z nich osiedlili si menonici. We wsi w XVIIII wieku wzniesiono trzy domy podcieniowe zachowany jeden. W kocu XIX wieku wybudowano szko ewangelick.

I poowa rozwj wsi take w kierunku poudniowym, do szosy Stare Pole Elblg, cae osiedle domw gburskich i zagrodniczych; budowa nowego zespou szkoy ludowej; rozwj jednego z chemiskich gospodarstw do formy majtku ziemskiego (hodowla koni oraz roliny pastewne) rodzina Rheis; II poowa scalenie dawnych jednostek osadniczych: Rothe Bude, Letnik i Zbrowa; czciowy zanik zabudowy zwaszcza na siedliskach kolonijnych, w zabudowie rozproszonej; silne przeobraenia zachowanej zabudowy samowolne modernizacje i przebudowy, zy stan utrzymania licznych zabytkowych budynkw; kilka nowych budynkw mao harmonijnych w pejzau. Zaskakujca diagnoza: Zbrowo nie wymieniane w adnych opracowaniach okazuje si najbardziej wartociowym i najlepiej zachowanym fragmentem lokalnego krajobrazu kulturowego. Na jednym z gospodarstw emfiteutycznych, nad Tejn, powstao osiedle PGR- owskie, mao harmonijne, ale oddalone od centrum. Czciowo zatara si forma owalnicy zanik odcinka poudniowego. Czciowy zanik zabudowy na historycznych siedliskach; wiele zachowanych budynkw zabytkowych silnie przeobraonych samowolne modernizacje, przebudowy, remonty. Maa ilo nowych budynkw 3. Zachowany dom podcieniowy stan utrzymania zadawalajcy. Wartociowa zabudowa na siedliskach kolonijnych 3 domy konstrukcji zrbowej.

80 %

80 %

75 %

75 %

31

5.2.3. Zabytki nieruchome.

Gwnym komponentem regionalnego i lokalnego dziedzictwa kulturowego s zabytki nieruchome, w porwnaniu do nich zabytki archeologiczne i ruchome okazuj si zbiorami nader skromnymi i generalnie rzecz biorc mao reprezentatywnymi. Dziedzictwo kulturowe gminy oraz jej krajobraz kulturowy wyraaj si zatem przede wszystkim poprzez zabytki nieruchome. Zasb zabytkw nieruchomych jest duy i obejmuje 405 pozycji, przy czym pozycje te uwzgldniaj obiekty architektury i budownictwa oraz kompozycje zieleni wysokiej. Gdybymy dodali do tego jeszcze zabytkowe ukady ruralistyczne oraz wyodrbnione krajobrazy kulturowe (wntrza krajobrazowe) liczba ta wzrosaby o nastpnych kilkadziesit pozycji. Ten zasb, odniesiony do powierzchni gminy lub porwnany do liczby obiektw powstaych lub uksztatowanych po 1945 roku, wiadczy o duym nasyceniu krajobrazu elementami historycznymi i decyduje o jego zabytkowoci. Zabytki nieruchome zostay ujte w Gminnej Ewidencji Zabytkw (GEZ), a w ramach niniejszego opracowania zostay dokadnie omwione i scharakteryzowane w pkt. 5.4. oraz wyszczeglnione w pkt. 12 Aneksy.

5.2.4. Zabytki ruchome.

Zabytki ruchome zwizane z terenem gminy Stare Pole stanowi jak powiedziano - zbir bardzo skromny zarwno w ujciu autotelicznym, jaki i w porwnaniu do innych gmin uawskich, ssiednich czy wystpujcych w pobliu. Skadaj si na ten zbir przede wszystkim wyposaenia trzech kociow: parafialnego w Krlewie, parafialnego w Krzyanowie oraz filialnego w Starym Polu. Elementy wystroju i wyposaenia tych kociow powstay w okresie od gotyku do neogotyku i zwizane s z dwoma krgami kulturowymi katolickim (Krzyanowo, Krlewo) oraz ewangelickim (Stare Pole). Wszystkie zabytki pochodz z fundacji zamonych lokalnych rodzin gburskich (np. Sielmann, Rentel, Zimmermann) lub w zdecydowanej mniejszoci szlacheckich (Wunderlich, Kithlof, Holst) czy mieszczaskich (gwnie obywatele Malborka). Proweniencja wikszoci nie jest znana, zaledwie w kilku przypadkach moemy wskaza autora lub warsztat, przy czym nie s to nazwiska odgrywajce znaczc rol w historii regionu. Dla przykadu otarz gwny w kociele ewangelickim w Starym Polu wykonany zosta w roku 1711 w warsztacie rzebiarza Scwrenza z Elblga. Elementy wystroju i wyposaenia kociow w Krlewie i Krzyanowie zostay wpisane do rejestru zabytkw wojewdztwa pomorskiego porwnaj odpowiedni tabel w pkt. 12 Aneksy. Postuluje si, by wpisem do rejestru zabytkw obj take wyposaenie kocioa filialnego w Starym Polu ze wzgldu na wartoci historyczne i artystyczne oraz z uwagi na prowadzone przez waciciela prace konserwatorskie (czciowo finansowane z budetu gminy Stare Pole vide wspomniany wyej barokowy otarz gwny). Warto wspomnie o kilkudziesiciu zabytkach sepulkralnych zwizanych z historycznymi cmentarzami: kocielnymi w wyej wymienionych wsiach oraz mennonickim w Szalecu. Na uwag zasuguj przede wszystkim charakterystyczne dla kultury holenderskiej stele z Szaleca, pochodzce z XIX wieku oraz dwie barokowe stele z cmentarza przykocielnego w Krlewie 33.
33

W Szalecu zachowao si 11 steli z piaskowca, najstarsza z roku 1806, najmodsza z 1895 roku. W Krlewie znajduj si: stela z piaskowca Samuela Wunderlicha z 1795 roku oraz stela z piaskowca Reginy Wunderlich z 1788 roku.

32

Podczas wykonywania GEZ, w trakcie prac terenowych, zwrcono uwag na zachowane elementy wystroju i wyposaenia ewidencjonowanych budynkw. Rozpoznanie przeprowadzono bardzo wnikliwie i szczegowo, opierajc si na wizjach lokalnych i wywiadach z wacicielami, a wypywajce z tego postpowania wnioski prowadz do negatywnych, z punktu widzenia dziedzictwa kulturowego regionu, konstatacji. Wikszo elementw wystroju i wyposaenia wiejskich obiektw architektury i budownictwa, symptomatycznych dla regionu, reprezentatywnych i charakteryzujcych si rnorodn specyfik form, co wiemy choby na podstawie katalogu B. Schmida, ulega rozproszeniu. Obiekty te zostay zniszczone lub sprzedane kolekcjonerom gwnie w latach 70-tych i 80tych XX wieku. Ich powojenni waciciele nie przywizywali do tych przedmiotw wikszej uwagi, nie znali ich wartoci historycznej czy artystycznej, nie darzyli ich sentymentem, nie dostrzegali potrzeby, by zadba o ich zachowanie dla przyszych pokole czy te dla podkrelenia specyfiki zamieszkanego regionu. Skromne elementy wystroju i wyposaenia, w postaci piecw, stolarki wewntrznej, szafek ciennych czy mebli zachoway si tylko w przypadku kilku budynkw, s nimi: dom podcieniowy w Kleciu, dom wolnostojcy Klecie nr 26, dom wolnostojcy w Krlewie nr 95, dom podcieniowy w Zotowie, domy w zagrodach wzdunych w Zotowie (Zotowo nr 3 i nr 6), dom wolnostojcy w Zotowie nr 56.

5.2.5. Zabytki archeologiczne.

Podobnie skromny, jak w przypadku zabytkw ruchomych, jest zasb zabytkw archeologicznych zwizanych z terenami gminy Stare Pole. Porwnanie z pooonymi od poudnia gminami pozwala stwierdzi, e liczba zabytkw archeologicznych zaewidencjonowanych w ramach Archeologicznego Zdjcia Polski (AZP) jest w omawianym przypadku kilkakrotnie mniejsza. Wspgra to ustaleniami poczynionymi przez G. Gerulisa dotyczcymi zachowania pomnikw jzykowych. Ilo zasymilowanych nazw pruskich, odnoszcych si do miejscowoci, obszarw czy obiektw fizjograficznych w przypadku dawnego komornictwa Morajny (na poudnie od omawianego obszaru) jest wielokrotnie wiksza w porwnaniu do dawnego komornictwa Fiszewo (odpowiadajcego opisywanemu obszarowi). Zabytki archeologiczne zostay dokadnie wymienione oraz czciowo scharakteryzowane w pkt. 12 Aneksy niniejszego opracowania. rdem danych s dokumentacje wykonane w ramach AZP przechowywane w Muzeum Archeologicznym w Gdasku. Wikszo zaewidencjonowanych stanowisk to lady osadnicze odkryte w trakcie bada powierzchniowych. Nie maj one utrwalonych form terenowych, adnych widocznych ladw, ktre mona by stara si wyeksponowa w procesie rewitalizacji krajobrazu kulturowego czy podnoszenia walorw turystyczno krajoznawczych okolicy. Tylko dwa stanowiska wystpujce w pobliu Dbowej Gry oraz na poudnie od Kraszewa posiadaj walory, zwizane z pooeniem oraz czciowo z zachowaniem form historycznych, pozwalajce myle o ich uczytelnieniu oraz zaadaptowaniu dla potrzeb turystycznych i rewitalizacyjnych.

5.2.6. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych.

Na terenach gminy Stare Pole nie wystpuj zabytki w zbiorach muzealnych lub zwizane z kolekcjami.

5.2.7. Dziedzictwo niematerialne.

Lokalna kultura symboliczna jest mao znana, zwaszcza w aspekcie swoich przejaww niematerialnych, zwizanych z przekazywaniem myli w postaci intersubiektywnych wytworw, takich jak zwyczaje, obrzdy, style, tendencje czy mody, nie wspominajc o ich najbardziej specyficznych, artystycznych produktach w postaci utworw muzycznych czy

33

literackich. Decyduj o tym dwa czynniki, mocne ze sob zwizane. Przede wszystkim dramatyczna w swoich konsekwencjach zmiana spoeczna i kulturowa, ktra nastpia po roku 1945 roku. Dawni mieszkacy uaw, bez wzgldu na swoj przynaleno narodow czy wyznaniow (ktrej nikt nie poddawa analizie) w wikszoci opucili zamieszkiwane tereny, dobrowolnie lub przymusowo, unoszc ze sob znajomo lokalnej tradycji, historii i emocjonalne przywizanie do dziedzictwa kulturowego. Nowa, napywowa spoeczno przyniosa ze sob inne przyzwyczajenia oraz wiedz nieadekwatn do objtego zasobu przestrzennego i kulturowego. Nie znajc regionalnych uwarunkowa, nie rozumiejc ich specyfiki i bogactwa, nie potrafic wykorzysta wielowiekowego i wielonarodowego dorobku w zasadzie zaczynaa od zera, nie potrafic lub nie chcc kontynuowa rozwinitych wczeniej wtkw. W takiej sytuacji dawne utwory i dziea zwaszcza te bez materialnego nonika - zostay zniszczone lub zapomniane, a nowe nie zdoay si ugruntowa i zdoby odpowiedniej pozycji spoecznej. Wynikiem tego jest wspominany wczeniej brak opracowa dotyczcych lokalnej historii czy kultury, i to jest wanie drugim z czynnikw powodujcych sabe rozeznanie dotyczce sfery kultury symbolicznej omawianego obszaru.

5.3. Zabytki ujte prawnymi formami ochrony.

* Art. 8 ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami okrela, e Rejestr zabytkw, zwany dalej rejestrem, dla zabytkw znajdujcych si na terenie wojewdztwa prowadzi wojewdzki konserwator zabytkw. W przypadku wojewdztwa pomorskiego jest to Pomorski Wojewdzki Konserwator Zabytkw, ktry kieruje Wojewdzkim Urzdem Ochrony Zabytkw w Gdasku oraz delegatur WUOZ w Supsku. Tryb i sposb wpisu zabytku nieruchomego do rejestru okrelony jest w art. 9 ustawy: 1. Do rejestru wpisuje si zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw z urzdu bd na wniosek waciciela zabytku nieruchomego lub uytkownika wieczystego gruntu, na ktrym znajduje si zabytek nieruchomy. 2. W trybie okrelonym w ust. 1, do rejestru moe by rwnie wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a take nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. 3. Wpis do rejestru historycznego ukadu urbanistycznego, ruralistycznego lub historycznego zespou budowlanego nie wycza moliwoci wydania decyzji o wpisie do rejestru wchodzcych w skad tych ukadw lub zespou zabytkw nieruchomych. 4. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia si w ksidze wieczystej danej nieruchomoci na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw, na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku. 5. Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru, na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw, stanowi podstaw wpisu w katastrze nieruchomoci. 6. Na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw informacj o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru ogasza si w wojewdzkim dzienniku urzdowym. 7. Wpisy, o ktrych mowa w ust. 4 i 5, s wolne od opat. Z terenem gminy Stare Pole zwizanych jest 11 decyzji wpisujcych obiekty do rejestru zabytkw nieruchomych oraz 1 decyzja wpisujca obiekt do rejestru zabytkw archeologicznych (porwnaj odpowiednie tabele zamieszczone w pkt. 12 Aneksy). Uyte tu sowo obiekt wskazuje, e nie w kadym wypadku decyzja dotyczy pojedynczego zabytku nieruchomego lub archeologicznego. Dla przykadu decyzja nr 278 z dnia 19 grudnia 1961 roku wpisuje do rejestru zabytkw jeden zabytek nieruchomy dom podcieniowy w Kawkach, natomiast decyzja nr 1358 z dnia 18 listopada 1991roku ustanawia ochron dla zespou dawnej cukrowni w Starym Polu skadajcego si z 36 budynkw i terenu okrelonego w historycznych granicach zaoenia.

34

cznie na terenie gminy Stare Pole liczba zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru wynosi 57. Struktur tych zabytkw przedstawiaj ponisze wykresy:

Wykres nr 1. Rodzaj zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru.

Wykres 2. Struktura wasnoci zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru.

Wykres 3. Stan zachowania zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru. 35

Do rejestru zabytkw archeologicznych wpisany jest 1 obiekt skadajcy si z 4 stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w pobliu tzw. Dbowej Gry (niem. Eich Berg). Miejsce to pooone jest w soectwie Zbrowo chocia w literaturze fachowej (oraz w ramach AZP) funkcjonuje pod nazw Kaczynos. Trzeba zwrci uwag na kilka faktw zwizanych z wpisem do rejestru zabytkw nieruchomych i archeologicznych wystpujcych na terenach gminy Stare Pole:

Liczba decyzji jest bardzo maa, niewspmierna do zasobw i walorw zabytkw tworzcych lokalny krajobraz kulturowy. W Programie Opieki Nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007 2010 podano, e liczba decyzji w wojewdztwie ogem wynosi 1700, a w powiecie malborskim 94 34. Oznacza to nieznaczny procentowy udzia obiektw rejestrowych z gminy Stare Pole wynoszcy odpowiednio 0.007 w skali wojewdztwa oraz 12,7 w skali powiatu. Ostatnia decyzja rejestrowa pochodzi z 1988 roku (cmentarz mennonicki w Szalecu) i wydana zostaa jeszcze przez WKZ w Elblgu. Oznacza to, e przez ponad 20 lat nie powstay nowe formy ochrony zabytkw na terenie gminy Stare Pole (sic !) Jedna z obowizujcych decyzji dotyczy zabytku nieruchomego (dawna plebania) przeniesionego z Krlewa do Elblga 35.

34

Program str. 17. Dane wg stanu na sierpie 2006. Dysproporcje mogy si tylko powikszy, gdy liczba decyzji w wojewdztwie na pewno wzrosa, w gminie Stare Pole pozostaa bez zmian. Warto zaznaczy bd, ktry wkrad si do Programu nie uwzgldnia si w nim decyzji archeologicznej podajc, e w powiecie malborskim liczba rejestrowych zabytkw archeologicznych = 0.
35

Czyli de facto terenw gminy Stare Pole dotyczy 10 decyzji o wpisie do rejestru zabytkw nieruchomych obejmujcych 56 zabytkw nieruchomych.

36

Podane wyej stwierdzenia pozwalaj na wysnucie nastpujcego niepokojcego wniosku: tereny gminy Stare Pole w polityce i praktyce postpowania konserwatorskiego mona okreli mianem obszaru peryferyjnego. Decyduje o tym rzeczywiste, w sensie geograficznym, pooenie na kracu wojewdztwa, ale przede wszystkim wzmiankowane ju i akcentowane w dalszej czci niniejszego opracowania sabe rozeznanie dotyczce zasobw i wartoci lokalnego krajobrazu kulturowego, take w gronie specjalistw. Z pozoru i z dystansu tereny gminy Stare Pole wydaj si mao interesujce, nieatrakcyjne, pozbawione charakterystycznych i znanych obiektw historycznych, symbolicznych i zabytkowych. Umykaj wic z pola widzenia odpowiednich sub czy badaczy. Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 stawia sobie za cel zmian tego niekorzystnego i niepodanego, zwaszcza z punktu widzenia lokalnej spoecznoci, stanu rzeczy. ** Art. 10 ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami stwierdza: 1.Do rejestru wpisuje si zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw na wniosek waciciela tego zabytku. 2. Wojewdzki konserwator zabytkw moe wyda z urzdu decyzj o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granic albo wywiezienia za granic zabytku o wyjtkowej wartoci historycznej, artystycznej lub naukowej. W przypadku gminy Stare Pole mamy do czynienia z 2 obowizujcymi decyzjami o wpisie do rejestru zabytkw ruchomych. Dotycz one wyposaenia kociow parafialnych w Krzyanowie i Krlewie obejmujc cznie 18 zabytkw (porwnaj tabel w pkt. 12 Aneksy). Na potrzeby wykonania niniejszego opracowania nie prowadzono dokadnego rozpoznania zasobu i wartoci zabytkw ruchomych, mona jednak oszacowa, e liczba obiektw rejestrowych jest w tej dziedzinie wiksza ni w przypadku zabytkw nieruchomych i obejmuje ok. 50 % stanu posiadania. Postuluje si potrzeb dokadniejszego rozpoznania zasobu i rozwaenie objcia decyzj o wpisie do rejestru wyposaenia kocioa filialnego w Starym Polu (oraz uzupenienia wpisu wyposaenia kocioa parafialnego w Krlewie). Na terenie gminy Stare Pole zabytki ruchome wystpuj tylko w obiektach sakralnych. Nie ma tu muzealiw, izb regionalnych czy pastwowych lub prywatnych kolekcji. Decyzje o wpisie do rejestru zabytkw ruchomych s take bardzo starej daty, pochodz z roku 1966 i 1972. Potwierdza to zauwaony wyej fakt maego zainteresowania organw ochrony zabytkw problematyk lokalnego dziedzictwa kulturowego, okrelany mianem peryferyjnoci obszaru. *** Na terenie gminy Stare Pole nie wystpuj parki kulturowe. Nie planuje si rwnie w najbliszej przyszoci utworzenia takich parkw. ** ** Na terenie gminy Stare Pole nie ma obiektw zabytkowych uznanych za pomniki historii (ustanowione Rozporzdzeniem Prezydenta RP). Nie wystpuj tu obiekty, ktre przyszoci mogyby pretendowa do uzyskania takiego miana.

5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytkw.

37

Gminna Ewidencja Zabytkw (GEZ) Gminy Stare Pole zostaa wykonana w IV kwartale 2008 roku. Powodem jej wykonania by nie tyle ustawowy obowizek, ile raczej potrzeba utylitarna. Przygotowujc nowe tereny inwestycyjne (odnawialne rda energii) wadze gminy stany przez koniecznoci aktualizacji Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania. W tej sytuacji dostrzeono zaniedbania w dziedzinie wykonywania zada wasnych zwizanych z ochron zabytkw w przygotowywanych materiaach do studium nie mona si byo powoa na zaktualizowan ewidencj oraz wynikajcy z niej Program Opieki Nad Zabytkami. Dbajc o zapewnienie poprawnoci merytorycznej i formalnej nowego studium, zwizane take z koniecznoci uzyskania wymaganej pozytywnej opinii od wojewdzkiego konserwatora zabytkw, postanowiono uzupeni te ewidentne braki. GEZ obejmuje cznie 331 pozycji w tym 301 to obiekty architektury i budownictwa, a 30 to kompozycje zieleni wysokiej (porwnaj odpowiednie tabele w pkt. 12 Aneksy). Pozycja odpowiada karcie ewidencyjnej wykonanej zgodnie ze wzorem zalecanym dla wojewdztwa pomorskiego przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw (opracowanym na podstawie Rozporzdzenia Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkw, krajowej, wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw oraz krajowego wykazu zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem.) W 40 przypadkach karta obja wicej ni jeden obiekt zabytkowy. Dotyczyo to przede wszystkim siedlisk, na ktrych wystpuje budynek gospodarczy/pomocniczy nie posiadajcy na tyle duych walorw zabytkowych, by potraktowa go jako osobn pozycj dotyczy to przede wszystkim budynkw znaczco przebudowanych/zmodernizowanych lub przeciwnie bardzo zniszczonych; w wikszoci przypadkw budynkw przerobionych na komrki, garae, skadziki, magazynki itp. W jednym wypadku karta obja 33 budynki przemysowe oraz teren nalece do zespou dawnej cukrowni w Starym Polu 36. Uwzgldniwszy wszystkie powysze uwagi zasb GEZ gminy Stare Pole mona przedstawi w nastpujcej tabeli:

Tabela nr 5. Zasb GEZ Gminy Stare Pole.

L.P. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Kategoria
Pozycje (karty) w GEZ Zabytki nieruchome w ramach GEZ Zabytki architektury i budownictwa w ramach GEZ Kompozycje zieleni wysokiej w ramach GEZ Pozycje (decyzje) o wpisie do rejestru zabytkw Zabytki nieruchome wpisane do rejestru Procentowy udzia zabytkw rejestrowych do ujtych w ewidencji (GEZ)

Liczba 331 405 375 30 16 56 13,8 %

Struktur zabytkw nieruchomych ujtych w GEZ przedstawiaj ponisze wykresy:

Wykres nr 4. Rodzaj zabytkw architektury i budownictwa ujtych w GEZ.

36

Jak zaznaczono wyej (pkt 5.3.) zesp dawnej cukrowni obejmuje cznie 36 budynkw oraz teren. Z tego w GEZ wydzielono 3 budynki, mieszkaniowe, nie zwizane obecnie funkcjonalnie z zespoem i znajdujce si w zarzdzie wsplnot mieszkaniowych. W karcie powiconej dawnej cukrowni ujto zatem 33 budynki oraz liczcy ca 12 ha teren.

38

5.5. Zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy.

cznie 375 zabytkw nieruchomych. Stan na 31 grudnia 2008 roku.

Wykres nr 5. Datowanie zabytkw nieruchomych objtych GEZ.

cznie 375 zabytkw nieruchomych. Stan na 31 grudnia 2008 roku.

Wykres 6. Rodzaj kompozycji zieleni wysokiej ujtych w GEZ.

39

cznie 30 obiektw, stan na 31 grudnia 2008 r. 5.5. Zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy. *
Po pierwsze, jak wyej zaznaczono, najwaniejszym zabytkiem gminy jest jej krajobraz kulturowy. Traktowany jako cao, w penej swojej rozcigoci, z charakterystyczn starouawsk struktur i sieci powiza funkcjonalnych midzy poszczeglnymi elementami. ** Po drugie, do grona najwaniejszych zabytkw zaliczy trzeba obiekty rejestrowe. Ich wykaz pokazany zosta w pkt. 12 Aneksy, w odpowiednich tabelach. Poniej scharakteryzowano zwile najwaniejsze rejestrowe zabytki nieruchome:
Krlewo nr 27. Koci rzymsko-katolicki p.w. w. Mikoaja, parafialny. Neogotycki, wzniesiony w roku 1820 na
miejscu starszej, gotyckiej wityni rozebranej w roku 1816. Wiea dobudowana w roku 1844. W latach 1894 1895 przeprowadzono remont kocioa, w jego trakcie wzmocniono fundamenty i ciany none. Budynek murowany z cegy ceramicznej palonej, czerwonej, posadowiony na ceglanym fundamencie. Korpus gwny salowy, prostopadocienny, przekryty wysokim dachem dwuspadowym: ceramiczne pokrycie poaci, holenderka; od zachodu kwadratowa w planie wiea, 4-kondygnacyjna, zwieczona daszkiem wiciowym krytym blach.

Krzyanowo, centrum wsi. Koci rzymsko-katolicki p.w. w. Barbary, parafialny. Gotycki, wzniesiony przed
1330 rokiem. Opisany w protokole wizytacji kocielnej dokonanej w roku 1637 jako budowla obmurowana ceg, z drewnian wie i dachem krytym ceramicznie (turricula); pniej w roku 1654 - o dachu pisano, i grozi zawaleniem, a w roku 1669, i bardzo grozi zawaleniem. W tym samym roku wie okrelano jako wyremontowan, ale wkrtce pniej strawi ja poar (rok 1688). Now murowan konstrukcj wiey wzniesiono w roku 1735 i zawieszono na niej dzwony; 17 stycznia 1818 roku wiea runa w czasie wielkiej wichury i nigdy nie zostaa ju odbudowana. Brya kocioa zasadniczo dwustopniowa: skada si z prezbiterium i zakrystii (od wschodu) oraz jednonawowej hali (od zachodu); obie czci przykrywa dach dwuspadowy o pokryciu ceramicznym. Prezbiterium i zakrystia starsze, murowane z rcznie formowanej cegy, szeroko murw ca 120 cm; chr o wymiarach 7,25 x 11,60 metra w rzucie i wysokoci 9,30metra. Nawa o wymiarach w rzucie 12 x 14,80 metra, o wysokoci 6 metrw, posiadaa pierwotnie konstrukcj ryglow (zachowan wg B. Schmida w czci zachodniej), ktra zostaa wtrnie obmurowana cegami.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 18. Koci rzymsko-katolicki p.w. Matki Boej Krlowej Polski, filialny;
dawniej koci ewangelicki. Wzniesiony w roku 1879 pod nadzorem okrgowego inspektora budowlanego Passarge z Elblga. Zlokalizowany na dziace cmentarza ewangelickiego zaoonego w roku 1843. W czasie budowy kocioa pastorem w Starym Polu by Carl Frdinand Oskar Rohde. Parafia protestancka w Starym Polu powstaa w 1580 roku. Poza mieszkacami Starego Pola obejmowaa wyznawcw nauki Lutra ze Zotowa, Klecia, Kraszewa, Krzyanowa, Parwarku i Leklowy; w kocu XIX wieku byo to ponad 1000 dusz. Pierwszy koci protestancki powsta w roku 1638 mia on drewnian konstrukcj i by ulokowany na innej parceli. Z powodu

40

zego stanu technicznego zosta rozebrany i na jego miejscu powstaa budowla murowana w roku 1705. W kosztach jej budowy partycypowali znaczco szwedzcy oficerowie.

Klecie nr 4. Dom podcieniowy wzniesiony okoo poowy XVIII stulecia dla Dawida Zimmermanna, rozbudowany
w pocztkach wieku XIX. Pitrowy: przyziemie murowane z cegy, tynkowane, partia pitra oraz szczyt podcienia konstrukcji ryglowej. Dach dwuspadowy o pokryciu ceramicznym. Od poudnia szczytowy podcie wsparty na dziewiciu supach. Pierwotny plan budynku czciowo znieksztacony w trakcie wspominanej przebudowy przez rozbudowanie strony zachodniej sieni w formie litery L.

Kawki nr 8. Dom podcieniowy wybudowany w roku 1832 przez Jakuba Martena (napis na belce podcienia:
Peter . B.H., J. Martens B.M 1832). Posadowiony na fundamencie z kamieni polnych, cz gwna budynku konstrukcji zrbowej, szczyty szalowane pionowo deskami; podcie konstrukcji ryglowej, wsparty na szeciu supach typ szerokofrontowy, podcie dostawiony do elewacji wzdunej poudniowo - wschodniej. Brya parterowa z uytkowym poddaszem, dachy: gwny i podcienia dwuspadowe, pokrycie ceramiczne (holenderka na deskowaniu); wiba dachowa patwiowo krokwiowa wsparta na cianach stolcowych. Wzniesiony na rzucie prostokta, dwutraktowy, w trakcie frontowym na osi obszerna sie, w ktrej schody na poddasze (konstrukcji policzkowej, jednobiegowe); pierwotny ukad pomieszcze dobrze zachowany. Stropy belkowe, z grn powa z desek, biae podogi. Uwaga ! Obiekt nie uytkowany, opuszczony, w stanie ruiny. Konieczno podjcia dziaa zmierzajcych do zachowania budynku.

Zotowo nr 20/22/24. Dom podcieniowy, zbudowany w kocu XVIII wieku dla Johanna Gabriela Preussa.
Drewniany, otynkowany, wzniesiony kalenicowo wzgldem drogi wiejskiej (po pnocnej stronie osi), szerokofrontowy; podcie konstrukcji ryglowej, wsparty na 7 supach, na osi gwnej elewacji wzdunej poudniowej. Brya prostopadocienna, parterowa z uytkowym poddaszem, przekryta wysokim dachem dwuspadowym (holenderka) dwuspadowy dach z holenderk take nad podcieniem. Zachowany pierwotny plan: dwutraktowy, z szerszym traktem poudniowym, w ktrym wielka izba, sie i czarna kuchnia.

Szaleniec. Dawny cmentarz mennonicki. Zaoony w kocu XVIII wieku, usytuowany w zachodniej czci ukadu
przestrzennego, bezporednio przy gwnej drodze wiejskiej, po poudniowej stronie osi. Czynny do 1945 roku. Jednokwaterowy, w planie zbliony do kwadratu. Zachowana kompozycja zieleni wysokiej. Zachowanych 26 obramowa grobw (pojedynczych, podwjnych i dziecicych) oraz 13 stelli z piaskowca. Najstarsza stella z 1806 roku Hermanna Pannera, z 1811 roku Anny i Franza Cornelsena, z 1848 roku Franza Cornelsena, z 1852 roku Susanny Loop, z 1861 roku Jacoba Quiringa, z 1863 roku Johana Quiringa, z 1865 roku Anny Claasen, z 1866 roku Barbary Martins, z 1869 roku Sary Jansen, z 1890 roku Anny Claassen, z 1895 roku Izaaka Klaasen.

Krzyanowo, centrum wsi. Cmentarz, mur okalajcy dziak kocieln z cmentarzem, dzwonnica. Mur kocielny
i cmentarz wymieniane s w katalogu B. Schmida. Mur zosta wzniesiony w kocu XV wieku, z cegy rcznie formowanej, w wtku gotyckim; w zwieczeniu uoone gsiory. Brama gwna (od zachodu) i boczna furtka (od poudnia) z XIX wieku, murowane z cegy maszynowej. Parafia z Krzyanowa stopniowo obja kolejne miejscowoci, na pocztku XIX wieku naleay do niej: Stare Pole, Leklowy, Klecie, Parwark, Kraszewo i Zotowo (oczywicie mowa o mieszkacach wyznania katolickiego). Na cmentarzu zachoway si cztery eliwne neogotyckie krzye z lat 1825 1889 oraz wolnostojcy nagrobek ze sztucznego kamienia w formie krzya z roku 1918. Ponadto dwie klasycystyczne stele z koca XVIII wieku i supek z piaskowca, bogato profilowany, z roku 1740.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej 18. Cmentarz, ogrodzenie, dzwonnica, mauzoleum rodziny Wunderlich.
Cmentarz zosta zaoony w roku 1843 i nalea do ewangelikw, w roku 1879 na jego terenie wybudowano koci. Metalowe ogrodzenie z metalow dwuskrzydow bram i jednoskrzydow furtk znajduje si od strony pnocnej, cignc si wzdu ulicy wiejskiej; zoone z metalowych supkw i kratownic. Ukad cmentarza zachowany w formie szcztkowej, wyrnia si mauzoleum rodziny Wunderlich, aleja zoona z jesionw cignca si za mauzoleum na poudnie do drewnianej dzwonnicy, kilka nagrobkw sprzed 1945 roku (w tym nalecy do rodziny Bartel ze Zotowa). Dzwonnica wzniesiona w 3 wierci XIX wieku, ceglany fundament, zwajcy si ku grze drewniany trzon, dwuspadowy dach kryty pap. Grobowiec rodziny Wunderlich, z 1912 roku, murowany z cegy i sztucznego kamienia, forma neoklasyczna.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej 2c zesp cukrowni. Cukrownia w Starym Polu zacza powstawa od
roku 1880 jako inwestycja spki akcyjnej. Nastpne etapy rozwoju nastpoway w latach: 1890 1910 oraz 1920 1940. Zesp obejmuje budynki produkcyjne, pomocnicze i magazynowe oraz budynki mieszkalne i o charakterze socjalnym. Budynki produkcyjne to: krajalnica, dyfuzja, puczki, zesp zasilania w wod, wyparki, produktownia; budynki pomocnicze to: laboratorium, stajnia, prasa i suszarnia wysodek, magazyn, kotownia, kunia, stolarnia, wapniarnia, wodniarki, zespl lokomotywowni oraz wagi kolejowej; do obiektw tych dochodz place skadowe oraz budowle ziemne osadnikw ze stacj oczyszczania. Budynki mieszkalne to: dom dyrektora (ul. Marynarki Wojennej nr 2b), dom naczelnego inyniera (Marynarki Wojennej 2a), duy dom mieszkalny dla pracownikw (ul. Bema 2) oraz domy pracownicze na obrzeach zespou. Na budynki socjalne skadaj si: stowka (na terenie zespou) oraz restauracja (na pnoc od zespou). Obiekty we zespole charakteryzuj si zblionym charakterem architektonicznym: s to obiekty murowane z cegy licowej, ze skromnym detalem architektonicznym. Kilka obiektw powstao w konstrukcji szkieletowej z wypenieniem z cegy licowanej.

41

Stare Pole, ul. Sienkiewicza 3. Budynek poczty, wzniesiony w 4 wierci XIX wieku, w nastpstwie
przeprowadzenia linii kolejowej (Ostbahn) przez teren miejscowoci. Wzniesiony na dziace zawierajcej si midzy torami (od pnocy) a nowo wytyczon ulic biegnc wzdu torw (obecnie ul. Sienkiewicza), kalenicowo do ich osi. Neogotycki. Budynek murowany z cegy, elewacje czciowo tynkowane (tynki rapowe, cementowo wapienne) czciowo opracowane w cegle licowej (dekoracje w postaci gzymsw kordonowych i koronujcych, obramienia otworw okiennych i drzwiowych, bonie w naroach). Wzniesiony na planie prostokta, brya dwukondygnacyjna, o duej kubaturze, z obustronnym pytkim naronikiem w czci wschodnie; cao kryta dachem trjpoaciowym (w centrum i od zachodu) oraz dwuspadowym (od wschodu, nad ryzalitem), pokrycie dachu ceramiczne holenderka. Otwory okienne i drzwiowe ostroukowe, w otworach okiennych kute kraty; zachowana stolarka okienna: okna z dominujcym profilowanym lemieniem, podwjne, dwuskrzydowe; zachowana stolarka drzwi wejciowych: dwuskrzydowa, skrzyda tpe, na zawiasach czopowych, przeszklone. Ponadto kapliczka przydrona w Krlewie.

*** Po trzecie, obiekty nie wpisane do rejestru zabytkw, posiadajce jednak wane walory historyczne i zabytkowe. Decydujce o cechach dystynktywnych lokalnego krajobrazu historycznego. Jednym z podstawowych celw Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 jest postulat otoczenia tych zabytkw waciw opiek oraz ewentualnie rozcignicie nad nimi form ochrony, w uzgodnieniu z wacicielami i wojewdzkim konserwatorem zabytkw. Zniknicie tych obiektw z pejzau lub ich przeksztacenie, niezgodnie z zasadami sztuki konserwatorskiej, doprowadzi do utraty walorw krajobrazu kulturowego i znaczcego zatarcia przekazw lokalnej tradycji; moe de facto oznacza zuboenie i zatracenia znaczenia oraz wartoci regionalnego dziedzictwa kulturowego. Wiele z tych obiektw jest zagroonych. Obiekty te mona przedstawi w czterech najwaniejszych grupach: Budynki mieszkalne konstrukcji zrbowej, wolnostojce.
Janwka nr 29/31. Budynek wzniesiony w 1 wierci XIX wieku, kalenicowo do drogi wiejskiej; prawdopodobnie
miecia si tu gospoda wiejska. Czciowo drewniany, konstrukcji zrbowej (od poudniowego zachodu), wtrnie obmurowany i otynkowany; czciowo konstrukcji ryglowej, czciowo murowany aneks od strony podwrza. Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, o duej kubaturze nad czci gwn dach dwuspadowy (blacha, holenderka), nad aneksem take dach dwuspadowy (holenderka). Wzniesiony na planie litery T; ukad wntrz znaczco przebudowany. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, czciowo z grn powa z desek. Biae podogi, schody konstrukcji policzkowej, zabiegowe prowadzce na strych.

Klecie nr 26. Budynek konstrukcji zrbowej na fundamencie z cegy. W licu 6 belek + cianka kolankowa,
szalowana pionowo deskami (podobnie jak partie szczytw); wgy przesonite deskowaniem w formie pilastrw. Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym: holenderka na deskowaniu. Zachowane pierwotne rozplanowanie dwutraktowe, trjdzielne, przelotowa sie nieco odsunita od osi gwnej. Wiba dachowa patwiowo krokwiowa wsparta na podwjnej ciance stolcowej i kolankowej, naga podoga na strychu. Stropy belkowe z grn powa, podogi biae, zachowana stolarka drzwiowa (odlewane klamki, zamki skrzynkowe i wpustowe z ozdobnymi tarczkami) oraz stolarka okienna (okiennice, skrzyda trjpolowe). Przed frontem domu (poudnie) okoo 100 letnia lipa. Na podwrzu (od pnocy) stodoa jedyna zachowana w caej wsi.

Krlewo nr 20. Budynek wzniesiony w roku 1826, data budowy na belce nadproa w elewacji frontowej (od
poudnia). Po 1945 roku mieci si tu sklep. Fundament z cegy, konstrukcja zrbowa - w licu 7 belek, wgy przesonite deskami, szczyty szalowane pionowo deskami. Budynek czciowo podpiwniczony, parterowy, przekryty wysokim dachem naczkowym (holenderka). Wzniesiony na rzucie prostokta, z (dawniej) przelotow sieni na osi; ukad wntrz nieznacznie zmieniony: dwutraktowy, trjdzielny. Stropy belkowe z grn powa z desek, podogi dbowe i biae; schody na strych drabinowe, zabudowane. Wiba dachowa patwiowo krokwiowa wsparta na podwjnej ciance stolcowej z pochyymi kleszczami. Czciowo zachowana stolarka okienna, czciowo zachowana stolarka drzwiowa.

Krlewo nr 28. Budynek wzniesiony okoo 1870 roku, kalenicowo do ulicy wiejskiej. Posadowiony na
fundamencie z kamienia polnego amanego, konstrukcja zrbowa: 8 belek w licu + cianka kolankowa; od frontu (zachd) drewniana wystawka z trjktnym szczytem; szczyty budynku oraz wystawki szalowane pionowo deskami. Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym, ceramiczne pokrycie dachu (holenderka). Deski w szczytach dekoracyjnie wycite na kocwkach, okadzina cianki kolankowej z dekoracj snycersk, aurowe kroksztyny przy wysunitych przed lica szczytw belkach

42

patwi. Rzut prostoktny, przelotowa sie na osi, ukad wntrz zachowany: dwutraktowy, trjdzielny. Stropy belkowe z grn powa z desek, biae podogi, schody prowadzce na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe; schody do piwnicy ceglane.

Szlagnowo nr 1. Dom z dawnego wolnego gospodarstwa chemiskiego (tzw. Gutshaus), wzniesiony okoo
1830 roku, kalenicowo do drogi. Obecni waciciele podczas remontu odkryli na jednej ze cian dat: 1832 (zamalowana). Po 1945 roku w budynku mieci si sklep spoywczy oraz wietlica wiejska; obecnie mieszkania prywatne (jedna rodzina). Budynek posadowiony na fundamencie z kamienia polnego i cegy, zasadniczo konstrukcji zrbowej, w licu 8 belek + oczep; wystawka od frontu (poudnia) konstrukcji ryglowej; wystawka peni rol cofnitego podcienia, przed ni znajduje si drewniany taras. Szczyty czci gwnej budynku i wystawki szalowane pionowo deskami, kocwki dekoracyjnie wycite. Brya parterowa z uytkowym poddaszem, dua kubatura, dach dwuspadowy o pokryciu ceramicznym (holenderka); dach wystawki take dwuspadowy (holenderka). Wzniesiony na planie prostokta, dwutraktowy, trjdzielny; na osi gwnej obszerna sie, w niej schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z dwustronn balustrad, w ktrej toczone tralki. Wiba dachowa z elementw przecieranych, krokwiowa (bez jtek), wsparta na patwiach stopowych (oczepie), deskowanie na zakadk. Stropy belkowe z grn powa z desek (poddasze) lub tynkowane na podsufitce (parter). Czciowo zachowana stolarka drzwiowa drzwi wejciowe od poudnia oraz wewntrzne. Stolarka okienna nowa. Podogi dbowe.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 17. Budynek wzniesiony okoo 1870 roku, jeden z dwch zachowanych
domw z wolnych gospodarstw chemiskich (Gutshaus) na terenie Starego Pola drugi to Stare Pole nr 4 (murowany). Usytuowany w centrum wsi, kalenicowo do ulicy wiejskiej. Posadowiony na murowanym fundamencie (kamienie polne ciosane), konstrukcji zrbowej w licu 9 belek + cianka kolankowa; partie szczytw i cianek kolankowych szalowane deskami (cianki pionowo, szczyty poziomo). Podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym, ceramiczne pokrycie poaci; dekoracyjnie zaciosane kocwki krokwi. Otwory okienne w obramieniach z desek, zachowane dwuskrzydowe okiennice, czciowo zachowana stolarka okienna. Stolarka drzwiowa wymieniona, biae podogi, stropy belkowe tynkowane na podsufitce; schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z pojedyncz balustrad, w ktrej wycinane tralki.

Zbrowo nr 45. Budynek wzniesiony okoo 1890 roku, wkrtce po totalnej powodzi z roku 1888, kalenicowo do
ulicy wiejskiej, prowadzcej w kierunku pnocnym do dawnej kolonijnej czci wsi. Caa zagroda zwizana z tym siedliskiem bya siedzib duej rzeni w budynkach gospodarczych miecia si cz produkcyjna zakadu, opisywany obiekt suy jako sklep oraz mieszkanie waciciela (takie funkcje utrzyma take po drugiej wojnie, do lat 60-tych XX wieku). Ostatnim przedwojennym wacicielem by rzenik Grahlke. Budynek posadowiony na fundamencie z kamieni polnych (awa wtrnie obetonowana), konstrukcji zrbowej, wtrnie w partii przyziemia otynkowany (okoo 1970 roku), partie cianki kolankowej oraz szczytw szalowane pionowo deskami; ceramiczne pokrycie dachu (holenderka). Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym. Elewacje wzdune 4-osiowe, szczytowe 2-osiowe, zachowane elementy detalu architektonicznego (dekoracje snycerskie): obramowanie okien i drzwi, dekoracyjnie wycite: fryz kordonowy i deski podokapowe, zaciosane kocwki krokwi. Zachowana wiba dachowa (patwiowo krokwiowa wsparta na podwjnej ciance stolcowej), stropy belkowe tynkowane na podsufitce, biae podogi, schody zabiegowe na poddasze; czciowo stolarka okienna i czciowo stolarka drzwiowa.

Zotowo nr 56. Dom konstrukcji zrbowej na ceglanym fundamencie, w licu 6 belek + cianka kolankowa
(szalowana, podobnie jak szczyty, pionowo deskami). Brya prostopadocienna, parterowa, przekryta dachem dwuspadowym - pokrycie dachu eternitem. Drewniana weranda w naroniku elewacji wzdunej frontowej (od poudniowego wschodu). Zachowany pierwotny ukad wntrz, dwutraktowy, trjdzielny. Stropy belkowe z grn powa, biae podogi, czciowo zachowana stolarka okienna oraz stolarka drzwiowa. Budynek wzniesiony okoo roku 1870 80 przez miejscowych menonitw. Informacje o dawnych wacicielach przekaza zamieszkay w Berlinie, dyplomowany inynier budownictwa Klaus Friedrich. Mieszkaa tu jego cioteczna babka - Amanda Jenzen oraz jej crka Aniela Dick (obecne przebywa z rodzin na stae w Urugwaju). Oba nazwiska s holenderskie, jedno z nich wymienione byo w XVIII wieku.

Budynki mieszkalne konstrukcji zrbowej, w zagrodach typu langhof.

Szaleniec nr 1. Zagroda w typie wzdunym (langhof) z drewnian czci mieszkaln (od poudnia) i murowan
czci gospodarcz (od pnocy). Wzniesiona okoo 1850 roku, szczytowo do drogi wiejskiej, w znacznym oddaleniu od osi. Dom mieszkalny posadowiony na fundamencie z kamieni polnych amanych, konstrukcji zrbowej, w licu 6 belek + oczep; elewacje wtrnie otynkowane (stan tynkw bardzo zy zachowane we fragmentach), szczyt od poudnia szalowany deskami. Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym nowe pokrycie dachu (eternit); w elewacjach wzdunych szerokie, profilowane, deskowe gzymsy podokapowe. Budynek wzniesiony na planie prostokta, zachowany pierwotny podzia wntrza: dwutraktowy, z przelotow sieni przesunit od osi gwnej na pnoc. Czciowo zachowana stolarka okienna (okna dwuskrzydowe, ocienicowe) oraz stolarka drzwiowa. Stropy belkowe z grn powa z desek, biae podogi.

43

Zotowo nr 3. Zagroda w typie wzdunym (langhof) z drewnian czci mieszkaln (od poudnia) i murowan
czci gospodarcz (od pnocy). Budynek mieszkalny wzniesiony w konstrukcji zrbowej na ceglanym fundamencie. 7 belek w licu + oczep, wgy przesonite deskami imitujcymi toskaskie pilastry. Podpiwniczony, parterowy, z czciowo uytkowym poddaszem, kryty dachem dwuspadowym (holenderka). Zachowany pierwotny ukad pomieszcze: dwutraktowy, trjdzielny, z przelotow sieni na osi. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, biae podogi, zachowana stolarka okienna (okiennice) oraz stolarka drzwiowa (odlewane klamki, zamki skrzynkowe i wpustowe, ozdobne tarczki, zawiasy ktowe). W elewacji wzdunej od zachodu drewniana, przeszklona weranda.

Zotowo nr 9. Zagroda w typie wzdunym (langhof) z drewnian czci mieszkaln (od wschodu) i murowan
czci gospodarcz (od zachodu). Budynek wzniesiony w roku 1823 (zachowana metalowa tabliczka z dat), przed 1945 rokiem mieszka tu sotys (nazwisko nieznane), jego gospodarstwo specjalizowao si w hodowli bukatw. Dom mieszkalny posadowiony na ceglanym fundamencie, konstrukcji zrbowej; 6 belek w licu + oczep. Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym nowe pokrycie dachu (eternit), w poaci dachu od poudnia powieka. Zachowane dawne rozplanowanie wntrza, dwutraktowe. Stropy belkowe z grn powa, biae podogi; zachowana stolarka okienna (okiennice) oraz stolarka drzwiowa (w tym drzwi przeszklone, z ozdobnymi szybkami). Uwaga waciciel planuje rozbirk czci gospodarczej z uwagi na zy stan techniczny !

Murowane (i ryglowe) budynki mieszkalne, wolnostojce, najczciej stanowice

siedziby wacicieli wolnych majtkw chemiskich (tzw. Gutshaus).
Janwka nr 35/37. Budynek wzniesiony okoo 1890 roku (po totalnej powodzi), usytuowany kalenicowo
wzgldem drogi wiejskiej. Murowany z cegy ceramicznej licowej oraz klinkierowej z uyciem glazurowanych ksztatek (w kolorze zielonym). Brya podpiwniczona, parterowa z uytkowym poddaszem, o duej kubaturze, przekryta dachem dwuspadowym o pokryciu ceramicznym; od frontu dwukondygnacyjny ryzalit z trjktnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym (holenderka). Bogaty detal architektoniczny na elewacjach z cegy i ksztatek ceramicznych: fryzy, gzymsy, ki w otworach okiennych i drzwiowych, sygnaturki, sterczyny itp. Budynek wzniesiony na planie prostokta, dwutraktowy, zasadniczo trjdzielny zachowane pierwotne rozplanowanie z przelotow sieni na osi gwnej. Czciowo zachowana stolarka okienna oraz drzwiowa. Przy elewacji szczytowej od (od pnocnego wschodu) murowana weranda z tarasem, przed ni drewniany ganek.

Kaczynos nr 20. Dom z dawnego wolnego gospodarstwa chemiskiego (Gutshaus) nalecy dla Eberharda
Zimmermana, zbudowany w kocu XVIII wieku, przebudowywany w kocu XIX wieku, znaczco zmodernizowany po roku 1945. Po drugiej wojnie mieciy si tu biura i mieszkania nalece do PGR Kaczynos, obecnie tylko mieszkania prywatne. Wzniesiony kalenicowo do drogi wiejskiej, usytuowany na zachd od placu wiejskiego, na tle luno komponowanego parku wiejskiego. Murowany z cegy, tynkowany tynki wspczesne; od frontu (wschd) drewniana weranda z pulpitowym daszkiem (papa). Budynek podpiwniczony, zasadniczo parterowy z uytkowym poddaszem, kryty dachem mansardowym; od frontu na osi gwnej picioosiowy, pitrowy ryzalit z osobnym dachem trjpoaciowym, we frontowej poaci wystawka z trjktnym szczytem. Wzniesiony na planie wyduonego prostokta, pierwotny ukad wntrz (dwutraktowy, zasadniczo trjdzielny, z przelotow sieni na osi) znacznie zmieniony w wyniku powojennych adaptacji. Nowe pokrycie dachu eternit, nowa stolarka okienna i drzwiowa, nowa wiba dachowa, elementy wystroju i wyposaenia.

Kaczynos nr 9. Budynek dawnej szkoy ewangelickiej, wzniesiony w roku 1928, kalenicowo do drogi wiejskiej, po
wschodniej stronie osi. Szkoa istniaa we wsi co najmniej od pocztku XIX wieku, jej wygld znany jest z archiwalnych fotografii. Gdy budynek konstrukcji zrbowej rozebrano z uwagi na zy stan techniczny wzniesiono nowy, murowany obiekt; prbowano go rozbudowa w kocu lat 80-tych XX wieku, ale po upadku PGR inwestycje przerwano. Budynek murowany z cegy, tynkowany, tynki rapowe, cementowo wapienne. Podpiwniczony, zasadniczo parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem naczkowym, ceramiczne pokrycie dachu holenderka; elewacja wzduna od wschodu wtrnie przebudowana, podwyszona do drugiej kondygnacji. Budynek znaczco zmodernizowany, bez szkody dla wartoci architektonicznych (zapewne pod nadzorem konserwatorskim): nowa stolarka okienna i drzwiowa, nowe posadzki i podogi, wzmocnione stropy. W klatkach schodowych czciowo zachowana dawna posadzka, zachowane schody konstrukcji policzkowej, dwubiegowe, z jednostronn balustrad.

Kikojty nr 16. Dawny dwr w zespole dworskofolwarcznym. Wzniesiony w 4 wierci XIX wieku. Murowany z
cegy, tynkowany, w tynku skromny detal architektoniczny (opaski przy otworach okiennych i drzwiowych, gzymsy podokapowe). Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym pokrycie dachu ceramiczne (holenderka); od frontu (wschd) na osi gwnej elewacji wzdunej trjosiowy, dwukondygnacyjny ryzalit z trjktnym szczytem. Ukad wntrz dwutraktowy, trjdzielny, nieznacznie przebudowany. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, biae podogi, zabiegowe schody konstrukcji policzkowej na poddasze. Budynek w zym stanie technicznym. Przy elewacji szczytowej od pnocy drewniany ganek. Klecie 9/11. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego z miejscowych wolnych chemiskich (bauera). Budynek murowany z cegy, tynkowany, naroa boniowane, pokrycie dachowe ceramiczne (holenderka); od frontu

44

drewniana weranda, kryta daszkiem dwuspadowym, o przeszklonych cianach. Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, o duej kubaturze, kryty dachem dwuspadowym od frontu (pnoc) na trzech osiach ryzalit z trjktnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym. Ukad wntrz dwutraktowy, w wikszoci zachowany dawny podzia pomieszcze.

Kraszewo nr 10. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego z trzech miejscowych wolnych chemiskich (bauer) w
zasadzie bardziej przypominajce majtek ziemski ni gospodarstwo rolne, dom zbliony form architektoniczn do dworu. W czasach PGR-owskich mieciy si tu biura zakadu. Budynek murowany z cegy, tynkowany, na tynkach detal architektoniczny ze stiuku i tynku (klasycystyczny np. kanelowane pilastry). Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, dua kubatura; przekryty dachami dwuspadowymi nowe pokrycie (eternit). Wzniesiony na planie litery L ukad wntrz znaczco przeksztacony. Przy elewacji szczytowej od poudnia weranda. W sieni od frontu (zachd) posadzka z lastriko, schody konstrukcji policzkowej, z jednostronn balustrad. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, zachowana stolarka drzwiowa dekorowane ocienice.

Kraszewo nr 8. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego z trzech miejscowych wolnych majtkw chemiskich
(bauer) w zasadzie bardziej przypominajce majtek ziemski ni gospodarstwo rolne, dom zbliony form architektoniczn do dworu. W czasach PGR owskich miecia si tu wietlica (na parterze) oraz mieszkania; obecnie tylko mieszkania prywatne. Budynek murowany, tynkowany, w tynku detal architektoniczny (klasycystyczny). Podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, o duej kubaturze, przekryty dachem naczkowym nowe pokrycie poaci (eternit). Od frontu (wschd) dwa narone ryzality, dwukondygnacjowe, zwieczone szczytami o wolutowych spywach. Ukad wntrz znaczco zmieniony w wyniku adaptacji w czasach PGR-u. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, w sieniach posadzki z lastriko, schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z balustradami.

Krlewo nr 27. Obecna plebania. Budynek wzniesiono okoo 1890 roku, kalenicowo do ulicy wiejskiej.
Fundament z kamieni polnych ciosanych, ciany murowane z cegy licowej z uyciem cegy glazurowanej i ksztatek ceramicznych; od frontu (wschd) pytki dwukondygnacyjny ryzalit, w partii pitra konstrukcji ryglowej wypenionej ceg licow; przed ryzalitem drewniany ganek z pulpitowym daszkiem. Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem naczkowym pokrycie ceramiczne. Bogaty detal architektoniczny na elewacjach: z cegy, ksztatek oraz drewnianych pycin z dekoracja snycersk (rozety). Rzut prostoktny, ukad pomieszcze dwutraktowy, zachowany. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, drewniane podogi, zachowana stolarka okienna i drzwiowa.

Krlewo nr 73. Budynek zbudowany okoo roku 1900, na sygnaturce od poudnia data: 19 ; dawniej nalea do
wolnego gospodarstwa chemiskiego, tworzc, z zabudowaniami gospodarczymi (sabo zachowanymi) gospodarstwo przypominajce majtek ziemski (tzw. Gutshaus). Wzniesiony kalenicowo do bocznej drogi wiejskiej, prowadzcej na wschd, w kierunku wsi Leklowy. Murowany z cegy, tynkowany, tynki rapowe, detal architektoniczny z tynku i stiuku: opaski okienne, gzymsy parapetowe i podokapowe; na osi gwnej: od pnocy murowany ganek z tarasem, przy ktrym eliwna balustrada, od poudnia ganek drewniany; fundament z kamieni polnych ciosanych awa wtrnie obetonowana. Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym (ceramiczne pokrycie poaci holenderka); na osi gwnej od poudnia i pnocy wystawki z trjktnymi szczytami i osobnymi daszkami dwuspadowymi (holenderka). Przy elewacji szczytowej od wschodu murowany z cegy aneks, z dachem dwuspadowym o pokryciu ceramicznym (holenderka).

Krlewo nr 95. Budynek wzniesiony w 4 wierci XIX wieku, nalecy do gbura Henryka Sielmanna. Murowany z
biaej i czerwonej cegy, posadowiony na fundamencie z cegy i kamieni polnych, od frontu (poudnie) drewniana weranda z pulpitowym daszkiem (krytym pap). Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym ceramiczne pokrycie poaci (holenderka). Od frontu 3-osiowa wystawka z trjktnym szczytem. Wzniesiony na planie prostokta, ukad wntrz nieznacznie przeksztacony: dwutraktowy, z przelotow osi na osi gwnej; po obu stronach sieni due pomieszczenia mieszkalne, wysokie. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, drewniane podogi. Schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z pojedyncz balustrad, w ktrej toczone tralki. Bogaty detal architektoniczny na elewacjach. Czciowo zachowana stolarka okienna i stolarka drzwiowa.

Krzyanowo nr 2. Budynek wzniesiony w 4 wierci XIX wieku (okoo 1880 roku), przed 1945 rokiem nalea do
wolnego gospodarstwa chemiskiego o statusie majtku ziemskiego; jednego z trzech istniejcych we wsi. Po roku 1945 mieciy si tu biura PGR Krzyanowo oraz mieszkanie kierownika zakadu. Zlokalizowany na skrzyowaniu drogi do Starego Pola z drog do Klecia, po stronie poudniowo zachodniej; od wschodu i poudnia otoczony pozostaoci dawnego parku wiejskiego. Wzniesiony na rzucie litery T, cz wschodnia dwukondygnacyjna, przekryta dachem dwuspadowym, z drewnian werand i gankiem przy elewacji frontowej (wschodniej); aneks zachodni parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym (oba dachy kryte pap). Budynek podpiwniczony, brya dwustopniowa, jedno i dwukondygnacyjna, dachy dwuspadowe; murowany z cegy ceramicznej palonej, tynkowany: tynki czci wschodniej oryginalne, wapienno cementowe, z detalem architektonicznym z tynku oraz cegie; tynki w czci zachodniej nowe, akrylowe, w tej czci znajduj si tez plastikowe okna, wntrze zmodernizowane: podogi, stropy, przebudowany ukad wntrz oraz dobudwka (wzniesiona w roku 1972). W czci starszej zachowana stolarka okienna, drzwiowa (midzy innymi drzwi

45

dwuskrzydowe, pycinowo ramowe, z dekoracja kaboszonow), stropy belkowe tynkowane na podsufitce, zabiegowe schody konstrukcji policzkowej na poddasze, wiba dachowa.

Krzyanowo nr 4. Budynek wzniesiony w 4 wierci XIX wieku (okoo 1880 roku), przed 1945 rokiem nalea do
wolnego gospodarstwa chemiskiego o statusie majtku ziemskiego; jednego z trzech istniejcych we wsi. Po 1945 roku przyczony do PGR Krzyanowo mieciy si tu mieszkania pracownikw oraz pokoje dla dziewczt, pracujcych w brygadach ochotniczych (lata 50-te XX wieku).

Parwark nr 3.

Dwr nalecy do wacicieli majtku, wzniesiony zapewne okoo 1880 roku. Murowany, tynkowany, podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym nowe pokrycie (czciowo blacha, czciowo eternit). Od frontu (zachd) trjosiowy ryzalit z trjktnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym (blacha). Plan budynku znaczco zmieniony, wntrza zmodernizowane nowe podogi, stropy, stolarka okienna i drzwiowa, instalacje.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 4. Budynek wzniesiony okoo 1870 roku, jeden z dwch zachowanych
domw z wolnych gospodarstw chemiskich (Gutshaus) na terenie Starego Pola drugi to Stare Pole nr 17 (drewniany). Usytuowany w centrum miejscowoci, przy skrzyowaniu gwnej ulicy wiejskiej i drogi do Krzyanowa, po poudniowo wschodniej stronie, nieco w gbi. Podobny cho nieco wikszy do domu w Krzyanowie nr 2. Wzniesiony na planie litery T, cz wschodnia dwukondygnacyjna, przekryta spaszczonym dachem dwuspadowym; cz zachodnia parterowa z uytkowym poddaszem, przekryta dachem dwuspadowym; dachy kryte pap i eternitem. Budynek podpiwniczony, brya dwustopniowa o duej kubaturze; w czci zachodniej budynku na osi gwnej: od frontu dwukondygnacyjny ryzalit z trjktnym szczytem i osobnym daszkiem, od podwrza (poudnie) wystawka w poaci dachowej, drewniana, z osobnym daszkiem; przy elewacji szczytowej od wschodu zewntrzny podest schodw wejciowych stopnie wyoone metalowymi pycinami. Murowany z cegy ceramicznej, tynkowany, tynki gadkie, wapienne i cementowo wapienne, na elewacjach skromny detal architektoniczny z cegy i tynku: gzymsy kordonowe, gzymsy nadokienne; kocwki krokwi dekoracyjnie zaciosane. W sieni od frontu zachowana terakota, schody na poddasze dwubiegowe, konstrukcji policzkowej, z pojedyncz balustrada (pen); stropy belkowe tynkowane na podsufitce lub przesonite pytami; biae podogi.

Szaleniec nr 3. Dom mieszkalny wzniesiony w roku 1898 (data budowy znajduje si w szczycie zachodnim). W
typie dworku murowany z cegy, tynkowany; od frontu (poudnie) dua drewniana weranda z pulpitowym dachem (poktycie papa). Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym; nowe pokrycie dachu eternit. Ukad wntrz dwutraktowy, trjdzielny, z przelotow klatk schodow na osi gwnej; rozplanowanie zmienione w trakcie powojennych adaptacji na biura PGR. Czciowo zachowana stolarka okienna (typu skrzynki), czciowo drzwi wewntrzne (pycinowe, 1-skrzydowe, na zawiasach czopowych); stropy belkowe tynkowane na podsufitce, czciowo biae podogi i posadzki z lastriko.

Zbrowo nr 30. Dom z dawnego wolnego gospodarstwa chemiskiego przypominajcego ekonomicznie i

przestrzennie majtek ziemski (tzw. Gutshaus). Przed 1945 rokiem nalea do najbogatszego bauera w okolicy Zbrowa Alberta Reihsa. Naleao do niego te kilka innych budynkw we wsi mieszkalnych (nr 28) i gospodarczych (nr 27/29). Budynek wzniesiony kalenicowo do ulicy wiejskiej, po wschodniej stronie osi, w gbi od frontu (zachd i poudnie) okolony parczkiem wiejskim. Fundament z kamieni polnych, obetonowany, ciany murowane z cegy, tynkowane, tynki gadkie, na elewacjach detal architektoniczny z tynku i cegie: opaski przy otworach okiennych i drzwiowych, gzymsy parapetowe, naroe bonie. Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem naczkowym (ceramiczne pokrycie dachu holenderka); od frontu, na osi gwnej, dwukondygnacyjny ryzalit z trjktnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym.

Zbrowo nr 63. Budynek usytuowany w pnocnej, kolonijnej czci wsi, szczytowo do drogi polnej, ktra do
koca XVIII wieku bya gwn tras komunikacyjn na Maych uawach Malborskich (odcinek Via Elbigensis). Jeden z nielicznych, ktre przetrway wielk powd z 1888 roku, wzniesiony przypuszczalnie w 3 wierci XIX wieku, waciciele przedwojenni: Ehlert/Damm; Damm by wujem obecnej wacicielki (urodzonej w 1934 roku w Zbrowie, mieszkajcej do dzi we wsi). Budynek murowany z cegy, tynkowany (tynki z lat 60-tych XX wieku), kryty dachem dwuspadowym (holenderka). Mieszkalny z niewielk czci gospodarcz od pnocy (od drogi), parterowy, z gankiem w elewacji frontowej (od zachodu) odbudowany w latach 70-tych XX wieku. Stropy belkowe z grn powa z desek, biae podogi, czciowo zachowany komin butelkowy (grny trzon) i czarna kuchnia.

Zotowo nr 50. Budynek wzniesiony w czci zachodniej wsi, ktra charakteryzuje si zabudow jednodworcz,
blokow. Data budowy 1883 rok umieszczona na pycinie nad wejciem w elewacji szczytowej wschodniej. Budynek murowany z czerwonej cegy, podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem: na osi gwnej od frontu (poudnie) trjosiowy dwukondygnacyjny ryzalit zwieczony trjktnym szczytem. Przy ryzalicie, w partii przyziemia, drewniana przeszklona weranda. Dach gwny i ryzalitu dwuspadowe nowe pokrycie (blacha falista). Zachowany pierwotny ukad wntrz. Schody konstrukcji policzkowej, zabiegowe w sieni od wschodu. Podogi biae oraz posadzki z lastriko. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce. Zachowana stolarka okienna i stolarka drzwiowa. Stan techniczny budynku bardzo zy !

Pozostae.

46

Kaczynos centrum wsi, dawny cmentarz luteraski (ewangelicki). Zaoony w 1 wierci XVII wieku,
posadowiony na terpie, co doskonale pozwala uchwyci jego granice mimo zniszcze i dewastacji dokonanych po drugiej wojnie. Z dawnej kompozycji przestrzennej zachoway si tylko nasadzenia zieleni wysokiej, nagrobki i ogrodzenia ulegy zniszczeniu. Ziele wysoka to m.in. szpaler graniczny z dbw i jesionw od strony wschodniej oraz kasztanowce i jesiony od strony zachodniej (drzewa ponad 100letnie) oraz jesiony i lipy we wntrzu, akcentujce dawne pochwki.

Zbrowo nr 11 i 11a. Zesp tzw. nowej szkoy nazwany tak w odrnieniu do starej szkoy, ktra miecia
si w innym miejscu (przy drodze prowadzcej od centrum wsi, w kierunku wschodnim). Zesp zbudowany w roku 1934, zoony z: budynku szkolnego, w ktrym mieciy si klasy oraz kuchnia (budynek parterowy, obecny nr 11 a mieszkania prywatne); budynku z mieszkaniami dla nauczycieli (budynek pitrowy, obecny nr 11 mieszkania prywatne) oraz budynku gospodarczego o duej kubaturze.

Zbrowo nr 26. Zagroda w typie wzdunym langhof; wzniesiona kalenicowo do ulicy wiejskiej w roku 1899
(data i inicjay waciciela na szczycie od zachodu: 1899 SP). Ostatnimi wacicielami przed 1945 rokiem byli Pauls i Walter, miejscowi chemiscy (bauer). Budynek mieszkalny murowany z cegy, tynkowany, tynki rapowe, fundament z kamieni polnych (awa wtrnie obetonowana), ceramiczne pokrycie dachw (holenderka). Budynek podpiwniczony, parterowy z uytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym; w elewacji frontowej (od zachodu) na osi wystawka z trjktnym szczytem i osobnym dachem dwuspadowym (holenderka). Cz gospodarcza murowana z czerwonej cegy, z dwuspadowym dachem krytym eternitem; wspczenie rozbudowana w kierunku pnocnym (z pustakw).

47

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagroe.

SILNE STRONY
Dobre pooenie terenw gminy w sensie komunikacyjnym oraz w relacji do duych, prnie rozwijanych si orodkw miejskich (aglomeracja Gdaska, turystyczny Malbork i wykorzystujcy w stopniu ponadprzecitnym europejskie dotacje Elblg); Potencja rolniczy i krajobrazowy gminy wysoka jako gleb, dua liczba wolnych siedlisk do potencjalnego zagospodarowania, w tym siedlisk historycznych, opuszczonych; Doskonae warunki do rozwijania alternatywnych na wsi form gospodarowania sprzyjajcych rozwojowi przedsibiorczoci lub samozatrudnieniu w ramach ekoturystyki, agroturystyki i turystyki kwalifikowanej oraz w ramach odnawialnych rde energii;

SABE STRONY
Zy lub niezadowalajcy stan zachowania wikszoci obiektw zabytkowych pooonych na terenie gminy; w szczeglnoci obiektw budownictwa wiejskiego; Silne przeksztacenia w ukadach przestrzennych, zespoach zabudowy i indywidualnych gospodarstwach zwizane z wprowadzaniem nowych form budownictwa nie nawizujcych do lokalnych i regionalnych tradycji oraz historycznych uwarunkowa; przeksztacenia te wystpuj na wybranych obszarach np. Krlewo, Krzyanowo Stare Pole Niskie nakady zabezpieczane w budecie gminy z przeznaczeniem na konserwacj i rewaloryzacj obiektw zabytkowych; z drugiej strony niewielkie zainteresowani9e wacicieli zabytkw ich wykorzystaniem; Niewielkie rodki finansowe zabezpieczone w budecie wojewdzkiego konserwatora zabytkw na konserwacje i rewaloryzacj obiektw zabytkowych; niewielka szansa na pozyskanie dofinansowania z tego rda ze wzgldu na peryferyjne pooenie gminy; Niski poziom wiedzy na temat zasobw i walorw krajobrazu kulturowego gminy zarwno w rodowisku lokalnym, jak i w stopniu powszechnym: w tym take brak rzeczywistego rozpoznania w rodowisku specjalistycznym; Niska aktywno lokalnej spoecznoci (osb prywatnych, przedsibiorcw, czonkw NGOs) w procesie generowanie projektw zmierzajcych do poprawy warunkw ycia w rodowisku wiejskim (maa liczba skadanych wnioskw, niewystarczajca informacja o rdach finansowania, maa praktyka w przygotowywaniu wnioskw aplikacyjnych).

Wybitne walory lokalnego krajobrazu kulturowego antropomorficznego, otwartego, zabytkowego; Stosunkowo dobry stan zachowania krajobrazu kulturowego zwaszcza w warstwie podstawowej odnoszcej si do ukadw ruralistycznych, cigw komunikacyjnych, urzdze hydrograficznych, rozogw pl i komponowanych nasadze zieleni wysokiej; Dowiadczenie w pozyskiwaniu dotacji europejskich na realizacj przedsiwzi inwestycyjnych realizowanych na terenie gminy zwaszcza a programu regionalnego oraz PROW; Dowiadczenie i dokonania Lokalnej Grupy Dziaania.

SZANSE
Typowo wiejski charakter lokalnego rodowiska spoecznego i infrastrukturalnego stanowicy atut w opracowywanych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym dokumentach rozwoju i programach wsparcia; Funkcjonowanie wielu funduszy i zwizanych z nimi programw (zwaszcza regionalnego oraz krajowych: PROW, EFS) stwarzajcych moliwoci wyrwnywania szans rozwojowych na obszarach wiejskich; Szeroka lista beneficjentw mogcych ubiega si o dofinansowania i granty w ramach wspomnianych wyej funduszy i programw wspierajcych rozwj i wyrwnywanie szans na obszarach wiejskich; moliwo odcienia gminy w wykonywaniu zada zwizanych z odnow dziedzictwa kulturowego; Niewygrowane kryteria umoliwiajce stosunkowo atwy dostp do rodkw unijnych zwaszcza w 3 i 4 osi PROW; Postpujcy rozwj trzeciego sektora, rodzce si inicjatywy zwizane z odnow i zagospodarowaniem lokalnego dziedzictwa i krajobrazu przy interwencji rodkw unijnych.

ZAGROENIA
wiatowy kryzys ekonomiczny skutkujcy na wiele sfer ycia w tym: zastj na rynku nieruchomoci; Znaczne opnienia z wdraaniem programw umoliwiajcych pozyskiwanie rodkw pomocowych UE, w tym dofinansowania na rozwj kultury, turystyki i wyrwnywanie szans na obszarach wiejskich; Wysokie koszty przygotowanie dokumentacji na projekty inwestycyjne przeznaczone do interwencji rodkami pomocowymi UE; Niespjno polskiego prawodawstwa z wytycznymi KE utrudniajca proces aplikacji dotacji europejskich; Formalne utrudnienia dla potencjalnych beneficjentw projektw finansowanych ze wsparciem rodkw unijnych, czsto zniechcajce wnioskodawcw; Pogarszajcy si stan obiektw zabytkowych na terenie gminy; Liczne samowolne remonty i modernizacje prowadzone przy obiektach zabytkowych, wynikajce z braku wiadomoci na temat problematyki opieki nad zabytkami.

48

7. Zaoenia programowe.
Celem strategicznym Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 jest:

Zachowanie i odnowa zabytkowego, starouawskiego krajobrazu kulturowego przyczyniajce si do spoeczno gospodarczego rozwoju gminy, w tym przede wszystkim do rozwoju rnych form turystyki.
Metod do realizacji tak okrelonego celu bdzie:

Jakociowe i ilociowe powikszenie form ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami stosowanych przez wadze gminy przy wykonywaniu zada wasnych realizowanych na rzecz lokalnego rodowiska: infrastruktury podstawowej, spoecznej oraz lokalnej spoecznoci (zasobw ludzkich).
Cel bdzie realizowany w ramach trzech Priorytetw:

I. Zachowanie i wiadome ksztatowanie krajobrazu kulturowego gminy. II. Odnowa (czciowa rewaloryzacja) krajobrazu kulturowego gminy. III. Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego zwizanego z krajobrazem kulturowym gminy.

49

Priorytet I: Zachowanie i wiadome ksztatowanie krajobrazu kulturowego gminy. Kierunki dziaa Zadania Nawizanie przez wadze gminy cisej i staej wsppracy z wojewdzkim konserwatorem zabytkw; ustalenie Poszerzanie form ochrony zabytkw.

harmonogramu cyklicznych spotka, w tym na terenie gminy, okrelenie kanaw przesyu informacji; Wystpowanie do wojewdzkiego konserwatora zabytkw z wnioskami o wpisanie do rejestru zabytkw najcenniejszych zabytkw nieruchomych (obiektw budownictwa i architektury, ukadw ruralistycznych, zespow zieleni wysokiej parkw i cmentarzy) stanowicych wasno gminy lub wspdziaanie w tym zakresie z wacicielami i uytkownikami obiektw zabytkowych; Opracowywanie miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego (projektw i zmian) w cisej wsppracy z wojewdzkim konserwatorem zabytkw; wprowadzanie do planw zapisw zwizanych z ochron zabytkw; Opracowywanie aktualizacji i zmian w studium uwarunkowa i zagospodarowania przestrzennego gminy w cisej wsppracy z wojewdzkim konserwatorem zabytkw: wskazywanie obszarw objtych rnymi formami ochrony konserwatorskiej. Aktualizacja strategicznych dokumentw warunkujcych rozwj lokalny i ponadlokalny poprzez wprowadzenie zapisw odwoujcych si explicite do eksponowania dziedzictwa kulturowego regionu oraz wykorzystania zasobw i walorw krajobrazu kulturowego przy formuowaniu zada zmierzajcych do osignicia planowanych stanw i efektw; w przypadku dokumentw o zasigu powiatowym wsppraca w tej dziedzinie z wadzami innych gmin uawskich. Monitoring gminnej ewidencji zabytkw polegajcy na organizacji objazdw terenowych (w miar moliwoci z udziaem pracownikw wojewdzkiego konserwatora zabytkw) sucych ocenie stanu zachowania obiektw zabytkowych, koniecznoci przeprowadzania prac konserwatorskich, remontowych, budowlanych (zabezpieczajcych stan techniczny), koniecznoci dokonania zmian w sposobie uytkowania, zakresu zwizanych z tym adaptacji etc. Sporzdzanie raportw dokumentujcych wizje lokalne i przesyanie ich do wiadomoci wojewdzkiego konserwatora zabytkw; Opracowanie planu prac remontowo konserwatorskich przy obiektach zabytkowych stanowicych wasno lub wspwasno gminy i wystpowanie do wojewdzkiego konserwatora zabytkw oraz ministerstwa kultury z wnioskami dotyczcymi dofinansowania okrelonego zakresu tych prac (gmina w roli beneficjenta) dotyczy obiektw architektury i budownictwa, zespow zabudowy; Opracowanie planu prac porzdkowych, zabezpieczajcych, pielgnacyjnych i poprawiajcych estetyk obiektw zabytkowych stanowicych wasno gminy i wystpowanie do wojewdzkiego konserwatora zabytkw oraz ministerstwa kultury z wnioskami dotyczcymi dofinansowania okrelonego zakresu tych prac (gmina w roli beneficjenta) dotyczy zaoe zieleni wysokiej (parkw , cmentarzy, alei); Powstrzymanie procesw samowoli budowlanych w odniesieniu do obiektw zabytkowych; Przeciwdziaanie procesom niszczenia i degradacji obiektw zabytkowych; Zlecenie opracowania Katalogu dobrych wzorcw budowlanych opartego na Katalogu typw budownictwa regionalnego i detalu architektonicznego; Uporzdkowanie uregulowa prawnych w odniesieniu do wasnoci lub wspwasnoci obiektw zabytkowych na terenie gminy: Systemowe likwidowanie sytuacji konfliktowych powstajcych na linii: urzd obywatel w odniesieniu do zada wasnych gminy zwizanych z ochron zabytkw i opiek nad zabytkami;

Zwikszenie stopnia opieki nad zabytkami.

Stworzenie szerokiej platformy spoecznej wspierajcej dziaania z zakresu ochrony zabytkw i opieki nad

50

zabytkami.

Wspieranie (informacje, wskazwki, opinie, doradztwo) wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych przy opracowaniu wnioskw dotyczcych prac remontowo konserwatorskich przy obiektach zabytkowych, szczeglnie w odniesieniu do wnioskw skadanych w konkursach ogaszanych przez ministerstwo kultury (program Dziedzictwo kulturowe) - gmina w roli partnera lub konsultanta; Popularyzowanie rozwiza zawartych w Katalogu dobrych wzorcw budowlanych wrd inwestorw planujcych prace remontowe i adaptacyjne przy obiektach zabytkowych lub projektujcych zabudow na historycznych siedliskach; promowanie wzorcw regionalnej architektury i budownictwa (w zakresie bryy, detalu architektonicznego, materiau, kolorystyki elewacji, rozwiza konstrukcyjnych). Uwzgldnianie problematyki zachowania dziedzictwa kulturowego w opracowanych corocznie Gminnych programach wsppracy z organizacjami pozarzdowymi; Organizowanie konkursw dla organizacji pozarzdowych na realizacj zada publicznych ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki zachowania i odnowy krajobrazu kulturowego gminy; Wsppraca przy tworzeniu projektw mikkich dofinansowanych ze rodkw unijnych (POKL, FIO, FWW) ukierunkowanych na wyrwnywanie szans na obszarach wiejskich, uwzgldniajcych problematyk rozwoju kultury i ochron zabytkw; gmina w roli inicjatora, konsultanta oraz ewentualnie donatora (gwarancje wkadu wasnego, udzielanie pomocy rzeczowej); Aktywny udzia samorzdu w pracach Lokalnej Grupy Dziaania, mobilizowanie stowarzysze, rad soeckich i innych potencjalnych beneficjentw z sektora spoecznego do tworzenia projektw zwizanych z zachowaniem i odnow dziedzictwa kulturowego wsi uawskich; Inspirowanie dziaa na rzecz nawizania wsppracy midzynarodowej podmiotw NGOs w celu wymiany informacji i dowiadcze, promocji oraz rozwizywania problemw spoecznych w skali regionu i lokalnej w tym z dziedziny kultury i ochrony zabytkw; moliwo generowania projektw dofinansowanych z programw transgranicznych (granty Euroregionu Batyk, program Poudniowy Batyk, INTEEREG IV); Wspieranie przez wadze Gminy wsppracy midzynarodowej oraz realizacji projektw midzynarodowych i midzyregionalnych realizowanych w trzecim sektorze (pomoc rzeczowa, merytoryczna, ewentualnie finansowa).

Wsppraca samorzdu z trzecim sektorem w sferze ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami

51

Kierunki dziaa

Priorytet II: Odnowa (czciowa rewaloryzacja) krajobrazu kulturowego gminy. Zadania

Projektowanie, wytyczanie i znakowanie szlakw turystycznych (pieszych, rowerowych, wodnych) z uwzgldnieniem zasobw i walorw zabytkowego krajobrazu kulturowego gminy; Ochrona i ekspozycja panoram widokowych z oznakowaniem wybranych miejsc (punkty i otwarcia widokowe), dziaanie powizane z wytyczaniem szlakw turystycznych; W partnerstwie z innymi jst powiatu malborskiego tworzenie marek regionalnych i produktw turystycznych wykorzystujcych najwaniejsze i najbardziej charakterystyczne komponenty dziedzictwa kulturowego uaw Malborskich; Rewaloryzacja zabytkw archeologicznych i wcignicie ich do systemu atrakcji turystycznych regionu; Wybr obszarw (np. ukadw ruralistycznych) przeznaczonych do przedsiwzi rewitalizacyjnych; Przygotowywanie dla wybranych obszarw (np. ukadw ruralistycznych) koncepcji programowo przestrzennych, programw rewitalizacyjnych i szczegowych projektw dziaa konserwatorskich, architektonicznych oraz budowlanych; Przeprowadzanie konsultacji spoecznych dla obszarw wyznaczonych do rewitalizacji, przygotowywanie prognoz oddziaywania na rodowisko spoeczne i przyrodnicze; Budowa cieek rowerowych wspartych dofinansowaniem unijnym w ramach programu regionalnego i PROW; Rozbudowa infrastruktury spoecznej ukierunkowanej na rozwj kultury np. wietlice wiejskie, centra wsi, place zabaw itp. z wykorzystaniem funduszy oraz funduszy pomocowych UE; Rewitalizacja terenw zielonych, w tym historycznych parkw wiejskich, z wykorzystaniem funduszy pomocowych UE; Remonty drg gminnych dofinansowywane w ramach programw rzdowych, funduszy pomocowych UE oraz dziki wsparciu urzdu marszakowskiego wojewdztwa pomorskiego; We wsppracy z partnerami dokonanie wyboru obiektw zabytkowych, zwaszcza usytuowanych na obszarach przeznaczonych do rewitalizacji, ktre bd przeznaczone do przeprowadzenia prac konserwatorskich i rewaloryzacyjnych zmierzajcych do odtworzenia ich historycznego wygldu; Udzielanie pomocy partnerom z sektora prywatnego i spoecznego w przygotowaniu wnioskw aplikacyjnych dotyczcych dofinansowania prac konserwatorskich i rewaloryzacyjnych przy zabytkach ruchomych i nieruchomych (wsparcie prawne, rzeczowe, merytoryczne, w okrelonych przypadkach i na okrelonych zasadach finansowe) Pomoc przy skadaniu odpowiednich wnioskw aplikacyjnych (np. lobbing) oraz przy rozliczaniu prac; Wspieranie organizacji pozarzdowych rozumiane jako inspiracja i zachta do tworzenia projektw przewidzianych do interwencji funduszami UE (np. zapewnianie wkadw wasnych dla zada dofinansowanych z innych rde, przekazywanie tytuw wasnoci do terenw dzierawa, uytkowanie przewidzianych do rewitalizacji lub renowacji.

Wykorzystanie zasobw i walorw krajobrazu kulturowego gminy w rozwoju turystyki.

Planowanie i projektowanie procesw rewitalizacyjnych.

Wykorzystanie przez gmin dotacji europejskich na rzecz rozwoju kultury, w tym na problematyk odnowy dziedzictwa kulturowego.

Wykorzystanie przez partnerw gminy z sektora prywatnego i spoecznego dotacji europejskich na rzecz rozwoju kultury, w tym na problematyk odnowy dziedzictwa kulturowego.

52

Priorytet III: Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego odnoszcego si do krajobrazu kulturowego gminy. Kierunki dziaa Zadania Badania.
Monitoring gminnej ewidencji zabytkw; w tym przede wszystkim weryfikacja: wykrelanie obiektw zdegradowanych lub znaczco przeksztaconych, wpisywanie obiektw nieuwzgldnionych w ewidencji, odnotowywanie zmian dotyczcych wasnoci, sposobu uytkowania, numeracji dziaek ewidencyjnych itp.; Wykonywanie we wasnym zakresie opracowa zwizanych z dziedzictwem kulturowym gminy lub uwzgldniajcym te zagadnienia: strategii, planw i programw rozwoju gminy, prognoz oddziaywania na rodowisko spoeczne i przyrodnicze, opracowa odnoszcych si do tradycji i symboliki regionu, przekazw duchowych itp.; Zlecanie podmiotom zewntrznym specjalistycznych opracowa z zakresu ochrony zabytkw i konserwacji (studia historyczno przestrzenne, katalogi typw budownictwa regionalnego i detalu architektonicznego, studia krajobrazowe, badania historyczno architektoniczne zagroonych obiektw architektonicznych, badania ratownicze zagroonych stanowisk archeologicznych, karty ewidencyjne zabytkw ruchomych i zabytkw nieruchomych, inwentaryzacje szczeglnie cennych zabytkw nieruchomych, w tym parkw i cmentarzy, dokumentacje projektowe zwizane z rozbudow i adaptacj obiektw zabytkowych). Utworzenie na stronie internetowej gminy podstrony (zakadki) o nazwie: Dziedzictwo Kulturowe Gminy; zamieszczanie informacji o zasobie i wartociach tego dziedzictwa: krajobrazie, zabytkach, historii, tradycjach, zwyczajach i obrzdach, legendach itp.; Aktualizacja podstrony internetowej, we wsppracy z Orodkiem Bada i Dokumentacji Zabytkw w Gdasku, zamieszczanie aktualnych informacji dotyczcych problematyki konserwatorskiej i ochrony zabytkw, zamieszczanie linkw odsyajcych osoby zainteresowane do artykuw na temat zmian prawnych w dziedzinie ochrony zabytkw, projektw i zamian w odpowiednich aktach prawnych, planach i programach ochrony zabytkw, na temat organizowanych konferencji, sympozjw itp. Utworzenie bazy danych na temat zabytkw tworzcych krajobraz kulturowy gminy, aktualizacja bazy. Organizacja szkole na temat dziedzictwa kulturowego gminy (powiatu, regionu uaw Malborskich), zwaszcza dla wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych oraz dla organizacji pozarzdowych; Udzia pracownikw urzdu oraz partnerw gminy w szkoleniach na temat dziedzictwa kulturowego organizowanych przez podmioty zewntrze, w tym w szczeglnoci przez suby konserwatorskie; Wprowadzenie zaj z tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego i z tematyki regionalnego dziedzictwa kulturowego do programu nauczania placwek owiatowych prowadzonych przez gmin: przedszkoli i szk; Organizowanie konkursw dla modziey szkolnej na temat zasobw regionalnego dziedzictwa kulturowego (tematyka Maych Ojczyzn) Tworzenie i wyposaanie pracowni tematycznych w placwkach owiatowych powiconych ekspozycji zasobw i walorw lokalnego krajobrazu kulturowego Rozpisywanie konkursw dla organizacji pozarzdowych dotyczcych przedsiwzi zwizanych z odnow i zachowaniem regionalnego dziedzictwa kulturowego Udostpnienie bazy danych na temat zabytkw tworzcych krajobraz kulturowy gminy w formie elektronicznej (na stronie internetowej gminy, w BIP) oraz w formie tradycyjnej (w siedzibie urzdu gminy); Wprowadzenie na terenie gminy zintegrowanego systemu informacji wizualnej dotyczcej zasobu i walorw dziedzictwa kulturowego, w odniesieniu do najcenniejszych przestrzeni (krajobrazw), miejsc (punktw widokowych i

Informatyzacja.

Edukacja.

Promocja.

53

pamitkowych), obiektw (parki, cmentarze, budowle, zespoy). Informacje przekazywane za pomoc tablic informacyjnych zwizanych projektowanymi szlakami turystycznymi. Opracowanie mapy ukazujcej zasoby i walory gminnego krajobrazu kulturowego na tle walorw przyrodniczych i atrakcji turystycznych; udostpnienie mapy w siedzibie urzdu i w siedzibach prowadzonych przez niego organw (dom kultury, Gminna Biblioteka Publiczna); Przygotowanie i druk folderw promujcych walory krajobrazowe (zabytkowe i przyrodnicze) terenw gminy; Wprowadzenie tematyki zwizanej z dziedzictwem kulturowym regionu do dziaa prowadzonych przez Wojewdzki Orodek Doradztwa Rolniczego (w tym przede wszystkim do programu uawskich Targw Rolnych) Inicjowanie, wspieranie i udzielanie pomocy (organizacyjnej, rzeczowej i finansowej) przy tworzeniu nowoczesnych multimedialnych ekspozycji (staych i czasowych) powiconych regionalnemu i lokalnemu dziedzictwu kulturowemu uaw Malborskich (wystawy na ternie domu kultury, biblioteki gminnej, w zespole szk, w wietlicach wiejskich); Wsppraca z mediami regionalnymi i lokalnymi w dziedzinie promocji walorw i zasobw dziedzictwa kulturowego uaw, ze szczegln uwag zwrcon na problematyk rewitalizacji zabytkowych obszarw i obiektw.

54

55

8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami.

Zadania sformuowane w pkt. 7 Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009- 2013 bd realizowane przy pomocy nastpujcych instrumentw:

Instrumenty prawne.
Wadze gminy bd uwzgldniay problematyk dziedzictwa kulturowego, w tym zasobw i walorw krajobrazu kulturowego, przy uchwalaniu prawa miejscowego. W pierwszej kolejnoci dotyczy to bdzie aktualizacji Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Stare Pole. Prace nad tym dokumentem s ju zaawansowane i odpowiednia uchwaa zostanie podjta przez Rad Gminy w roku 2009. W dalszej kolejnoci opracowane zostan Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego dla miejscowoci Zbrowo, Krlewo, Kraszewo i Kaczynos (+ Kaczynos Kolonia) planowane do przyjcia w 2010 roku. Gmina nie jest wacicielem obiektw zabytkowych, w stosunku do ktrych wskazane byoby wprowadzanie form ochrony w formie wpisu do rejestru zabytkw. Wasnoci gminy s przede wszystkim zabytkowe tereny zielone i osie komunikacji, dla ktrych wykonywane bd stopniowo, w miar posiadanych rodkw finansowych, projekty i programy dotyczce ich odnowy. Gmina bdzie wspdziaaa z wacicielami obiektw zabytkowych, wymienionych w niniejszym programie jako szczeglnie cenne dla zachowania lokalnej tosamoci i dziedzictwa kulturowego (patrz pkt. 5.5.), w dziaaniach zwizanych z powikszaniem form ich ochrony. W tym ze skadaniem wnioskw o wpis do rejestru zabytkw i wykonywaniem odpowiednich decyzji administracyjnych zwizanych z ochron i opiek nad tymi obiektami. Instrumenty finansowe. Gmina Stare Pole na realizacj czci dziaa zwizanych opiek i ochron zabytkw przeznaczaa bdzie rodki finansowe pochodzce z budetu wasnego. Przede wszystkim dotyczy to zabezpieczenia dotacji celowych na realizacj Uchway Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw oraz trybu ich rozliczania. W przypadku wzrostu zainteresowania tymi dotacjami i lepszego przygotowania si potencjalnych beneficjentw do ich absorpcji przewiduje si moliwo nieznacznego zwikszenia kwot przeznaczanych na wykonanie ww. uchway. Z budetu gminy finansowane bd take projekty (budowlane, wykonawcze, przedmiary robt, kosztorysy inwestorskie) oraz Studia Wykonalnoci i Raporty OO niezbdne do skadania wnioskw aplikacyjnych dotyczcych przedsiwzi przewidzianych do interwencji rodkami pomocowymi UE w ramach odpowiednich programw i funduszy (gwnie program regionalny oraz PROW). W tym kontekcie mowa o przedsiwziciach dotyczcych rozwoju turystyki oraz rozwoju kultury (z problematyk ochrony i odnowy regionalnego dziedzictwa kulturowego). W budecie gminy bd zabezpieczane rodki stanowice wkad wasny na realizacj przedsiwzi wybranych w konkursach do finansowego wsparcia przez Instytucje Zarzdzajce oraz Instytucje Poredniczce. W konkretnych przypadkach przewiduje si ewentualno zacigania kredytw na wykonanie zaplanowanych inwestycji. Samorzd zamierza ubiega si o dofinansowanie na realizacj projektw mikkich zwizanych z rozwojem zasobw ludzkich lub rozwojem obszarw wiejskich: na szkolenia, promocj, wspprac midzynarodow, tworzenie lokalnych oraz regionalnych produktw i marek turystycznych, tworzenie miejsc pracy zwizanych z dziedzin kultury, turystyki i edukacji. W tym wypadku, gdy wkad wasny stanowi niewielki procent w stosunku do

56

przyznawanych grantw (od 1,5 do 15 %), pozyskane rodki bd w znaczcy sposb wpyway na zwikszenie moliwoci operacyjnych gminy. Instrumenty spoeczne. Zadania okrelone w niniejszym programie obliguj wadze gminy do tworzenia szerokiej platformy spoecznej w celu efektywnej realizacji zdefiniowanych wizji i kierunkw rozwoju. W sferze ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami taka platforma bdzie si opieraa na wsppracy i wspdziaaniu z wacicielami oraz uytkownikami zabytkw (wadzami kocielnymi i parafiami, osobami fizycznymi oraz spkami) oraz z podmiotami z sektora NGO. Instrumenty kontrolne. Zadania sformuowane w niniejszym programie przewiduj stosowanie dwch form monitoringu w odniesieniu do GEZ: monitoringu zasobw (weryfikacja) oraz monitoringu stanu zachowania (w miar moliwoci z udziaem pracownikw wojewdzkiego konserwatora zabytkw). Monitoring bdzie podsumowany w formie Raportw przesyanych do wiadomoci wojewdzkiego konserwatora zabytkw. Sam program, a dokadniej rzecz biorc realizacja zawartych w nim zada, take bd monitorowane w sposb opisany dokadniej w pkt. 9.

57

9. Zasady oceny gminnego programu opieki nad zabytkami.

Niniejszy program, zgodnie z wymogami ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, po opracowaniu i uzyskaniu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw, zostanie przyjty uchwa Rady Gminy na okres 4 lat. Po upywie tego czasu wadze gminy podejm dziaania zwizane z aktualizacj programu i ponownym jego uchwaleniem. Program bdzie obowizywa w latach 2009 - 2013. Dalej, w myl wspomnianej ustawy, na wjcie ciy obowizek sporzdzania co dwa lata sprawozdania z realizacji programu i przedstawiania go Radzie Gminy. W sprawozdaniu powinna znale si cz opisowa dotyczca wykonania sformuowanych zada oraz przede wszystkim analiza i ocena osignitych efektw. Przeprowadzenie oceny powinno opiera si na realnych, mierzalnych i policzalnych wskanikach. W Programie Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 2013 ustala si nastpujce wskaniki realizacji zaoonych celw, stanw i efektw:

Priorytet I: Zachowanie i wiadome ksztatowanie krajobrazu kulturowego gminy.

Liczba wnioskw o wpis do rejestru zabytkw zoona przez wacicieli lub uytkownikw obiektw zabytkowych. o Liczba opracowanych i uchwalonych mpzp. o Liczba zmienionych z inicjatywy wadz gminy strategii i dokumentw programujcych. rozwj lokalny lub regionalny poprzez wprowadzenie bezporednich zapisw odwoujcych si do zasobw i walorw krajobrazu kulturowego. o Ustalenia z Raportw monitorujcych stan techniczny obiektw ujtych w GEZ. o Liczba wnioskw o dofinansowanie zoonych przez wacicieli zabytkw do wojewdzkiego konserwatora zabytkw lub ministerstwa kultury przy wsparciu i konsultacjach gminy (pracownikw Urzdu Gminy). o Liczba spotka i konsultacji spoecznych przeprowadzonych z interesariuszami gminnego programu opieki nad zabytkami. o

Priorytet II: Odnowa (czciowa rewaloryzacja) krajobrazu kulturowego gminy.

o o o o Liczba przygotowanych dokumentacji (koncepcji programowo przestrzennych, programw rewitalizacji, projektw budowlanych i wykonawczych) dotyczcych rewitalizacji obiektw i przestrzeni zabytkowych. Liczba zleconych opracowa niezbdnych do zoenia wnioskw aplikacyjnych o pozyskanie dotacji z programw i funduszy UE (studia wykonalnoci, raporty OO, prognozy OO). Liczba wnioskw o dofinansowanie zgoszonych na konkursy w ramach programw operacyjnych (projekty twarde). Liczba wnioskw o dofinansowanie dotyczcych projektw mikkich zoonych do programw operacyjnych w ramach EFS, fundacji i innych operatorw funduszy europejskich.

Priorytet III: Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego zwizanego z krajobrazem kulturowym gminy. o Ustalenia z Raportw monitorujcych zasoby GEZ (weryfikacja) liczba skrelonych lub
o o wpisanych do ewidencji zabytkw nieruchomych. Liczba wykonanych opracowa wasnych zwizanych z zachowaniem i odnow lokalnego dziedzictwa kulturowego. Liczba opracowa zwizanych z zachowaniem i odnow lokalnego dziedzictwa kulturowego zlecona podmiotom zewntrznym.

58

o o o o

Liczba aktualizacji na stronie internetowej gminy w zakadce powiconej dziedzictwu kulturalnemu. Liczba godzin szkoleniowych na temat regionalnego i lokalnego krajobrazu kulturowego zorganizowana dla podmiotw zewntrznych; liczba godzin szkoleniowych dla pracownikw organw gminy odpowiednio iloci osb uczestniczcych w szkoleniach. Liczba godzin lekcyjnych na temat Maych Ojczyzn zorganizowanych w placwkach owiatowych podlegajcych Gminie; liczba uczestniczcych w nich uczniw. Liczba informacji promocyjnych zwizanych z rozwojem kultury i tematyk ochrony zabytkw przekazywana przez media; okrelenie rodzaju i zasigu tych mediw.

Naley zaznaczy, e s to wskaniki przykadowe. Dokadne sformuowanie wskanikw odbdzie si w procesie monitorowania programu. Liczba wskanikw i kryteria wyboru wskanikw mog ulec zmianom ilociowym i jakociowym w toku dokonujcego si realnie procesu. Monitorowaniem bdzie zajmowa si specjalnie powoywany przez wjta zesp zadaniowy. Rozwaana jest moliwo, by od roku 2010 proces monitorowania realizacji programu powierzy jednej z lokalnych organizacji pozarzdowych. Powinno si to odby w drodze konkursu na wykonywanie zada publicznych; istnieje take moliwo pozyskania na ten cel grantu z FIO (w ramach inicjatywy EQUAL).

59

10. rda finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

W niektrych miejscach (gwnie w pkt. 7 i w pkt. 8) powoano si ju na podstawowe rda finansowania zada z zakresu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami sformuowane w niniejszym opracowaniu. W tym punkcie sposoby finansowania zostan przedstawione w sposb usystematyzowany i poparty charakterystyk potencjalnych moliwoci pozyskania rodkw finansowych sucych realizacji celu gwnego, kierunkw dziaa oraz zada. Generalnie wskaza mona trzy podstawowe rda finansowania Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2000 - -2013; s to: rodki publiczne. rodki na realizacj zada bd pochodziy po pierwsze z budetu gminy. Skadaj si na nie dochody wasne, ktre bd przeznaczane na wykonywanie Uchway Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw oraz trybu ich rozliczania oraz na wykonywanie projektw, programw i opracowa sucych przygotowaniu wnioskw aplikacyjnych do programw i funduszy pomocowych UE. Budet gminy zabezpiecza te wkad wasny na realizacj przedsiwzi wspartych dotacjami europejskimi. W okrelonych wypadkach gmina moe wspomaga si kredytami na wykonanie inwestycji dofinansowanych z funduszy UE. Na drugim miejscu naley wskaza budet wojewdzkiego konserwatora zabytkw. Do tego organu bdzie mona corocznie skada wnioski o udzielenie dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru. Wnioski bdzie moga skada gmina lub kady inny waciciel obiektu zabytkowego. Trzecim rdem dofinansowania jest budet pastwa z dotacjami udzielanymi w ramach programw operacyjnych obsugiwanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W sferze zachowania i odnowy dziedzictwa kulturowego pomoc mona uzyskiwa przede wszystkim z programu nr 4. Dziedzictwo Kulturowe oraz z programu nr 7. Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W ramach tych programw wspierane s przedsiwzicia zwizane z konserwacj, pracami restauratorskimi lub budowlanymi przy obiektach wpisanych do rejestru zabytkw. W krgu zainteresowania takich potencjalnych beneficjentw jak organizacje pozarzdowe oraz organy gminy (dom kultury, biblioteka) pozostaj take programy: nr 1. Wydarzenia artystyczne, nr 2. Rozwj infrastruktury kultury, nr 3. Edukacja kulturalna i diagnoza kultury oraz nr 9. Infrastruktura bibliotek. Warto jeszcze wspomnie o rzdowym programie Razem Bezpieczniej, ktrego operatorem jest MSWiA. W jego ramach rne podmioty (jst., organizacje pozarzdowe, kocioy i zwizki wyznaniowe) mog si ubiega o dofinansowanie zada zwizanych z popraw bezpieczestwa i zabezpieczeniem obiektw zabytkowych (monitoring automatyczny, systemy p.wamaniowe, p.poarowe). rodki pomocowe. Tak si skada, e czasowy horyzont niniejszego programu pokrywa si z drugim okresem programowania po wejciu Polski do UE. Z powodu opnie w realizacji programw operacyjnych wikszo dofinansowana z funduszy UE bdzie przyznawana wanie w okresie od 2009 do 2013 roku. Jest to zatem najlepszy czas, dla gminy i innych potencjalnych beneficjentw, na ubieganie si o wsparcie z funduszy pomocowych take w dziedzinie rozwoju kultury ze sfer zachowania i odnowy dziedzictwa kulturowego.

60

Jak ju wyej powiedziano projekty w tej sferze mona podzieli na mikkie i strukturalne. Projekty mikkie pozwol na wykonanie wikszoci zada wymienionych w priorytecie III niniejszego programu: Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego odnoszcego si do krajobrazu kulturowego gminy. Byby to granty przeznaczone na szkolenia i warsztaty, na dziaania promocyjne i reklamowe, na eventy artystyczne, konkursy, dodatkowe zajcia w placwkach owiatowych, na wydawnictwa oraz na niewielkie zakupy (np. sprztu elektronicznego) w ramach cross financingu. Gwnym rdem finansowania jest w tym przypadku Europejski Fundusz Spoeczny oraz w funkcjonujcy w jego amach Program Operacyjny Kapita Ludzki. Operatorem programu przyznajcym dofinansowanie jest, w odniesieniu do regionalnych osi VII IX, Urzd Marszakowski Wojewdztwa Pomorskiego (a take WUP). Z punktu widzenia gminy Stare Pole najbardziej korzystne wydaj si wnioski skadane do dziaa 7.3 i 9.5. Ich beneficjentami powinny by gwnie organizacje samorzdowe oraz organy gminy (dom kultury, biblioteka). Dodatkowe moliwoci pozyskania grantw stwarzaj: Inicjatywa Wsplnotowa EQUAL, program Dziaaj Lokalnie Polsko - Amerykaskiej Fundacji Wolnoci oraz Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Projekty strukturalne finansowane s gwnie w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Z punktu widzenia gminy Stare Pole najwaniejszym programem umoliwiajcym wsparcie lokalnych przedsiwzi okazuje si Program Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007 2013. W programie tym z punktu widzenia omawianej tematyki najwaniejsze okazuj si: o 3. Jako ycia na terenach wiejskich i rnicowanie gospodarki wiejskiej oraz o 4. Leader. W dziaaniu 3.4. Odnowa i rozwj wsi pomocy finansowej udziela si beneficjentom w takich zakresach jak: 1. Budowa, przebudowa, remont lub wyposaenie obiektw: a) Penicych funkcje spoeczno kulturalne, rekreacyjne, sportowe, b) Sucych promocji obszarw wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury; 2. Ksztatowanie obszaru przestrzeni publicznej; 3. Budowa, remont lub przebudowa infrastruktury zwizanej z rozwojem funkcji turystycznych, sportowych lub spoeczno kulturalnych; 4. Zakup obiektw charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynkw bdcych zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne; 5. Odnawianie, eksponowanie lub konserwacja lokalnych pomnikw historycznych, budynkw bdcych zabytkami lub miejsc pamici;

6. Kultywowanie tradycji spoecznoci lokalnej oraz tradycyjnych zawodw 37.

Identyczne zadania mona realizowa w osi 4., przy czym dostp do dofinansowania okazuje si tu znacznie atwiejszy odpowiednie rodki finansowe zostaj zabezpieczone na realizacj lokalnej strategii rozwoju Lokalnej Grupy Dziaania. Due moliwoci wsparcia dotacjami unijnymi przedsiwzi z zakresu kultury, w tym sfery zachowania i odnowy dziedzictwa kulturowego, daje rwnie RPO Wojewdztwa Pomorskiego.
37

Program Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007 2013, materia informacyjno promocyjny wydany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warszawa, lipiec 2008, str. 17.

61

 rodki prywatne. Pozyskiwanie rodkw pozabudetowych pochodzcych od sponsorw jest zadaniem niezwykle trudnym, zwaszcza w odniesieniu do sfery zwizanej z ochron zabytkw i opieki nad zabytkami. Na og przedsiwzicia tego typu s kosztochonne i mao atrakcyjne dla potencjalnego ofiarodawcy z punku widzenia moliwoci promocyjnych czy reklamujcych jego znak firmowy. rodki prywatne najatwiej mona bdzie pozyskiwa na wykonywanie zada sformuowanych w Priorytecie III niniejszego opracowania: Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego odnoszcego si do krajobrazu kulturowego gminy. Powinny si o nie ubiega przede wszystkim organizacje pozarzdowe oraz organy gminy (dom kultury, biblioteka).

62

11. Realizacja i finansowanie przez gmin zada z zakresu ochrony zabytkw.

Budet gminy Stare Pole na rok 2009 po stronie wydatkw przewiduje kwot 14 mln z, po stronie przychodw 12 mln z. Rnica wynika z konieczno zagwarantowania finansowego zabezpieczenia dla dwch przedsiwzi zgoszonych do interwencji rodkami UE w ramach PROW, o 3., dziaanie 3.4. Odnowa i rozwj wsi. Wnioski opracowane przez gmin dotycz wybudowania cieki rowerowej wiodcej do Zbrowa (Gmina Stare Pole jako beneficjent) oraz budowy wietlicy wiejskiej w Kraszewie (orodek kultury w roli beneficjenta). W przypadku pozytywnej decyzji Instytucji Poredniczcej obie inwestycje bd wykonywane w roku 2010. Gmina Stare Pole posiada dokumentacj projektow pozwalajc na wybudowanie 15 km cieek rowerowych. Kolejne ich odcinki prowadzi bd do Zotowa i Kaczynosu. Trwaj przygotowania do prac projektowych (uzgodnienia z wacicielami gruntw) zwizanych z wytyczeniem cieek rowerowych do Klecia (przez Parwark) oraz do Kraszewa. W najbliszych latach przygotowane zostan nastpne wnioski aplikacyjne zwizane z tymi zadaniami. Budowa cieek rowerowych realizowana jest z myl o rozwoju turystyki oraz wie si z zamiarem wprowadzenia w ycie zada dotyczcych zachowania i odnowy lokalnego dziedzictwa kulturowego. Podobnie jest w przypadku planowanej budowy wietlicy w Kraszewie.

63

12. ANEKSY.
Wykaz stanowisk archeologicznych na terenie gminy Stare Pole.
L . P .
1. 2. Lokalizacja Nr obszar u AZP Nr stanowiska

Chronologia

Charakter stanowiska

Rejestr zabytkw

Uwagi

3.

4.

5. 6.

Zbrowo (niem. Sommerort) Kaczynos tzw. Dbowa Gra (niem. Eich Berg). Kaczynos tzw. Dbowa Gra (niem. Eich Berg). Kaczynos tzw. Dbowa Gra (niem. Eich Berg). Zbrowo Zbrowo, nazwa lokalna Stra (niem. Rothebude)

1 2 3 4

Kultura redniowieczna, XIV XV w. Wczesna epoka elaza. Brak chronologii.

lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa

Brak. Brak. Brak. 1 fragment ceramiki zamany wir 48 fragmentw ceramiki 1 fragment ceramiki. ceramika grb ciaopalny

17 - 49

5. 6.

Kultura pomorska. Osada. Wczesna epoka elaza. Decyzja Kultura pruska. lad nr 111/70 Wczesne osadnictwa. z dnia redniowiecze. 05.12.1970r Neolit. Osada. Kultura wielbarska. Cmentarzysko ? . Okres wpyww rzymskich. Pierwsze wzmianki o stanowisku nr 4 pochodz z koca XIX wieku. W 1968 roku przeprowadzono badania ratownicze, ponowione w roku 1970. Materiay znajduj si w Muzeum Zamkowym w Malborku. Stanowisko badane ratowniczo w latach 1997 1998, materiay w Muzeum Zamkowym w Malborku. Kultura redniowieczna, Osada. Brak. 7 XIV XV w. fragmentw ceramiki Kultura redniowieczna, Osada. Brak. 7 XIV XV w. fragmentw ceramiki Obszar nr 17 49 opracowa mgr S. Marcysiak, kwiecie 1985 rok.

7. 8. 9. 10 11 12 13 14 15 16

Kraszewo Krasnoka Krlewo. Stare Pole Kraszewo Kraszewo Kraszewo Kraszewo Kraszewo Klecie Krasnoka

1 2

18 49

Kultura oksywska. Pny okres przedrzymski. Neolit. HaD, wczesny LT. Kultura wschodniopomorska. HaD. Kultura wschodniopomorska. Wczesne redniowiecze. Kultura pruska.

Osada. Osada ? Osada.

Brak.

10 uamkw ceramiki

3 4

7 uamkw ceramiki 2 napierniki, Skarb. zapinka, bransolety fragmenty Osada. ceramiki naczyniowej wykonane na kole Stanowisko znane od koca XIX wieku. W czasie kopania piasku znaleziono skarb brzowy. W 1899 roku Hugo Conwenz przeprowadzi badania ratownicze, w wyniku ktrych odkry materia neolityczny, kultury wschodniopomorskiej i pruskiej. Kultura Osada. Brak. 12 uamkw redniowieczna, ceramiki XIV XV w. Kultura pruska. Osada. Brak. uamki Wczesne ceramiki redniowiecze.

64

6 7

8 18 - 49

9 10

11

Stanowisko znane wycznie na podstawie literatury , nie udao si go zlokalizowa podczas bada powierzchniowych. Kultura lad osadniczy. Brak. 4 fragmenty redniowieczna. ceramiki Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadzi M. Haftka. Kultura wielbarska. Osada. Brak. Okres wpyww rzymskich. Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadzi M. Haftka. Okres wpyww lad Brak. fragmenty rzymskich. osadnictwa. ceramiki Kultura lad Brak. fragmenty redniowieczna. osadnictwa. ceramiki Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadzi M. Haftka. Kultura lad Brak. 3 fragmenty redniowieczna. osadnictwa. ceramiki Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadzi M. Haftka. Kultura wielbarska. Osada. Brak. fragmenty Okres wpyww ceramiki rzymskich. fragmenty Kultura prapolska. Osada. ceramiki Wczesne redniowiecze, XI XII w. Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadzi M. Haftka. Kultura pomorska. lad osadniczy. Brak. kamienny Wczesna epoka rozcieracz elaza.

Badania obszaru 18- 49 w grudniu 1983 roku opracowa mgr J. Piekulski, sprawdzi dr A. Pawowski. 17 Zotowo 19 - 49 7 Kultura redniowieczna, XV XVI w. lad osadniczy. Brak.
Znalezione uamki ceramiki wiadcz o istnieniu w tym miejscu p uprawnych w redniowieczu.

Badania obszaru 19 - 49 w padzierniku 1985 roku prowadzi dr A. Pawowski. 18 19 20 Janwka Janwka Janwka 13 18 - 48 Kultura redniowieczna, XVI XVII w. Kultura redniowieczna, XVI w. Kultura redniowieczna, XVI w. lad osadnictwa. Brak. fragment kafla z zielon polew szklist 5 fragmentw ceramiki 6 fragmentw ceramiki

14 15

lad osadnictwa. lad osadnictwa.

Brak. Brak.

Badania obszaru 18 48 w padzierniku 1992 roku prowadzi mgr M. Jagodziski.

Uwaga ! Kolorem wyrnione zostao jedyne stanowisko rejestrowe.

65

Wykaz zabytkw ruchomych wpisanych do rejestru zabytkw.

L . P . Nr rejestr u zabytk w woj. pomor skiego B 88/72 Organ wpisujcy do rejestru zabytkw
Data wpis u do rejes tru zaby tkw

Przedmiot

Datowani e / Styl

Materia

Miejscowo - waciciel

1. 2. 3. 4.

Prezydium W.R.N, Wydzia Kultury Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Gdasku

3.03. 1972 r.

Wyposaenie kocioa Rzeba w. Piotr Rzeba w. Pawe Rzeby Apostow

ok. 1490 r. / gotyk ok. 1490 r. / pny gotyk ok. 1490 r. / pny gotyk ok. 1490 r. / pny gotyk

Drewno rzebione Drewno rzebione Drewno rzebione Drewno rzebione

Krlewo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Mikoaja Krlewo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Mikoaja Krlewo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Mikoaja Krlewo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Mikoaja

5.

53/16 /96
6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Pastwowa Suba Ochrony Zabytkw Oddzia Wojewdzki w Elblgu

4.04. 1996 r.

Wyposaenie kocioa

XVI -XIX w. / renesans, barok, neogotyk 1711 rok / barok / warsztat Swerenza z Elblga 1719 1725 r. / barok /
prawdopodob nie warsztat Izaaka Rygi z fundacji Petera Holsta Drewno rzebione

Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary

Otarz gwny

Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary

Ambona

Drewno rzebione

16.

Chr muzyczny

1705 r. / barok ok. poowy XVIII w. ok. poowy XVII w. XVIII w.

53/16 /96

Drewno polichrom owane.

Misa chrzcielna awa

Cyna, odlew.
Drewno.

awa

Drewno.

awa

XVIII w.

Drewno.

awa

XVIII w.

Drewno.

awa

XVIII w.

Drewno.

Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary

66

Krzy procesyjny

2 poowa XVIII w.

Drewno.

Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary Krzyanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. w. Barbary

4.04. 1996 r.
17. 18. 19. 20. Pastwowa Suba Ochrony Zabytkw Oddzia Wojewdzki w Elblgu

Kielich mszalny Lampa wieczna wiecznik otarzowy wiecznik otarzowy Dzwonek wejciowy na sygna

1 poowa XIX w. / neogotyk 2 poowa XIX w. / neogotyk 1597 r. / renesans 2 poowa XIX w. / neobarok 3 wier XIX w. / barok

Srebro pozacane Metal, odlew. Mosidz, odlew, grawerow any Mosidz, odlew. Mosidz, odlew.

67

Wykaz zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw.

L . p . Nr rejestru zabytkw woj. Pomorskie go Nr dawnego rejestru zabytkw 55 Organ wpisujcy do rejestru zabytkw
Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Gdasku Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Gdasku Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Gdasku Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Gdasku Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Elblgu

Data wpisu do rejestru zabytkw 30.05.1957

Obiekt

Miejscowo

1. 72

372/94

30.06.1994

2.

73

57

30.05.1957

Koci parafialny p.w. w. Barbary wraz z cmentarzem rzymskokatolickim, ukadem zieleni wysokiej, nagrobkami, murem cmentarnym, bram i dzwonnic z 3 dzwonami. Dom.

Krzyanowo

Zotowo nr 24/24a (d.16) Klecie nr 4

3.

179

106

04.08.1960

Dom.

4.

278

183

19.12.1961

Dom.

Kawki nr 8

5.

837

722

24.04.1975

Kapliczka przydrona.

Krlewo

6.

1245

45/78

15.08.1988

Cmentarz mennonicki.

Szaleniec

7.

1334

180/90

05.11.1990

Dom d. plebania

Krlewo nr 23

8.

1358

201/91

18.11.1991

Zesp cukrowni 36 obiektw wraz z terenem. Koci filialny p.w. Matki Boskiej Krlowej Polski i cmentarz wraz z zachowanym ukadem zieleni wysokiej, historycznymi nagrobkami, kaplic mauzoleum i dzwonnic. Koci parafialny p.w. w. Mikoaja wraz z otaczajcym cmentarzem, ukadem zieleni wysokiej i murem cmentarnym. Budynek poczty wraz z oficyn gospodarcz i murowanym ogrodzeniem otaczajcym podwrze.

Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 2 Stare Pole

9. 1393

285/93

30.06.1993

284/93

20.07.1993

10.

1457

360/94

27.05.1994

Krlewo nr 27

11.

1538

24.05.1994

Stare Pole, ul. Sienkiewicza nr 5

Uwaga ! - Kolorem zaznaczono obiekt, ktry zosta przeniesiony z Krlewa do Elblga.

68

Wykaz obiektw ujtych w Gminnej Ewidencji Zabytkw. I. L.P . Obiekty architektury i budownictwa. Adres Typ obiektu
Obecnie/(wczeniej)

Materia/Technik a

Datowanie/
uwagi dotyczce zachowania

JANWKA.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Janwka nr 5 Janwka nr 8 Janwka nr 10 Janwka nr 17 Janwka 19/21 Janwka 19/21 Janwka 25/27 Janwka 29/31 Janwka 29/31 Janwka 29/31 Janwka nr 33 Janwka nr 35 Brama. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny i gospodarczy (w typie zagrody wzdunej). Budynek mieszkalny. Budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /
(dawna karczma).

cega, sztuczny kamie cega, dachwka holenderka cega, dachwka holenderka cega, drewno, tynk / konstrukcja ryglowa cega, tynk, dachwka holenderka, blachodachwka cega, drewno, dachwka holenderka kamie, cega, tynk, dachwka holenderka konstrukcja ryglowa, tynk, dachwka holenderka cega, drewno, papa drewno, dachwka holenderka cega, papa

ok. 1900 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r./ zmodernizowany 4 wier XIX w. ok. 1930 r./ zmodernizowany ok. 1930 r./ zy stan techniczny ok. 1930 r./ zmodernizowany 1823 r./ czciowo zmodernizowany pocztek XX w. koniec XIX w. pocztek XX w. / zy stan techniczny 1902 r.

Budynek gospodarczy obora. Budynek gospodarczy stodoa Dom mieszkalny /

(dawny budynek gospodarczy).

Budynek mieszkalny.

13. 14. 15.

Janwka nr 35 Janwka nr 35 Janwka nr 39

Budynek gospodarczy obora. Budynek gospodarczy II pomocniczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy.

cega, ksztatki ceramiczne, dachwka holenderka cega, papa cega, drewno, papa cega, tynk, dachwka ceramiczna + cega, tynk, papa

pocztek XX w. pocztek XX w. ok. 1930 r./ zmodernizowane

KACZYNOS.
16. 17. 18. Kaczynos nr 1 Kaczynos nr 2 Kaczynos nr 3 Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. cega, dachwka ceramiczna cega, eternit, blachodachwka cega, eternit + cega, dachwka holenderka ok. 1930 r. ok. 1930 r./ zmodernizowane ok. 1930 r.

69

19. 20.

Kaczynos nr 4 Kaczynos nr 6/6a

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. wietlica wiejska i budynek mieszkalny / (dawna szkoa ludowa
Volksschule).

konstrukcja ryglowa, tynk, eternit cega, eternit + cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka

21.

Kaczynos nr 9

22. 23. 24.

Kaczynos nr 9 Kaczynos nr 12 Kaczynos nr 16

Budynek gospodarczy stodoa. Budynek mieszkalny /

(dawny budynek mieszkalny i produkcyjny - piekarnia).

drewno, dachwka holenderka cega, eternit cega, tynk, blachodachwka

3 wier XIX w. / czciowo zmodernizowany ok. 1930 r./ dom zmodernizowany i przebudowany (1951 rok) 1928 r. /znaczca modernizacja i przebudowa w 2004 r. dofinansowana ze rodkw unijnych ok. 1930 r. 1922 r./ czciowo zmodernizowany ok. 1900 r./ cakowicie zmodernizowany (lata 60-te XX w./ 2004 r.) ok. 1900 r./ przebudowywany i modernizowany w II poowie XX w. ok. 1930 r. koniec XVIII w./ przebudowy i modernizacje: koniec XIX w. oraz II poowa XX w. / zy stan techniczny ok. 1900 r. ok. 1900 r./ przebudowany i zmodernizowany w latach 60-tych XX w. ok. 1900 r./ przebudowany i zmodernizowany w latach 60-tych XX w. ok. 1900 r./ przebudowany i zmodernizowany w latach 60-tych XX w. ok. 1900/ lata 60te XX w. ok. 1910 r./ modernizacja ok. 2000 r. ok. 1900 r.

Budynek mieszkalny.

25.

Kaczynos nr 18

Budynek mieszkalny /
(dawny budynek gospodarczy owczarnia).

cega, tynk, dachwka holenderka cega, drewno, dachwka holenderka cega, tynk, drewno, eternit

26. 27.

Kaczynos nr 18 Kaczynos nr 20

Budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny /

(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego Gutshaus).

28. 29.

Kaczynos nr 20 Kaczynos centrum wsi

Brama. Budynek gospodarczy I spichlerz.

cega, sztuczny kamie cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, papa

30.

Kaczynos centrum wsi

Budynek gospodarczy II obora.

31.

Kaczynos centrum wsi

Budynek gospodarczy III obora.

cega, tynk, eternit

32. 33. 34.

Kaczynos centrum wsi Kaczynos centrum wsi Kaczynos nr 25

Trzy bramy. Kapliczka przydrona. Budynek mieszkalny.

cega, sztuczny kamie cega, tynk, blacha cega, tynk, dachwka holenderka

70

35.

Kaczynos nr 34

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

36.

Kaczynos nr 36

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44.

Kaczynos Kolonia nr 1 Kaczynos Kolonia nr 7 Kaczynos Kolonia nr 9 Kaczynos Kolonia nr 10 Kaczynos Kolonia nr 11 Kaczynos Kolonia nr 12 Kaczynos Kolonia nr 21 Kaczynos Kolonia nr 23

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny.

cega, tynk, papa drewno, tynk, eternit / konstrukcja sumikowa drewno, tynk, eternit / konstrukcja sumikowa drewno, tynk, eternit / konstrukcja sumikowa drewno, tynk, eternit / konstrukcja sumikowa drewno, tynk, eternit / konstrukcja sumikowa cega, tynk, eternit drewno, tynk, eternit / konstrukcja sumikowa

ok. 1900 r./ przebudowa i modernizacja od lat 60-tych XX w. ok. 1900 r./ przebudowa i modernizacja od lat 60-tych XX w. ok. 1900 r. ok. 1940 r. ok. 1940 r. ok. 1940 r. ok. 1940 r. ok. 1940 r. ok. 1930 r. ok. 1940 r.

KIKOJTY.
45. 45. 46. 47. Kikojty nr 9 Kikojty nr 11 Kikojty nr 16 Kikojty nr 16 Budynek mieszkalny / (dawny czworak w
zabudowie folwarcznej).

Budynek mieszkalny /
(dawny szeciorak w zabudowie folwarcznej).

Budynek mieszkalny /
(dawny dwr).

Budynek gospodarczy spichlerz.

cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, papa

ok. 1900 r. / zmodernizowany ok. 1900 r. / zmodernizowany 4 wier XIX w./ zy stan techniczny ok. 1890 r. / zy stan techniczny

KLECIE.
48. 49. 50. Klecie nr 1 Klecie nr 3 Klecie nr 4 Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny dom podcieniowy. Budynek mieszkalny /
(dawny budynek mieszkalny i produkcyjny mleczarnia).

51.

Klecie nr 5

cega, dachwka holenderka cega, drewno, dachwka ceramiczna cega, drewno, dachwka holenderka / konstrukcja ryglowa cega, tynk, papa

ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1750 r. / XIX w. koniec XIX w.

52.

Klecie nr 5

Brama.

cega, metal

koniec XIX w.

71

53. 54.

Klecie nr 5 Klecie nr 8/10

Budynek gospodarczy Budynek mieszkalny /

(tzw. Insthaus - dawny dom najemnych pracownikw rolnych, zatrudnionych w chemiskim majtku ziemskim).

cega, drewno, dachwka holenderka cega, dachwka ceramiczna

ok. 1900 r. ok. 1930 r.

55. 56.

Klecie nr 9/11 Klecie nr 12/14

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /

(tzw. Insthaus - dawny dom najemnych pracownikw rolnych, zatrudnionych w chemiskim majtku ziemskim).

cega, tynk, drewno, dachwka ceramiczna cega, dachwka ceramiczna

ok. 1880 r. / zy stan techniczny ok. 1930 r.

57. 58.

Klecie nr 13 Klecie nr 15

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof). Budynek mieszkalny /
(tzw. Insthaus - dawny dom najemnych pracownikw rolnych, zatrudnionych w chemiskim majtku ziemskim).

59.

Klecie nr 16/18

cega, tynk, drewno, dachwka holenderka drewno, cega, tynk, dachwka ceramiczna / konstrukcja zrbowa cega, dachwka holenderka

4 wier XIX w. / zy stan techniczny 4 wier XIX w. / zy stan techniczny ok. 1930 r.

60.

Klecie nr 20/22

Budynek mieszkalny /
(tzw. Insthaus - dawny dom najemnych pracownikw rolnych, zatrudnionych w chemiskim majtku ziemskim).

cega, dachwka holenderka

ok. 1930 r.

61. 62.

Klecie 8 - 22 Klecie nr 26

Budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny.

63. 64.

Klecie nr 26 Klecie nr 28

65.

Klecie wschodnia cz wsi

Budynek gospodarczy stodoa. Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof). Stacja trafo.

cega, dachwka holenderka drewno, cega, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa drewno, dachwka ceramiczna cega, drewno, dachwka holenderka cega, sztuczny kamie

ok. 1930 r. 4 wier XIX w.

ok. 1900 r. 1921 r. / budynek opuszczony, popadajcy w ruin lata 30-te XX w. / obiekt popadajcy w ruin

KAWKI.
66. 67. Kawki nr 4 Kawki nr 5 Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka ceramiczna cega, pustaki, tynk, drewno, dachwka holenderka cega, tynk, metal lata 30- te XX w. ok. 1900 r. / 2007 r. cakowicie zmodernizowany ok. 1900 r. / po 2000 r. czciowo zmodernizowany 1926 r.

68. 69.

Kawki nr 6 Kawki nr 7

Budynek mieszkalny. Brama.

72

70. 71.

Kawki nr 7 Kawki nr 8

Budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny dom podcieniowy.

72. 73. 74.

Kawki nr 9 Kawki nr 11 Kawki nr 12/12a

Budynek mieszkalny
(po 1945 roku okresowo szkoa).

cega, tynk, drewno, dachwka holenderka cega, drewno, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa oraz konstrukcja ryglowa cega, tynk, blacha falista cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka

ok. 1900 r. 1832 r. / budynek w bardzo zym stanie techniczny, opuszczony, popada w stan trwaej ruiny 4 wier XIX w. / czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. / czciowo zmodernizowany lata 30-te XX w. / cakowicie zmodernizowane

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy.

KRASZEWO.
75. 76. Kraszewo nr 2 Kraszewo nr 7 Budynek mieszkalny /
(dawna szkoa ewangelicka)

Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy Budynek mieszkalny /

(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus, po 1945 roku biura PGR)

77.

Kraszewo nr 8

cega, dachwka holenderka cega, tynk, eternit + cega, tynk, drewno, dachwka holenderka cega, tynk, eternit

lata 20-te XX w. ok. 1900 r. / zmodernizowany ok. 1920 r. / czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. / zy stan techniczny lata 30-te XX w. 4 wier XIX w. / lata 60-te XX w. cakowicie zmodernizowany

78. 79. 80.

Kraszewo nr 8 Kraszewo nr 9 Kraszewo nr 10

Budynek gospodarczy Budynek mieszkalny Budynek mieszkalny /

(dawny dom wacicieli
chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus; po 1945 roku okresowo stowka PGR oraz mieszkania pracownikw sezonowych, potem przedszkole)

cega, tynk, eternit cega, dachwka holenderka cega, tynk, eternit

81. 82. 83.

Kraszewo nr 13 Kraszewo nr 15 Kraszewo nr 17

Budynek mieszkalny Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus, po 1945 roku wietlica PGR i mieszkania pracownikw).

cega, eternit cega, tynk, eternit cega, tynk, eternit + cega, drewno, dachwka holenderka cega, tynk, eternit

ok. 1930 r. ok. 1900 r. / zmodernizowany ok. 1930 r. / dom zmodernizowany ok. 1920 r. / czciowo zmodernizowany ok. 1920 / zy stan techniczny

84.

Kraszewo nr 19

85.

Kraszewo nr 19

Budynek gospodarczy.

cega, dachwka holenderka

KRLEWO. 73

86. 87. 88.

Krlewo nr 10 Krlewo nr 11 Krlewo nr 15

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /

(dawny zajazd wiejski, po 1945 roku okresowo sklep).

Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego).

cega, dachwka holenderka drewno, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa cega, tynk, drewno, blachodachwka

ok. 1900 r. 1826 r. 4 wier XIX w./ zmodernizowany

89. 90. 91.

Krlewo nr 15 Krlewo nr 18 Krlewo nr 27

Dwa budynki gospodarcze. Budynek mieszkalny. Plebania.

cega, dachwka holenderka cega, eternit cega, drewno, dachwka holenderka / czciowo konstrukcja ryglowa cega, dachwka holenderka, blacha cega, tynk, dachwka ceramiczna drewno, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa cega, tynk, eternit

1899 r. lata 30-te XX w./ zmodernizowany ok. 1890 r.

92.

Krlewo nr 27

Koci rzymsko katolicki p.w. w. Mikoaja (parafialny). Ogrodzenie dziaki kocielnej. Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego).

1820 r. / 1844 r. / 1895 r. pocz. XX w. ok. 1880 r.

93. 94.

Krlewo nr 27 Krlewo nr 28

95.

Krlewo nr 36

Budynek mieszkalny.

96. 97. 98. 99.

Krlewo nr 38 Krlewo nr 38 Krlewo vis a vis nr 43 Krlewo nr 42

Budynek mieszkalny. Budynek gospodarczy. Kapliczka przydrona. Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof). Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit drewno, dachwka holenderka cega, pytki elewacyjne cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka, blachodachwka cega, tynk, dachwka holenderka, blachodachwka cega, tynk, balachodachwka cega, tynk, eternit + cega, dachwka holenderka cega, tynk cega, tynk, dachwka

ok. 1900 r./ lata 60-te XX w. -cakowicie zmodernizowany ok. 1900 r. / zmodernizowany ok. 1900 r. XVI w. / po roku 2000 - cakowicie zmodernizowana ok. 1900 r.

100.

Krlewo nr 44

ok. 1900 r. / czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. / dom czciowo zmodernizowany ok. 1930 r. / cakowicie zmodernizowany ok. 1900 r. / dom cakowicie zmodernizowany ok. 1950 r. ok. 1900 r. / dom czciowo

101.

Krlewo nr 46

Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Kapliczka przydrona. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy.

102. 103. 104. 105.

Krlewo nr 48 Krlewo nr 50 Krlewo nr 50 Krlewo nr 53

74

holenderka 106. Krlewo nr 73 Budynek mieszkalny /

(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus).

cega, tynk, dachwka holenderka cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, drewno, dachwka holenderka cega, eternit + cega, tynk, dachwka holenderka

zmodernizowany i przebudowany ok. 1900 r.

107. 108. 109.

Krlewo nr 87 Krlewo nr 89 Krlewo nr 95

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny /

(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus).

ok. 1900 r. ok. 1900 r. 4 wier XIX w.

110.

Krlewo pd. cz wsi

Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy (PKP; dom drnika).

ok. 1900 r.

KRZYANOWO.
111. Krzyanowo nr 2 Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus; po 1945 roku mieciy si tu biura i mieszkanie kierownika PGR).

cega, tynk, drewno, papa, eternit

ok. 1880 / po 1972 r. czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. ok. 1880 r. 4 wier XIX w./ ok. 2000 r. czciowo zmodernizowany i rozbudowany 4 wier XIX w. czciowo zmodernizowany

112. 113. 114.

Krzyanowo nr 2 Krzyanowo nr 2 Krzyanowo nr 3

Brama. Budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny /

(przed 1945 rokiem szkoa parafialna, po 1945 roku sklep GS i klub RUCH).

cega, sztuczny kamie cega, dachwka holenderka

115.

Krzyanowo nr 4

Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus; po 1945 roku mieciy si tu pokoje gocinne oraz mieszkania dla pracownikw sezonowych miejscowego zakadu PGR).

cega, dachwka holenderka, papa

116.

Krzyanowo nr 5

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, eternit cega, tynk, eternit cega, tynk, eternit cega, dachwka ceramiczna cega, drewno / czciowo konstrukcja ryglowa

117. 118. 119. 120. 121.

Krzyanowo nr 6 Krzyanowo nr 7 Krzyanowo nr 8 Krzyanowo nr 9 Krzyanowo nr 9

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /

(dawny budynek gospodarczy).

ok. 1900 r. / po 2000 r. czciowo zmodernizowany i rozbudowany ok. 1900 r. / zmodernizowany ok. 1900 r. / czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. / zmodernizowany ok. 1900 r. 1330 r./ 1735 r./ XIX w.

Budynek parafialny kancelaria. Koci rzymsko katolicki p.w. w. Barbary (parafialny).

75

122. 123. 124. 125. 126.

Krzyanowo nr 9 Krzyanowo nr 9 Krzyanowo vis a vis kocioa Krzyanowo nr 11 Krzyanowo nr 12

Dzwonnica. Ogrodzenie dziaki kocielnej. Organistwka. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny.

drewno, eternit cega, tynk, gsiory ceramiczne cega, eternit cega, tynk, ondulina, blacha falista cega, tynk, eternit

XIX w. / lata 60- te XX w. XV w. / XIX w. ok. 1890 r. /lata 60-te XX w. ok. 1900 r./ cakowicie zmodernizowany ok. 1930 r. / 2006 r. cakowicie zmodernizowany i rozbudowany ok. 1900 r. / lata 70-te XX wieku dom cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. / 2006r. cakowicie zmodernizowany i rozbudowany lata 30-te XX w. / 2004 r. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. / lata 70-te XX w. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. /po 2000 r. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. / lata 70-te XX w. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. / lata 70-te XX w. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. / lata 70-te XX w. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. /po 2000 r. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. /po 2000 r. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w.

127.

Krzyanowo nr 13

Budynek mieszkalny + dwa budynki gospodarcze. Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit + cega, drewno, eternit cega, tynk, eternit, blachodachwka

128.

Krzyanowo nr 14

129.

Krzyanowo nr 16

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

130.

Krzyanowo nr 18

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

131.

Krzyanowo nr 20

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

132.

Krzyanowo nr 22

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

133.

Krzyanowo nr 24

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

134.

Krzyanowo nr 26

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

135.

Krzyanowo nr 28

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

136.

Krzyanowo nr 30

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, eternit

137.

Krzyanowo vis a vis domu nr 2

Stacja trafo.

cega, sztuczny kamie

PARWARK.
138. Parwark nr 1 Budynek mieszkalny cega, tynk, ok. 1900 r. / po

76

dachwka holenderka 139. 140. Parwark nr 2 Parwark nr 3 Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy Budynek mieszkalny /
(dawna siedziba wacicieli majtku Parwark; po roku 1945 mieciy si tu biura PGR).

2000 r. zmodernizowany lata 30-te XX w./ po 200o r. zmodernizowany ok. 1880 r. / lata 60-te XX w. zmodernizowany ok. 1900 r. / po 2000 r. zmodernizowany 4 wier XIX w. / po 2000 r. cakowicie zmodernizowany ok. 1920 r. / po 2000 r. cakowicie nowa forma

cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, blacha, eternit

141. 142.

Parwark nr 5 Parwark nr 9

Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny /

(rzdwka w majtku).

cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, eternit

143.

Parwark pnocna cz ukadu osadniczego

Kapliczka.

kamie

STARE POLE.
144. Bema nr 1 Budynek mieszkalny /
(dawniej mieszkalny i urzdowy, wzniesiony dla urzdnikw powiatu malborskiego).

cega, tynk, dachwka holenderka cega, drewno, tynk, blacha falista cega, drewno, papa / czciowo konstrukcja ryglowa cega, drewno, dachwka holenderka, blachodachwka cega, tynk, papa

1924 r. / zmodernizowany

145. 146. 147.

Bema nr 2b Bema nr 2c Bema nr 3/5

Budynek mieszkalny /
(dawniej pomocniczy zwizany ze stacj PKP).

ok. 1910 r. lata 80-te XIX w./ czciowo zmodernizowany 1924 r. / zmodernizowany

Budynek mieszkalny /
(dawny dom pracownikw cukrowni).

Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy /

(dawniej mieszkalny i urzdowy, wzniesiony dla urzdnikw powiatu malborskiego).

148.

Dworcowa nr 2

Budynek mieszkalny.

149.

Dworcowa nr 5

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem mieszkalny i usugowy, sklep, rodziny Raykowski Recke, po 1945 roku biura i sklep GS).

cega, tynk, dachwka ceramiczna drewno, cega, tynk, blacha cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, blachodachwka cega, tynk,

ok. 1900 r./ po 2000 r. cakowicie zmodernizowany ok. 1910 r./ po 2000 r. czciowo zmodernizowany lata 20-te XX w./ po 2000 r. zmodernizowany lata 20-te XX w. / zmodernizowany lata 20-te XX w. / zmodernizowany lata 30-te XX w. / po 2000 r. zmodernizowany lata 30-te XX w. /

150.

Dworcowa nr 7/9

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 mieszkalny i usugowy willa dr Meske z gabinetem lekarskim).

151. 152. 153. 154.

Grunwaldzka 3a Grunwaldzka 3b Grunwaldzka 6 Grunwaldzka 8

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /

(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /

77

(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

blachodachwka

155.

Jana Pawa II nr 2

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, eternit cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, dachwka ceramiczna cega, dachwka ceramiczna cega, tynk, dachwka holenderka cega, dachwka ceramiczna cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, sztuczny kamie, dachwka holenderka cega, papa

156. 157. 158. 159. 160. 161. 162.

Jana Pawa II nr 3 Jana Pawa II nr 4 Jana Pawa II nr 5 Jana Pawa II nr 6 Jana Pawa II nr 7 Jana Pawa II nr 9 Jana Pawa II nr 10

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

po 2000 r. cakowicie zmodernizowany i rozbudowany lata 30-te XX w. / po 2000 r. czciowo zmodernizowany lata 30-te XX w. lata 30-te XX w. / zmodernizowany i rozbudowany lata 20-te XX w. lata 30-te XX w. / zmodernizowany lata 30-te XX w. lata 30-te XX w. lata 30-te XX w./ lata 90-te XX w. zmodernizowany i rozbudowany lata 30-te XX w. lata 30-te XX w./ 2008 r. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w./ lata 90-te XX w. zmodernizowany lata 30-te XX w./ lata 90-te XX w. zmodernizowany lata 30-te XX w./ po 2000 r. cakowicie zmodernizowany i rozbudowany lata 30-te XX w./ po 2000 r. cakowicie zmodernizowany i rozbudowany lata 30-te XX w. lata 30-te XX w./ po 2000 r. zmodernizowany lata 20-te XX w. lata 90-te XIX w.

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

163. 164.

Jana Pawa II nr 13 Jana Pawa II nr 14

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

165. 166. 167.

Jana Pawa II nr 16 Jana Pawa II nr 18 Jana Pawa II nr 20

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni)

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

168.

Jana Pawa II nr 22

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

169. 170. 171. 172.

Jana Pawa II nr 24 Jana Pawa II nr 26 Marynarki Wojennej nr 2 Marynarki Wojennej

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

Budynek mieszkalny /

78

nr 2a

(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni, dawny dom dyrektorw cukrowni).

173.

Marynarki Wojennej nr 2b

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni; dawny dom gwnych technologw cukrowni).

cega, papa

lata 90-te XIX w.

174.

Marynarki Wojennej nr 2c

Zesp cukrowni.

175.

Marynarki Wojennej nr 3 Marynarki Wojennej nr 3 Marynarki Wojennej nr 4

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 i w latach 50tych XX w. zesp zakadu rymarskiego).

na powierzchni 12 ha zesp kilkunastu budynkw produkcyjnych, pomocniczych i usugowych + ukad komunikacyjny + place skadowe cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, eternit, papa

1880 1940 / cz budynkw zmodernizowana

176.

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 i w latach 50tych XX w. zesp zakadu rymarskiego)

177.

Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego, rodzina Enss Gutshaus).

lata 30-te XX w. / lata 90-te XX w. czciowo zmodernizowany lata 30-te XX w. / lata 90-te XX w. czciowo zmodernizowany 4 wier XIX w. / zy stan techniczny 4 wier XIX w. / lata 90-te XX w. cakowicie zmodernizowany i rozbudowany ok. 1920 r.

178.

Marynarki Wojennej nr 5

Budynek mieszkalny i usugowy sklep, bar /

(przed 1945 rokiem dom handlowy i mieszkania rodziny Friesen).

cega, tynk, blachodachwka

179.

Marynarki Wojennej nr 8

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem budynek mieszkalny i apteka, zarzdzane przez Gertrud Zerell).

cega, tynk, blacha

180.

Marynarki Wojennej nr 8a Marynarki Wojennej nr 10 Marynarki Wojennej nr 12

Budynek mieszkalny i usugowy / (przed 1945

rokiem zesp piekarni nalecy do rodziny Friesen).

cega, tynk, dachwka holenderka cega, sztuczny kamie, dachwka holenderka, eternit cega, tynk, eternit

ok. 1920 r. / 2008 r. czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. / opuszczony, popadajcy w stan ruiny ok. 1900 r./ 1952 r. czciowo rozbudowany i zmodernizowany 4 wier XIX w.

181.

Budynek nie uytkowany /

(dawniej szkoa ewangelicka).

182.

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem mieszkalny i usugowy, willa dr Hahn, z gabinetem oraz prywatn aptek).

183.

Marynarki Wojennej nr 17 Marynarki Wojennej nr 18

Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus).

drewno, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa cega, dachwka holenderka

184.

Koci rzymsko katolicki, filialny, p.w. Matki Boej Krlowej Polski /

(przed 1945 rokiem koci ewangelicki; neogotycki, zbudowany wg projektu architekta Passarga z Elblga ).

1879 r.

79

185. 186. 187.

Marynarki Wojennej nr 18 Marynarki Wojennej nr 18 Marynarki Wojennej nr 21

Dzwonnica. Ogrodzenie dziaki kocielnej. Budynek mieszkalny /

(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego Gutshaus, prawdopodobnie dom rodziny Bhnert).

drewno, cega, papa sztuczny kamie, stal cega, tynk, eternit

ok. 1850 r. 1904 1913 r. 4 wier XIX w./ lata 90-te XX w. zmodernizowany lata 80-te XIX w./ lata 60-te XX w. budynek rozbudowany i zmodernizowany lata 30-te XX w./ po 2000 r. zmodernizowany lata 30-te XX w. ok. 1900 r. lata 30-te XX w./ po 2000 r. czciowo zmodernizowany koniec XIX w. / po 2000 r. zmodernizowany lata 30-te XX w./ po 2000 r. czciowo zmodernizowany ok. 1900 r./ po 2000 r. zmodernizowany lata 20-te XX w. lata 20-te XX w.

188.

Marynarki Wojennej nr 22

Budynek przedszkola /
(przed 1945 rokiem budynek parafialny pastorwka; zbudowany przez pastora Hermanna Juliusa Christmanna).

cega, dachwka holenderka

189. 190. 191. 192.

Marynarki Wojennej nr 23 Marynarki Wojennej nr 25/27 Marynarki Wojennej nr 26 Marynarki Wojennej nr 29/31 Marynarki Wojennej nr 32/34 Marynarki Wojennej nr 33/35 Marynarki Wojennej nr 37/39 Marynarki Wojennej nr 38 Marynarki Wojennej nr 42 Marynarki Wojennej nr 44

Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof). Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem nalea do urzdnikw powiatu malborskiego).

cega, tynk, dachwka holenderka cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, eternit, blachodachwka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, drewno, papa / czciowo konstrukcja ryglowa, czciowo konstrukcja sumikowa drewno, dachwka holenderka / konstrukcja sumikowa drewno, dachwka holenderka / konstrukcja sumikowa cega, tynk,

193.

194.

195. 196. 197.

198.

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem wzniesiony z funduszy powiatu malborskiego, nalea do weterynarza Ernsta Wittiga).

lata 20-te XX w.

199.

Mickiewicza nr 2

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

lata 30-te XX w.

200.

Mickiewicza 4

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

lata 30-te XX w

201.

Mickiewicza nr 6

Budynek mieszkalny /

lata 30-te XX w /

80

(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

202.

Mickiewicza nr 8

Budynek mieszkalny /
(dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni).

dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, papa

203. 204. 205.

Sienkiewicza 1 Sienkiewicza 1 a Sienkiewicza 1 b

Budynek mieszkalny w zasobie kolejowym. Budynek mieszkalny w zasobie kolejowym. Budynek mieszkalny w zasobie kolejowym. Budynek mieszkalny w zasobie kolejowym. Budynek poczty.

lata 90-te XX w. zmodernizowany lata 30-te XX w / po 2000 r. cakowicie zmodernizowany ok. 1910 r. ok. 1910 r. ok. 1910 r. / lata 90-te XX w. czciowo zmodernizowany ok. 1910 r. koniec XIX w.

206. 207.

Sienkiewicza 1 c Sienkiewicza 3

cega, tynk, papa cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, papa

208. 209.

Sienkiewicza 4 Sienkiewicza nr 5

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny w zasobie kolejowym /

(przed 1945 rokiem kunia; po roku 1945 wietlica).

lata 30-te XX w. / lata 90-te XX w. zmodernizowany lata 30-te XX w.

210.

Sienkiewicza nr 8

Budynek mieszkalny.

211.

Sienkiewicza nr 10

Budynek mieszkalny.

lata 30-te XX w. / lata 90-te XX w. czciowo zmodernizowany 4 wier XIX w. / opuszczony, zy stan techniczny

SZLAGNOWO.
212. Szlagnowo nr 1 Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego - Gutshaus).

213.

Szlagnowo nr 7

214.

Szlagnowo nr 11

Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof). Budynek mieszkalny.

cega, drewno, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa, czciowo konstrukcja ryglowa cega, tynk, dachwka holenderka, blachodachwka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, dachwka holenderka cega, papa cega, tynk, eternit

ok. 1830 r.

koniec XIX w./ lata 80-te XX w. zmodernizowany ok. 1900 r. / lata 90- te XX w. cakowicie zmodernizowany ok. 1900 r. / lata 70-te XX w. zmodernizowany ok. 1925 r. ok. 1900 r. ok. 1936 r. / lata

215. 216. 217. 218.

Szlagnowo 11a Szlagnowo nr 13 Szlagnowo nr 15 Szlagnowo nr 22

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny .

81

219.

Szlagnowo bn.

Budynek gospodarczy spichlerz.

cega, dachwka holenderka

90-te XX w. cakowicie zmodernizowany 1936 r.

SZALENIEC.
220. Szaleniec nr 1 Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof). Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny /
(dawny dom wacicieli chemiskiego majtku ziemskiego Gutshaus; po 1945 roku biura i mieszkania zakadu PGR Krzyanowo).

drewno, cega, tynk, eternit / konstrukcja zrbowa cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, eternit

ok. 1850 r./ bardzo zy stan techniczny ok. 1900 r.

221.

Szaleniec nr 2

222.

Szaleniec nr 3

1898 r. / lata 60-te XX w. zmodernizowany ok. 1910 r. ok. 1900 r. lata 30-te XX w. / lata 90-te XX w. dom czciowo zmodernizowany lata 30-te XX w. ok. 1900 r. / lata 80-te XX w. dom czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. / lata 90-te XX w. dom czciowo zmodernizowany 4 wier XIX w./ lata 8-te XX w. zmodernizowany

223. 224. 225.

Szaleniec nr 3 Szaleniec nr 3 Szaleniec nr 6

Budynek gospodarczy. Brama. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny.

cega, eternit cega, sztuczny kamie cega, tynk, dachwka holenderka cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka

226. 227.

Szaleniec nr 8 Szaleniec nr 10

228.

Szaleniec nr 10 a

229.

Szaleniec nr 14

ZBROWO.
230. Zbrowo nr 1 Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. cega, tynk, dachwka karpiwka + cega, drewno, tynk, dachwka karpiwka cega, tynk, dachwka karpiwka cega, tynk, dachwka karpiwka cega, drewno, eternit cega, tynk, lata 30-te XX w./ po 2000 r. dom cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w./ po 2000 r. dom zmodernizowany lata 30-te XX w./ 2004 r. zmodernizowany ok. 1900 r. lata 30-te XX w./

231. 232. 233. 234.

Zbrowo nr 4 Zbrowo nr 8 Zbrowo nr 9 Zbrowo nr 12

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /

(wacicielami przed 1945 rokiem byli Kriese i Hpner).

Budynek mieszkalny.

82

dachwka karpiwka 235. Zbrowo nr 11 Budynek mieszkalny /

(przed 1945 rokiem zesp szkoy ludowej Volksschule, budynek mieszkalny nauczycieli).

cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka karpiwka cega, drewno, tynk, papa

lata 90-te XX w. cakowicie zmodernizowany 1934 r. / lata 90-te XX w. zmodernizowany 1934 r. / lata 90-te XX w. zmodernizowany 1934 r. lata 30-te XX w./ lata 90-te XX w. cakowicie zmodernizowany oraz rozbudowany ok. 1900 r./ lata 80-te XX w. zmodernizowany lata 30-te XX w./ po 2000 r. zmodernizowany ok. 1910 r.

236.

Zbrowo 11 a

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem zesp szkoy ludowej Volksschule, budynek z klasami szkolnymi oraz kuchni ).

237. 238.

Zbrowo 11/11a Zbrowo nr 14/16

Budynek gospodarczy /
(w dawnym zespole szkoy ludowej).

Budynek mieszkalny.

239.

Zbrowo nr 15

Budynek mieszkalny /
(budynek gospodarczy stajnia w wielkoobszarowym gospodarstwie bauera Alberta Reihsa).

240. 241.

Zbrowo nr 18/20 Zbrowo nr 21

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /

(przed 1945 rokiem mieszkalny i usugowy sklep kolonialny Haase/Janke).

cega, tynk, dachwka karpiwka cega, dachwka holenderka

242.

Zbrowo nr 22/24

Budynek mieszkalny.

cega, tynk, blachodachwka cega, tynk, drewno, dachwka holenderka, eternit

243.

Zbrowo nr 26

Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof) /

(przed 1945 rokiem dom w gospodarstwie bauera Paulsa).

lata 30-te XX w./ 2006 2007 r. cakowicie zmodernizowany 1899 r.

244.

Zbrowo nr 27/29

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem budynek gospodarczy i czciowo mieszkalny, w wielkoobszarowym gospodarstwie bauera Alberta Reihsa).

drewno, tynk, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, sztuczny kamie, dachwka holenderka

lata 90-te XIX w. / lata 60-te XX w.czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. / opuszczony, popadajcy w ruin ok. 1890 r. / lata 80-te XX w. czciowo zmodernizowany koniec XIX wieku / 1958 rok

245.

Zbrowo nr 28

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 roku w majtku Alberta Reihsa, prawdopodobnie rzdwka).

246.

Zbrowo nr 30

Budynek mieszkalny / (dawny dom wacicieli

chemiskiego majtku ziemskiego Gutshaus; przed 1945 rokiem rezydencja najbogatszej w okolicy rodziny Reihs).

247.

Zbrowo nr 30

Kapliczka przydomowa / (przed

1945 rokiem zwizana z domem Alberta Reihsa,

sztuczny kamie, cega, tynk

83

obecnie obiekt publiczny).

248. 249.

Zbrowo nr 31 Zbrowo nr 33

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy.

cega, tynk, eternit cega, tynk, dachwka holenderka + ega, eternit cega, drewno, tynk, dachwka holenderka

lata 30-te XX w./ lata 90-te XX w. zmodernizowany lata 30-te XX w./ lata 90-te XX w. zmodernizowany lata 90-te XIX w.

250.

Zbrowo nr 34

Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof) /

(przed 1945 rokiem wacicielem by Krause).

251. 252.

Zbrowo nr 35 Zbrowo nr 40

Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny /

(przed 1945 rokiem budynek mieszkalny i produkcyjny, mleczarnia, serownia; waciciel przed 1945 rokiem Sesslowski).

cega, tynk, dachwka karpiwka cega, drewno, tynk, papa, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka drewno, tynk, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, dachwka holenderka; inskrypcja z ankrw: E.T. cega, tynk, drewno, dachwka holenderka cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka

lata 30-te XX w. lata 90-te XIX w. / lata 80-te XX w. zmodernizowany lata 30-te XX w. / zmodernizowany lata 30-te XX w. / zmodernizowany lata 90-te XIX w.

253. 254. 255.

Zbrowo nr 42 Zbrowo nr 44 Zbrowo nr 45

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny /

(przed 1945 na siedlisku znajdowaa si rzenia naleca do Grahlke).

256. 257.

Zbrowo nr 51 Zbrowo nr 52

258.

Zbrowo nr 53

Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof). Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof). Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny i gospodarczy/

lata 30-te XX w. koniec XIX w. / czciowo zmodernizowany lata 30-te XX w.

259. 260. 261.

Zbrowo nr 54 Zbrowo nr 55 Zbrowo nr 57

lata 20-te XX w. lata 30-te XX w. okoo 1910 r./ po 2000 r. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w. / po 2000 r. cakowicie zmodernizowane lata 30-te XX w. / po 2000 r. cakowicie zmodernizowane 4 wier XIX w.

262.

Zbrowo nr 59

263.

Zbrowo nr 61

264.

Zbrowo nr 63

84

(waciciele przed 1945 rokiem Ehlert/Damm).

holenderka cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, drewno, dachwka karpiwka, blacha falista lata 30-te XX w. koniec XIX w. / lata 90-te XX w. zmodernizowany

Zbrowo nr 65 265. 266. Zbrowo nr 66

Budynek mieszkalny /
(waciciel przed 1945 rokiem Blum).

Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof) /

(przed 1945 rokiem wacicielem by bauer Kienapfel).

267.

Zbrowo nr 67

Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof) /

(przed 1945 rokiem wacicielem by Wlm).

cega, tynk, drewno, dachwka holenderka

koniec XIX w. / po 2000 r. cakowicie zmodernizowany lata 30-te XX w./ lata 90-te XX w. zmodernizowany lata 30-te XX w. / lata 80-te XX w. czciowo rozbudowany i zmodernizowany koniec XIX w. / lata 80-te XX w. zmodernizowany

268. 269.

Zbrowo nr 68 Zbrowo nr 70

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny.

cega, tynk, dachwka ceramiczna cega, drewno, dachwka holenderka cega, tynk, pustaki, dachwka holenderka, blacha falista

270.

Zbrowo nr 72

Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof) /

(waciciel przed 1945 rokiem - Wesolowski).

271. 272.

Zbrowo nr 74 Zbrowo nr 76

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny / (przed 1945 rokiem wacicielem by Isdepski bauer oraz burmistrz gminy wiejskiej do 1940 r.) Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy /
(waciciel do 1945 roku Mahlau).

cega, tynk, dachwka ceramiczna drewno, tynk, dachwka ceramiczna / konstrukcja zrbowa cega, tynk, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka drewno, tynk, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa + cega, dachwka holenderka cega, tynk, blachodachwka, eternit

lata 30-te XX w. ok. 1880 roku / zy stan techniczny

273. 274. 275.

Zbrowo nr 92 Zbrowo nr 94 Zbrowo nr 96

lata 30-te XX w. lata 30-te XX w. ok. 1900 r. / lata 90-te XX w. zmodernizowany

276.

Zbrowo nr 100

Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof) /

(przed 1945 rokiem wacicielem by bauer Gresch).

koniec XIX w. / lata 90-te XX w. zmodernizowany

277.

Zbrowo nr 37 (Letniki)

Budynek mieszkalny /
(waciciel przed 1945 rokiem Zimmermann).

cega, tynk, dachwka holenderka

1 wier XX w.

85

278.

Zbrowo nr 39 (Letniki)

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem dom zwizany z przepraw promow).

drewno, tynk, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa

koniec XIX w. / lata 80-te XX w. zmodernizowany

ZOTOWO.
279. 280. 281. Zotowo nr 1 Zotowo nr 2 Zotowo nr 3 Budynek mieszkalny + budynek gospodarczy. Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem budynek posterunku celnego).

cega, dachwka holenderka cega, dachwka holenderka cega, drewno, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa

lata 30-te XX w. 3 wier XIX w. ok. 1870 r.

Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof) / rozproszona, emfiteutyczna zabudowa wsi. Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem dom drnika).

282.

Zotowo nr 5

283. 284. 285.

Zotowo nr 6 Zotowo nr 8 Zotowo nr 9

Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny i gospodarczy zagroda w typie wzdunym (langhof) / rozproszona, emfiteutyczna zabudowa wsi. Budynek gospodarczy stodoa. Budynek mieszkalny. Budynek mieszkalny i wietlica wiejska / (przed
1945 rokiem szkoa ewangelicka).

drewno, tynk, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa cega, dachwka holenderka cega, tynk, drewno, dachwka holenderka drewno, cega, tynk, eternit, dachwka holenderka / konstrukcja ryglowa (dom) drewno, cega, eternit cega, tynk, dachwka holenderka. cega, tynk, dachwka holenderka drewno, cega, tynk, dachwka holenderka / konstrukcja zrbowa oraz konstrukcja ryglowa cega, dachwka holenderka, blachodachwka cega, dachwka ceramiczna, czciowo tynk cega, drewno, blacha

4 wier XIX w. / po 2000 r. zmodernizowany ok. 1900 r. ok. 1900 r. 1826 r. czciowo zmodernizowany

286. 287. 288.

Zotowo nr 9 Zotowo nr 10 Zotowo nr 17

ok. 1900 r. ok. 1930 r. czciowo zmodernizowany ok. 1920 r. czciowo zmodernizowany koniec XVIII w. / XIX w.

289.

Zotowo nr 20/22/24

Budynek mieszkalny dom podcieniowy /

(budynek wzniesiony dla Johanna Gabriela Preussa; przed 1945 rokiem wasno rodziny Beuttel).

290.

Zotowo nr 28

Budynek mieszkalny i gospodarczy. Budynek mieszkalny /

(przed 1945 rokiem budynek mieszkalny i produkcyjny mleczarnia).

291.

Zotowo nr 34

292.

Zotowo nr 50

Budynek mieszkalny / rozproszona, emfiteutyczna

ok. 1900 r. / lata 90-te XX w. czciowo zmodernizowany ok. 1900 r. / po 2000 r. czciowo zmodernizowany 1883 r. / bardzo zy stan techniczny

86

zabudowa wsi /
(przed 1945 rokiem prawdopodobnie rezydencja rodziny Bartel).

293. 294. 295. 296.

Zotowo nr 50 Zotowo nr 50 Zotowo nr 50 Zotowo nr 51

Brama. Budynek gospodarczy. Budynek gospodarczy II. Budynek mieszkalny /

(przed 1945 rokiem dom nalecy do najemnego pracownika rolnego komornika zwizanego z duym gospodarstwem emfiteutyczny, dzi nr 50).

cega, metal cega, blacha, papa cega, eternit cega, dachwka ceramiczna

koniec XIX w. koniec XIX w. ok. 1910 r. ok. 1900 r.

297.

Zotowo nr 53

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem dom nalecy do najemnego pracownika rolnego komornika zwizanego z duym gospodarstwem emfiteutyczny, dzi nr 50).

cega, tynk, dachwka holenderka

ok. 1900 r. / po 2000 r. zmodernizowany

298.

Zotowo nr 55

Budynek mieszkalny /
(przed 1945 rokiem dom nalecy do najemnego pracownika rolnego komornika zwizanego z duym gospodarstwem emfiteutyczny, dzi nr 56).

cega, tynk, dachwka holenderka

ok. 1900 r. / po 2000 r. zmodernizowany

299.

Zotowo nr 56

Budynek mieszkalny / rozproszona, emfiteutyczna zabudowa wsi /

(przed 1945 rokiem dom rodziny Janzen).

drewno, cega, eternit / konstrukcja zrbowa

4 wier XIX w. czciowo zmodernizowany

300. 301.

Zotowo nr 56 Zotowo nr 57

Budynek gospodarczy Budynek mieszkalny /

(przed 1945 rokiem dom nalecy do najemnego pracownika rolnego komornika zwizanego z duym gospodarstwem emfiteutyczny, dzi nr 56).

cega, dachwka holenderka cega, tynk, dachwka holenderka

ok. 1900 r. ok. 1900 r. / po 2000 r. zmodernizowany

Uwagi do tabeli ! Kolorem zaznaczono obiekty, ktre powstay przed rokiem 1900 w XIX wieku lub

wczeniej. Pogrubione i zaznaczone innym kolorem ramki (wiersze) wyrniaj obiekty wpisane do rejestru zabytkw. Informacje w pitej kolumnie tabeli uwzgldniaj nie tylko (przyblion lub dokadn) dat powstania obiektu, ale po znaku / zawieraj take ocen stanu zachowania zabytku. Stosunkowo niewielka jest liczba obiektw architektury i budownictwa, ktre przetrway w stanie zblionym do pierwotnego, nie przeksztaconych lub przeksztaconych w sposb nie wpywajcy znaczco na ich form zabytkow (w tym wypadku w kolumnie znajduje si tylko data powstania). Przewaaj obiekty mniej lub bardziej zmodernizowane tj. takie, w ktrych zakres prowadzonych prac remontowych, budowlanych czy konserwatorskich w sposb istotny wpyn na wygld zewntrzny (czyli materia, technik, form architektoniczn rzut, rozplanowanie, kubatur, bry itp.). W tym wypadku po znaku / podawana jest druga data, oznaczajca czas wykonania okrelonych prac modernizacyjnych (najczciej uzyskana od wacicieli), a po dacie znajduje si adnotacja dotyczca oceny zakresu dokonanych przeksztace. Wyrniono trzy stopnie oceny zakresu zmian dokonanych w obiekcie ujte poprzez formuy: czciowo zmodernizowany / zmodernizowany / cakowicie zmodernizowany.

87

II. L.P.

Kompozycje zieleni wysokiej. Adres/ lokalizacja Krtki opis obiektu JANWKA. Datowanie

1.

Janwka wschodnia cz ukadu osadniczego, przy zagrodzie nr 5.

Dwa szpalery.
Pi jesionw przy pnocnej granicy posesji nr 5 oraz sze kasztanowcw przy przebiegajcej tu drodze wiejskiej po pnocnej stronie osi. Drzewa w wieku ca 100 150 lat.

koniec XIX w.

KACZYNOS.
2. Kaczynos gwna droga wiejska, od wjazdu do wsi ze strony poudniowej do centrum ukadu osadniczego, gdzie zlokalizowany jest dawny cmentarz ewangelicki. Kaczynos gwna droga wiejska, na odcinku od centrum tj. od siedliska dawnego cmentarza ewangelickiego w kierunku na pnoc. Kaczynos - w centrum wsi, po zachodniej stronie gwnej drogi wiejskiej, przylegajcy od poudnia do dziaki dawnego cmentarza. Szpaler.
36 lip po zachodniej stronie osi drogi wiejskiej. Drzewa w wieku ca 80 150 lat.

2 poowa XIX w.

3.

Aleja.
Okoo 200-metrowa aleja lipowa. Drzewa w wieku ca 100 200 lat.

2 poowa XIX w.

4.

Park wiejski.
Dawniej przydomowy, zwizany z gospodarstwem miejscowego chemiskiego majtku ziemskiego (adres Kaczynos nr 20); obecnie oglnodostpny. W kompozycji parku zachowane swobodne nasadzenia z lip, jesionw, klonw, jeden platan. Drzewa w wieku ca 50 150 lat.

2 poowa XIX w.

5.

Kaczynos w centrum wsi, po zachodniej stronie gwnej drogi wiejskiej, usytuowany na wysokim terpie.

Dawny cmentarz ewangelicki.

Zachowana tylko kompozycja zieleni wysokiej: graniczne nasadzenia z dbw, kasztanowcw i jesionw oraz nasadzenia wewntrz zaoenia (lipy, klony, jesiony, dby), dawniej akcentujce poszczeglne pochwki.

XVII wiek

6.

Kaczynos Kolonia pn. cz terenu zabudowanego, pozostao dawnego chemiskiego majtku ziemskiego.

Park wiejski.
Dawniej przydomowy, zwizany z rezydencj tutejszego majtku ziemskiego; obecnie wykorzystywany przez kilka rodzin zamieszkaych w nowych obiektach wzniesionych po 1945 na historycznym siedlisku. Gwnymi elementami kompozycji parku s: aleja prowadzca z centrum w kierunku zachodnim skomponowana z lip i jesionw; nasadzenia graniczne z lip, jesionw, klonw i dbw; samotniczy db o cechach pomnika przyrody na granicy poudniowej.

koniec XIX w.

88

KIKOJTY.
7. Kikojty centrum ukadu osadniczego, po poudniowo zachodniej stronie skrzyowania gwnych drg wiejskich. Park wiejski.
Luno nasadzone dby, jesiony i lipy; w tym jeden db o charakterze pomnika przyrody.

XVIII/XIX w.

KLECIE.
8. Klecie centrum wsi, przy domu podcieniowym (Klecie nr 4), od strony zachodniej. Park wiejski.
Dawniej przydomowy (zwizany z domem podcieniowym adres Klecie nr 4); obecnie oglnodostpny. W kompozycji parku zachowane nasadzenia graniczne lipy i tuje. Wiek drzew od 50 do 150 lat. Teren przystosowany do nowej funkcji (publicznej) plac zabaw.

koniec XIX w.

9.

Klecie zachodnia cz wsi, droga wiejska prowadzca z ukadu zabudowy zwartej w kierunku czci kolonijnej (emifitetycznej).

Aleja.
Aleja przy gwnej drodze wiejskiej, na odcinku ca 100 m lipy w wieku od 80 do 150 lat.

koniec XIX w.

KAWKI.
10. Kawki centrum wsi, droga wiejska prowadzca od wjazdu z Krzyanowa do posesji domu podcieniowego. Aleja.
Okoo 150-metrowa aleja wiodca przez centrum wsi, obsadzona lipami i jesionami w wieku ca 100 150 lat.

koniec XIX w.

KRASZEWO.
11. Kraszewo na posesji budynku nr 19, od strony poudniowej.
Park wiejski. Przydomowy. Zachowane nasadzenia graniczne i swobodnie rozmieszone w kwartale na poudnie od budynku (lipy, dby, jesiony, brzozy + drzewa owocowe). Drzewa w wieku do 100 lat.

lata 20te XX w.

KRLEWO.
12. Krlewo zachodnia cz ukadu osadniczego, po zachodniej stronie drogi wiejskiej prowadzcej z pd. w kierunku na Janwk lub Kaczynos Cmentarz przykocielny, rzymsko katolicki.
Trzy jesiony na granicy poudniowej, we wntrzu lune nasadzenia klonw i lip; ponadto zachowane dwie barokowe stelle z piaskowca.

XIV w.

XVIII/ XIX w. 13. Krlewo - zachodnia cz ukadu osadniczego, po zachodniej stronie drogi wiejskiej prowadzcej z pd. w kierunku na Janwk lub Kaczynos; na pn. od terenu kocielnego. Park wiejski.
Dawniej przydomowy, pozostao po znaczcym gospodarstwie przypominajcym statusem majtek ziemski. Obecnie park oglnodostpny, teren publiczny.

89

Na kompozycj parku skadaj si: szpaler zoony z dbw, jesionw i lip wzdu granicy wschodniej (od ulicy wiejskiej), jesiony i lipy przy granicy poudniowej i zachodniej; we wntrzu lune nasadzenia - gwnie jesiony, lipy, klony. Wiek drzew okoo 80 200 lat.

14.

15.

Krlewo zachodnia cz ukadu osadniczego, po wschodniej stronie drogi wiejskiej prowadzcej z pd. w kierunku na Janwk lub Kaczynos. Krlewo centralna cz ukadu osadniczego, przy drodze wiejskiej, obok Starego Nogatu. Krlewo centralna cz ukadu osadniczego, nad korytem Starego Nogatu.

Szpaler.
Osiem lip w wieku 100 150 lat.

2 poowa XIX w.

Aleja.
Aleja lipowa o dugoci okoo 200 metrw, drzewa w wieku ok. 100 150 lat.

2 poowa XIX w.

16.

Szpaler.
Szpaler wierzb, drzewa w wieku ok. 150 200 lat. Typowa dla krajobrazu uaw ziele pompowa.

XVIII/XIX w.

KRZYANOWO.
17. Krzyanowo centrum ukadu osadniczego, dziaka kocielna Cmentarz przykocielny, rzymsko katolicki.
Na kompozycj zieleni wysokiej skadaj si jesiony, tuje i wierki jako nasadzenia graniczne oraz akcentujce poszczeglne nagrobki; wiek drzew 80 200 lat. Ponadto zachoway si 4 eliwne krzye z XIX w., 2 klasycystyczne stele z piaskowca (XVIII w.) i 1 supek z piaskowca (1740 r.).

2 poowa XIV w. / XIX w.

18.

Krzyanowo poudniowa cz ukadu osadniczego, po wschodniej stronie drogi prowadzcej ze Starego Pola do Dzierzgonia.

Park wiejski.
Dawniej przydomowy, nalecy do chemiskiego majtku ziemskiego, jednego z najwikszych na terenie uaw (gbur Wst); obecnie publiczny. Na kompozycj skadaj si: jesiony graniczne od pnocy; fragment muru ze supkami bramy na granicy pnocnej; lipa o wymiarach drzewa pomnikowego za murem granicznym; staw w naroniku pnocno zachodnim parku; strzyona aleja grabowa przy poudniowym brzegu stawu, dalej skrcajca w kierunku na poudnie; masyw drzew, z zarysami dawnych alei i szpalerw w centralnej czci parku w miejscu gdzie dawniej sta dwr; klony, jesiony, lipy i dby w wieku 100 150 lat. Teren przystosowany do nowej funkcji (publicznej) plac zabaw.

19.

Krzyanowo - poudniowa cz ukadu osadniczego, po zachodniej stronie drogi prowadzcej ze

Park wiejski.
Dawniej ziele zwizana z dwoma

90

Starego Pola do Dzierzgonia.

pozostaymi chemiskimi majtkami ziemskimi we wsi Krzyanowo.; obecnie nieuytek, teren i ziele pozbawione opieki, zaniedbane. W kompozycji mona wyrni: nasadzenia graniczne z lip i jesionw od zachodu i poudnia; w centrum teren nieuporzdkowany, zaronity samosiewami; od poudnia przy siedlisku domu nr 4 grupa dbw i jesionw, w tym jedno drzewo db o charakterze pomnika przyrody.

PARWARK.
20. Parwark, poudniowa cz ukadu osadniczego; przy domu nr 3. Park wiejski.
Obecnie czciowo przestrze publiczna (plac zabaw), dawniej park przy rezydencji wacicieli majtku. W kompozycji zachowany lipowy szpaler (4 drzewa) przy drodze wiodcej do domu, trzy jesiony graniczne od poudnia oraz samotnicza sosna przy domu.

2 poowa XIX w.

21.

Parwark, pnocna cz ukadu osadniczego, po pd. stronie drogi z Krzyanowa do Klecia.

Park wiejski.
Dawniej by moe zwizany z rzdcwk w majtku (dom nr 9). W kompozycji zachowany starodrzew dbowy: jeden z dbw ma 460 lat, drugi 350, pozostae (4 sztuki) s w wieku od 200 do 250 lat (prowadzone byy badania dendrologiczne).

XVII/XVIII w.

STARE POLE.
22. Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 18; centrum ukadu osadniczego, po pd. stronie gwnej ulicy wiejskiej Cmentarz rzymsko katolicki, dawniej ewangelicki.
W kompozycji wyrnia si: - prostoktna, dwukwaterowa dziaka pooona midzy ulic Marynarki Wojennej a torami kolejowymi; - aleja dzielca dziak kocieln na dwie czci, biegnca od kocioa w kierunku poudniowym; obsadzona lipami i jesionami, drzewa w wieku 100 150 lat - pojedyncze nasadzenia akcentujce dawne pochwki: gwnie tuje oraz jesiony - grobowiec rodziny Wenderlich z roku 1912, kubaturowy, neoklasycystyczny, w formie aedikuli - dzwonnica o konstrukcji drewnianej na ceglanym fundamencie z ok. 1850 r. - kilka nagrobkw na poudnie od grobowca Wenderlichw, w tym grb rodziny Bartel ze Zotowa.

1843 r./ 1904 1913 r./ po 1945 r.

SZALENIEC.
23. Szaleniec nr 3. Park wiejski.
Przydomowy.

koniec XIX w.

91

Nasadzenia graniczne z jesionw, w rodku luno komponowane sosny, wierki oraz lipy.

24.

Szaleniec zachodnia cz ukadu osadniczego, po pd. stronie gwnej drogi wiejskiej o przebiegu wschd zachd.

Dawny cmentarz mennonicki.

Jednokwaterowy, w planie zbliony do kwadratu. Zachowana kompozycja zieleni wysokiej: nasadzenia graniczne jesiony; lune nasadzenia we wntrzu, towarzyszce nagrobkom: tuje, jesiony, lipy. Zachowanych 26 obramowa grobw (pojedynczych, podwjnych i dziecicych) oraz 13 stelli z piaskowca. Najstarsza stella z 1806 roku Hermanna Pannera, z 1811 roku Anny i Franza Cornelsena, z 1848 roku Franza Cornelsena, z 1852 roku Susanny Loop,z 1861 roku Jacoba Quiringa, z 1863 roku Johana Quiringa, z 1865 roku Anny Claasen, z 1866 roku Barbary Martins, z 1869 roku Sary Jansen, z 1890 roku Anny Claassen, z 1895 roku Izaaka Klaasen.

koniec XVIII w.

25.

Szaleniec centralna cz ukadu osadniczego, po pn. stronie gwnej drogi wiejskiej o przebiegu wschd zachd.

Park wiejski.
Siedlisko, na ktrym wznosi si dom podcieniowy (dawny numer Szaleniec nr 36): na terpie dwa dby o charakterze pomnikowym, sosna wejmutka oraz aleja dojazdowa od strony gwnej drogi wiejskiej (prowadzca z poudnia na pnoc) komponowana z lip.

ZBROWO.
26. Zbrowo centralna cz ukadu osadniczego, po wschodniej stronie gwnej drogi wiejskiej, wiodcej z poudnia na pnoc. Park wiejski.
Przydomowy, zwizany z rezydencj rodziny Reihs. W czci komponowanej wyrniaj si stare nasadzenia: dwa jesiony, dwa klony i trzy lipy, w centrum wystpoway kiedy drzewa owocowe.

koniec XIX w.

27.

Zbrowo wschodnia cz ukadu osadniczego, ostatnie zabudowanie w tej czci wsi; zabudowa rozproszona, emfiteutyczna.

Park wiejski.
Przydomowy. Wyrnia si ponad 300letni db, ponadto lune nasadzenia jesionw, klonw i lip (na pnoc od domu).

XVIII/XIX w.

ZOTOWO.
28. Zotowo centralna cz ukadu osadniczego. Obok domu nr 17, dawnej szkoy ewangelickiej (obecnie budynek mieszkalny oraz wietlica wiejska). Zotowo centralna cz ukadu osadniczego. Po pnocnej stronie drogi wiejskiej, na posesji domu nr Park wiejski.
Dawniej zwizany z terenem szkoy ewangelickiej. Lune nasadzenia zieleni wysokiej klony i jesiony. Elementy nowe plac zabaw.

1 poowa XX w.

29.

Park wiejski.
Przydomowy.

koniec XIX w.

92

20/22/24 domu podcieniowego; na wschd i pnoc od budynku.

Jesiony na granicy poudniowej i zachodniej, dwie lipy oraz jeden jesion przed elewacj frontow domu podcieniowego. Drzewa ok. 80 120 lat.

30.

Zotowo od centrum wsi w kierunku na zachd, w stron rozproszonej, emfiteutycznej czci ukadu osadniczego.

Aleje.
Od centrum wsi w kierunku na zachd prowadzi brukowana droga wiejska wysadzona obustronnie lipami, klonami, jesionami oraz dbami. Na kilku odcinkach aleja ma szczeglnie due znaczenie w krajobrazie. Nasadzenia z lip, klonw, jesionw drzewa w wieku 80 200 lat.

XIX w.

93

Poszerzony rys historyczny terenw nalecych do gminy Stare Pole.

Wprowadzenie.
Gmina Stare Pole pooona jest na uawach Wilanych. Jest to kraina o specyficznych cechach dystynktywnych, dajca si atwo wyodrbni z otoczenia, tak w sensie geograficznym, jak i historycznym. Granice uaw Wilanych okazuj si wyranie zaznaczone w topografii terenu, s czytelne i w zasadzie niezmienne od wiekw (poza czci pnocn), a zawarty w ich ramach krajobraz kulturowy cechuje si tak wielk odrbnoci, e nie mona znale dla niego bliskiej analogii. Nie spotkamy go w kadym razie na terenie Polski, pierwszym skojarzeniem okazaby si dopiero tereny nadmorskie w Holandii. Drug cech krajobrazu uawskiego jest jego jednorodno nie ma drugiej krainy, w ktrej poszczeglne fragmenty wykazywayby tak uderzajce wzajemne podobiestwo; w zasadzie kady skrawek ziemi uawskiej jest identyczny, ksztatowany wedug podobnych zasad przybierajcych konkretne i atwo rozpoznawalne formy przestrzenne i architektoniczne. Tereny nalece do gminy Stare Pole s na wskro uawskie. Wprawdzie nie le w centrum krainy, ale jeli mona tak powiedzie pooone s w samym sercu uaw, w miejscu, gdzie fenomen uawskiego krajobrazu objawia si ze szczegln intensywnoci. Z trzech stron otoczone przez inne wiejskie gminy uawskie (od zachodu gmina Malbork, od pnocy gmina Nowy Staw, od wschodu gmina Gronowo Elblskie i Markusy) zostay niejako zabezpieczone przed wpywami zewntrznymi, zwaszcza oddziaywaniem duych orodkw miejskich (takich jak Elblg czy Malbork). Od poudnia natomiast zaznacza si, bardzo czytelna w terenie historyczna i geograficzna granica uaw, przekraczajc j i oddalajc si od niej spostrzegamy zasadnicze rnice midzy uawskoci i nieuawskoci krajobrazu otwartego. Krajobraz kulturowy terenw nalecych do gminy Stare Pole mona okreli mianem starouawski. Jest to krajobraz zabytkowy, harmonijny, mao przeksztacony w ostatnim okresie (po roku 1945) oraz zbudowany proporcjonalnie. Proporcjonalno polega na tym, e komponenty tworzce struktur pejzau uawskiego na omawianym obszarze rozoyy si rwnomiernie, aden z nich nie zdoby dominujcej pozycji, co pokazane zostanie poniej. O wymienionych cechach krajobrazu kulturowego gminy Stare Pole zdecydowa przede wszystkim fakt ich pooenia na obszarze Maych uaw Malborskich.

Kilka wstpnych uwag na temat uaw Wilanych.

Terminem uawy Wilane okrela si nizinny i czciowo depresyjny obszar lecy w delcie Wisy i Nogatu przypominajcy z lotu ptaka ksztatem trjkt. Jego wierzchoek znajduje si na poudniu, w miejscu rozwidlenia Wisy na Leniwk i Nogat, koo Cypla Mtowskiego; natomiast podstawa, na pnocy, przebiega wzdu wybrzea morskiego po umownej linii czcej dwa wane portowe i hanzeatyckie miasta Gdask i Elblg. Pierwsze okrelenie krainy, czyli uawy Wilane, posiada charakter historyczny i wywodzi si z okresu redniowiecza. Drugie delta Wisy i Nogatu powstao pniej, ukute przez geografw, dla zaznaczenia przyrodniczej genezy regionu 38. Oba s poprawne i w literaturze stosowane wymiennie. Pochodzenie historycznej nazwy krainy nie zostao jednoznacznie rozstrzygnite. W formie uawa (uawy) rozpowszechnio si dopiero po inkorporacji tej czci Prus do Korony Polskiej po zawarciu pokoju toruskiego w roku 1466. Wczeniej, w dokumentach rdowych Zakonu NMP, uywano terminw: aciskiego insula i niemieckiego werder. Oba oznaczay wysp i stosowne byy zarwno w odniesieniu do caej krainy, jak i jej czci
38

W. Dugokcki, Osadnictwo na uawach w XIII i pocztkach XIV w. Malbork 1992, str. 6.

94

stanowicych fragmenty uaw i posiadajcych charakter wyspowy. W tym wypadku dodawano do miana gwnego dookrelenia tworzc w wikszoci niezachowane do dzi nazwy wasne. Inna praktyka polegaa na tym, by do gwnego rdzenia dodawa przymiotnik zwizany z orodkiem administracyjnym zawiadujcym wydzielonym obszarem - tak powstaa np. nazwa uawy Fiszewskie, funkcjonujca w XIII i XIV wieku, szczeglnie interesujca nas w kontekcie rozwaa dotyczcych historii gminy Stare Pole. Etymologia nazwy uawy, jak wspomniano, nie zostaa rozstrzygnita w sposb jednoznaczny i posiada, analogicznie do innych regionalnych nazw wasnych (vide np. Zalew Wilany, Mierzeja Wilana), co najmniej dwie rwnie dobrze uargumentowane eksplikacje. Cz badaczy traktuje j jako nazw uniwersaln, mogc powstawa niezalenie od warunkw miejscowych, przekonujc, e sowo uawy wywodzi si od polskiego rzeczownika u (namu leny) i wystpuje, cho nie tak explicite wyraone i rozpowszechnione w literaturze, take w innych regionach 39. Przeciwstawia si temu pogld, reprezentowany m.in. przez H. Grnowicza, wicy nazw krainy z jednoznacznie umiejscowionym kontekstem geograficznym i zdecydowanie odmiennym krgiem etnicznym, nie sowiaskim, lecz batyjskim 40. W tej interpretacji uawy s pochodn pruskiego sowa sulava lub solouo oznaczajcego wysp, zlokalizowan w dokadnie wskazanym miejscu: u ujcia rzeki Wisy do Morza Estw, na pograniczu prusko pomorskim. Z tej interpretacji wynika, e nazwa uawy funkcjonowaa ju we wczesnym redniowieczu, dla oznaczenia pewnego obszaru osadniczego, a dokadnie rzecz ujmujc obszaru przenikania si rnych kultur i form osadniczych 41.

Podzia uaw Wilanych.

W toku procesu dziejowego wyksztaci si podzia krainy na trzy zasadnicze czci (uawy Gdaskie, uawy Elblskie, uawy Malborskie). Podzia ten przestrzegany jest do dzisiaj, zwaszcza w literaturze przedmiotu, pomimo ustania wakich powodw skaniajcych do jego respektowania. Wydaje si jednak, e z punktu widzenia metodycznego atwiej jest autorom opracowa historycznych i geograficznych charakteryzowa mniejsze czci krainy, wskazujc (czasami sztucznie i przesadnie) na zachodzce pomidzy nimi rnice. Podzia uaw Wilanych oraz zwizane z nim terminy wasne wyksztaciy si i utrwaliy po wczeniu krainy do Krlestwa Polskiego. Nie by to proces przypadkowy, gdy wanie wwczas administrowanie obszarem przybrao charakter jakociowo odmienny od spotykanego wczeniej (i pniej). W pastwie zakonnym uawy stanowiy domeralnie jedn cao, a tworzone okrgi administracyjne suyy li tylko skutecznemu wyegzekwowaniu jednolitej polityki pastwowej dyktujcej okrelony porzdek prawny i spoeczny stymulujcy rozwj ekonomiczny i kulturowy. Okrgi te mogy powstawa i upada, co zostao zreszt odnotowane przez historykw (vide Fiszewo w interesujcym nas rejonie), bez wikszego wpywu na rozwj uaw, jako caoci. Podzia administracyjny wprowadzony w Krlestwie Polskim przybra charakter de facto quasipolityczny, czy quasidomeralny. Zachodnia cz uaw dostaa si w orbit Gdaska, a wschodnia Elblga, co potwierdziy odpowiednie przywileje krlewskie, wystawione przez Kazimierza Jagielloczyka i zatwierdzone przez Sejm Rzeczypospolitej. Miasta te pogbiay swoj niezaleno ksztatujc stosunki fiskalne, gospodarcze i prawne na podlegajcych im
39

J. Powierski, Ksztatowanie si granicy pomorsko pruskiej w okresie od XII w. do pocztku XIV w., cz. I. s. 20. W: Zapiski Historyczne, Toru 1965. 40 H. Grnowicz, (w): uawy Wilane, pod redakcj B. Augustowskiego. Gdask 1976. 41 O tym przenikaniu si wpyww, a zwaszcza o skomplikowanych relacjach zachodzcych pomidzy Pomorzanami i Zachodnimi Estami (=Prusami) na omawianym obszarze, wnikliw i pogbion analiz przedstawia . Okulicz Kozaryn w swojej pracy zatytuowanej: Dzieje Prusw. Wrocaw 1997. Porwnaj zwaszcza rozdzia: Prusowie w ostatnim okresie niezalenoci (XII po. XIII w.), str. 239 267.

95

terenach w gruncie rzeczy autonomicznie, na podobiestwo wadzy pastwowej. Wywaro to rnicujce pitno na rodowisku spoecznym, a niezauwaalne dotd w terenie i w wiadomoci granice nabray z czasem zupenie innego znaczenia dla mieszkacw regionu. Na przykad innowiercy (menonici), przyczyniajcy si w sposb trudny do przecenienia do rozwoju gospodarki uawskiej, byli zupenie inaczej traktowani, prawnie i zwyczajowo, w Gdasku (gorzej) ni w Elblgu (lepiej), a naprawd najkorzystniejsze warunki znaleli dla siebie z dala od orodkw miejskich na rozlegych wiejskich terenach uawskich. I dotyczyo to kwestii w zasadzie zasadniczych: majtkowych, podatkowych, wolnoci wyznania i swobody jej praktykowania itp. Zatem quasidomeralna administracja wprowadzona po zawarciu pokoju toruskiego przyczynia si do powstania trzech zasadniczych czci uaw Wilanych, postrzeganych w swej odrbnoci do dzisiaj; byy to (i z pewnym zastrzeeniem s nadal): uawy Gdaskie (niem. Danziger Werder) w ramach patrymonium miasta Gdaska, obejmuj obszar zawarty midzy Pojezierzem Kaszubskim, Wis i Mierzej Wilan z miastem Gdask na ich pnocno zachodniej granicy. Nazwa po raz pierwszy pojawia si w drugiej poowie XV wieku. Wczeniej (wiek XIII, XIV do poowy XV) uywano okrele uawy Mae (minor insula, kleine Werder) lub uawy Steblewskie (Stubelawsche Werder). Oznaczony t nazw obszar w pastwie zakonnym nalea do kilku rozdzielnych i niekoniecznie ze sob powizanych orodkw administracyjnych: wjtostwa tczewskiego, czci komturii malborskiej, wjtostwa z siedzib w Grabinach Zameczku oraz komturii gdaskiej. Jak wida uawy Gdaskie na pocztku tworzyy luno powizany zlepek terytorialny, ktry dopiero z czasem, pod wpywem jednolitej i silnej wadzy sprawowanej przez Rad Miejsk, zacz tworzy obszar bardziej zwarty i spjny, poczony jednolitymi zasadami organizacji prawo spoecznej 42. uawy Elblskie (niem. Elbinger Werder, Elbinger Niederung) w ramach patrymonium miasta Elblga, obejmujce teren pooony na zachd od rzeki Elblg w kierunku Nogatu i Szkarpawy, na poudniu dochodzcy do rzeki Tejny uchodzcej do Jeziora Druzno. Wschodnia granica gminy Stare Pole okazuje si w tym wypadku powieleniem starej granicy administracyjnej, oddzielajc uawy Elblskie (pooone na wschd od niej z Fiszewem i Jegownikem) od uaw Malborskich. Nazwa uawy Elblskie pojawia si po raz pierwszy take w drugiej poowie XV wieku, gdy do posiadoci wiejskich Elblga wczono nizinne i depresyjne tereny nalece uprzednio do zamku elblskiego (czyli komturii elblskiej), a jeszcze wczeniej (wiek XIII) zarzdzane bezporednio z zamku fiszewskiego (poprzez komornictwo fiszewskie) 43. uawy Malborskie dzielce si na uawy Wielkie (niem. Grosse Werder) i Mae uawy Malborskie. Obejmuj zasadnicz, centraln cz delty Wisy i Nogatu, od rozwidlenia rzek przy Cyplu Mtowskim po ujcie Nogatu do Zalewu Wilanego. Na zachodzie rubie jest Wisa (Leniwka), na wschodzie opisana powyej granica historyczna zwizana z terenami gminy Stare Pole. uawy Malborskie to bez przesady najwaniejsza, najbardziej istotna cz uaw Wilanych, decydujca o specyfice i odrbnoci krajobrazu kulturowego caej tej krainy. W czasach zakonnych w przyblieniu odpowiaday im ziemie zarzdzane z komturii malborskiej (czciowo take dzierzgoskiej). Granice uaw Malborskich w czasach Krlestwa Polskiego nosiy jawnie domeralny charakter. Wydzielay bowiem obszar krlewskiej (pastwowej) wasnoci ziemskiej administrowanej przez specjalnie do tego celu powoany urzd osadzony na malborskim zamku Ekonomi Malborsk. W ramach tego latyfundium zarzdzano 60 wsiami oraz 8 folwarkami 44. Caa gmina Stare Pole zawieraa si w granicach administracyjnych krlewskiej Ekonomii Malborskiej, od jej powstania (rok 1510) do I rozbioru Polski (rok 1772).

42 43

W. Dugokcki, op. cit., str. 30 31. W. Dugokcki, op.cit., str. 128. 44 J. Szpak, Kierunki produkcji dworskiej w ekonomii malborskiej w XVI wieku. Wrocaw 1972, str.6

96

Mae uawy Malborskie (niem. Kleine Marienburischer Werder).

uawy Malborskie byy obszarem jednolitym. O jego spjnoci decydowaa utrzymujca si przez wieki, niezalenie od zmian pastwowych, jednorodna administracja tworzona do zarzdzania tym terenem z jego struktur spoeczn i gospodarcz. Siedziba tej administracji zawsze ulokowana bya na malborskim zamku, z tym, e w okresie redniowiecza pojcie zamku odpowiadao komturii malborskiej, w czasach nowoytnych starostwu malborskiemu (a de facto Ekonomii Malborskiej czyli dobrom stou krlewskiego), natomiast w Krlestwie Pruskim wadzom malborskiego powiatu. Taka trwao terenowej wadzy wykonawczej sprzyjaa oczywicie ksztatowaniu procesw wpywajcych unifikujco na t cz uaw Wilanych. Mona zatem postawi pytanie dlaczego powsta, i w pewnym okresie dziejowym wyranie funkcjonowa, rozdzia na Mae i Due uawy Malborskie ? Wydaje si, ze zdecydoway o tym co najmniej dwa czynniki:

1. Przeszo: od poowy XIII wieku do koca XIV stulecia (a dokadnie do mniej wicej
1414 roku) nizina pooona na wschd od Wielkich uaw do Jeziora Druzno, w tym interesujce nas tereny gminy Stare Pole, przechodzia przez bardzo skomplikowany proces ksztatowania struktur osadniczych. Zachodzce tu relacje administracyjne okazuj si trudne do odtworzenia, ze wzgldu na zoono i skpo zachowanych materiaw rdowych. Na tym niewielkim skrawku ziemi wytyczone zostay granice a trzech komturii: santyrskiej (przeksztaconej w malborsk), elblskiej oraz dzierzgoskiej. Przebieg granic by chyba pynny, moe nie do koca przestrzegany w praktyce i jest naprawd trudny do zrekonstruowania. Sytuacja wyklarowaa si dopiero po Wielkiej Wojnie, w latach 1413 1414, gdy cz zachodnia dostaa si w jurysdykcj zamku elblskiego, a cz zachodnia i poudniowa podporzdkowana zostaa konwentowi malborskiemu. Na domiar wszystkiego powsta tu (1257 r.) i funkcjonowa (do okoo 1398 r.) lokalny urzd administracyjny usytuowany w Fiszewie, odgrywajcy jak si wydaje - w sensie sprawowania nadzoru nad okolic waniejsz rol od wymienionych komturii, w zasadzie do pewnego stopnia wobec nich autonomiczny. W. Dugokcki posuwa si nawet do stwierdzenia, e zamek fiszewski przez pewien czas mia rang odrbnej komturii 45. Ze wzgldu na znaczenie owej siedziby podlegajcy jej obszar nazywano uawami Fiszewskimi (niem. Fischausches Werder). Nazwa ta obejmowaa cae obecne terytorium gminy Stare Pole, a take tereny pooone na wschd od niego, w kierunku Elblga oraz Jeziora Druzno (dzi gminy Gronowo Elblskie i Markusy); stosowano j powszechnie do koca XIV wieku. Terminu Mae uawy wwczas nie uywano poniewa przypisany by do fragmentu uaw Gdaskich. Po wojnie 13-letniej cz opisywanej niziny (z Fiszewem i Jegownikiem), po przyczeniu do zamku elblskiego, okrelono terminem uawy Elblskie, natomiast pozostay obszar rozcigajcy si w kierunku Malborka z czasem przyj miano Mae uawy Malborskie (niekiedy w skrcie pisano po prostu Kleine Werder). Jak wida Wielkie i Mae uawy (Malborskie) pozostaway w pierwszych dziesicioleciach krzyackiej kolonizacji w orbicie nieco innych wpyww i relacji administracyjno prawnych. Due uawy po prostu podlegay komturii sanytrskiej (=malborskiej) i zachodzce tu procesy osadnicze przebiegay klarowniej. Mae uawy, zanim si w peni wyodrbniy, przechodziy przez okres dynamicznych zmian i zalenoci, ktrych odtworzenie przysparza do dzi badaczom wielu problemw. Ta odmienna geneza z pewnoci przyczynia si do postrzegania rnic midzy mao i wielkouawskoci pniejszego starostwa, czy powiatu malborskiego.
45

W. Dugokcki, op. cit. na str. 127 stwierdza: Jako jednostki administracyjne wystpoway tu: komturstwo fiszewskie, dzierzgoskie, elblskie i malborskie oraz dalej, str. 148: ..wzmianki odnosz si do zamku Fiszewo, ktrego znaczenie polegao na tym, e by onogniwem w krzyackim systemie obrony midzy Santyrem a Elblgiem. Budowa zamku w Malborku i ostateczny podbj Prus osabiy jego pozycj. W 1320 r. Fszewo pojawio si ponowanie w rdach, ale ju tylko jako siedziba prokuratora, a pniej wjta.

97

2. Nogat: jako rzeka, wzdu ktrej przebiega historyczna granica miedzy Maymi i
Duymi uawami Malborskim. Naley przy tym pamita, e w specyficznym rodowisku geograficzno kulturowym uaw kady wikszy ciek wodny odgrywa zupenie inn rol, ni ma to miejsce w warunkach normalnych. Mona powiedzie, e Nogat stanowi dla lokalnej spoecznoci przy nim yjcej nie tylko po prostu rzek, malowniczy elementem krajobrazu, lecz przede wszystkim wielki problem rzutujcy na podstawowe strefy ycia codziennego. Zacznijmy od tego, e znany nam obecnie bieg Nogatu jest wytworem stosunkowo pnym (uksztatowa si w znanej nam formie w kocu XV i pierwszej poowie XVI wieku) i podkrelmy to jest wanie wytworem, czyli czym w duej mierze sztucznym, powstaym w wyniku mudnej pracy wielu pokole tutejszych osadnikw. W czasach, gdy z zamku w Fiszewie ksztatowano podstawy prawne dla osadnictwa na uawach Fiszewskich (poowa XIII wieku) gwnym ciekiem na tym obszarze by Stary Nogat Malborski. Odchodzia od niego rzeka Wiska, dzi wpywajca do rzeki Elblg, a wczenie czca si z drugim, mniejszym ramieniem Nogatu zwanym Paut. Trudno w to uwierzy przegldajc wspczesne mapy czy odbywajc rekonesans terenowy poniewa dzisiejszy Starty Nogat Malborski przypomina raczej rw melioracyjny, jeden z wielu przecinajcych ziemi uawsk. Jego malowniczy i obsadzony starodrzewem (ponad 200-letnie wierzby) odcinek jest szczeglnie dobrze czytelny w Krlewie, w innych miejscach wrcz zaciera si w terenie. Krlewo, a waciwie jego zachodnia cz, dawna wie czynszowa Knigsdorf oraz druga wie czynszowa Krasnoka (Schnwise, dzi odpowiadajca centralnej cz Krlewa) uksztatoway swoje pierwotne ukady osadnicze wanie w orientacji do pyncego tu w XIV wieku gwnego nurtu Nogatu (Starego Nogatu), tworzc swoje niemal lustrzane odbicia wzgldem tej niezwykle wanej osi. Z jakiego powodu prac regulacyjnych przy Starym Nogacie z czasem zaniechano, wysiki skupiono natomiast na Paucie, jej pogbionym i poszerzonym korytem puszczajc gwny nurt rzeki, co zdecydowanie odmienio stosunki przestrzenne w rejonie. Wielkie prace regulacyjne (pogbieniowe i waowe) przy Paucie rozpoczy si prawdopodobnie na pocztku i nasiliy okoo poowy XIV wieku: dla przykadu w 1348 roku powstaa umowa krzyacko elblska, na mocy ktrej zobowizywano chopw z uawskich wsi miejskich do sypania waw wzdu Paute na odcinku 2, 3 km, zatamowania nurtu rzeki a do Starej Pauty i przeprowadzenia jej nowym nurtem na terytorium miasta 46. Podobne zapiski rdowe wskazujce na naprawd szeroko zakrojone prace hydrograficzne mona odnale dla innych odcinkw Nogatu Pauty zlokalizowanych w okolicach Malborka, Janwka, Kaczynosu i Zbrowa. Wydaje si, e wychodzc rwnoczenie z dwch kierunkw: od Malborka i Elblga, powoli i w wielkim znoju regulowano bieg gwnej wewntrznej rzeki uawskiej a do osignicia w miar zadawalajcego, znanego nam dzi efektu. W przeciwiestwie do Starego Nogatu Malborskiego powstao koryto szerokie i gbokie, w miar proste, a dodatkowo zabezpieczone bardzo wysokimi, solidnie wykonanymi waami; ich imponujce, dominujce w nizinnym krajobrazie odcinki moemy do dzi obserwowa zwaszcza pomidzy Janwkiem a Zbrowem. Tak ujarzmiony Nogat wydawa si mniej zagraa podjtej na szerok skal akcji osadniczej; o tym, e byy to nadzieje raczej zudne przekonano si wielokrotnie pniej, ostatni raz choby w trakcie totalnej powodzi w roku 1888, gdy trzystumetrowa wyrwa w tamie koo Janwka spowodowaa zatopienie lub podtopienie niemal caych Maych uaw Malborskich i uaw Elblskich, a do jeziora Druzno. Ciar prac zwizanych z regulacj Nogatu - Pauty spada na mieszkacw wsi uawskich, zwaszcza tych rozsianych przy jego osi. Zarwno ci lewobrzeni (Wielkie uawy), jak i prawobrzeni (Mae uawy) musieli w nich uczestniczy na podstawie wprowadzonych w krainie specjalnych obwarowa prawnych. Wsie uawskie, w zasadzie bez wyjtku byy Dampflichtig, czyli zobowizane w kontraktach lokacyjnych do wykonywania prac hydrograficznych w ramach powinnoci czynszowych. Ich mieszkacy musieli sypa i utrzymywa way (a
46

W. Dugokcki, op. cit., str. 91.

98

w szczeglnych wypadkach wykonywa inne skomplikowane i cikie prace terenowe pogbianie, kopanie roww odwadniajcych i kanaw ulgi), co traktowali jako szczeglnie uciliwy obowizek, odrywajcy ich od codziennych, bardziej intratnych zaj. Z ca pewnoci przez ponad 150 lat (w odniesieniu do Nogatu -Pauty) prawo i lewobrzeni uawiacy spotykali si podczas tych prac, a poniewa wykonywali je niechtnie nie sprzyjao to ich integracji. Powstajca natomiast w terenie coraz wyraniejsza bariera, dzielca ich domostwa i pola, wpywaa stopniowo lecz wyranie na powstanie w wiadomoci poczucia odrbnoci i rnicy unaoczniajcej si w coraz szerszym korycie i w coraz wyszych waach Nogatu. Tak z pewnoci doszo do rozdziau na to, co mao i wielkouawskie. Podsumowujc: w toku procesu dziejowego, dugotrwaego i cigego, wskutek oddziaywania czynnikw rnej natury (ustrojowych, prawnych, hydrograficznych, wasnociowych itp.) doszo do rozdziau uaw Malborskich na Mae i Due uawy. Rnice czasami z du ostroci pokutoway w wiadomoci mieszkacw, a czasami okazyway si tylko postulatami formalnymi bdc np. swego rodzaju instrumentem pomocnym w zarzdzaniu caoci krainy. Niemniej trway i rzutoway na wyonienie si cech dystynktywnych krajobrazw kulturowych. uawy Wielkie, obejmujce ok. 3krotnie wikszy obszar, rozwijay si dynamiczniej, z wiksz podatnoci na zmiany i asymilacj zewntrznych wpyww, okazujc si po prostu bogatsze co tu duo mwi take w sensie ekonomicznym. W strukturze ich pejzau wiksz rol odegra komponent kolonijny, zwizany z osadnictwem mennonickim czy szerzej ujmujc olenderskim, emfiteutycznym. uawy Mae stanowiy swego rodzaju ich miniaturk, bardziej zwart terytorialnie, atwiejsz do ogarnicia, od czasw inkorporacji Prus do Korony bardziej jednorodn i jednolit (administracyjnie, spoecznie, gospodarczo). W tej swojej maej skali okazay si sprzyja tendencjom konserwatywnym, zachowyway trwao i kontynuacj; ich krajobraz kulturowy przechowa wicej cech tradycyjnych lub wprost nawizujcych do tradycji, osta si w swojej staroci, stajc si wiern kalk stosunkw z okresw pierwszej i drugiej wielkiej akcji osadniczej (zakonnej z XIV wieku i polskiej z XVI wieku). Krajobraz ten uksztatowa si te bardziej proporcjonalnie komponent olenderski nie zdoby tu nigdy dominacji, przeciwnie by raczej przytumiony przez dokonania ludnoci wyznania katolickiego i ewangelickiego.

Dzieje osadnictwa na terenie gminy.

Okres przedlokacyjny. *
Badacze zwykli periodyzowa histori uaw Wilanych na okresy osadnicze. H. Bertram wyrnia cztery, W. Geisler pi, a najdalej posuwa si B. Lipiska postulujca wydzielenie a siedmiu etapw decydujcych o zasiedleniu i zagospodarowaniu krainy 47. Dodawszy do tego, zgodnie ze suszn uwag J. Domino, jeszcze czas po roku 1945 dochodzimy do liczby omiu jednostek charakteryzujcych dzieje uaw Wilanych od czasw najdawniejszych do koca XX wieku 48. Takie dokadne podziay s mao klarowne oraz niezbyt zrozumiae dla przecitnego odbiorcy, chocia oczywicie opieraj si na zdefiniowanych i uzasadnionych kryteriach. Mona jednak rzecz przedstawi prociej. Ot generalnie dzieje uaw Wilanych daby si podzieli na dwa zasadnicze okresy: I. na czas nieuregulowanych stosunkw wodnych oraz II. czas, gdy stosunki midzy wod a ldem w delcie Wisy i Nogatu zostay poddane regulacji, inaczej mwic gdy czowiek stara si zapanowa nad natur ksztatujc
47

B. Lipiska, uawy Wilane. Ochrona i ksztatowanie zabytkowego krajobrazu. Krakw Gdask 1986 (maszynopis). 48 J. Domino, uawy Kalendarium, (w): Katalog zabytkw osadnictwa holenderskiego w Polsce. Tekst dostpny na stronie internetowej: http://holland.org.pl

99

wiadomie i zgodnie z dugofalow perspektyw podstawy gospodarcze swojej egzystencji. Jak zaznacza W. Dugokcki ramy ksztatujce osadnictwo w obu tych okresach rni si od siebie w sposb j a k o c i o w y (sic !) 49. S to, mwic inaczej, dwie zdecydowanie inne kategorie, dwa nieporwnywalne ze sob wiaty. Okres pierwszy oznacza przedlokacyjne dzieje krainy, ksztatujce si mniej wicej do lat 80tych XIII stulecia, poprzedzajce powstanie pastwa Zakonu NMP w Prusach i rozpoczcie wielkiej akcji osadniczej prowadzonej w sposb planowy, konsekwentny, z ogromnym rozmachem i przy zaangaowaniu znaczcych rodkw (finansowych, rzeczowych oraz organizacyjnych). Rozpowszechniony jest pogld, zgodnie z ktrym trwae zasiedlenie oraz zagospodarowanie delty Wisy i Nogatu nie nastpio w omawianym okresie, czyli przed kolonizacj wiejsk opart na prawie chemiskim. W wizji tej utrzymuje si, e uawy Wilane byy wprawdzie zasiedlane, od czasw neolitu po redniowiecze, co potwierdzaj liczne stanowiska archeologiczne, ale tylko czasowo, w sposb mao skuteczny i nieprowadzcy do uksztatowania wyranej struktury spoeczno gospodarczej. Kraina postrzegana jest, jako obszar mao przystpnych bagnisk, bot i rozlewisk wodnych, gsto poronity lasem i rolinnoci gow; jako wielki (gospodarczy) nieuytek i (polityczny) bufor midzy strefami wpyww Pomorzan (na zachodzie) i Batw (na wschodzie). Przez owo nieprzyjazne czowiekowi i praktycznie niezamieszkae terytorium przebiegaa granica prusko pomorska rnie si ksztatujca, a czasami wrcz trudna do uchwycenia, zwaszcza w burzliwym okresie walki o dominacj prowadzonej tu zaciekle w XIII wieku midzy trzema stronami (Zakonem, rodzin wicw oraz Prusami z Pomezanii) 50. Pogld ten nie jest suszny. Analiza stanowisk archeologicznych, poparta informacjami z dokumentw rdowych (pimiennych i kartograficznych), prowadzi z koniecznoci do zupenie odmiennych wnioskw. uawy Wilane, a zwaszcza niektre ich tereny, w tym interesujcy nas ziemie nalece do gminy Stare Pole, stay si ju w okresie przedlokacyjnym krain trwale zasiedlon i stosunkowo dobrze zagospodarowan. Przy zaznaczonym wczeniej zastrzeeniu, i panujce wwczas warunki j a k o c i o w o rniy si od pniejszych, uksztatowanych w czasach historycznych, lepiej nam znanych. W tym sensie i w tym czasie uawy Wilane nie mogy jeszcze uchodzi za krain jednorodn w swoim pejzau. ** Mimo stwierdzonych przez archeologw rnych wpyww kulturowych docierajcych w delt Wisy i Nogatu (prapolskich, pomorskich i batyjskich) dominacja z czasem znalaza si po stronie Prusw. Wieki od X do XIII naleay ju zdecydowanie do ich kultury wywierajcej okrelone pitno na powstajce stosunki gospodarcze, spoeczne i polityczne ksztatowane na mod ich wzorcw cywilizacyjnych. Strefa tego zasigu opierana jest na linii Wisy, postrzeganej jako rzeka granicznej dla pruskiej dominacji terytorialnej. Prusowie, zwani tak od wieku IX (wczeniej wystpujcy w dokumentach pod nazw Estw, a przez badaczy zwani Batami), tworzyli etnos odrbny od plemion germaskich czy sowiaskich (z ktrymi przyszo im si zderzy). Skaday si na niego wysoko rozwinita kultura i gospodarka, wasny jzyk z du iloci narzeczy, najbardziej zbliony do dzisiejszego litewskiego, wasne wierzenia i wiatopogld, inaczej uksztatowana struktura spoeczna itp. Prusowie yli w sposb cakowicie odmienny od znanych nam z tradycji europejskiej wzorcw. Trudno opisa w tym opracowaniu cae continuum wyznaczajce ich sposb mylenia i postrzegania wiata, nie ma na to miejsca. Mona tylko wspomnie, i nie
49

W. Dugokcki, op. cit., str 7. pisze nastpujco: Terminus ante guem wyznacza rozpoczcie przez zakon krzyacki planowej akcji kolonizacji wiejskiej na prawie chemiskim, ktra zapocztkowao nowy jakociowo etap w historii uaw. 50 Na temat walk prowadzonych midzy Zakonem NMP, wadc Pomorza oraz Prusami, czstych zmian sojuszy, zmian granic i panowania nad obszarem uaw w czasie tzw. pierwszego powstania pruskiego (1240/1242 1249) szeroko pisze . Okulicz Kozaryn, ops. cit. str. 349 364.

100

zakadali miast (w ogle) i wsi (w naszym znaczeniu), nie budowali z cegy i kamienia, nie stworzyli organizacji politycznych typu ksistwo czy pastwo (choby w zalkach) albowiem nie znali pojcia wasnoci i jej dziedziczenia, zwaszcza w kontekcie posiadania ziemi, co lego u podstaw feudalnej cywilizacji europejskiej i co w efekcie doprowadzio do upadku kultury pruskiej. Batyjskie spoeczestwo w rozwoju gospodarczym i spoecznym oparo si o struktury nazywane lauksami i wociami. W rozumieniu Prusw najwaniejsze byy lauksy, jednostki podstawowe (terytorialno spoeczne), najwczeniej wyksztacone (VII wiek) i najduej zachowane (praktycznie po wiek XV). Lauksem czyli polem (plkiem) bya wsplnota terytorialna czca pewn grup ludzi ze wzgldu na obszar zamieszkiwania i gospodarowania; wizi spoeczne i ekonomiczne byy tu waniejsze ni rodzinne. Woci natomiast (jednostka terytorialno polityczna) stawao si porozumienie kilku pl, czsto efemeryczne, powstajce i rozpadajce si w zalenoci od okolicznoci; woci (zwane te terrulami lub maymi ziemiami) okrzepy dopiero okoo X XI wieku, gdy doszo do zrnicowania stanowego w spoeczestwie batyjskim. Woci utrzymywa autorytet i wpywy monych pruskich (rijksw) sucy wzmocnieniu zdolnoci militarnych, obronnych czy zaczepnych, danego obszaru i danej grupy. W tym kontekcie potrzebny okazywa si wdz, jego zbrojna druyna, orodek wadzy (dwr kaym oraz zamek burgh) i decyzyjno sprawniejsza od instytucji wiecu (ktry na co dzie u Prusw decydowa o wszystkim). Wszystkie woci i lauksy posiaday nazwy wasne tworzone od znaczcego elementu krajobrazu; nazwa ta w mentalnoci Prusa miaa najwaniejsze znaczenie, identyfikowa si wanie z ni, a nie z wizami rodzinnymi. Najwysz, a zarazem najmniej trwa i majc najkrtszy ywot dziejowy, form porozumie politycznych, spoecznych i terytorialnych byy u Prusw obszary plemienne, osigajce prawie status ksistw w naszym rozumieniu historycznym. Nazywane przez historykw ziemiami, duymi ziemiami lub prowincjami, a przez kronikarzy terrami, wydaj si niektrym wspczesnym najwaniejszymi jednostkami w rozumieniu przestrzeni yciowej Batw, rwnowanymi nieomal z podziaem administracyjnym ich terytoriw, std czsto uywa si przy definiowaniu owych jednostek pojcia kraj. Tymczasem dla samych Prusw miay one charakter najbardziej efemeryczny, przejciowy oraz rzecz mona cakowicie utylitarny i nastawiony na realizacj jednego tylko celu: prowadzenie wielkiej wojny, ktra ogarna ich ziemie w XIII wieku. Konieczno zorganizowania si w wiksze struktury dla podjcia walki z okupantem, Zakonem NMP, podajcym si w Europie za prawowitego waciciela ich ziem (Panowie Pruscy) zostaa przez Batw zrozumiana zbyt pno waciwe kraje ukonstytuoway si w trakcie trwania obu wielkich powsta pruskich (1242 1249 oraz 1260 1284/1295) i walczyy, pod wodz swoich ksiciw, razem lub osobno, z ca de facto Europ o zachowanie wasnej odrbnoci i tosamoci. Ta trwajca ponad p wieku nierwna walka musiaa zakoczy si tylko w jeden moliwy sposb, klsk osamotnionych powstacw. Dla uczestnikw tych walk rycerzy z caej Europy, ich kronikarzy, a potem historykw, i to jest cakowicie w tej perspektywie zrozumiae pojcia krajw pruskich stay si najistotniejsze, zostay te najlepiej rozpoznane i opisane (a potem zasymilowane jako nazwy krain historycznych w pastwie zakonnym). Oparte natomiast na podstawach zdecydowanie bardziej gospodarczych i spoecznych pojcia woci i lauksw leay niejako bardziej w tle, na drugim palnie; waniejsze byy dla Prusw, ale oni z kolei nie potrafili ich udokumentowa, gdy nie znali pisma. *** Po tych wstpnych uwagach moemy przej do czciowej rekonstrukcji struktury spoeczno osadniczej Prusw, z jej gospodarczymi podstawami, na terenie uaw Wilanych, ze szczeglnym uwzgldnieniem ziem pooonych w dzisiejszej gminie Stare Pole. . Okulicz Kozaryn wspomina, e pierwsz organizacj terytorialno polityczn z wyran dominacj komponentu batyjskiego bya przejciowo notowana w rdach, jeszcze przed X

101

wiekiem, tzw. terra Wansca. Obejmowaa ona cznie uawy Wilane i ziemi gniewsk 51. Nazwa tej prowincji nie utrwalia si jednak powszechnie i jest naprawd mao znana. Jej miejsce z czasem zaja Pomezania. W dwch najstarszych wykazach ziem pruskich, sporzdzonych w XIII wieku, wymienia si Pomizani tosam zapewne z Pomesani wzmiankowan w XV-wiecznej kronice Piotra Duisburga. Wedug jzykoznawcw nazwa urobiona zostaa od pruskiego sowa po-median, co oznacza kraj pod lasami. Organizacja polityczno-terytorialna ze wspln nazw i przedstawicielstwem o uprawnieniach wadczych moga zosta zawizana najwczeniej w XI w., aby reprezentowa interesy obronne i gospodarcze wsplnot osadniczych istniejcych w dorzeczu Dzierzgoni i u poudniowych wybrzey jeziora Druzno. W XI i XII w. doczyy do niej formacje osadnicze z dorzecza Liwy, utworzone przez wychodcw pruskich i pomorskich. A do podboju krzyackiego poudniowa cz terytorium pomezaskiego, nazwana przez Dusburga Riesen, stanowia jednostk autonomiczn, wystpujc pod wasnym imieniem i grupujc zespoy osadnicze w prawym dorzeczu Ossy. Najpewniej ziemia ta bya aren dziaa wojennych Bolesawa Kdzierzawego, ktrego wojska dotary dalej na pnoc ni do puszcz nad rdami Liwy i jeziorem Dzierzgoskim 52. Pruska nazwa utrwalia si nastpnie w postaci nazwy historycznej, stosowanej w odniesieniu do terenw pooonych pomidzy Kwidzynem, Malborkiem i Dzierzgoniem, przez cae wieki niezalenie od ich przynalenoci pastwowej. O ponadczasowym charakterze zdecydowa zapewne w duej mierze fakt jej uycia przy podziale kocielnym Prus przeprowadzonym przez legata papieskiego w 1243 roku. Jedna z utworzonych wwczas diecezji uzyskaa nazw pomezaskiej. Od tej pory okrelenie pomezaska pojawiao si w setkach dokumentw sygnowanych w cigu wiekw przez biskupa lub kapitu katedraln. Kada z pruskich prowincji skadaa si przewanie z kilku, kilkunastu woci. Na podstawie zachowanych dokumentw rdowych (np. kontraktw lokacyjnych) historykom udao si ustali niektre ich nazwy i wprawdzie najczciej przyblione - pooenie, a jedn z bardziej rzetelnych rekonstrukcji (dokonan przez H. owmiaskiego) przedstawia mapa zamieszczona w pracy . Okulicz Kozaryn na str 272. (porwnaj ponisza ilustracja). Wynika z niej, e tu przed podbojem krzyackim Pomezania obejmowaa co najmniej 9 maych ziem zawartych pomidzy korytami Ossy, Wisy i Nogatu (Starego Nogatu); wschodnia granica krainy, nieznajdujca oparcia w formach terenowych, posiada tu zapewne apelatywny charakter.

51 52

. Okulicz Kozaryn, op. cit. str 123. . Okulicz Kozaryn, op. cit., str 260 - 270

102

Nie jest prawdziwe stwierdzenie, e tereny dzisiejszej gminy Stare Pole znajdoway si w obrbie woci Altem (zreszt Alyem nie Altem) 53. Ziemia Alyem pokrywaa si z terenami pooonymi od Malborka do Sztumu, czyli zdecydowanie bardziej na poudnie i zachd od gminy Stare Pole; nie wydaje si nawet by graniczya z interesujcym nas terenem 54. Jak wynika z mapy owmiaskiego formacj obejmujc nasz rejon moga by natomiast ziemia Posoloua, ktrej centrum militarne (burgh) znajdowao si w pniejszej wsi Posilge, dzi uawska Sztumska 55. Mimo, e wie ta ley ju poza terenem uawskim, na krawdzi Pojezierza Iawskiego, jej zwizki z uawami Fiszewskimi byy, zwaszcza w XIII i XIV wieku, bardzo silne i zasadzay si nie tylko na bezporednim ssiedztwie. Jeszcze dokadniej widzi te lokalne stosunki terenowe W. Dugokcki 56. Przede wszystkim wskazuje na wystpowanie nazwy Fiszewo (w rnych starych formach typu: Wyscovia, Vischovia, Wischow, Fischau i innych) w czterech rnych kontekstach - w odniesieniu do zamku czyli siedziby administracji zakonnej, do wsi czynszowej, do rzeki (dzi Wiska) oraz do terytorium. Zwraca uwag na rozrnienie sformuowa typu auf der Visschaw, czy uff der Vischow, jako oglnych, od okrele typu in Fischovia lub czum Foschaw, jako miejscowych. Jego zdaniem te pierwsze wskazuj wanie na obszar, teren, a nie na
53

Informacja o przynalenoci terenw nalecych do gminy Stare Pole do ziemi Altem (sic !) znajduje si na stronie internetowej gminy, w zakadce Historia Gminy. Porwnaj: WWW.starepole.pl artyku Czasy najdawniejsze. G. Gerulis, Die altpreuischen Ortsnamen. Berlin i Lipsk 1922, str. 8 przedstawia nastpujce informacje o tej pruskiej woci: Alyem (forma z 1250 roku), Algent 1326 rok, Algemin, Algemeyn 1350, nazwy te oznaczaj obszar zawarty pomidzy Malborkiem, Sztumem a Dzierzgoniem. 54 Jest to obszar pniejszego wjtostwa sztumskiego ustanowionego przez krzyakw w roku 1333. Rycerz urzdujcy w Sztumie wystpowa w dokumentach pod nazw advocatus. 55 R. Wenskus, Zur Lokalisierung der Preussenkirchen des Vertrages von Christburg, 1249. (w): Acht Jahrhunderte Deutcher Orden in Einzeldarstellungen. Bad Godesborg 1967, str 127 129 uwaa, e centrum ziemi Posolva leao nawet nieco dalej na poudnie w Bukowie, nie w uawce Sztumskiej. 56 W. Dugokcki, op. cit. str. 149 150.

103

konkretne miejsce. Dalej podaje, e nazwa Fiszewo nie ma pochodzenia niemieckiego, ale polskie lub pruskie, chocia nie jest znana jej etymologia. Na tej podstawie stawia hipotez o istnieniu w pnocnej pruskiej Pomezanii woci o nazwie Weiskavo piszc: a wic pierwotna nazwa tego terytorium brzmiaaby Weiskawo. Ze wzgldu na wielko obszaru, do ktrego si odnosia, naleaoby j uzna za nazw woci pruskiej. adne rdo nie potwierdza jednak jej istnienia. Podobnie postpia . Okulicz Kozaryn postulujc istnienie ziemi Drusen, take niewymienianej w dokumentach, ale niejako narzucajcej si do wpisania w lokalny pejza w formie orodka wadzy jednoczcej wsplnoty osadnicze gospodarujce w basenie Jeziora Druzno, na styku uaw Wilanych i Wysoczyzny Elblskiej 57. Reasumujc: z historycznych i archeologicznych rekonstrukcji wyania si obraz pnocno wschodniej Pomezanii jako ziemi na tyle trwale zasiedlonej i dobrze zagospodarowanej przed rozpoczciem kolonizacji krzyackiej, by - pomimo luki panujcej w dokumentach rdowych miao stawia hipotezy o wystpowaniu tu pruskich woci, bardzo zreszt znaczcych skoro day pocztek tak wanym orodkom administracyjnym jak Fiszewo, a zwaszcza Elblg. Z ca pewnoci Zakon NMP nie ustanawiaby jednostek wadzy administracyjnej i militarnej w miejscach pustek osadniczych, poniewa nie miaoby to wikszego sensu. Musiay by to zatem ziemie gsto zaludnione, dobrze zagospodarowane i zorganizowane. Obie woci usadowiy si w basenie Jeziora Druzno, niejako naprzeciwko siebie zachodnia obejmowaa tereny wysoczyznowe z czci pniejszych uaw Elblskich, wschodnia zaja nizin a do koryta Starego Nogatu Malborskiego, czyli take cz uaw Elblskich i cae pniejsze Mae uawy Malborskie. Wany jest przede wszystkim fakt, e tereny uawskie, nizinne, stawiajce wysokie wymagania osadnikom, okazay si jednak moliwe do zamieszkania i urzdzenia. I to w stopniu odbiegajcym od pogldu upatrujcego w nich w omawianym okresie tylko bota, bagna i rozlewiska. Tereny obecnej gminy Stare Pole u schyku wczesnego redniowiecza leay w pruskiej Pomezanii, w domniemanej woci Weiskavo, okazujc si wanym centrum osadniczym, komunikacyjnym, handlowym i gospodarczym. Niewtpliwy by ich zwizek ze synn faktori handlow Truso; by moe wanie w relacji do Truso ksztatowao si ich trudne do przecenienia znaczenie. *** * Podobnie jak pruska prowincja skadaa si z kilku, kilkunastu woci, tak kada wo dzielia si dalej na kilkanacie, kilkadziesit lauksw. A lauksy jak wyej wspominano byy podstaw organizacyjn batyjskiego spoeczestwa i gospodarki, prawdziw sol tej ziemi. W przyblieniu pruski lauks odpowiada pniejszemu pojciu wsi, ale nie tej lokacyjnej, redniowiecznej, ze zwartym ukadem osadniczym, tylko raczej kolonijnej, emfiteutycznej, ksztatujcej si w ukadzie rozproszonym. W przypadku uaw Wilanych podobiestwo to nabiera szczeglnego znaczenia, a warto przy tym podkreli, e aden z badaczy nie zwrci do tej pory szczeglnej uwagi na ten aspekt, jake przecie wany przy analizie krajobraz kulturowego (w do jego trwaoci i genezy). W sensie przestrzennym lauks skada si z kilku, kilkunastu luno rozrzuconych gospodarstw, w skad ktrych wchodziy: zabudowania, pola uprawne, ki i pastwiska, ale ponadto wystpoway rwnie: nieuytki, lasy i zagajniki, wody pynce i stojce, drogi oraz pewien szeroki pas ziemi niczyjej zapewniajcy danej wsplnocie poczucie bezpieczestwa i odrbnoci. W centrum plka znajdowao si miejsce kultu (nie zawsze) oraz plac wiecw (obowizkowo; wiec jedyny organ decyzyjny lokalnej spoecznoci), na obrzeach natomiast lokowano cmentarzysko i grody stranicze. Przestrzennie lauks by raczej obszarem, na ktry skaday si czci indywidualne i wsplne, uytki i nieuytki; owe
57

. Okulicz Kozaryn, op. cit. str 271.

104

elementy z punktu widzenia relacji wewntrznych okazyway si luno ze sob powizane, ich spjno powstawaa raczej w perspektywie spojrzenia z zewntrz, spoza granic luksu. Taki lauks nie by natomiast typowym osiedlem powizanym bardzo bliskimi relacjami ssiedzkimi znanymi nam z opisw polskiej wsi. Najlepszym sposobem potwierdzenia funkcjonowania pruskiej woci, czy to wymienianej w rdach z nazwy (jak Alyem lub Riesen), czy te domniemanej (jak Drusen czy Weiskavo) jest wskazanie lauksw w niej zawartych. Czyli jest to metoda polegajca na wykazaniu pruskiej (batyjskiej) genezy jednostek osadniczych wystpujcych na danym terenie. W wielu przypadkach owego pochodzenia mona dowie bezporednio (albo na podstawie zachowanej nazwy, ktra si utrwalia albo powszechnie bya stosowana przed lokacj wsi czynszowej i zostaa bez wtpienia odnotowana; albo na podstawie informacji zawartych w rnych zapiskach kronikarskich bezporednio wskazujcych na pruski charakter wsi). Zdarzaj si rwnie sytuacje, gdy wnioskujemy porednio polegajc na przypuszczeniach, e jaka miejscowo moe posiada pruskie korzenie (gdy np. wiadcz o tym pobliskie nazwy fizjograficzne, albo natkniemy si na zapiski w kronikach sugerujce tak ewentualno moe to by wspomnienie o dawnej strukturze przestrzennej, areale, braku zwolnienia z wolnizny itp.). Wanym uzupenieniem dla wzmianek historycznych s stanowiska archeologiczne zlokalizowane w terenie zestawione w dokumentacji nazywanej Archeologicznym Zdjciem Polski. A. Semarau oraz W. Dugokcki dokonali bardzo wnikliwej analizy osadnictwa na terenie Maych uaw Malborskich (wczeniejszych uaw Fiszewskich) w XIII i XIV wieku 58. Zebrane dane niezbicie dowodz, e jednostki osadnicze zawarte w granicach dzisiejszej gminy Stare Pole prawie bez wyjtku posiadaj prusk genez, czyli e przed powstaniem wsi czynszowych funkcjonay tu pruskie lauksy. Tylko Zotowo i Szaleniec legitymuj si innym statusem i metryk pniejsz, zwizan z akcj kolonizacyjn Zakonu NMP. Te miejscowoci wsie powstay na tzw. surowym korzeniu. Bezporednie pruskie pochodzenie dotyczy nastpujcych miejscowoci: Kaczynos zdaniem A. Semraua oraz W. Dugokckiego spotykane w XIV wieku formy nazwy miejscowoci: Caczinnase lub Kaczenasze s bez wtpienia pruskie. Kikojty w XIV wieku wzmiankowana jako czynszowa wie pruska, wczeniejsze nazwy pochodzenia batyjskiego to: Kikoth, Kikkote; wg Gerulisa nawa odimienna, notowana po raz pierwszy okoo 1400 roku w formie Kykoyten (od pruskiego imienia Kycke). W tej interpretacji Kikojty naleaoby widzie raczej w formie dworu (kaymu) nalecego do jakiego znaczcego rodu pruskiego. Moliwe, e pocztkowo by to majtek tzw. wolnego Prusa, dopiero potem wie pruska 59. Kraszewo w 1321 roku zostao odnotowane jako pole Krauslauken. Nazwa zawiera rdze crawsyn (grusza) oraz prefiks lauks (czyli plko, pole, jednostka terytorialna) 60. Krzyanowo w XIV wieku posiadao dwie nazwy, stosowane mniej wicej z rwnym nateniem: nazw oficjaln, niemieck Notzendorf (ktra si z czasem utrwalia) oraz batyjsk Seytkam. W nazwie pruskiej spotykamy przeksztacony prefiks kaym oznaczajcy dwr, wyrniajce si w lauksie gospodarstwo, z czasem tosame z siedzib dominujcego w danym rodowisku rodu. Parwark wystpowa w dokumentach rdowych pod dwoma nazwami. Pierwsza w formach: Mackutkaym, Makotkaym, Makutkeym (wymieniane okoo 1400 roku) bya odimienna, od Prusa Macke. Prefiks kaym wskazywa oczywicie na siedzib rodow.
58 59

A. Semrau, Die Siedlungen im Kammeramt Fischau (Komturei Christburg) im Mittelarter. MCV 44, 1936. Nie wyklucza tego te W. Dugokcki, op. cit. str 177. 60 G. Gerulis, op.cit. str 72.

105

Parwark od samego pocztku mia zatem status majtku, ktrym pozosta do roku 1945. Druga nazwa batyjska Perwalks pozwala przypuszcza, e w miejscu tym znajdowaa si przeprawa przez rzek Tejn 61. Szlagnowo - w XIV wieku wzmiankowana jako wie czynszowa pruska, wczeniejsze nazwy pochodzenia batyjskiego to: Slaulon, Slawlun. Porednio na prusk genez wskazuj dane o nastpujcych miejscowociach (lub ich ssiedztwie): Kawki nazwa wydaje si by przeksztaceniem pruskiego sowa lauks; w polskich nazwach miejscowych czsto pruski rdze przedstawiano w formie awki. Krasnoka w starszych formach nazwy wsi, typu Schoneweze, mona wyodrbni prefiks weze lub weyze przeksztacony pniej w niemieckie sowo wiese (ka); jest on urobiony od pruskiego sowa weysigis oznaczajcego rwnie k. Trzeba zwrci uwag na fakt, e nazwa caej woci pochodzi take od tego sowa. Moe to oznacza, e okolice Krasnoki stanowiy centrum decyzyjne (militarne i osadnicze) woci Weiskavo. Stare Pole kontrakt dla wsi z roku 1330 odrnia wyranie 18 anw czynszowych z dwuletni wolnizn od 9 anw bez wolnizny; te ostatnie porednio wskazuj na istnienie starszej, zagospodarowanej osady, ktrej area zosta powikszony podczas krzyackiej lokacji; ponadto nazwa Aldenvelt zawierajca prefiks pole take sugeruje przyjcie pruskiej genezy dla miejscowoci. Zbrowo pomidzy Zbrowem a Starym Polem znajdowao si odnotowane w ksidze czynszw komturstwa elblskiego tzw. Polskie Pole. Na pocztku XV wieku posiada je na prawie chemiskim Jakub Schadewalde. Nazw Polensfeld mona interpretowa analogicznie jak Aldenvelt. Lokalizacja stanowisk archeologicznych, odnotowanych w ramach AZP, pokazuje, i najwiksza koncentracja przedlokacyjnych form osadniczych wystpuje na terenie gminy w czterech miejscach: w trjkcie pomidzy Kraszewem, Kleciem i Parwarkiem (w sumie 6 stanowisk) na poudnie od wsi Klecie, pomidzy kolonijn czci Klecia a dawn wsi Krasnoka na tzw. Dbowej Grze (niem. Eich Berg) usytuowanej w zakolu Starego Nogatu, pomidzy wsiami Kaczynos i Zbrowo (trzy stanowiska, w tym jedno wpisane do rejestru zabytkw) pomidzy wsi Janwka a Krlewo Jak wida w caej opisanej strukturze, a waciwie w rekonstrukcji struktury pruskiego osadnictwa, nie przewiny si tylko miejscowoci Szaleniec i Zotowo. Co wicej, analiza nazw topograficznych wskazuje, i na obszarach tych wsi we wczesnym redniowieczu wrcz nie mogy wystpowa jednostki osadnicze. A. Semrau i W. Dugokcki dowodz, e w pooonej w tym miejscu niecce terenowej, wyznaczonej od poudnia krawdzi Pojezierza Iawskiego, a od pnocy korytem Tejny uawskiej, w czasach przedlokacyjnych znajdowao si wielkie bagno nazywane Solaw 62. Jest to sowo pruskie, z ktrego wywodzi si te ca batyjsk etymologi nazwy uawy. W odniesieniu do naszego, mniejszego terenu, bagno Solaw wymieniono kilkakrotnie w XIV wieku w rnych dokumentach i w rnych okolicznociach np. przy opisie granic w kontrakcie lokacyjnym wsi uawska Sztumska (niem. Posilge). Na tej podstawie wiemy, e bagno poronite byo rolinnoci gow, a
61

O dwch znaczeniach nazwy Parwark pisz W. Dugokcki, op. cit. str 185. oraz G. Gerulis, op. cit. str 93 i str. 121. 62 A. Semrau, op. cit. str 138 139; W. Dugokcki, op.cit. str 130 i 142.

106

dalej na wschd rozpociera si gsty las, o wykarczowaniu ktrego wspomina si przy okazji zaoenia domeralnego (zakonnego) majtku thrichte Hof, zwanego pniej Szaleniecz. Las okrelano mianem analogicznym do bagna, okoo 1303 roku zapisano jego nazw w formie Solowe 63. *** ** Pruska Pomezania z jej wociami zostaa zdobyta przez Zakon NMP do okoo 1240 roku. Struktury osadniczej krzyacy nie zniszczyli, zreszt ich obecno w terenie bya wwczas raczej sporadyczna. Ograniczaa si do w gruncie rzeczy symbolicznych posuni. Prusw, ktrzy odmwili przyjcia chrztu rycerze, choby dla przykadu i postrachu, bezwzgldnie zabijali, pozostaych tubylcw pogodzonych z nowym stanem rzeczy pozostawiano w spokoju, w starych siedzibach. Zakon w aden sposb nie panowa nad pruskimi lauksami i kaymami, stara si tylko nakada i ciga od Prusw odpowiednie powinnoci czynszowe za korzystanie z ziemi, do niego teraz teoretycznie nalecej. Odpowiednia administracja do wykonywania tych czynnoci skarbowych i fiskalnych powstaa jednak pniej, a przynajmniej pniej jest notowana - pierwsza o niej wzmianka pochodzi dopiero z roku 1257 i zwizana jest z zamkiem w Fiszewie. Zanim owa administracja okrzepa wybucho pierwsze powstanie pruskie, w czasie ktrego krzyacy utracili panowanie w caych Prusach, w tym take na terenie Pomezanii. Ugod zawarto po 7 latach w lecym blisko ziem Weiskavo i Posoloua Dzierzgoniu, w obecnoci legata papieskiego Jakuba z Leodium, pniejszego papiea Urbana IV (traktat dzierzgoski, 7 luty 1249 rok). Wrd ustale znalazo si zobowizanie Prusw do odbudowy zniszczonych kociow, jeden z trzynastu ustanowionych dla Pomezanii wzniesiono w Posilge, przy czym nie bya to jeszcze wie, tylko pruski lauks (wie czynszowa lokowana na prawie chemiskim powstaa tu dopiero w kocu lat 80-tych XIII stulecia, zasadca komtur dzierzgoski Helwig von Goldbach). W drugim powstaniu pruskim (wybuch rok 1260) Pomezaczycy zbrojnie nie uczestniczyli, wikszo z nich zaakceptowaa ju nowy porzdek polityczny, prawny i spoeczny narzucony przez Zakon NMP. To take jeden z powodw przemawiajcych na rzecz znacznego rozwoju gospodarczego omawianego terenu w okresie przedlokacyjnym. Powstacy zajli Pomezani, ale traktowani tu byli niemal jak najedcy. Postawa Pomezaczykw uchronia ich ziemie i rozwinite na nich formy osadniczo gospodarcze od odwetu Zakonu NMP po przywrceniu wadztwa w Prusach. Zakoczenie wojen o panowanie nad Prusami (krajem i ludmi) krzyacy ogosili w roku 1283. Jest to data, ktr mona uzna za koniec okresu przedolkacyjnego i rozpoczcie odmiennego jakociowo okresu lokacyjnego na uawach Wilanych, tak cezur przyjmuje w kadym razie . Okulicz Kozaryn 64.

Okres wielkiej kolonizacji krzyackiej. *

Po dowiadczeniach wyniesionych z Palestyny i Syrii, a zwaszcza ziemi wgierskiej, krzyacy wiedzieli, i jedynym elementem mogcym umocni ich panowanie w nowo powoanym pastwie moe by tylko kolonizacja prowadzona w sposb planowy,
63

B.Schmid, Die Bau und Kunstdenkmler Pomesaniens. 3. Kreis Stuhm, we Wstpie (str. 241) napisa midzy innymi: Szeroki las oddziela siedzib komtura (tj. Dzierzgo) od pooonego w kierunku zachodnim wewntrznego kraju, w ktrym wystpoway licznie wsie pruskie. Do kolonizacji niemieckiej tej geograficzny rejon cakowicie nie by przysposobiony. 64 . Okulicz Kozaryn, op. cit. str. 415 i 417. Autorka dwukrotnie stwierdza tu wyranie, e czas podboju ziem pruskich zakoczy si w roku 1283 i wtedy dopiero przystpiono do ich odpowiedniego zagospodarowania. W 1283 r. uznano, e ziemie pogaskich Prusw zostay opanowane i mona przystpi do organizacji nowego pastwa chrzecijaskiego.

107

przemylany i oparty na przyjtych z gry strategicznych zaoeniach. Ich pastwo ustanowione w Prusach posiadao bowiem pocztkowo, podobnie jak we wczeniejszych przypadkach, charakter cakowicie postulatywny, oparty na proklamacji aktw prawnych zatwierdzonych wprawdzie przez najwiksze autorytety cywilizowanej Europy (gwnie Papiea), ale nieznany i nierespektowany przez rodowisko spoeczne, ktrego te dyrektywy dotyczyy, czyli przez Prusw. W kocu XIII wieku obszar Prus zamieszkiwao ponad 100 tysicy autochtonw, podczas gdy braci zakonnych mona byo liczy co najwyej w setkach. W tej sytuacji krzyacy musieli pracowa nad odpowiednim uksztatowaniem struktury tego rodowiska spoecznego, tak by stao si im bardziej przyjazne, a waciwie by zostao skonstruowane w sposb potwierdzajcy i zapewniajcy ich nad nim dominacj. Wiody do tego dwie drogi konsekwentnie realizowane przez wadz pastwow:

kolonizacja terra nulla poprzez sprowadzanie osadnikw z terenw Niemiec asymilacja ludnoci tubylczej poprzez wprowadzanie ich tradycyjnego osadnictwa w ramy prawne nowego pastwa (czyli lokacja wsi pruskich i majtkw tzw. wolnych Prsusw)

Krzyacy starali si ze wszech miar lansowa pierwszy model lecz przynajmniej w pocztkowym okresie, co najmniej do roku 1330 zmuszeni byli skupi wikszo wysikw na drugim aspekcie akcji kolonizacyjnej. Przeksztacanie zastanej, pruskiej sieci osadniczej odbywao si na dwch poziomach: w sensie prawnym polegao na przyznawaniu okrelonym grupom kontraktw lokacyjnych, a w sensie przestrzennym sprowadzao si do przeksztacenia lauksw w ukady wsi zwartych. Kontrakty (=przywileje lokacyjne) nadawano w oparciu o prawo polskie, ktre Prusowie sami dla siebie wybrali jeszcze w ramach ustale traktatu dzierzgoskiego (1249 rok). Tak w ramach wielkiej akcji kolonizacyjnej doszo do powstania wsi pruskich, pocztkowo przewaajcych take na interesujcym nas obszarze nalecym do gminy Stare Pole. Wsie pruskie posiaday status wsi czynszowych, podobnie jak wsie niemieckie (lokowane na prawie chemiskim, patrz niej), czyli dochodzio tu do nadawania ziemi w zamian za okrelone powinnoci feudalne (renta pienina + renta w naturze + pewien zakres prac przymusowych). Area wsi pruskich by jednak mniejszy, nie przekracza wielkoci 30 wk, a ziemi dzielono na rada, nie any (woki) 65. Na czele wsi sta starosta (nie sotys) reprezentujcy spoeczno wiejsk przed Panem Kraju i vice versa. Generalnie mieszkacy wsi pruskich posiadali duo mniejsze uprawnienia ni osadnicy chemiscy w odniesieniu do wszystkich stref ycia: sdownictwa, podstaw gospodarczych, przywilejw dotyczcych zaj pozarolniczych. W miejscowociach tych nie wznoszono kociow, jeli ju doszo do lokowania parafii wie natychmiast przeksztacano w chemisk vide przykad Seytkam relokowanej po wzniesieniu wityni w Notzendorf (dzisiejsze Krzyanowo). ** Najwaniejszym instrumentem kolonizacji krzyackiej w Prusach stao si opracowanie przez krzyakw wasnego prawa lokacyjnego, zwanego chemiskim. Prawo to oparto na najbardziej rozpowszechnionym w Niemczech prawie magdeburskim wprowadzajc do wzorca liczne modyfikacje. Prawo chemiskie stosowano wszdzie tam, gdzie udao si sprowadzi kolonistw niemieckich, wykorzystywano je te w odniesieniu do Polakw; Prusw tymi zasadami nie obejmowano. Z racji genezy oraz z zasady stosowania do wydzielonych grup osadnikw prawo to czsto nazywano niemieckim, a ca opart na nim akcj kolonizacyjn kolonizacj niemieck. Na podstawie prawa chemiskiego Zakon NMP zakada miasta (wczeniej na terenie Prus nieznane) oraz majtki rycerskie i wsie czynszowe. Przywilej lokacyjny chemiski w
65

Wka (an) miaa 17 ha, rada dzielono na mniejsze i wiksze. Mae rado rwnao si 0,3 wki, due rado rwnao si 1,5 wki.

108

odniesieniu do wsi otrzymywa starannie wybrany przez wadz pastwow lokator, ktry po jej zaoeniu stawa si sotysem. Sotys reprezentowa og mieszkacw, lecz zadbano by najbardziej czu si zwizany z panem terytorialnym (by to Zakon NMP, biskup lub waciciel dbr), co zabezpieczano odpowiednim zapisami wprowadzonymi obowizkowo do kontraktu lokacyjnego. Sotys posiada prawa sdownicze (mniejsze) wobec mieszkacw wsi, a jego lojalno gwarantoway rne przywileje natury gospodarczej: jego ziemi o wielkoci 1/10 obszaru zwalniano od czynszw i przymusowej robocizny, poza tym nabywa przywileje rybowcze czy prawo trzymania pszcz w ogrodzie. Chopi zwerbowani do osadzenia w obrbie wsi pacili 5-6 denarw chemiskich i 2 kury od kadej przydzielonej woki, korzec pszenicy i korzec yta od kadego pugu oraz dziesicin na rzecz parafii. Obowizywao ich take robocizna na rzecz pana terytorialnego, z zaprzgiem lub bez, przez okrelon liczb dni w roku (od 6 do 14). W przypadku uaw Wilanych te obowizkowe prace zawsze byy zwizane z przedsiwziciami hydrologicznym regulacj rzek, kopaniem kanaw, a przede wszystkim sypaniem i utrzymywaniem waw przeciwpowodziowych. Wsie chemiskie na og liczyy 60 wk, mieszkao w nich od 20 do 30 gospodarzy posiadajcych ziemi (zwano ich gburami). Posiadanie ziemi przez gburw nie wizao si z prawem wasnoci, byo tylko (a do pocztkw XIX wieku) dzieraw, chocia z zagwarantowanymi prawami do dziedziczenia. W niektrych wsiach chemiskich ustanawiano parafie wznoszc tam murowane kocioy. W niemieckich wsiach czynszowych Zakon NMP tworzy, na podstawie odrbnych przywilejw chemiskich, rne urzdzenia wspomagajce rozwj gospodarczy okolicy: karczmy, myny i wiatraki, manufaktury rolno spoywcze. Unikano takich lokacji we wsiach pruskich. Wsi chemiskich nie zakadano na terenie pruskich lauksw; lokowano je na surowym korzeniu lub w uzasadnionych przypadkach dokonywano relokacji funkcjonujcych ju wsi pruskich, zwikszajc ich area i uprawnienia mieszkacw. Miejscowoci te starano si zakada w bezporedniej bliskoci miast lub majtkw domeralnych. Niektrych terytoriw Zakon NMP nie wypuszcza z rk tworzc tu zarzdzane przez siebie bezporednio (domeralne) folwarki. Miay one na og charakter hodowlany, nie rolniczy, trzymano w nich przede wszystkim konie, wykorzystywane w celach militarnych i pokrewnych (np. do utrzymywania poczty). Takim folwarkiem na interesujcym nas obszarze gminy Stare Pole by Szaleniec zaoony w roku 1360. *** Najlepiej przebieg wielkiej akcji kolonizacyjnej na uawach Malborskich opisa pruski konserwator zabytkw Bernhard Schmid 66. Jego praca posiada przede wszystkim ten walor, e traktuje opisywan krain holistycznie; autor stara si charakteryzowa te procesy kulturotwrcze, ktre wpyway na spjno omawianego regionu. Opisuje style i tendencje, wpywy lub wytwory wasne w swej specyfice zmierzajce do ukonstytuowania si takich cech, jak odrbno oraz jednorodno uawskiego krajobrazu kulturowego. Rzadko odnosi si do rnic i dzielenia tej czci uaw na Mae i Wielkie. Oczywicie respektuje to rozrnienie, ale gwnie w kontekcie przytaczanych dokumentw rdowych. Stara si jednak, by ich interpretacja zmierzaa do uoglnie, jeli wyodrbnia jakie kategorie postpuje tak, by dotyczyy caoci uaw Malborskich, nie tylko fragmentw. Zdaniem B. Schmida pierwszy okres w dziejach uaw Malborskich, jako ju zalenych od Zakonu NMP, upywa na przygotowaniach do prowadzenia wielkiej planowej akcji osadniczej, ale t akcj jeszcze nie by. rodowisko krainy w sensie geograficznym i spoecznym nie byo do niej przystosowane, a wysiki podejmowane przez krzyakw okazyway si z wielu powodw mao skuteczne. Najwiksz zdobycz tego okresu okazuje
66

B. Schmid, Die Bau und Kunstdenkmler des Kreises Marienburg. Danzig 1919. Wiele cennych uwag zawiera rwnie wymieniony wczeniej tom charakteryzujcy osadnictwo w powiecie sztumskim.

109

si utworzenie sieci administracyjnej opartej na komturiach, z podlegajcymi im komornictwami i innymi urzdami lokalnymi (rybickimi, lenymi, wjtostwami), powstaej w latach 80-tych XIII wieku oraz zachowanej przy niewielkich korektach (gwnie terytorialnych, nie strukturalnych) do schyku pastwa zakonnego. Drug zdobycz byy rozpoczte prace zwizane z obwaowaniem najwikszych rzek, odnotowywane take w ostatniej wierci tego stulecia. Na pocztku posiaday one charakter dorany, interwencyjny, pojawiay si tam, gdzie wystpiy due powodzie; form dziaalnoci przemylanej, zaplanowanej i prewencyjnej przybray dopiero okoo poowy XIV wieku. Wielka akcja kolonizacyjna, ktr Schmid okreli mianem witausschauender und planmiger Arbeit die Neubesiedlung rozpocza si dopiero okoo roku 1315. Prowadzono j niezalenie, chocia by moe jednak w sposb uzgodniony, z trzech orodkw stanowicych siedzib komturii tj. z Elblga, Malborka i Dzierzgonia 67. Elblg w perspektywie uaw Malborskich interesuje nas najmniej, poniewa tutejszy zamek zagospodarowywa przede wszystkim obszar uaw Elblskich. W pewnej zalenoci od Elblga na interesujcym nas terenie gminy Stare Pole, pozostawaa i to przejciowo tylko wie Zbrowo (niem. Sommerau). Komturem malborskim, ktry pooy najwiksze zasugi w dziele kolonizacji uaw Malborskich by Werner von Orseln (1315 1324). W trakcie swoich rzdw zaoy 14 wsi niemieckich pooonych na pnoc od zamku, w rejonie midzy Wis a rzek wit. Cz z nich zostaa relokowana na prawie chemiskim (z wsi pruskich), cz powstaa na surowym korzeniu, a cz zostaa utworzona ponownie (po pierwszej nieudanej prbie, pewnie po podtopieniu). Dla zarzdzania tak zasiedlonym i zagospodarowanym obszarem powoano urzd wjtostwa uawskiego (Werdervogtes), ktrego pierwszym zarzdc zosta brat Gunther wymieniany w dokumencie lokacyjnym wsi (niem. Tansee) wystawionym w dniu 2 lutego 1321 roku. Jego nastpca, brat Friedrich, zosta ju w roku 1333 umiejscowiony w Laskach (niem. Leske Voith zum Leske). Podobn rol w komturii dzierzgoskiej odegra Luter von Braunschweig (1314 1331), komtur i Wielki Szatny, przez historykw okrelony mianem mistrza polityki osadniczej (der Meister der Ansiedlungspolitik). Zasuy na ten tytu nie tylko z racji lokowania wsi czynszowych, lecz przede wszystkim z powodu inicjowania wielkich prac inynieryjnych tworzcych warunki dla osadnictwa. Polegay one na wytyczaniu drg, karczowaniu lasw, regulacji biegu rzek, sypaniu waw i kopaniu sieci kanaw odwadniajcych itp. Na interesujcym nas obszarze naley mu przypisa takie dziea jak: wytyczenie drogi z Dzierzgonia do Starego Pola, ktre otrzymao nastpnie sygnowany przez Brunschweiga chemiski kontrakt lokacyjny w 1330 roku (relokacja wsi pruskiej); droga zapewne powielia stary batyjski szlak ze znanym w rdach brodem wystpujcym pod nazw Perwalks lub Plecziagis; osuszenie bagna Solow i wykarczowanie lasu Solowe (dziki czemu mogy pniej powsta miejscowoci Szaleniec i Zotowo); zwizana z osuszeniem bagna regulacja oraz obwaowanie rzeki Tejny; przypuszcza si, e odcinek tej rzeki od Zotowa do Rozgartu ma charakter sztucznego przekopu, dziki czemu caa poudniowa cz Maych uaw Malborskich moga si rozwin jako kraina rolnicza, chocia na dobre zostaa w tym sensie zagospodarowana dopiero dziki kolonizacji emfiteutycznej (menonici i olendrzy z XVII i XVIII wieku). Wrd miejscowoci, ktre zaoy synny komtur, naley jeszcze wymieni jako pooon na interesujcym nas ternie wie Kraszewo, z chemiskim przywilejem lokacyjnym wystawionym w roku 1321 pod nazw Pruppendorf (take relokacja wsi pruskiej, podobnie jak w przypadku Starego Pola). Nastpcy Orselna i Braunschweiga na urzdach komturw dzierzgoskiego oraz malborskiego kontynuowali dzieo kolonizacji niemieckiej na obszarze uaw Malborskich ju
67

B. Schmid, op.cit. Wstp, str IV.

110

z nieco mniejszymi efektami. Czasami do akcji wczali si bezporednio Wielcy Mistrzowie, czego przykadem moe by chemiska lokacja wsi Krasnoka (niem. Schnwiese) w roku 1340 przez Dietricha von Altenburga. Tworzenie ram osadniczych, w sensie ustanawiania dokumentw prawnych oraz zwizane z nimi, z nich wynikajce ksztatowanie struktur przestrzennych i podstaw gospodarczych wsi uawskich trwao do koca XIV wieku. Byo procesem skomplikowanym, penym zmian, czasami niedajcym si w peni odtworzy ze wzgldu na powstae luki w zasobie archiwalnym. Stwarzaj one moliwo rnicych si interpretacji: przykadem moe tu by Kraszewo wg W. Dugokckiego wie pruska do koca pastwa zakonnego, wg B. Schmida niemiecka ju od 1321 roku (na co wskazuje te prefiks: dorf zawarty w nazwie). Na temat miejscowoci pooonych w rejonie Maych uaw Malborskich, w obecnych granicach administracyjnych Stare Pole, przedstawi mona nastpujce dane (skompilowane z piciu rnorakich pozycji literatury charakteryzujcych uawy Malborskie) 68. Informacje pokazano w formie tabelarycznej wg nastpujcego schematu:
Kolumna 1 obecna nazwa miejscowoci Kolumna 2 dawna nazwa / lub nazwy w rnych formach odnotowanych w dokumentach pisanych i kartograficznych Kolumna 3 geneza pruskiego luksu / kaymu: GB udowodniona bezporednio, GP dowiedziona na podstawie porednich wzmianek, B brak Kolumna 4 informacje o lokacji/relokacji Kolumna 5 - status prawny do wojny 13-letniej Kolumna 6 pierwotny (lokacyjny) ukad przestrzenny (do zapocztkowanych w XVII wieku zmian i przeksztace olenderskich)

Miejscowo
Janwka

Nazwy historyczne
Jonasdorf Ionasdorf Ionasdorff Haupt

Geneza batyjska

Lokacja / relokacja
Wie lokowana dopiero w 1399 roku w komturii malborskiej.

Status prawny
wie czynszowa chemiska

Ukad
przestrzenny
ulicwka jednostronna przywaowa

GP

Kaczynos

Katznze Kaczenaze Katzenase Kaczinos Kaczennasze Caczinse Caczinnase

GB

Lokacja (relokacja ?) w roku 1367 przez Wielkiego Mistrza Winrycha von Kniprode. Kontrakt na prawie chemiskim otrzymaa gmina reprezentowana przez sotysa Hansa Arnolda. Uposaenie wynioso prawie 50 wk.

wie czynszowa chemiska

ulicwka placowa

Kikojty

Kykoit Kikojten Kykoit Kykoyten Kykoth Kikkote

GB

Brak bezporednich informacji na temat lokacji, by moe okoo roku 1321. Pierwsze rdowe informacje pochodz dopiero z koca XIV wieku.

majtek wolnego Prusa

przysiek placowy

Klecie

Klettendorf Klettedorp

GP

Wie wymieniona dopiero w kocu XIV wieku w Ksidze Czynszowej Komturii Dzierzgoskiej jako relokowana na prawie chemiskim, z 31 wkami, z czego 28 naleao do gminy wiejskiej o przynalenoci pozostaych trzech nie wspomniano. Nie mamy adnych informacji o dacie lokacji oraz o przywileju

wie czynszowa pruska

przysiek ulicowy

68

Pozycjami tymi s cytowane ju: W. Dugokcki, opus. cit., A. Semrau, opus. cit., B. Lipiska, opus. cit., B. Schmid, opus. cit. (Kreis Marienberg) oraz (Krfesi Stuhm). Ponadto wykorzystano jeszcze opracowania: P.G. Schulze, Altfelde. Beitrge zur Chronik des grssten Werdersdorfes im Kreis Marienburg. Stolzenau 1986 oraz F.W.W. Klein, Erinnerungen an Sommerau/Nogat. 1994 r.

111

lokacyjnym, o losach wsi nie wspominaj te zapiski z tzw. Ksigi Strat. Miejscowo powstaa w 1351 roku jako majtek wolnego Prusa o areale 16 wk, z czasem przeksztacona w wie czynszow prusk. Lokacja w roku 1321 przez komtura dzierzgoskiego Lutera von Braunschweiga. W 1349 i 1361 roku niewielkie nadania otrzyma tu komornik fiszewski. W roku 1386 rda po raz pierwszy okrelaj miejscowo jako wie czynszow (wg Dugokckiego) prusk, wg B. Schmida niemieck. Krasnoka powstaa jako wie czynszowa lokowana na prawie chemiskim w roku 1340 przez Wielkiego Mistrza Zakonu NMP Dietricha von Altenburg. Uposaona w 31 wk, co przemawia za jej wczeniejszym pruskim kontrakcie. Poniewa pobliska Krasnoka powstaa w roku 1340, a zasadc Krlewa by komtur malborski Ludolf Knig (sprawujcy t funkcj w latach 1338 1345, pniejszy Wielki Mistrz Zakonu NMP) zatem rok 1340 mona przyj za prawdopodobn dat lokacji miejscowoci (i wystawienia dla niej przywileju lokacyjnego na prawie chemiskim). Brzmienie dawnej nazwy miejscowoci upamitniao zaoyciela, dzi nabrao nieco innego sensu. W roku 1454 Wielki Mistrz zwolni z opat czynszowych mieszczanina malborskiego Eckerta, ktry wczeniej kupi 3 wki in Knigsdorf. Leklowy powstay jako wie czynszowa w komturii malborskiej. Dokument lokacyjny nieznany. W 1385 r. rda wspominay o pruskiej wsi czynszowej Leclon lub Leckelon. W Ksidze Strat zamku malborskiego (Schadebuch) odnotowano wielkie zniszczenia w czasie powodzi w 1427 roku miejscowo nie odbudowaa si ju w poprzedniej formie. Przeksztacona w folwark liczcy 17 wk, nalecy po wojnie 13 letniej do Ekonomii Malborskiej.

Kawki

Klakendorf Klackendrof

GP

wie czynszowa pruska

przysiek ulicowy

Kraszewo

Krauslauken Pruppendorf

GB

wie czynszowa pruska lub chemiska

przysiek ulicowy

Krlewo

Wie zoona trzech historycznych jednostek osadniczych: Krlewa, Krasnoki oraz Leklowy.

GP

trzy wsie czynszowe chemiskie Leklowy miay pocztkowo status wsi pruskiej

Krlewo i Krasnoka acuchwki przywaowe Leklowy przysiek placowy

Knigsdorf Koningesdorf Konigisdorf Schnwiese Schnewiese Leklau Lecklau Leclon Leckelon

Krzyanowo

Seytkam Seitkaimis Notzendorf Noczendorf

GB

Nie jest znana data lokacji na prawie polskim, ani relokacji na prawie chemiskim. Relokacja moga nastpi okoo 1330 r. gdy powstaa tu parafia obejmujca

wie czynszowa pruska, relokowana

przysiek placowy

112

Nocendorf

zasigiem rwnie Stare Pole. O istnieniu wsi Noczendorf wspomina si wanie w kontrakcie lokacyjnym Starego Pola z roku 1330. Koci (eclesia In Nocendorf) wzmiankowany by ju jednak w roku 1319. Jednak jeszcze w 1385 r. rda pisay o pruskiej wsi chopskiej Seytkaym. Area by may, wynosi 15,5 wki. Majtek lokowany ok. 1321 roku przez Lutera von Braunschweiga, zapewne razem z poblisk wsi Kraszewo. W 1385 roku odnotowany w rdach jako pruska wie czynszowa.

do wsi chemiskiej

Parwark

Mackutkaym Makotkaym Makutkeym Matkutkaym Parwark Perwalke Parkwark PGR Parwark

GB

majtek wolnego Prusa

przysiek placowy

Stare Pole

Altfelde, Altefelde, Altfeldt, Aldenvelt Alte Felt

GP

Relokacja wsi w roku 1330 przez Lutera von Braunschweiga. Sotys Hannus z Mtowych, area 30 anw, z czego 18 z wolnizn na dwa lata (zapewne nowy obszar wsi, dodany do starego, pruskiego). Midzy Starym Polem a Zbrowem znajdowao si tzw. Polskie Pole. Odnotowane w Ksidze Czyszw komturstwa elblskiego na pocztku XIV wieku. Na prawie chemiskim posiada je wwczas niejaki Jakub Schadewalde. Zakonny folwark gospodarczy lokowany w roku 1360 na prawie chemiskim; jego zarzdc w roku 1405 by niejaki Peter Ernst Hauptmann czum Thorechtenhoffe (Christburger Handfestbuch XI).

wie czynszowa pruska, relokowana do wsi chemiskiej

owalnica

Szaleniec

thrichte Hof Tchrichthof Thrichthof Torichthof Tringsdorf

Thringshfschen

majtek pastwowy

zapewne przysiek placowy; forma cakowicie zatarta

Szaleniecz

Szlagnowo

Slaulon Slawlun Schlablau

GB

Wie lokowana w komturii dzierzgoskiej midzy 1330 a 1350 r. W rdach wzmiankowana po raz pierwszy w kocu XIV wieku. Wie zostaa lokowana w komturii dzierzgoskiej by moe ju okoo 1300 r. Po roku 1405 znalaza si w komturii elblskiej, a od roku 1457 podlegaa pod zamek w Malborku. W roku 1392 w Zbrowie byli notowani gburzy Nikill i Hermann Swarcze, w roku 1396 Otto Niklus, Nickiel Backer, Hancke Frodinrich, Niklus Bare, Crumme Lekill, w roku 1401 Hannus Merkel, a w roku 1409 Hans Pfifer. Pierwotny dokument lokacyjny zagin, znamy tylko jego wznowienie wystawione w roku 1441 przez ostatniego komtura elblskiego, Heinricha Reu von Plauen.

wie czynszowa pruska

przysiek ulicowy

Zbrowo

Wie zoona trzech historycznych jednostek osadniczych: Zbrowa, Letnik oraz Czerwonki albo Stry.

GP

wie czynszowa chemiska

ulicwka placowa

Sommerau, Sammeraw Sameraw villa Somerane Sommerort, Sommerort Rothebude, Rothe Bude

113

Zotowo

Reichfelde Reychenvelt Reichfeld Rechsfelt

Wie lokowana przez komtura dzierzgoskiego Gntera Schwarzenburga, ktry peni swj urzd w latach 1331 1335. 8 stycznia 1342 roku kolejny komtur dzierzgoski Alexander von Kornre odnowi przywilej lokacyjny obniajc zarazem powinnoci czynszowe dla kolonistw. Wie posiadaa 35 wk, ktre naleay na prawie chemiskim do szlachetnego Hannusa Halczte. Naley wic sdzi, e pocztkowo bya wsi rycersk.

wie czynszowa chemiska

owalnica

Jako ciekawostk odnotujmy kategoryzacj redniowiecznych wsi uawskich przedstawion przez B. Schmida. Podzieli on wsie na: zagrodnicze, gburskie oraz jczmienne. Te pierwsze (niem. Grtnerdrfer) naleay do rzadkoci i oznaczay miejscowoci, gdzie nie doszo do nadania ziemi, czyli gdzie nie wyodrbnia si warstwa gburw (kmieci). Zamieszkiwali je tylko ludzie posiadajcy na wsiach status drugiej i trzeciej kategorii: zagrodnicy (Grtner), chaupnicy (Ktner) i komornicy (Instleute). Ich zajcia zwizane byy z rzemiosem oraz sadownictwem i ogrodnictwem. Wszyscy mieli mniej wicej rwny status wobec swego feudaa, a tym nie by Zakon NMP, tylko zwizana z nim rodzina rycerska. Na Maych uawach Malborskich do wsi tych naleaa miejscowo Muckenberg, pooona w pobliu Malborka, dzi nie istniejca 69. Wsie czynszowe, gburskie, dzieliy si jak ju wspomniano na pruskie oraz chemiskie. Na obszarze dzisiejszej gminy Stare Pole do wsi pruskich zaliczano: Klecie, Kawki, Leklowy i Szlagnowo, status Kraszewa jest dyskusyjny, natomiast w grupie wsi chemiskich dua cz posiadaa wczeniej status pruski (Stare Pole, Krasnoka, Krzyanowo, Kaczynos); tylko Zotowo i Zbrowo wydaj si typowymi osadami niemieckimi, moe take z pewnymi zastrzeeniami Krlewo. Wsie czynszowe mona jednak byo skategoryzowa nie tylko w odniesieniu do statusu prawnego, ale rwnie w relacji do ich profilu gospodarczego. W tym wanie kontekcie B. Schmid wymieni tzw. wsie jczmienne (niem. Gerstendrfer). W przygotowanych dla nich kontraktach umieszczono zapisy powodujce konieczno spacania renty feudalnej wanie w jczmieniu (w wysokoci 200 korcw od wki). Poprzez tego typu dyrektywy pan feudalny stara si narzuci kierunki rozwoju gospodarczego na podlegajcym obszarze. Do wsi jczmiennych na Maych uawach Malborskich naleay Janwka oraz Kaczynos 70. ** ** Administracja zakonna na omawianym obszarze przechodzia, jak wspomniano, szereg trudnych do uchwycenia zmian. Zanim powstay komturie funkcjonowa tu urzd umiejscowiony na zamku w Fiszewie. Da on nazw caej okolicy w postaci uaw Fiszewskich, a swoim zasigiem terytorialnym nawizywa do granic domniemanej pruskiej woci Weiskawo. Rycerz o imieniu Siegfried, z tytuem commendator in Wyscovia, wymieniony zosta w roku 1257, nastpnie za w roku 1271 miejscowa zaoga uczestniczya w bitwie z Prusami pod Dzierzgoniem.

69

W. Dugokcki, opus. cit. str. 147. Natomiast ju na nizinie w granicach obecnego Zarzecza leaa wie zagrodnicza Muckenberg. Poniewa w 1259 r. by wymieniany Burchard de Muckenberg, a w 1297 r. Konrad de Muckenberg, waciciel wsi Kalwa, badacze s skonni wiza powstanie tej miejscowoci z t rodzin. 70 B. Schmid, opus. cit., Wstp str XXIV i XXV.

114

Trudna do zdefiniowania jest ranga tego urzdu, zwaszcza we wczesnym okresie, do roku 1300. Z czasem jednak sta si siedzib komornictwa i w wielu dokumentach pojawi si pod tak nazw (Kmmeramt Fischau). W randze komornikw fiszewskich wymienieni zostali: w roku 1367 rycerz Michael, a w roku 1405 rycerz Heinrich. Na poudniu znajdowao si natomiast komornictwo w Marajnach (niem. Morainen; Kmmeramt Morainen) administrujce dawn prusk woci Posolouwe. Sie administracyjna tworzona przez Zakon bya na omawianym obszarze jednak znacznie bogatsza i opieraa si take na jednostkach niszej rangi: prokuratoriach i wjtostwach. We wspomnianym roku 1271 do walki z Prusami pod Dzierzgoniem wsplnie wystpiy zaogi z Fiszewa oraz uawki Sztumskiej (niem. Posilge). Zamki z siedzibami urzdw zakonnych powstay w drugiej poowie XIII wieku take wanie w uawce Sztumskiej oraz w Tropach Sztumskich. Ponadto wyoni si jeszcze okrg administracyjny zwany Pflege Thrichthof Stalle; zarzdza nim rycerz opiekun (niem. Pfleger) administrujcy nizin cignc si w kierunku Jezioro Druzno (tzw. Drausenniederung) 71. Rycerze zwizani z tym stanowiskiem urzdowali w Stalewie, rzadziej w Szalecu, a ich obowizki byy rozliczne: decydowali o zasadach rybowstwa, o moliwoci i sposobie korzystania z lasw, o wykorzystaniu licznych w okolicy k, boni i rozgartw, nadzorowali prowadzenie prac hydrograficznych zwizanych z osuszaniem bagna Solow i wyprostowaniu biegu Tejny Wyynnej na odcinku od Zotowa do Rozgartu etc 72. Postpujce zagospodarowanie i zasiedlenie uaw Malborskich w I poowie XIV wieku zdecydowao o powoaniu do ycia jeszcze jednego orodka administracyjnego. Okazao si nim wjtostwo w Sztumie utworzone w roku 1333 i kierowane przez rycerza zwanego advocatus. Mia on uprawnienia mniejsze ni rycerz komornik, gwnie militarne i skarbowe. Ponadto do jego zada naleaa ochrona wanej drogi wiodcej z Malborka do Sztumu i Kwidzyna (ze stolicy kraju do stolicy diecezji). Przy udziale swoich pomocnikw (Hofman) zbiera czynsze z dwch okrgw. Pierwszy pooony by na Maych uawach Malborskich i obejmowa wsie: Leklowy, Parwark, Krzyanowo oraz Kraszewo; drugi skada si z folwarkw w Barlewicach, Unicach i Lasowicach. Orodkami zakonnej administracji w najbliszej okolicy byy te: Markusy (siedziba wjta), Wikrowo (folwark i leprozorium) oraz cz dzisiejszej wsi Jegownik, zwana dawniej Neuhoff powstae jednak dopiero na pocztku XV wieku. Na t podstawow sie urzdw lokalnych naoone zostay granice gwnych jednostek administracyjnych w pastwie zakonnym komturii. Pierwszy ich zasig wyznaczono w latach 80-tych XIII wieku. Tak si zoyo, e na interesujcym nas terenie, doszo do styku a trzech komturii: santyrskiej (=malborskiej), dzierzgoskiej i elblskiej, a terytorialny rozdzia ich kompetencji jest w pocztkowym okresie - niemal niemoliwy do zrekonstruowania. Wydaje si, e Fiszewo cieszyo si pocztkowo autonomi wobec trzech regionalnych stolic, a okrelenia przynaleny do Fiszewa, pooony w komornictwie fiszewskim, pooony na uawach Fiszewskich znajdoway zastosowanie w odniesieniu do wszystkich miejscowoci maouawskich. Z czasem tj. w latach 1315 1330 komornictwo fiszewskie rozpado si na trzy czci: wschodnia dostaa si pod jurysdykcj zamku elblskiego (z Fiszewem, Zbrowem i Czerwonk), zachodnia zamku malborskiego (z Krlewem, Krasnok, Leklowy, Kaczynosem, Janwk, Kleciem), natomiast cz poudniowa zostaa zwizana z komturi dzierzgosk (Krzyanowo, Stare Pole, Kraszewo, Parwark, Kawki, Kikojty, Szaleniec, Zotowo). Ju jednak po roku 1333 dzierzgoskie Parwark, Krzyanowo i Kraszewo dostay si w orbit wpyww wjtostwa sztumskiego, poprzez ktre podlegay komturii malborskiej.

71

W roku 1359 wymieniony by Pfleger von Stalle brat Walrabe. B. Schmid, opus.cit. (K. Marienburg), Wstp str. VII. 72 B. Schmid, opus. cit. (K. Stuhm), Wstp str. 239.

115

Sytuacja wyklarowaa si dopiero po wielkiej wojnie 1410 1411. W wikszoci zniszczone przez wojska litewskie i tatarskie wsie maouawskie odbudowyway si od nowa, a administracyjnie przydzielono je do dwch komturii: elblskiej i malborskiej. Granica przebiegaa na wschd od Starego Pola, mniej wicej identycznie jak dzisiejsza granica administracyjna gminy. W zasadzie wszystkie miejscowoci z obecnej gminy Stare Pole znalazy si pod wpywem zamku malborskiego, wyjtek stanowio tylko Zbrowo i Czerwonka zwizane poprzez Fiszewo z zamkiem elblskim. Czynnikiem decydujcym bya tu chyba przynaleno parafialna i fakt, e proboszcz fiszewski posiada w tych miejscowociach nadania ziemskie w wysokoci 12 anw (2 w Zbrowie). Zbrowo przyczono do zamku malborskiego ju w trakcie wojny 13-letniej, w roku 1457.

Ilustracja z katalogu B. Schmida pokazujca granice komturii w kocu XIV wieku.

*** **

116

Dokonany w 1243 roku przez legata papieskiego kocielny podzia Prus spowodowa, e tereny obecnej gminy Stare Pole znalazy si w ramach diecezji pomezaskiej. Jej stolic by Kwidzyn. Sytuacja ta nie zmieniaa si w cigu wiekw. Sie parafialna ksztatowaa si powoli i bya oczywicie uzaleniona od postpw wielkiej akcji kolonizacyjnej sterowanej przez Zakon NMP. Zwaszcza od osigni w dziedzinie kolonizacji niemieckiej, gdy kociow we wsiach zdominowanych przez Prusw i Polakw nie budowano. Wprawdzie pierwszy koci na tym terenie, umiejscowiony wg kronik w uawce Sztumskiej, zosta wzniesiony przez Prusw i im mia suy, ale by to tylko epizod w dziejach; konsekwencja wojny toczonej o panowanie nad krain. Ten drewniany budynek nie przetrwa zreszt dugo zniszczyli go Prusowie w trakcie drugiego powstania. Potem budowano ju obiekty bardziej trwae, murowane, patronowa im Zakon NMP. W pierwszej poowie XIV wieku parafie dla omawianego terenu zostay lokowane w: Fiszewie, uawce Sztumskiej, Krzyanowie oraz Krlewie.
Miejscowo Wezwanie / patronat do wojny 13-letniej
Koci p.w. w. Jana Ewangelisty / Zakon NMP

Dane o budowli

Parafia miejscowoci do niej nalece

Fiszewo Zbrowo Czerwonka (Stra)

Fiszewo

W Zbrowie wybudowana zostaa kaplica naleca do kocioa parafialnego, istniaa ona od roku 1607 do co najmniej 1713; zlokalizowana bya w innym miejscu ni obecna kaplica p.w. w. Wojciecha. Pierwszy koci w Posilge powsta ju w roku 1249 w wyniku traktatu dzierzgoskiego; by obiektem drewnianym wzniesionym przez Prusw. Proboszcz Arnold von Posolova by wymieniany w rdach w roku 1250. Nastpni proboszczowie odnotowani zostali w latach 1286 1298. W tym czasie trwaa zapewne budowa nowej gotyckiej murowanej wityni. Dokadnych przekazw na ten temat brak.

uawka Sztumska

Koci p.w. w. Jana Chrzciciela / Zakon NMP

uawka Sztumska Zotowo Szaleniec

tylko w pocztkowym okresie, gdy wsie naleay do komturii dzierzgoskiej i podlegay pod wjta ze Stalewa Szaleca.

Krzyanowo

Koci p.w. w. Barbary / Zakon NMP

Koci parafialny powsta tu przed rokiem 1330, by moe ukoczony by ju w roku 1319.

Krzyanowo, Stare Pole Klecie Kawki Parwark Kraszewo Z czasem: Zotowo Szaleniec Leklowy * Krlewo Krasnoka Leklowy * Janwka Letniki Kaczynos

Krlewo

Koci p.w. Mikoaja / Zakon NMP

w.

Na podstawie protokou wizytacji kocielnej z 1742 roku wiadomo, e pierwszy gotycki koci murowany zosta zniszczony w trakcie wojny 13-letniej. Na jego miejscu wybudowano w roku 1468 wityni konstrukcji ryglowej, zachowan do roku 1819/1820.

Czasy Ekonomii Malborskiej.

*

117

Po wojnie 13-letniej, w ramach Krlestwa Polskiego i utworzonej jednostki administracyjnej wojewdztwa malborskiego, wszystkie wsie pooone na uawach Malborskich zrwnano pod wzgldem statusu prawnego. Odnawiane dokumenty lokacyjne oparto ju wycznie na prawie chemiskim. Kontrakty chemiskie otrzymyway rwnie majtki i folwarki. Na interesujcym nas terenie majtkami pozostay: Szaleniec, Kikojty i Parwark, natomiast pozostae miejscowoci stay si wsiami czynszowymi gburskimi (kmiecymi). Przeksztacenia te miay miejsce w latach 70 tych XV wieku, poszczeglne dokumenty lokacyjne sygnowane byy przez krla i zatwierdzane przez Sejm; ostatecznie w lipcu 1476 wszystkie miejscowoci przeksztacono na podstawie oglnego edyktu. Tak znikn podzia na wsie pruskie i niemieckie, przez pewien czas utrzymywa si jeszcze status wsi zagrodniczych, znikno natomiast pojcie wsi jczmiennych.

Ilustracja z katalogu B. Schmida pokazujca granice Ekonomii Malborskiej w XVI wieku.

** Pocztkowo zarzdzaniem gospodarczym prawnie zreformowanych uaw Malborskich zajmowali si starostowie malborscy, rezydujcy na zamku malborskim oraz sztumskim. Poza tym penili rwnie funkcje wojskowe, policyjne i sdownicze. Po mierci starosty oraz namiestnika krlewskiego Ambroego Pampowskiego doszo do wydzielenia kompetencji gospodarczych z tego zasobu krl Zygmunt I Stary utworzy w roku 1510 Ekonomi Malborsk czyli dobra stou krlewskiego. Terytorialnie w jej skad, obok miast Malborka i Nowego Stawu, weszy w zasadzie wszystkie wsie i majtki uawskie; ich liczba podawana jest rnie w zalenoci od opracowania. Administrowanie nad tym terenem, z jego miejscowociami i zasobami, powierzono specjalnie wybieranym, patnym urzdnikom krlewskim. Nazywano ich pocztkowo Mistrzami Skarbowymi z Malborka, od poowy XVI wieku Ekonomami Krlewskimi (w dokumentach: thesaurarius, dispenastor, prokurator generalis), a ich stanowisko oddzielone od funkcji starociskich zostao cile powizane z czynnociami stricte skarbowymi i fiskalnymi. Pierwszym zarzdc Ekonomii Malborskiej zosta Jan Bayski, ktry wsawi si przygotowaniem Rejestru Czynszowego dla miejscowoci uawskich. W jego ramach uregulowano i ujednolicono status prawny wsi, folwarkw i majtkw oraz wprowadzono przejrzyste zasady wynikajcej z tego statusu polityki fiskalnej. Jego nastpc, w roku 1531, zosta Stanisaw Kostka kontynuujcy prace skarbowe oparte na rejestrze. To wanie w tym dokumencie pojawi si wyrany podzia na miejscowoci z uaw Wielkich i Maych uaw Malborskich. Mona powiedzie, e mia on charakter techniczny, pomocniczy, cile zwizany z prowadzeniem odpowiednich zapisw rachunkowych. To tak, jakbymy dzisiaj utworzyli w tekcie tabel dzielc dane na dwie kolumny. Ekonomowie mieli obowizek odprowadza do skarbu krlewskiego nadwyki dochodw uzyskiwanych z tytuu wasnoci do ziemi w ramach latyfundium, z tych dochodw pobierali wasne uposaenie wg cile okrelonych zasad. Podobnie jak wypacali uposaenie zatrudnianym przez siebie urzdnikom pomagajcym w sprawowaniu tak odpowiedzialnej misji. w model funkcjonowa do najazdu szwedzkiego w roku 1626; pniej znowu czono funkcje starosty z powinnociami ekonomicznymi. Mae uawy Malborskie w caoci naleay do Ekonomii Malborskiej. Kada z tutejszych wsi stanowia wasno krlewsk, pastwowy charakter mia folwark w Szalecu, natomiast Kikojty i Parwark posiaday status majtkw prywatnych, szlacheckich. W pierwszych dziesicioleciach polskich rzdw w Prusach Krlewskich dochody skarbu pastwa gwatownie malay, na co wpyw miao wiele czynnikw, w tym midzy innymi wypuszczanie ziem w rce prywatne (jak miao to miejsce na Wielkich uawach Malborskich w przypadku tenuty nowodworskiej i barwadzkiej). Po ustanowieniu Ekonomi Malborskiej sytuacja zacza zmienia si radykalnie, przypadki

118

oddawania ziemi prywatnym wacicielom stay si sporadyczne, natomiast skuteczna polityka podatkowa stosowana konsekwentnie wobec wsi, majtkw i folwarkw przyczyniaa si do znaczcej poprawy budetu krlewskiego. Z istotnych czynnikw, ktre si na ten stan rzeczy zoyy wymieni naley dwa: znakomit koniunktur na polskie pody rolne w Europie w XVI wieku oraz wprowadzenie nowych uregulowa prawnych dotyczcych dysponowania ziemi i zasad na niej gospodarowania prawo emfiteutyczne. *** Zrwnanie prawne wsi, folwarkw i majtkw oraz usprawnienie procesw zarzdzania nad t struktur osadnicz nie rozwizao jednak w peni problemw, zwaszcza gospodarczych i zwaszcza w krainie tak trudnej do zagospodarowania jak byy uawy Wilane. Potrzebne byy nowe instrumenty, w tym prawne i administracyjne, by odbudowa obszar zniszczony po wojnach, a take charakteryzujcy si tym, e nawet w czasach pokoju nie rozwija si w peni swoich moliwoci: albo nawiedzay go rne klski (powodzie i podtopienia), albo specyfika pooenia geograficznego sprawiaa, e wiksza cz gruntw leaa odogiem lub nie bya waciwie, adekwatnie wykorzystana. Generalnie obszar ten nie przynosi spodziewanych wynikw gospodarczych i wymaga interwencji przy wykorzystaniu nowych rozwiza. Takim instrumentem wprowadzonym w kocu XVI wieku, a konstytucyjnie usankcjonowanym w latach 30-tych XVII wieku, stao si prawo emfiteutyczne 73. Prawo to, zwane rwnie emfiteuz, stanowio rodzaj prawa na rzeczy cudzej, polegajcego na udzieleniu dugotrwaego uytkowania gruntu (przypominajc w istocie dzieraw wieczyst), rnicego si jednak od dzierenia na prawie chemiskim przede wszystkim cyklicznym i sukcesywnym odnawianiem warunkw umowy, zanikiem dodatkowych zobowiza pozapieninych, moliwoci pozostawania poza tradycyjnymi formami miejscowej organizacji samorzdowej oraz innymi typem przestrzennej organizacji osadniczej gospodarstwa samotnicze. Fizyczn osoba prawn jest emfiteuta (lub grupa oldrw), osobicie ponoszcy z tytuu zawarcia umowy wszelkie konsekwencje swojej dziaalnoci gospodarczej. Osoby takie pozostaway poza dotychczasowym, tradycyjnym systemem gminnym, utworzonym w momencie krzyackiej lokacji, a do momentu nabycia przez siebie rwnie i gruntw na prawie chemiskim 74. Posugiwanie si prawem emfiteutycznym polegao na zawieraniu umw - kontraktw emfiteutycznych (w dokumentach rdowych okrelanych mianami: der arende contrakt lub dass emphyteutische Recht Erbzines Contrakt) pomidzy dysponentem ziemi (Vorleiher, Herr, dominus emphiteuticanus) a przyszym jej dzierawc, zwanym w tym wypadku emfiteutyt (Ephyteuta, Arendatores, Emphyteutisch Arendatores). Emfiteutyta mg by osob reprezentujc tylko siebie lub interesy pewnej grupy, moga nim rwnie sta si wanie caa grupa nowych kolonistw. W przypadku uaw Malborskich dysponentami w kontraktach emfiteutycznych okazywali si: administracja krlewska (Ekonomia Malborska) oraz mone rody szlacheckie, zwizane z dworem krlewskim, do ktrych naleay dwie wyodrbnione na Wielkich uawach tenuty: barwadzka oraz tygenhowska. Odbiorcami natomiast, przynajmniej w pocztkowym okresie, byli prawie wycznie menonici emigranci wyznaniowy wywodzcy si w wikszoci z Niderlandw i pnocnych Niemiec.
73

E. Kizik, Menonici w Gdasku, Elblgu i na uawach Wilanych w drugiej poowie XVII i w XVIII wieku. Gdask 1994. Na str. 47 opisa ten stan nastpujco: Upowszechnienie istniejcej od koca XVI w. emfiteutycznej formy osadniczej nastpuje po przyjciu propozycji sejmiku pruskiego z 1630 r. Sejm 1631 r. uzna t propozycj za waciw i uchwali konstytucj O dobrach Rzeczpospolitej w Prusiech zniszczonych, a poczwszy od 1633 r. kancelaria krlewska zacza spisywa kontrakty emfiteutyczne na poszczeglne dobra. Adresatami kontraktw byli emfiteuci szlacheccy porednicy zobowizujcy si do wspuczestnictwa w przeprowadzaniu akcji osadniczej. 74 E. Kizik, opus. cit. str. 45.

119

W wielu opracowaniach powiconych uawom Wilanym i w wiadomoci powszechnej funkcjonuj dwa przesdy, czy inaczej mwic dwie nie do koca prawdziwe tezy zwizane z prawem emfiteutycznym. Pierwsza identyfikuje emfiteutuz stricte z osadnictwem holenderskim (mennonickim) i pokazuje j w formie wynalazku zwizanego z tym krgiem kulturowym, niejako przywiezionym przez kolonistw na teren Prus. Nie jest ona prawdziwa, gdy jak pokazano ten rodzaj prawa osadniczego powsta wanie w Prusach, w celu ich restytucji gospodarczej, a to, e zwiza si (pocztkowo) z menonitami byo dzieem przypadku, tylko zbiegiem okolicznoci. Tym niemniej czstokro uywa si pojcia prawo olderskie (holenderskie) jako synonimu pojcia prawa emfiteutycznego, a kolonizacj oldersk opisuje si take jako kolonizacj emfiteutyczn. Druga teza dowodzi, e prawo emfiteutyczne stosowano w odniesieniu do ziemi lecej odogiem, niezagospodarowanej wczeniej na prawie chemiskim czyli na nieuytkach, gwnie bagnach, terenach podmokych i podtopionych. To prawda tylko czciowa, tak si rzeczywicie czsto zdarzao, jednak instrumentem tym posugiwano si z zaoenia wszdzie tam, gdzie dotychczasowe formy gospodarki nie byy zbyt efektywne i okazyway si mao wydajne w stosunku do potencjalnych moliwoci. Wykorzystywano zatem emfiteutuz tam, gdzie obiecywano sobie podniesienie rentownoci, take na gruntach wczeniej zasiedlonych i zagospodarowanych, jednak w sposb mao zadawalajcy. Rwnie czste byy przypadki, cho rzadziej si o nich wspomina, gdy niesprawdzajce si formy organizacji folwarkw pastwowych zastpowano kolonizacj opart na kontraktach emfiteutycznych. Takim przykadem na opisywanym terenie gminy Starej Pole okazaa si miejscowo Szaleniec redniowieczny folwark zamieniony w XVIII wieku w typow, czystej formy wie kolonijn, zasiedlon i zagospodarowan w 100% przez menonitw. Innym charakterystycznym przypadkiem uciekania si do emfiteutuzy, w celu zwikszenia wspczynnika efektywnoci wykorzystania gruntw, byo odczanie terenw wsi chemiskich dla tworzenia satelitarnych osad emfiteutycznych. Dotyczyo to przede wszystkim terenw pooonych na terenach depresyjnych, podmokych, towarzyszcych rzekom, sucych jako ulga powodziowa. Wczeniej wykorzystywano je tylko latem pod pastwiska, w nowych warunkach dochodzio tam do prawdziwego zagospodarowania zwizanego z osadnictwem kolonijnym. Powstaway tam gospodarstwa samotnicze formujce si w rzdwki lub przyjmujce form zabudowy rozproszonej (jednodworczej blokowej na terpach). Takie osady na og nie miay wasnej nazwy chocia de facto i de jure funkcjonoway jako odrbne miejscowoci, nie majce formalnych zwizkw z wsiami czynszowymi, chemiskimi, w relacji do ktrych powstay. Na opisywanym terenie gminy Stare Pole taka klasyczna osada emfiteutyczna powstaa pomidzy wsiami Zbrowo a Czerwonka (Rothe Bude). W XVIII wieku osadzono tam 4 rodzinny mennonickie, z czasem osada rozwina si do co najmniej 14 gospodarstw; wrd nich znalazo si miejsce dla myna, karczmy oraz znanego w caej okolicy straganiarza. ** ** Menonici pojawili si w Prusach w 2 poowie XVI wieku. Pocztkowo prbowali osiedli si w Gdasku, nastpnie w Elblgu, jednak w tych rozwinitych orodkach miejskich nie znaleli dogodnych warunkw dla egzystencji opartej na bardzo specyficznych kryteriach. Najkrcej mwic, zgodnie z zasadami wyznawanej doktryny, menonici pragnli y w znaczcej izolacji od reszty spoecznoci, nie uczestniczc w yciu publicznym, nie angaujc si w polityk, unikajc suby wojskowej, a nawet pracy w administracji, powicajc si wycznie kultywowaniu immanentnych wartoci wywodzcych si z wasnej, hermetycznej tradycji oraz mozolnej pracy, budujcej ich niebanalny potencja ekonomiczny. Odpowiednie warunki powstay natomiast na uawach Wilanych i w tej krainie emigranci wyznaniowi z Niderlandw i Niemiec zdoali rozwin wszystkie posiadane i nowo nabyte umiejtnoci oraz specyficzne cechy zwizane ze swoim krgiem spoeczno - wyznaniowym.

120

Na uawach znajdowao si wiele terenw trudnych do zagospodarowania, wymagajcych odpowiedniego podejcia tj. zarwno wiedzy, jak i odpowiedniej organizacji spoecznej, wspdziaania. Tak si zoyo, e obu tym wymogom najlepiej mogli sprosta wanie menonici, poniewa wynikao to wprost ze struktury i genezy ich gmin. Po drugie na uawach zaczto powszechnie stosowa prawo emfiteutyczne, a pewne jego aspekty zostay jakby umylnie stworzone pod ktem oczekiwa nowych kolonistw, mowa tu przede wszystkim o moliwoci egzystowania i prosperowania poza strukturami dotychczasowej organizacji samorzdowej: osadniczej i spoecznej. Emfiteutuza moga zapewni izolacj zarwno w sensie fizycznym, jak i obywatelskim, a menonici postanowili wykorzysta te moliwo z ca konsekwencj jako rozwizanie odpowiadajce zasadom ich wiary i specyfice autarkicznej struktury spoecznej. Na uawach Malborskich menonici zaczli si osiedla za spraw dzierawcw prywatnych majtkw (tenut) wydzielonych z Ekonomii Malborskiej, pooonych na uawach Wielkich. W pierwszym etapie (lata 60-te i 70-te XVI stulecia ) zajli poronite trzcin nieuytki bagienne znajdujce si w tenucie tygenhowskiej (nowodworskiej). Sprowadzia ich tu bankierska rodzina Loitzw, a nastpnie wszystkie nadane kolonistom postanowienia i przywileje potwierdzi w latach 80-tych Ernst Weiher. W kolejnym etapie menonici zaaklimatyzowali si na gruntach ssiedniej tenuty barwadzkiej (okolice Niedwiedziwki), nalecej do dworzanina krla Zygmunta Augusta Reinholda von Krokw (Crokau). Z tych dwch gwnych orodkw kolonizacja mennonicka zacza si rozprzestrzenia i obejmowaa stopniowo cae uawy Wilane. Na Mae uawy Malborskie dotara z oporami i dosy pno, prawdopodobnie dopiero w 2 wierci XVII wieku. W kadym razie brak jest danych rdowych potwierdzajcych wczeniejsze zawieranie kontraktw emfiteutycznych na tym obszarze. Decydowaa o tym silna pozycja miejscowych wsi chemiskich i stosunkowo dobre zagospodarowanie podlegajcego im areau. Sytuacja zmienia si dopiero po pierwszej wojnie szwedzkiej i wynikaa ze zniszcze i spustosze, jakie si w jej wyniku dokonay. Do zmian przyczynia si take wielka powd z 31 marca 1651 roku zwizana z przerwaniem waw na Nogacie Paucie, w wyniku czego znaczco zniszczone zostay wsie Janwka, Kaczynos i Zbrowo. To wanie w okolicach Zbrowa pojawili si pierwsi rdowo odnotowani menonici zwizani z opisywanym terenem gminy Stare Pole. Zaoyli oni satelitarne osiedle rozwijajce si pomidzy zwartymi, chemiskimi ukadami osadniczymi wsi czynszowych: Zbrowa i Czerwonki. Byli to:

Johan Tiesen, straganiarz (Hakenbude) z trzyosobow rodzin Peter Penner, rolnik, z picioosobow rodzin i picioma pracownikami (Dienstboten) Dirck Loewen, rolnik, z trzyosobow rodzin i jednym pracownikiem Johan Hiebert, rolnik, z dwuosobow rodzin

Drugi znaczcy kontrakt emfiteutyczny zosta podpisany 30 listopada 1727 i dotyczy terenw zwizanych z dawnym majtkiem domeralnym w Szalecu. Grunty o areale ponad 19 wk na okres 40 lat zostay wydzierawione gminie mennonickiej zoonej z 11 rodzin, co dao pocztek rozwojowi typowej wsi kolonijnej, tak w sensie prawnym, jak i przestrzennym. Szaleniec i Zbrowo stay si na opisywanym terenie gwnymi orodkami rozwoju osadnictwa emfiteutycznego, pocztkowo stricte zwizanego z menonitami, a z czasem z ludmi okrelanymi oglnym mianem oldrw. Warto zwrci uwag, e obie miejscowoci pooone s jakby na dwch przeciwlegych biegunach opisywanego obszaru i obie zwizane s z biegiem gwnych rzek ten obszar przecinajcy Nogatu i Tejny. Menonitom, czy szerzej oldrom, powierzono zatem trudne zadanie zasiedlenia i zagospodarowania gruntw podmokych, podtapianych, zwizanych z ulgami powodziowymi, do tej pory sabo wykorzystywanych, co najwyej jako pastwiska. Pomidzy tymi biegunami kolonizacja olderska rozwijaa si o wiele mniej intensywnie i na og polegaa na tworzeniu jednodworcznych gospodarstw w ssiedztwie zwartych,

121

lokacyjnych ukadw wsi czynszowych. Tak byo z pewnoci w przypadku Klecia, Kawek i Zotowa oraz prawdopodobnie w odniesieniu do Kaczynosu i Krlewa. Pozostae miejscowoci na opisywanym obszarze nie miay wikszego zwizku z kolonizacj emfiteutyczn. Efekty jakie przyniosa kolonizacja olderska dla opisywanego terenu zostay przedstawione w formie tabelarycznej.
Kolumna 1 obecna nazwa miejscowoci Kolumna 2 informacje na temat odnowienia kontraktw lokacyjnych, zwikszenia areau miejscowoci, zmian w statusie prawnym, budowie wanych obiektw spoecznych Kolumna 3 liczba gwnych gospodarstw chopskich w XVIII i XIX w., nalecych do gburw, przeksztaconych po reformach agrarnych w wolne majtki chemiskie / odnotowane nazwiska miejscowych gburw (chemiskich) Kolumna 4 przybliona liczba gwnych siedlisk kolonijnych, emiftetutycznych / odnotowane nazwiska miejscowych menonitw (czy szerzej olendrw) Kolumna 5 przeksztacenia lokacyjnego ukadu osadniczego spowodowane rozwojem gospodarstw emfiteutycznych Kolumna 6 liczba mieszkacw przed 1945 rokiem

Miej sco wo

Dane historyczne

Liczba
chemiska

Liczba
emfiteutyczna

Rozwj ukadu osadniczego

Liczba mk

Jan w ka

Odnowiony dokument lokacyjny spon w 1517 r. i zosta ponownie wystawiony w roku 1576. Totalna powd z roku 1888 zniszczya cay ukad osadniczy z zabudow; po niej wie praktycznie powstaa od nowa. Po totalnej powodzi na pn. od wsi powstaa leniczwka podlegajca pod Nadlenictwo Pelplin.

3 /
XVII wiek: rodzina Hirschfeld XIX wiek: Arndt Kruger Sonke

brak /
Wiebe

Lokacyjny ukad osadniczy nie zmieni si w wyniku kolonizacji olenderskiej. We wsi notowano tylko jedn rodzin mennonick Wiebe.

1933 r. 155 1939 r. 175

Kac zyn os

Brak danych o wznowieniach dokumentu lokacyjnego po wojnie 13 -letniej. Rok 1637: lustracja komisji kocioa katolickiego odnotowano budow kocioa protestanckiego w roku 1626. Nowy budynek kocielny wzniesiono w konstrukcji ryglowej w latach 1705 1706; remont i konserwacja w latach 1906 1907. W XVII wieku sotysem by Johann Neimann.

8 /
Brak danych

? /
Dick Niefeld

Kolonizacja emfiteutyczna przyczynia si do powikszenia areau wsi z 50 do 128 wk ! W XVIII wieku notowano 4 rodziny mennonickie, ale liczba gospodarstw holenderskich musiaa by znacznie wiksza. Formy przestrzenne tej kolonizacji okazay si nietrwae nie ma po nich ladu w terenie; nie byo go ju w I poowie XX wieku. Na bazie jednego z gospodarstw kolonijnych powsta w k. XIX wieku duy majtek ziemski dzi Kaczynos Kolonia. Gospodarczo by on zapewne zwizany z cukrowni w Starym Polu.

1933 534 1939 463

r. r.

Kik ojty

Majtek prywatny. Brak dokadnych danych.

Dwr z folwarkiem i ogrodem

Brak danych

Majtek liczy w XIX wieku 23 wki. Brak ladw i wzmianek o kolonizacji emfiteutycznej.

1868 r. - 73

122

Kle cie

Brak danych

4 /
Rodzina Wedekind

5 lub 9 /
Rodzina Wiehler

W XVIII wieku we wsi osiedlili si olendrzy (w tym menonici) w kocu XIX wieku notowano 11 mennonitw. Lokacyjny ukad osadniczy rozszerzy si o rozproszone gospodarstwa kolonijne lokowane w kierunku zachodnim i poudniowym; area wsi wzrs z 31 do 54 wk. Cz zabudowy kolonijnej zachowaa si.

k. XIX w. 165 1933 r. 126 1939 r. 136

Ka wki

Brak danych

3 /
Brak danych

3 /
Dick Niefeld

W roku 1820 wie liczya 112 osb, w tym 2 mennonitw. Dziki kolonizacji emfiteutycznej area wsi powikszy si z 16 do 34 anw. Rozproszone gospodarstwa kolonijne powstay w kierunku Szalenica -na poudnie i zachd od lokacyjnego ukadu osadniczego. W roku 1869 w Kawkach odnotowano 16 mennonitw. Lokacyjny ukad osadniczy nie zmieni si znaczco; prawdopodobnie nie byo tu gospodarstw kolonijnych.

1869 r. 110 1925 r. - 97 Potem wczono Kawki do Krzyanowa .

Kra sze wo

Brak danych

4 /
Kramer Lemke

Brak danych

1933 147 1939 137

r. r.

123

Kr lew o

Krlewo. 23 marca 1485 roku odnowiony zosta w Toruniu dokument lokacyjny dla Krlewa podpisany przez krla Kazimierza Jagielloczyka. W 1486 wybudowano nowy koci w konstrukcji ryglowej, remontowany w 1683 i 1746; rozebrany w 1816. Budowa kocioa neogotyckiego w latach 1820-21, rok 1839 rozbirka le postawionej wiey, 1844 budowa nowej wiey. Prace konserwatorskie pod nadzorem inspektora budowlanego Abessera Krasnoka: Brak danych. Leklowy W XVI i XVII wieku byy folwarkiem rodziny Kithlof, potem powrciy do statusu maej wsi z dwoma gospodarstwami gburskimi. W kocu XVII wieku sotysem by Merten Wolf. Po reformach agrarnych powsta na ich bazie jeden wolny majtek chemiski.

Krlewo p. XIX w. - 11 po. XIX w. - 6 p. XX w. - 4

/
Od XVI wieku szlachecka rodzina Wunderlich; Gburzy: Wiebe Ehlert Dhring Stoermer Krasnoka:

Krlewo: 6 rodzin mennonickich w 1820 r. Liczba gospodarstw nieznana. Krasnoka: Brak danych Leklowy: Brak danych

5
/ Rentel Regher Leklowy: W XVI i XVII wieku folwark rodziny Kithlof. XIX w. 2 / Gehrtin Boyke Sielmann

Krlewo i Krasnoeka tworzyy od XIV w. rzadki w pejzau uaw ukad wsi podwjnej, byy swoim lustrzanym odbiciem wzgldem osi, jak stanowi Stary Nogat. Obie miejscowoci pierwotnie przyjy form acuchwki przywaowej z zabudowaniami sytuowanymi po jednej stronie ulicy wiejskiej towarzyszcej waom rzeki. Przy czym ulica wiejska w Krlewie odgrywaa waniejsz rol, gdy bya odcinkiem gwnego traktu w regionie tzw. Via Elbigensis. Podkreleniem jej rangi budowa kocioa parafialnego oraz wzmiankowanych przez B. Schmida dworw. W Krasnoce przestrze publiczna nie znalaza rwnie wakich realizacji. W XVI w., po przekopaniu koryta nowego Nogatu, uksztatoway si w okolicy nowe warunki przestrzenne. Stary Nogat spad do rangi jednego z roww odwadniajcych rozogi uawskich pl i nie stanowi ju ani wanej przeszkody terenowej, ani istotnego punktu orientacyjnego dla sytuowania siedlisk czy zabudowy. Znalazo to swj wyraz zwaszcza w rozwoju Krlewa, ktrego ukad osadniczy poszerzy si w kierunku wsch. dc do poczenia z ukadem osadniczym Krasnoeki. Przestrzennie Krlewo ewaluowao w kierunku ulicwki i tak form przybrao na pocztku XIX w., gdy wie okazaa si najbardziej rozwinita w dziejach (odnotowano dwukrotnie wikszy area ni w czasach lokacyjnych, 11 wolnych gospodarstw gburskich z zabudow o walorach architektonicznych znaczcych w skali regionu + cmentarz + koci + szko). W Krasnoce istniao wwczas 5 takich chemiskich posiade. Zmiany, ktre zaczy nastpowa od drugiej poowy XIX w. (budowa linii kolejowej) sprowadzay si w konsekwencji do powolnej degradacji wartociowego krajobrazu kulturowego. Zanikay w pejzau budynki (np. dwa domy podcieniowe) oraz cae siedliska najsilniej proces ten dotyczy Krasnoki.

Krlewo: 1820 r. 317 k. XIX w. 340 Leklowy: k. XIX w. 75

Krz ya no wo

Zmiana statusu prawnego na podstawie edyktu krlewskiego z 1476 roku. Lustracja Ekonomii Malborskiej z 1510 roku odnotowaa we wsi 2 wki parafialne, 3 nalece do sotysa i 10,5 czynszowych.

3 /
W XVIII wieku rodzina Zimmermann; w XIX i 1 poowie XX wieku: Wst Szultz Sielmann

? /
Brak danych

W 1510 roku wie odbudowana po zniszczeniach wojny 13-letniej liczya nadal 15,5 wki. W roku 1868 odnotowano znaczcy wzrost areau do 41 anw i 3 mrg. Nie byo to jednak wynikiem kolonizacji emfiteutycznej. Wie rozwina swj ukad przestrzenny po reformach agrarnych, zwaszcza w kierunku poudniowym, gdzie powstay trzy due wolne majtki chemiskie. Menonici, czy szerzej olendrzy nie pojawili si w tutejszym ukadzie osadniczym.

1868 r. -205 1933 r. 288 1939 r. 317 cznie z Kawkami.

124

Par war k

Zmiana statusu prawnego na podstawie edyktu krlewskiego z 1476 roku. Pocztkowo miejscowo notowano w ekonomii malborskiej jako wie czynszow (?); to raczej pomyka.

2 /
W 1 poowie XVIII wieku wacicielem majtku by Peter Holst. Potem szlachecka rodzina Wunderlich.

? /
Brak danych

Lokacyjny ukad osadniczy nie zmieni si w wyniku kolonizacji olenderskiej. W miejscowoci w roku 1868 mieszkao 5 mennonitw (zapewne jedna rodzina) podobnie jak w Janwce.

1868 r. 102 1933r. - 63 1939 r. -63 Najmniejsza miejscowo w powiecie malborskim do 1945 r..

Sta re Pol e

Zmiana statusu prawnego na podstawie edyktu krlewskiego z 1476 roku. Lustracja Ekonomii Malborskiej z 1510 roku odnotowaa we wsi 35,5 anw. W roku 1569 krl Zygmunt August odnowi przywilej lokacyjny. Koci protestancki powsta w roku 1638, by obiektem drewnianym; w 1705 r. zastpia go budowla murowana. W 1843 roku zaoono cmentarz ewangelicki, na jego dziace powsta nowy koci zbudowany wg projektu architekta Passarga z Elblga, neogotycki, w roku 1879. 1852 r. budowa stacji kolejowej. W trzech fazach, w latach 1880 1940 w Starym Polu wzniesiono ogromny zesp cukrowni wraz z budynkami mieszkalnymi dla pracownikw.

rok 1885 - 6 rok 1932 - 9

? /
Brak pewnych danych. W 1885 r. mieszkao we wsi 21 dysydentw tym mianem mogli by okreleni olendrzy.

/
Enss Bhnert

Ukad przestrzenny wsi nie zmieni si znaczco do koca XVIII wieku. Brak ladw kolonizacji emfiteutycznej, jeli gospodarstwa kolonijne powstay nie okazay si trwaym elementem krajobrazu. Rozwj przestrzenny wsi nastpi w XIX wieku i zwizany by z wielkimi przedsiwziciami i przeobraeniami w sferze komunikacyjnej (budowa szosy nr 1, budowa linii kolejowej Ostbahn, zaoenie stacji pocztowej) i rolno przetwrczej (cukrownia, targi rolne). W ich rezultacie struktura przestrzenna i spoeczna upodobnia si do modelu maomiasteczkowego. Znaczcy mieszkacy Starego Pola (lekarze, aptekarze, waciciele wolnych majtkw chemiskich) zaczli wznosi domy w stylu willowym, typowym dla miast.

1772 r. 263 1863 r. 432 1926 r. 874 1939 r. 1026 1942 r. 1206

Sza leni ec

Po wojnie 13-letniej zachowany status folwarku pastwowego w ramach ekonomii malborskiej Folwark Szaleniecz. Lustracja w roku 1607 z opisem inwentarza i zabudowa. 1726 rok podpisany kontrakt emfiteutyczny z gmin mennonick 11 olendrw gospodarujcych na 19 wkach i 16 morgach. W XIX w. rozwj w kierunku typowej wsi.

Do XIX wieku brak. W XIX w. powstaa mleczarnia, dworek, myn.

10 12 /
Rok 1772: Dau, Dircksen, Dick, Fisch, Funck, Gruntu, Jantzen, Kaettler, Kasper, Martens, Penner, Siebert.

Ukad przestrzenny folwarku cakowicie si zatar. Na jego miejscu rozwina si w XVIII wieku typowa wie kolonijna z zabudow jednodworcz blokow na terpach. Wiek XIX nie przynis zmian przestrzennych tylko prawne (moliwo wykupu ziemi). W kocu XVIII wieku powsta w zachodniej czci wsi cmentarz mennonicki zachowany wraz z nagrobkami.

1933 194 1939 179

r. r.

Szl agn ow o

Zmiana statusu prawnego na podstawie edyktu krlewskiego z 1476 roku. W kocu XIX wieku w czci pnocnej pojawio si siedlisko domu drnika.

2 /
Brak danych

Brak danych

W okolicach wsi nie powstaa zabudowa kolonijna; ukad osadniczy nie uleg wikszym zmianom od czasw lokacji; wie w cigu wiekw skurczya si: z 4 gospodarstw gburskich w XVIII wieku przetrway w XIX i XX wieku 2.

1933 200 1939 173

r. r.

125

Zb row o

Zmiana statusu prawnego na podstawie edyktu krlewskiego z 1476 roku. W ramach Ekonomii Malborskiej odnotowywano czste zniszczenia Zbrowa i pobliskiej okolicy przez powodzie, miay one miejsce w latach: 1463, 1465, 1466, 1472 i 1481. Szczeglnie dotkliwe byy dwie ostatnie: dla przykadu 16 lutego 1472 roku woda przerwaa way w pobliu Sammarauorth a w piciu miejscach, co doprowadzio do zalania wikszoci wsi na Maych uawach Malborskich, a Zbrowo zniszczone zostao najbardziej i cakowicie opustoszao. Lustracja z 1510 roku wymieniaa w browie 7 gburw na dotychczas opuszczonym obszarze. Totalna powd z 1888 r. zniszczya niemal cay ukad osadniczy z zabudow przetrway trzy gospodarstwa; wie rozwijaa si od nowa.

5 - 12

ok. 14

/
1772 rok: George Schnberg (2 wki ziemi), Bestvater (4,2 woki ziemi), wdowa Wundrlich (2,7 woki ziemi), Johan Brauser (1,22 wki ziemi), Samuel Brand (bauer, 1,1,wki ziemi) XiX i 1 poowa XX wieku: v. Riesen Peters Zimmermann Kuhn Nebe Gresch Reihs Isdepski Pauls Frse Klingenberg Zimmermann

/
Rok 1777: Johan Tiesen z trzyosobow rodzin Peter Penner, rolnik, z picioosobow rodzin i picioma pracownikami (Dienstboten) Dirck Loewen, rolnik, z trzyosobow rodzin i jednym pracownikiem Johan Hiebert, rolnik, z dwuosobow rodzin.

W drugiej poowie XVII wieku i w XVIII stuleciu, dokadnie po wielkiej powodzi z roku 1651, zagospodarowano tereny pooone na pnoc i wschd od wsi lokacyjnej. Zasiedlenie oparte na klasycznych wzorach kolonijnych odbywao si fazami: najpierw powstaa zabudowa w formie acuchwki przywaowej midzy osiami wyznaczonymi przez way Nogatu i przez towarzyszcy im trakt Via Elbigensis, potem powstaa zabudowa rozproszona (jednodworcza blokowa na terpach) na poudnie i wschd od acuchwki. Pierwsz faz tworzyli menonici, za drug odpowiadali olendrzy w szerokim znaczeniu tego sowa, czyli osadnicy stosujcy symptomatyczne moduy gospodarki holenderskiej, niekoniecznie jednak narodowociowo czy wyznaniowo tosami z anabaptystami. Jedni i drudzy poza rozproszonymi siedliskami wprowadzili do krajobrazu kulturowego tak charakterystyczne komponenty kolonijnego ukadu osadniczego, jak: blokowy rozg pl, gst sie roww i kanaw odwadniajcych, wiatraki pompy oraz szpalery wierzb, ocieniajce rowy melioracyjne, drogi akcentowane nasadzeniami z wierzb, lip i jesionw, w formach architektonicznych dominoway zagrody typu wzdunego langhofy, wiele budynkw mieszkalnych (w zagrodach) lub wolnostojcych miao konstrukcj zrbow.

Zbrowo: 1912 r. 223 1925 r. 307 1931 r. 307 1939 r. 665

Czerwonka : 1912 r. 103 1931 r. 159 Letniki: 1912r. - 28

Zot ow o

Zmiana statusu prawnego na podstawie edyktu krlewskiego z 1476 roku. Wie zniszczona przez soldatesk w roku 1629 nieomal cakowicie. W latach 80-tych XIX w. wybudowano szko ewangelick. Wie syna z bardzo urodzajnych gruntw.

7 /
Kerber Preuss Frost Beuttel Rempel Bartel

5 /
Dick Penner Jenzen Nack

W 2 poowie XVII i w XVIII wieku ukad osadniczy wsi poszerzy si o zabudow kolonijn zwikszy si area oraz liczba siedlisk. Gospodarstwa emfiteutyczne powstay od wschodu (2) i od zachodu (3). Do dzi zachoway si 4, na siedlisku pitego po 1945 r. rozwin si PGR.

1869 351 1933 323 1939 304

r. r. r.

Gospodarka.
* W okresie nieuregulowanych stosunkw wodnych (=przedlokacyjnym) miejscowa gospodarka nie moga opiera si na rolnictwie, co przekonujco dowid W. Dugokcki. W pruskich lauksach zajmowano si przede wszystkim rybowstwem, hodowl, a take

126

bartnictwem. Mogo rozwija si sadownictwo, na co porednio wskazuje etymologia nazwy wsi Krauslauken (Kraszewo), wywodzcej si od pruskiej gruszy. ** Po sukcesie wielkiej akcji kolonizacyjnej gospodarka regionu, caych uaw i Maych uaw Malborskich, opara si na rolnictwie, w tym przede wszystkim na uprawie czterech gwnych zb. Dominoway yto i pszenica, ale jak pokazano w niektrych miejscowociach starano si wymc zbiory jczmienia. Powstaway, jak bymy to dzisiaj powiedzieli, wsie tematyczne poza jczmiennymi zwizane take z innymi specjalizacjami. Byy wsie olejowe (nakierowane na upraw rzepaku), chmielowe i pieprzowe (stymulowane w kierunku upraw rolin przyprawowych, nie tylko pieprzu). Pierwszych i drugich nie spotkamy na terenie Maych uaw Malborskich, do trzeciej grupy zaliczano natomiast Stare Pole i Krasnok. Sadownictwo na uawach Malborskich byo w redniowieczu rozwinite raczej sabo. Tak przynajmniej uwaa B. Schmid. Zmiana w tym zakresie nastpia w XVIII wieku, gdy upowszechniy si sady z winiami, czereniami, agrestem, porzeczkami i jagodami, a ponadto w duych ogrodach zaczto na coraz wiksz skal uprawia groch i fasol; ziemniaki stanowiy rzadko. Jeszcze wiksza zmiana nastpia wic w poowie XIX wieku, gdy uawska gospodarka rolna przestawia si zdecydowanie na upraw ziemniakw i burakw cukrowych. Nastpio to przede wszystkim w duych i bogatych gospodarstwach, ktre po uwaszczeniowych reformach agrarnych weszy na drog szybkiego kapitalistycznego rozwoju. *** Prusowie na omawianym obszarze hodowali gwnie owce i barany, a w mniejszym stopniu konie. Ten profil utrwali si w redniowieczu. Hodowane na uawach Malborskich owce, nalece do rasy zwanej Fagassen, byy due i posiaday bogate runo, wytwarzana z nich wena cieszya si uznaniem w wielu krajach europy. W regionie budowano wwczas wiele urzdze wspomagajcych owczarstwo podstawowych i przetwrczych. Z czasem ranga tej dyscypliny zmalaa, w kocu XIX wieku w powiecie malborskim doliczono si zaledwie 3587 sztuk owiec przy pogowiu 35700 w powiecie starogardzkim. Wzmocnia si natomiast hodowla koni i z czasem staa znakiem rozpoznawczym uaw Malborskich; o krainie tej mwiono, i jest najbardziej konna w Prusach. Konie trzymano w prawie kadym gospodarstwie, a wykorzystywano je nie tylko do prac polnych. Gburowie posiadali po kilka kilkanacie koni, a nawet nie posiadajcy ziemi (komornicy, zagrodnicy) nierzadko mogli wykaza si wasnoci co najmniej jednego zwierzcia. W dobie kapitalizmu niektre gospodarstwa wyspecjalizoway si w hodowli koni, czerpic z tego due zyski, jak np. Albert Rheis z Zbrowa czy bracia Kramer z Kraszewa. Od czasw kolonizacji emfiteutycznej z uawami zwizay si holenderskie, czarno biae krowy. Podobno sprowadzili je na te tereny dopiero mennonici. W przeciwiestwie do hodowli koni ta ga gospodarki rozwijaa si take intensywnie po 1945 roku jednym z najwaniejszych symboli Starego Pola jest jedyny w Polsce pomnik krowy rekordzistki (usytuowany na terenie Pomorskiego Orodka Doradztwa Rolniczego, przy ul. M. Wojennej nr 21).

Komunikacja.
*

127

Wrd szeciu najwaniejszych drg przecinajcych uawy Malborskie tylko jedna zwizana bya bezporednio z opisywanym terenem. Bya to droga pastwowa, dzi powiedzielibymy krajowa (niem. Heerstrae) podajca z Malborka do Elblga. B. Lipiska nazywa j Via Elbigensis. Jej o a do poowy XIX wieku miaa zupenie inny przebieg od znanego nam z obecnych warunkw poczenia obu miast, prowadzia wzdu Nogatu Pauty, przechodzc na terenie gminy Stare Pole przez miejscowoci: Krlewo, Kaczynos, Letniki, Zbrowo do Czerwonki (Stry), a nastpnie kierujc si do Jegownika. W redniowiecznych dokumentach wymieniano j rzadko, gwnie przy okazji wzmianek o kaplicy oraz przeprawie w miejscowoci Mosty (niem. Lahmenhand) pooonej blisko Elblga. Jej dominujca rola w opisywanym regionie nie podlega jednak dyskusji, przekonuje o tym mapa Schroettera obrazujca stosunki przestrzenne z koca XVIII wieku. Wida na niej wyranie, e gwna o komunikacyjna, oznaczona grubsz kresk, przebiega opisan wyej tras towarzyszc rzece Nogat Pauta. Drug drog o metryce redniowiecznej jest o czca Stare Pole z Dzierzgoniem. Zbudowano j z nakazu komtura von Braunschweiga okoo 1330 roku, wykorzystujc stary pruski brd w okolicach wsi uawka Sztumska 75. Wytyczono j przez centrum ukadu osadniczego parafialnej wsi Krzyanowo, dziki niej doszo do relokacji i powikszenia Starego Pola, a z czasem powstaa te wie Zotowo. W poowie XIX wieku powstaa na bazie redniowiecznego traktu nowoczesna szosa czca Stare Pole z Grudzidzem, nazwano j Aktienchaussee, a statut zarzdzajcej ni spki przyjto 12 kwietnia 1844 roku. Droga ta odegraa ogromne znaczenie w rozwoju gospodarczym Maych uaw Malborskich. Do dzi jest wan tras komunikacyjn o charakterze regionalnym. Najwiksze przeobraenia w ukadzie komunikacyjnym omawianego terytorium spowodowaa wybudowana w latach 1819 1825 droga krajowa nr 1 wiodca z Berlina do Krlewca (Staatssachausse Berlin Knigsberg). Na odcinku od Malborka do Elblga wytyczono jej bieg z pominiciem dotychczasowej drogi krajowej trzymajcej si Nogatu Pauty. O poprowadzono przez centrum dzisiejszej gminy Stare Pole, od Krlewa przez Krasnok do Starego Pola, a dalej do Jegownika i Elblga. W ten sposb spada ranga redniowiecznej Via Elbigensis, ktra z czasem upodobnia si do drogi lokalnej, a obecnie odcinkami nawet zatara si w terenie. Dziki omawianej szosie doszo do znaczcych przeobrae spoecznych, gospodarczych i przestrzennych na interesujcym nas obszarze wzrosa rola Starego Pola, ktre ze statusu przecitnej wsi, mniejszej i mniej wanej od np. Fiszewa, uawki Sztumskiej czy Krlewa, przeszo na pozycj gwnego orodka organizujcego stosunki lokalne. Wpyw na to miay te inne czynniki, przede wszystkim budowa stacji kolejowej, wielkiego zespou cukrowni, targi rolne oraz przeniesienie urzdu pocztowego. ** Organizacja poczty w czasach zakonnych i polskich pomijaa teren uaw Malborskich, by on peryferyjny. Gwny szlak pocztowy prowadzi z Gdaska do Krlewca po kosie, czyli przez wski pas Mierzei Wilanej. Sytuacja zmienia si dopiero w Prusach fryderycjaskich, gdy trasy pocztowe ulegy poszerzeniu oraz zmienia si ich ranga. Jeden z gwnych traktw pocztowych, ustanowiony w 4 wierci XVIII wieku, przeci w poprzek uawy Malborskie, prowadzc z zachodu przez Tczew, Gnojewo, Malbork, na teren Maych uaw Malborskich i dalej do Elblga. Jedyna na obszarze obecnej gminy Stare Pole - stacja pocztowa z nim zwizana zostaa usytuowana przy Via Elbigensis, we wsi Zbrowo, w centrum jej ukadu osadniczego (siedlisko dawnej piekarni na skrzyowaniu drg wiejskich, dzi wspczesny dom mieszkalny nr 15). Po wybudowaniu szosy nr 1 siedzib poczty przeniesiono na poudnie od jej osi (w pobliu skrzyowania z drog do Fiszewa). Nastpnie, po uruchomieniu stacji kolejowej w Starym Polu (rok 1852), siedzib poczty ustanowiono w pobliu dworca; by to budynek wzniesiony w konstrukcji ryglowej. Ten pierwszy w Starym
75

W. Dugokcki, opus. cit. str. 132. Brd, potem most zwano Perwalke lub Plecziagis, a znajdowa si ona na cieku zwanym Lache.

128

Polu obiekt pocztowy (zaliczany do kategorii 3 klasy Post und Telegraphenamt 3. Klasse) zosta rozebrany w kocu XIX wieku, a na jego miejscu postawiono nowoczesny zesp neogotycki, z podwrzem otoczonym ceglanym murem. Na parterze budynku mieci si urzd pocztowy i telegraficzny, na pitrze mieszkania kierownika. Kierownikami poczty w Starym Polu byli: Wilhelm Dhnert, Rossmann, a nastpnie Hesse i Karnick. Po 1945 roku budynek utrzyma swoj pierwotn funkcj obecnie ul. Sienkiewicza nr 3; budynek w stylu neogotyckim; wpisany do rejestru zabytkw wojewdztwa pomorskiego). *** Ogromne znaczenie dla terenw dzisiejszej gminy, a zwaszcza dla samego Starego Pola, miaa budowa wschodniej linii kolejowej tzw. Ostbahn. Zrealizowano j w roku 1852, otwarcie stacji kolejowej w Starym Polu miao miejsce w dniu 18 padziernika tego roku budynki dworcowe, wzniesione w konstrukcji ryglowej, nie zachoway si, niemal identyczne przetrway w Gronowie Grnym. Obok dworca wzniesiono w 4 wierci XIX wieku mae osiedle dla pracownikw kolei obecnie domy mieszkalne ul. Sienkiewicza nr 1a, 1b, 1 c z budynkami gospodarczymi. ** ** Z trasami komunikacyjnymi od zawsze zwizane byy karczmy. Stanowiy one malowniczy element lokalnego pejzau i wane centra gospodarczo spoeczne. Prowadzenie karczm, tak w czasach zakonnych, jak i w ramach Ekonomii Malborskiej, wymagao specjalnego przywileju lokacyjnego wystawionego przez feudaa, cile okrelajcego nadanie ziemskie oraz rodzaj produktw, ktrymi mona byo handlowa. Najsynniejsze i najstarsze obiekty tego typu zwizay si z gwn drog krajow Via Elbigensis znajdujc lokalizacj we wsi Krasnoka oraz w osadzie Letniki (zachodniej czci wspczesnego Zbrowa). Ich siedliska zatary si w krajobrazie. W Krasnoce funkcjonowaa co najmniej do poowy XIX wieku Karczma na Rozdrou (niem. Kreuz Krug). Nie posiadamy o niej adnych informacji rdowych, znana jest tylko na podstawie materiaw kartograficznych. W karczmie tej odbyway si zebrania zaoycielskie, a potem organizacyjne spki powoanej do wybudowania cukrowni w Starym Polu. Karczma luzowa w Letnikach (niem. Schleusen Krug) znana jest z dokumentw oraz na podstawie starych map (np. mapy Schreottera); zlokalizowana bya w pobliu Dbowej Gry. Nazwa wizaa si z przepraw promow przez Nogat Paut. Przywilej na jej funkcjonowanie wystawi krl Zygmunt I Stary w roku 1537, a potwierdzi krl Zygmunt III Waza w roku 1605. Z czasem w dzisiejszym Zbrowie zaczy funkcjonowa a trzy zajazdy, ktre kontynuoway tradycj zniszczonej Karczmy luzowej i wzbogaciy lokalny pejza. Pierwszy zajazd Pod Kasztanowcem (Gasthaus Zum Kastatnienbaum) nalecy do O. Rohde zlokalizowany by w centrum wsi, po poudniowo wschodniej stronie skrzyowania drg wiejskich (w pobliu mleczarni). Drugi nalea do rodziny Byner i znajdowa si w Czerwone (niem. Rothebude). Wreszcie trzeci zajazd powsta w Letnikach i nalea do bauera Corneliusa van Riesen. Prawdopodobnie wielka powd 1888 roku zniszczya dawn Karczm luzow i luk po niej wypeni nowy zajazd, tym razem wzniesiony przy samych waach Nogatu. aden z budynkw dawnych zajazdw nie zachowa si po roku 1945.

129