Zacznik do Uchway Nr XXX/324/09 Rady Miejskiej w Dzierzgoniu z dnia 29 padziernika 2009r.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA I GMINY DZIERZGO 2010-2013

Opracowanie: Iwona Goembiowska

Dzierzgo, wrzesie 2009

Zawarto opracowania 1. 2. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 4. 4.1. 4.1.1. 4.1.2. 4.2. 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.2.4. 4.2.5. 5. 5.1. 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 5.2.4. 5.2.5. 5.2.6. 5.2.7. 5.2.8. 5.2.9. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.4. 5.4.1. 5.4.2. 5.5. 5.5.1. 5.5.2. 5.5.3. Wstp. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytkw w wietle ustawy o ochronie zabytkw.. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami. Obowizek konstytucyjny ochrony zabytkw.. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w wietle ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Zadania samorzdu z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego.. Inne uregulowania prawne. Uwarunkowania zewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.. Strategiczne cele polityki pastwa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami.. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 2013... Narodowy Program Kultury: Ochrona Dziedzictwa Kulturowego na lata 20042013. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa i powiatu. Strategia Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego 2005-2020. Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Pomorskiego na lata 20072013.............. Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa pomorskiego Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2010. Zgodno Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo z dokumentami powiatowymi. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentw programowych gminy) Strategia Zrwnowaonego Rozwoju Gminy Dzierzgo Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Dzierzgo.. Formy ochrony dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w gminie Dzierzgo.. Charakterystyka zasobw i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy. Charakterystyka gminy... Zarys historii gminy. Krajobraz kulturowy.... Ukady ruralistyczne i urbanistyczne.... Zabytki nieruchome.... Zabytki ruchome.. Zabytki archeologiczne.. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych..... Dziedzictwo niematerialne. Zabytki objte prawnymi formami ochrony. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkw ..... Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytkw .......... Zabytki w gminnej ewidencji zabytkw. Obiekty nieruchome............................. Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej ... Zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy Zabytki archeologiczne................................ Obiekty nieruchome i zespoy zabudowy wpisane do rejestru zabytkw . Obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytkw .............................. 3 4 5 5 5 6 6 7 7 7 8 9 9 10 10 10 11 12 12 12 13 13 15 15 15 16 17 33 33 34 34 34 35 35 37 38 38 49 52 52 52 54 2

6. 7. 8. 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 9. 10. 10.1. 10.2. 11.

Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagroe.. Zaoenia programowe Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami.. Instrumenty prawne. Instrumenty koordynacji .... Instrumenty finansowe Instrumenty spoeczne Instrumenty kontrolne. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami.. rda finansowania programu opieki nad zabytkami Publiczne rda finansowania..... rodki pomocowe Realizacja i finansowanie przez gmin zada z zakresu ochrony zabytkw.

55 56 61 61 61 61 61 61 62 63 63 63 64

1. WSTP Dziedzictwo kulturowe stanowi dzi z jednej strony przedmiot ochrony, z drugiej za potencja, ktry winien zosta wykorzystany dla przyszego rozwoju1. Dziedzictwo kulturowe, krajobraz i historia gminy stanowi znaczny potencja, ktry powinien zosta wykorzystany do rozwoju turystyki na terenie gminy. wiadomo potrzeby ochrony zabytkw zarwno dla yjcych jak i dla przyszych pokole jest coraz powszechniejsza wrd mieszkacw naszego regionu. Jednak nie kady posiada dostateczn wiedz, jak waciwie naley zadba o zabytek. Dlatego stworzenie programu opieki nad zabytkami przez Gmin jest wanym czynnikiem w upowszechnianiu tej wiedzy i pomaganiu wacicielom zabytkw w opiece nad ich stanem i atrakcyjnym wygldem. Zabytki nie powinny kojarzy si z zaniedbanymi budynkami, ruinami, do ktrych nie mona wej. Dziedzictwo to jest wiadectwem wielokulturowej historii naszego regionu. Dlatego na nas wszystkich spoczywa odpowiedzialno za waciwe wykorzystanie jego potencjau oraz zachowanie dla nastpnych pokole. Program opieki nad zabytkami gminy Dzierzgo stanowi punkt wyjcia do stworzenia moliwoci wsppracy midzy Gmin oraz posiadaczami zabytkw w celu jak najwikszej dbaoci o dziedzictwo kulturowe, a take promowanie go jako atrakcyjny produkt turystyczny.

Narodowy Program Kultury Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2013, Warszawa 2004, s. 41

2. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytkw w wietle ustawy o ochronie zabytkw Podstaw prawn niniejszego opracowania jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568, Dz. U. z 2004 r. Nr 96, poz. 959 i Nr 238, poz. 2390 oraz z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Dz. U. z 2006 r. Nr 126, poz. 875). Program Ochrony Zabytkw Gminy Dzierzgo na lata 2010-2013 ma na celu: 1) wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami; 6) okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw; 7) podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami

3.1. Obowizek konstytucyjny ochrony zabytkw Na obowizek ochrony zabytkw wskazuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polski. W myl art. 5 Konstytucji Rzeczpospolita Polska () strzee dziedzictwa narodowego (). Istotnym elementem tego dziedzictwa s zabytki, ktre w swych niematerialnych wartociach s dobrem wsplnym. Art. 82 Konstytucji wskazuje, i obowizkiem Obywatela () jest troska o dobro wsplne. 3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w wietle ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami definiuje pojcie zabytku. Jest to nieruchomo lub rzecz ruchoma, ich czci lub zespoy, bdce dzieem czowieka lub zwizane z jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow. Zabytki podzielono na grupy. Pierwsz stanowi zabytki nieruchome, do ktrych zaliczaj si krajobrazy kulturowe, ukady urbanistyczne, ruralistyczne i zespoy budowlane, dziea architektury i budownictwa, dziea budownictwa obronnego, obiekty techniki, a zwaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakady przemysowe, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamitniajce wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji. Druga grupa obejmuje zabytki ruchome: dziea sztuk plastycznych, rzemiosa artystycznego i sztuki uytkowej, kolekcje, numizmaty, militaria, sztandary, pieczcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiay biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rkodziea oraz inne obiekty etnograficzne. Trzeci grup s zabytki archeologiczne: pozostaoci terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty dziaalnoci gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mog podlega take nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Organami ochrony zabytkw s: - Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w imieniu, ktrego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytkw, - wojewoda, w imieniu, ktrego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewdzki konserwator zabytkw. Wojewoda, na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw, moe powierzy w drodze porozumienia wykonywanie czci kompetencji wojewdzkiego konserwatora zabytkw gminom i powiatom, z wyjtkiem prowadzenia rejestru zabytkw i wojewdzkiej ewidencji zabytkw. Ochrona zabytkw polega na podejmowaniu przez administracj publiczn dziaa majcych na celu zapewnienie warunkw prawnych, organizacyjnych i finansowych umoliwiajcych trwae zachowanie zabytkw oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagroeniom mogcym spowodowa uszczerbek dla wartoci zabytkw, udaremnienie niszczenia i niewaciwego korzystania z zabytkw, przeciwdziaanie kradziey, zaginiciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkw za granic, kontrol stanu zachowania i przeznaczenia zabytkw, uwzgldnienie zada ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztatowaniu rodowiska. Formami ochrony zabytkw s: wpis do rejestru zabytkw, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku krajobrazowego, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

3.3. Zadania samorzdu z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami nakada na Gmin obowizek sporzdzenia gminnego programu opieki nad zabytkami. Program opieki przyjmuje Rada Gminy po uzyskaniu opinii Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. Nastpnie dokument ten jest ogaszany w wojewdzkim dzienniku urzdowym. Z realizacji tego programu Wjt sporzdza co 2 lata sprawozdanie, ktre przedstawia Radzie Gminy. Co cztery lata program ten powinien by aktualizowany. Organ stanowicy Gminy moe udzieli dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru, na zasadach okrelonych w podjtej przez ten organ uchwale. Zadaniem wasnym jednostki samorzdu terytorialnego jest sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku, do ktrego tytu prawny posiada. Ponadto zadania Gminy z zakresu kultury oraz ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami wpisane s w Ustaw z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 z pn. zm.). 3.4. Inne uregulowania prawne Obowizek ochrony zabytkw uwzgldniony zosta rwnie w innych ustawach, takich jak: - ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 z pn. zm.), - ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r., Nr 156, poz. 1118 z pn. zm.), - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r., Nr 25, poz. 150), - ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880), - ustawa z dnia 25 padziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r., Nr 13, poz. 123), - ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2003 r., Nr 96, poz. 873 z pn. zm.).

4. Uwarunkowania zewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki pastwa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami 4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 - 2013 Misj Narodowej Strategii Rozwoju Kultury jest: zrwnowaony rozwj kultury jako najwyszej wartoci przenoszonej ponad pokoleniami, okrelajcej caoksztat historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartoci warunkujcej tosamo narodow i zapewniajcej cigo tradycji i rozwj regionw. Formuujc zadania powiatu w zakresie ochrony dbr kultury musimy realizowa powyszy cel. Tezy Narodowej Strategii zakadaj zwikszenie poziomu aktywnoci na szczeblu regionalnym w sferze kultury. Dotyczy to umiejtnego wkomponowania zada z obszarw kultury w plan rozwojowy regionu, przy zaoeniu, i rozwj kultury wspiera popraw jakoci potencjau regionu w dziedzinie kapitau intelektualnego oraz kapitau spoecznego. Przygotowanie regionw (wadz samorzdowych i partnerw spoecznych oraz instytucjonalnych) do tej aktywnoci jest wane dla pozyskiwania funduszy Unii Europejskiej (w tym i z edycji INTERREG), take w kontekcie nastpnego okresu programowania na lata 200720132. W zaoeniach Pastwo Polskie powinno by partnerem dla jednostek samorzdu terytorialnego i wsplnie z nimi ksztatowa kultur w regionach. Do tego celu niezbdne jest zinstytucjonalizowanie platformy wsppracy pomidzy pastwem a samorzdami, a take w wikszym stopniu wykorzystanie moliwoci tworzenia i prowadzenia wsplnych instytucji i wsplnych inwestycji w sferze kultury. Samorzdy terytorialne powinny zyska wiksz motywacj w ksztatowaniu instytucjonalnego zaplecza dla rozwoju kultury, w tym do wypeniania zaoonych w lokalnych strategiach rozwoju celw w sferze kultury, a rola pastwa powinna sprowadza si do bada naukowych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednoczenie Minister Kultury powinien posiada odpowiednie rodki na sprawowanie mecenatu nad dziaalnoci instytucji kultury oraz instrumenty o charakterze motywujcym, za pomoc ktrych moliwa bdzie realizacja polityki kulturalnej pastwa w regionach3. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury wskazuje bardzo wan przemian w ksztatowaniu podejcia do sposobw ochrony dziedzictwa kulturowego. Wspczesna ochrona zabytkw powinna skupia si na aktywnym dziaaniu ze wzgldu na rosnce znaczenie powizania kultury z rozwojem gospodarczym i dochodami regionw. Elementy naszej spucizny kulturowej powinny zosta wykorzystane dla podjcia dziaa w ksztatowaniu zintegrowanych produktw turystycznych. Strategicznymi obszarami w okresie programowania 20042013 s m.in. ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczeglnie ochrona i rewaloryzacja zabytkw4. Rol Ministra Kultury oraz jednostek samorzdu terytorialnego jest motywowanie spoecznoci do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury, w tym do dobrowolnego udziau w finansowaniu instytucji i wydarze kulturalnych oraz twrcw za pomoc stworzonych narzdzi podatkowych. W tym celu Minister Kultury i samorzdy powinny rozszerzy obowizki odpowiednich komrek swoich urzdw w zakresie promocji spoecznej odpowiedzialnoci obywateli za kultur (wsplne kampanie promocyjne, powstawanie spoecznych paneli eksperckich i cia doradczych zwizanych z moliwoci pozyskania dodatkowych funduszy na kultur w regionach). W zwizku z przystpieniem Polski do Unii Europejskiej w rwnym stopniu zadaniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jednostek samorzdu terytorialnego i instytucji
2 3 4

Narodowa Strategia Kultury, s. 112-113 Narodowa Strategia Kultury, s. 114 Ibidem, s. 115

kultury staje si pozyskanie rodkw na kultur z funduszy strukturalnych oraz innych rodkw Unii Europejskiej. W tym celu Minister Kultury i samorzdy powinny zapewni odpowiednie rodki na wkad wasny do projektw realizowanych w sferze kultury. Celem czstkowym w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury jest m.in. zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytkw5. Jednostki samorzdu terytorialnego zostay okrelone jako partnerzy w finansowaniu wdraania Narodowej Strategii Kultury. 4.1.2. Narodowy Program Kultury: Ochrona Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004-2013 Narodowy Program Kultury Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego jest dokumentem sucym wdroeniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w latach 2004 2013 w sferze spucizny kulturowej Polski, stworzonym przez zesp ekspertw przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jego celem jest poprawa stanu i dostpnoci zabytkw poprzez: a) tworzenie warunkw instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytkw, b) kompleksow rewaloryzacj zabytkw i ich adaptacj na cele spoeczne, c) zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystyki i przedsibiorczoci, d) tworzenie zintegrowanych narodowych produktw turystycznych, e) promocj polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granic, f) wzmocnienie zasobw ludzkich w sferze ochrony zabytkw, g) podnoszenie wiadomoci spoecznej dotyczcej dziedzictwa kulturowego, h) zabezpieczenie zabytkw i archiwaliw przed nielegalnym wywozem za granic6. Narodowy Program Kultury wskazuje moliwoci finansowania ochrony dziedzictwa kulturowego ze rodkw publicznych: z budetu Ministra Kultury, jednostek samorzdu terytorialnego oraz funduszy strukturalnych, np.: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego - jego moliwoci dla sektora kultury dotycz przede wszystkim tworzenia, modernizacji i rozwoju infrastruktury w tym obszarze, w tym rewaloryzacji i adaptacji obiektw stanowicych dziedzictwo kulturowe lub przemysowe. Dotyczy to przede wszystkim tworzenia centrw kulturalnych, traktowanych jako miejsce spotka i odgrywajcych znaczna rol w wymianie kulturalnej oraz otwarciu si regionu na zewntrz. Wan kategori w infrastrukturze kulturalnej s zabytki i muzea, ktre posiadaj potencja ekonomiczny. Mog one stanowi atrakcj turystyczn, przyczyniajc si do wzrostu zainteresowania regionem zarwno dla turystw, jak i w sposb poredni dla inwestorw. Kolejn moliwo daje Europejski Fundusz Spoeczny ukierunkowany zwaszcza na procesy dostosowawcze i unowoczenianie polityki zatrudnienia. Moliwoci finansowania kultury w tym wypadku polegaj na tym, e dziaalno zwizan z popraw stanu dziedzictwa kulturowego i produkcj kulturaln moe bezporednio lub porednio przyczynia si do wzrostu liczy miejsc pracy. Najczciej projekty kulturalne z tego zakresu s bezporednio lub porednio zwizane z promocj danego obszaru, a take ulepszeniem usug zwizanych z turystyk. Efekty dziaalnoci kulturalnej wykraczaj jednak daleko poza podniesienie atrakcyjnoci turystycznej7.

5 6 7

Narodowa Strategia Kultury, s. 114-115 Ibidem, s. 118 Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytkw i Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004-2013, s.

31

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa i powiatu 4.2.1. Strategia Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego 2005-2020 Strategia Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego 2005 2020 przyjta przez Sejmik Wojewdztwa Pomorskiego w dniu 18 lipca 2005 r. (uchwaa nr 587/XXXV/05). W czci dotyczcej diagnozy stwierdzono, e pomorskie wyrnia oryginalna wielokulturowo, stanowica mieszank dziedzictwa polskiego (w tym kaszubskiego, kociewskiego i kresowego), hanzeatyckiego, ukraiskiego i innych. Jej materialnym odzwierciedleniem s liczne zabytki i obiekty kulturalne. Brakuje jednak spjnej i konsekwentnie realizowanej promocji wykorzystania dziedzictwa kulturowego dla wzmocnienia wiadomoci historycznej i tosamoci regionalnej oraz podniesienia atrakcyjnoci osiedleczej, turystycznej i inwestycyjnej regionu. Trwae miejsce w wartociach kulturowych regionu zajmuj kaszubska oraz kociewska kultura i tradycja. Spoecznoci te s wewntrznie zintegrowane i dobrze zorganizowane.(). W ostatnich latach w sferze kultury daje si zauway systematyczny kryzys finansowoinstytucjonalny. Jednym z jego objaww s ubytki w sieci instytucji kultury, dodatkowo sprzone z malejcymi wydatkami na dziaalno tych instytucji. Problem stanowi take dysproporcje w dostpie do dbr i usug kultury midzy mieszkacami miast i obszarw wiejskich8(). Jednoczenie okrelono wizj wojewdztwa pomorskiego roku 2020 wskazujc, e region ten bdzie znaczcym partnerem w regionie Morza Batyckiego regionem czystego rodowiska; wysokiej jakoci ycia; rozwoju opartego na wiedzy, umiejtnociach, aktywnoci i otwartoci mieszkacw; silnej i zrnicowanej gospodarki; partnerskiej wsppracy; atrakcyjnej i spjnej przestrzeni, a take kultywowania wielokulturowego dziedzictwa oraz tradycji morskich i solidarnociowych. Ponadto wojewdztwo ma sta si: - regionem konkurencyjnym: () dysponujcym dobrze zorganizowan, efektywn i dziaajc w sposb przejrzysty administracj publiczn, ukierunkowan na trway rozwj spoeczno-gospodarczy, z wykorzystaniem m.in. partnerstwa publiczno-prywatnego i publiczno-spoecznego, wczonym do midzynarodowej sieci przepywu informacji, wiedzy i kooperacji naukowej, gospodarczej i kulturalnej; stanowicym atrakcyjne miejsce dla inwestorw, turystw, studentw, naukowcw, a take obecnych i potencjalnych mieszkacw; - regionem spjnym: () umacniajcym zgodnie z zasad jedno w rnorodnoci tosamo budowan na fundamencie poszanowania bogatej spucizny historycznej oraz tradycji, dorobku i dziedzictwa Kaszub, Kociewia, Powila i uaw oraz innych czci regionu, a take tradycji morskiej i solidarnociowej; - regionem dostpnym: dobrze powizanym z otoczeniem zewntrznym poprzez zintegrowany i bezpieczny regionalny system transportowy wspierajcy mobilno ludzi, a take poprzez wydajny regionalny system teleinformatyczny zapewniajcym sprawny przepyw informacji i wiedzy, zapewniajcym wysoki standard ycia, dobr jako rodowiska przyrodniczego i kulturowego, a take bezpieczestwo powodziowe i energetyczne, oferujcym wyrwnany dostp do wysokiego poziomu wiadcze i usug w sferach: edukacji, ochrony zdrowia, bezpieczestwa publicznego, pomocy spoecznej, kultury, sportu i rekreacji. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo 2010-2013 zgodny jest z zapisami Strategii Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego 2005 2020.

Strategia Rozwoju Wojewdztwa Pomorskiego 2005 2020, s. 10

10

4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2013 Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2013 przyjty przez Zarzd Wojewdztwa Pomorskiego w dniu 2 padziernika 2007 r. Celem strategicznym tego dokumentu jest poprawa konkurencyjnoci gospodarczej, spjnoci spoecznej i dostpnoci przestrzennej wojewdztwa przy zrwnowaonym wykorzystaniu specyficznych cech potencjau gospodarczego i kulturowego regionu oraz przy penym poszanowaniu jego zasobw przyrodniczych. Dziaania, polegajce m.in. na ochronie dziedzictwa kulturowego przewidziane zostay w ramach: osi priorytetowej 3. Funkcje miejskie i metropolitalne, osi priorytetowej 6. Turystyka i dziedzictwo kulturowe oraz osi priorytetowej 8: Lokalna infrastruktura Podstawowa. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo 2010-2013 zgodny jest z zapisami Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2013. 4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa pomorskiego Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa pomorskiego uchwalony zosta 30 wrzenia 2002 r. (uchwaa nr 639/XLVI/02). Wyznaczono w nim zasadnicze cele ochrony wartoci przyrodniczo-kulturowych i krajobrazu w przestrzeni wojewdztwa: - caociowe ujmowanie dopeniajcych si zagadnie ochrony rodowiska przyrodniczego, wartoci kulturowych i krajobrazu, - integralne traktowanie materialnych i niematerialnych wartoci terenu, - gospodarowanie w przestrzeni z uwzgldnieniem przenikajcych si i tworzcych wzajemne relacje procesw przyrodniczych i kulturowych, ktrych fizjonomiczno-materialnym wyrazem jest krajobraz9. Jednoczenie wskazano, e celem polityki przestrzennej w zakresie ochrony zasobw i walorw rodowiska kulturowego jest wspieranie rnorodnoci kulturowej regionu oraz zachowanie dziedzictwa historycznego. W tym celu zdefiniowano obszary o wysokich walorach historyczno-kulturowych, ktre predestynowane s do utworzenia parkw kulturowych. Jednym z takich obszarw s uawy, okrelone jako obszar wystpowania wysokich i umiarkowanych walorw przyrodniczo-kulturowych. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo 2010-2013 zgodny jest z zapisami Planu zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa pomorskiego. 4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2010 Celem strategicznym Programu Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2010 przyjtego przez Sejmik Wojewdztwa Pomorskiego w dniu 26 lutego 2007 r. (uchwaa nr 72/VI/07) jest zachowanie dziedzictwa kulturowego Pomorza, suce budowaniu tosamoci regionalnej oraz promocji turystycznej wojewdztwa. Jednoczenie dokument ten wraca uwag na potrzeb pilnego ratowania zasobw dziedzictwa. Jako priorytet ochrony zabytkw wskazuje w szczeglnoci elementy tradycyjnego krajobrazu kulturowego, ktry ulega dynamicznemu procesowi degradacji. Deprecjacja unikalnych, charakterystycznych cech, waciwych dla specyfiki regionu prowadzi bdzie do zanikania tosamoci kulturowej. Dlatego zachowanie i ochrona tego dziedzictwa materialnego wiadectwa przeszoci - jest niezbdne dla przetrwania pamici o zoonej historii i dawnych mieszkacach wojewdztwa pomorskiego10. Priorytetami Programu jest m.in.:
9

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Pomorskiego; strona internetowa: http://www.woj-pomorskie.pl/Pages/Lang/pl/Article/wazne,plan_kierunki2.html 10 Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2010, Gdask 2006, s. 36.

11

- zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi regionu suce budowaniu tosamoci mieszkacw oraz promocji turystycznej, - ochrona charakterystycznych elementw krajobrazu kulturowego wsi regionalnego budownictwa wiejskiego, - odnowa krajobrazu kulturowego wsi polskiej, - oywienie obszarw zabytkowych zespow ruralistycznych. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo 2010-2013 zgodny jest z zapisami Programu Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2010. 4.2.5. Zgodno Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo z dokumentami powiatowymi Strategia Rozwoju Spoeczno-Gospodarczego Powiatu Sztumskiego 2004-2015 zostaa opracowana w 2003 r. W dokumencie tym okrelono misj powiatu: Zrwnowaony rozwj spoecznoci, owiaty, turystyki, kultury a take opieki zdrowotnej, bezpieczestwa publicznego, gospodarki, infrastruktury technicznej oraz instytucji powiatowych.11 Jednoczenie strategia uwzgldnia w swych celach ochron i pielgnacj dziedzictwa kulturowego poprzez wspieranie i inicjowanie przedsiwzi poprawiajcych stan dziedzictwa kulturowego w tym opracowanie inwentaryzacji stanu dziedzictwa kulturowego w powiecie oraz monitorowanie stanu technicznego zabytkw oraz poprzez promowanie dziaa na rzecz rozwoju dziedzictwa kulturowego powiatu w tym inicjowanie imprez okolicznociowych oraz konkursw wiedzy12. Ponadto w strategii wskazano, e wizj rozwoju powiatu do 2015 r. jest m.in. ochrona dziedzictwa kultury. Natomiast jako mocn stron powiatu sztumskiego wskazano dziedzictwo kulturowe, walory przyrodniczo-krajobrazowe oraz rozwinit baz turystyczn. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo 2010-2013 zgodny jest z zapisami Programu Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Pomorskiego na lata 2007-2010.

11 12

Strategia Rozwoju Spoeczno-Gospodarczego Powiatu Sztumskiego, Sztum, grudzie 2003, s.48. Tame, s. 52.

12

5. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy

5.1.1. Strategia Zrwnowaonego Rozwoju Gminy Dzierzgo Strategia Zrwnowaonego Rozwoju Gminy Dzierzgo do 2015 roku zostaa opracowana w roku 2000 i przyjta przez Rad Miejsk w Dzierzgoniu. W dokonanej tu analizie SWOT gminy Dzierzgo, w zakresie kultury, ochrony i opieki nad zabytkami i krajobrazem kulturowym, wskazano na nastpujce atuty: - wielokulturowo grup etnicznych /maa Europa/, - dua aktywno spoeczna mieszkacw, - zasoby czystej wody, - wysoki stopie skanalizowania i zwodocigowania miasta. Jako saboci wymieniono midzy innymi: brak aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego, brak niektrych usug, brak hoteli, brak obwodnicy miejskiej, zy stan drg, brak parkingw.

Wskazujc na szanse rozwojowe gminy, wymieniono: korzystne pooenie turystyczne: szlak zamkw gotyckich, czyste rodowisko naturalne, nowoczesna infrastruktura ekologiczna, wysokie walory krajobrazowe, silny patriotyzm lokalny, zapotrzebowanie na agroturystyk, potrzeba zdrowej ywnoci, moliwo rozwoju usug turystycznych, np. stanowiska archeologiczne grodzisk pruskich.

Przewidywane zagroenia to: maa powierzchnia terenw zielonych, brak jezior, migracja modych, ubogie obszary popegeerowskie.

WIZJA ROZWOJU GMINY DO 2015 ROKU Gospodarka

- Wiksze gospodarstwa rolne prowadzi bd produkcj towarow, mniejsze zajm si produkcj zdrowej ywnoci i dodatkowo agroturystyk. - Rozwj turystyki oparty bdzie na wykorzystaniu walorw przyrodniczych i krajobrazowych gminy / np. rzeka Dzierzgo powyej miasta/ oraz miejsc historycznych / miejsce kultu i grodzisko wity Gaj, pooony tu za wschodni granic gminy, wykopaliska archeologiczne we wsi Bgart, szlak w. Wojciecha, szlak majtkw rycerskich, itp./. Powstanie w zwizku z tym szereg drobnych zakadw usugowych, noclegowych i gastronomicznych.

13

Zagospodarowanie przestrzeni

- Rozwj nieuciliwego przemysu, rzemiosa i usug oraz funkcji turystycznych i rekreacyjnych zapewni zaktualizowany plan zagospodarowania przestrzennego gminy. W planie przewidziane bd tereny pod budownictwa mieszkaniowe oraz tereny pod inwestycje produkcyjne / nieuciliwe / i usugowe, rzemioso, baz gastronomicznohotelarsk oraz inne inwestycje turystyczne. Plan przewiduje cakowit ochron lasw i zadrzewie oraz zalesianie nieuytkw i wyrobisk. Na obszarze Ankamaty, Kuksy i Polisy utworzono w planie rezerwat krajobrazu kulturowego z uwagi na wystpujce tu stanowiska archeologiczne. Rzek i dolin Dzierzgo zaliczono do strefy systemu obszarw chronionych. Ochron objto parki podworskie, cmentarze i ziele na obszarze wsi. Dla piciu zespow rustykalnych / uawka Sztumska, Jasna, Bgart, Tywzy i Minita oraz dwch zaoe paacowo-parkowych / Bruk i Jeziorno / plan wydziela stref ochrony konserwatorskiej.

Plan powyszy jest w znacznym stopniu nieaktualny, poniewa nie odpowiada nowym warunkom. Konieczne jest opracowanie nowego miejscowego planu zagospodarowania gminy, co powinno by traktowane jako zadanie priorytetowe.

CELE STRATEGICZNE I KLUCZOWE PRZEDSIWZICIA Strategia zrwnowaonego rozwoju gminy Dzierzgo zakada rwnie: edukacj dorosych, w zwizku ze zmianami w rolnictwie, przekwalifikowaniem, podejmowaniem wasnej dziaalnoci gospodarczej oraz rozwojem agroturystyki, stworzenie centrum turystyczno-historyczno-rekreacyjnego na Wzgrzu Zamkowym w Dzierzganiu, wybr i oznakowanie szlakw turystyczno-rekreacyjno-historycznych na terenie gminy, badania archeologiczne, rekonstrukcje i ekspozycj wykopalisk, promocj ich walorw, utworzenie muzeum. 5.1.2. Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Dzierzgo Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Dzierzgo jest podstaw biecych dziaa wadz samorzdowych gminy, jak te planw rozwojowych, w tym materiaem merytorycznym i dokumentem koordynujcym opracowania planistyczne dotyczce gminnej gospodarki przestrzennej. Wskazane w nim zostay obiekty i tereny objte ochron prawn, jak te obszary i obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytkw. W studium znajduj si zapisy odnonie ochrony dziedzictwa kulturowego miasta i gminy Dzierzgo13. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo 2010-2013 zgodny jest z zapisami Studium. 5.1.3. Formy ochrony dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w gminie Dzierzgo

13

Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Dzierzgo, s. 23.

14

Dziedzictwo kulturowe chronione jest na podstawie miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego; plany te zawieraj warunki konserwatorskie dotyczce realizacji nowej zabudowy. Wikszo planw miejscowych utracia na pocztku 2004 r. moc prawn. Gmina obecnie nie posiada aktualnych planw zagospodarowania przestrzennego.

15

5.2. Charakterystyka zasobw i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1. Charakterystyka gminy Gmina Dzierzgo pooona jest we wschodniej czci wojewdztwa pomorskiego w powiecie sztumskim. Powierzchnia gminy wynosi 131 km2 i jest zamieszkiwana przez ponad 9,5 tys. mieszkacw. Siedzib wadz gminy i orodkiem administracyjno - usugowym jest miasto Dzierzgo rozcigajce si u stp Wzgrza Zamkowego, nad rzek Dzierzgo. Caa gmina podzielona jest na 12 soectw. Dzierzgo zlokalizowany jest blisko innych wikszych miast - Malbork znajduje si w odlegoci 28 km, Elblg - 49 km, Gdask - 75 km, Olsztyn - 120 km, Toru - 140 km. Wadze gminne przywizuj du wag do wsppracy z partnerami zagranicznymi. Kontakty z miastami bliniaczymi w sferze kulturalnej, turystycznej, gospodarczej czy sportowej owocuj wymian dowiadcze i wzajemnymi wizytami przedstawicieli rnych rodowisk. Dzierzgo wsppracuje z Nordborg - Dania, Finspang - Szwecja, Finsterwalde Niemcy, Sittnsen - Niemcy.

5.2.2. Zarys historii gminy Dzierzgo i okolice w czasach Cesarstwa Rzymskiego i wczesnym redniowieczu stanowi bardzo wany orodek administracyjno handlowy. wiadcz o tym trakty handlowe czce Prusy z Pomorzem tzw. pomosty bgardzkie. Byy one rwnie fragmentem rzymskiego szlaku bursztynowego. Pocztki osadnictwa na ziemi dzierzgoskiej sigaj VI IX wieku. Z tego okresu pochodz odkryte na terenie gminy znaleziska archeologiczne w postaci naczy glinianych, urn popielnicowych i ozdb z brzu. W roku 997 rozpocza si misja chrystianizacyjna na ziemi pruskiej, podczas ktrej pod Bgartem, zosta zamordowany w. Wojciech. Na lata 1233 - 1234 przypada pierwsza wsplna wyprawa rycerzy niemieckich i polskich do Pomezanii. Zwycistwo krucjaty podczas bitwy nad rzek Dzierzgo zostaje upamitnione malowidem ciennym w sali refektarza na zamku w Malborku. W roku 1248 Zakon Krzyacki ustanowi Komturi Dzierzgosk. Potwierdzenie istnienia osady znajduje si w zapisach kronikarskich. 7.02.1249 roku ma miejsce podpisanie na zamku w obecnoci legata papieskiego Jakuba z Leodium (pniejszego papiea Urbana IV) ukadu koczcego pierwsze powstanie Prusw - Traktatu Dzierzgoskiego. Na rok 1288 datowany jest najstarszy przywilej lokacyjny na prawie chemiskim z ustanowieniem funkcji wjta miejskiego. W roku 1316 miasto uzyskuje znaczce udogodnienia w zakresie rzemiosa i handlu. Natomiast w 1411 roku, zamek opuszczony przez nieliczn zaog Polakw ponownie obejmuj Krzyacy. W wyniku pokoju toruskiego w 1466 roku Dzierzgo zostaje przyczony do Polski. W dokumentach z tego czasu oficjalnie wystpuje nazwa Dzierzgo. Na podstawie konstytucji sejmowej (1611 rok) funkcja starosty dzierzgoskiego zostaje poczona z funkcj wojewody malborskiego. Dzierzgo staje si starostwem grodzkim. W 1626 roku Dzierzgo zostaje zajty przez oddziay armii szwedzkiej pod wodz Gustawa Adolfa. W trakcie pierwszego rozbioru Polski 17.09.1772 roku miasto zostaje wcielone do Prus Ksicych. Do 1815 roku Dzierzgo jest siedzib wielkiego powiatu dzierzgoskiego, w ktrym znalazy si cztery dawne starostwa polskie: malborskie, dzierzgoskie, sztumskie i tolkmickie. Podczas plebiscytu na Powilu, Warmii i Mazurach 11.07.1920 za polsk przynalenoci opowiedziao si jedynie 13 mieszkacw (czna liczba mieszkacw narodowoci polskiej w owym okresie wynosia ponad 100 osb), za niemieck natomiast oddanych zostao a 2571 gosw. 25.01.1945, podczas przemarszu

16

wojsk radzieckich w ramach II Frontu Biaoruskiego, Dzierzgo wraca do Polski. W miecie powoana zostaje radziecka komendantura. 07.07.1945 roku miasto administracyjnie wchodzi w skad wojewdztwa gdaskiego w powiecie sztumskim. Wczeniej nastpuje przekazanie wadzy w rce administracji polskiej. Pierwszym komisarycznym burmistrzem Dzierzgonia zostaje Mieczysaw Wgrocki. 01.06.1976 roku Dzierzgo wchodzi w skad wojewdztwa elblskiego. W latach 1994-1995 Dzierzgo nawizuje wspprac z miastami bliniaczymi z Danii, Niemiec, Szwecji i Rumunii. Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego zalicza Dzierzgo w 1996 roku do 20 najlepszych gmin w kraju. 1.01.1999 Dzierzgo wchodzi w skad wojewdztwa pomorskiego w powiecie malborskim. Obecnie gmina jest czci powiatu sztumskiego.

5.2.3. Krajobraz kulturowy Krajobraz kulturowy to przestrze, historycznie uksztatowana w wyniku dziaalnoci czowieka, zawierajca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Gmina Dzierzgo, ze wzgldu na pooenie na styku dwch jednostek fizycznogeograficznych Pobrzea Gdaskiego i Pojezierza Wschodniopomorskiego, posiada krajobraz charakterystyczny i dla uaw (w czci pnocnej) i dla Pojezierza Iawskiego (w czci rodkowej i poudniowej). Przewaajca cz gminy posiada bardzo dobrze zachowany, w swej historycznej formie, i najmniej zdegradowany przez dziaalno czowieka krajobraz. Prawie cae terytorium gminy znajduje si w zasigu wystpowania historycznych zaoe dworskoparkowych, przy czym stan ich zachowania ocenia si jako bardzo zy i wymaga pilnych dziaa zaradczych. Charakterystyczne cechy kompozycyjne widoczne w panoramach tj. grupy zieleni z widocznymi dachami zabudowa, w tle majce otwarte przestrzenie upraw rolnych, zachowane s we wsiach: Bgart, Bruk, Jasna, Jeziorno, Prakwice, uawka Sztumska. Wsie zlokalizowane w otwartym, rozmaicie uksztatowanym krajobrazie, w areale rolnym (rozogi pl) to Ankamaty, Poliksy i Pachoy. Dzierzgo jest do harmonijnie wkomponowany w krajobraz, zabudowa pod wzgldem gabarytw nie przekracza charakterystycznych elementw uksztatowania terenu, jednake s fragmenty, ktre negatywnie wpywaj na panoram miasta. Od strony pnocno-zachodniej oraz zachodniej przy ul. Elblskiej i Limanowskiego, historyczny orodek miejski otacza zesp wspczesnej zabudowy mieszkaniowej - bloki cztero- i piciokondygnacyjne, ktre wyrastaj znacznie ponad otoczenie, a ponadto poprzez swoje znaczne gabaryty stanowi obcy element na tle tradycyjnej zabudowy z terenu miasta. Do dobrze zachowana jest historyczna sie drona tej czci ziemi sztumskiej z licznymi alejami i zadrzewieniami drg czcych poszczeglne jednostki osadnicze z zaoeniami dworsko-parkowymi. Pomimo tego, i znaczna cz gminy odznacza si harmonijnym krajobrazem kulturowym, spotykamy tutaj rwnie zjawiska negatywne, majce bardzo duy wpyw na ochron krajobrazu kulturowego tj. zanik architektonicznej kultury ludowej, zanik zadrzewie rdpolnych i wzdu drg. Ochrona, a miejscami rewaloryzacja krajobrazu kulturowego w gminie Dzierzgo powinna nastpowa poprzez stosowanie historycznej kolorystyki dachw i elewacji; wykorzystywanie elementw budownictwa regionalnego w budownictwie wspczesnym, sytuowanie i komponowanie bryy zgodnie z uksztatowaniem terenu, ograniczeni gabarytw budynkw oraz uycie lokalnych materiaw budowlanych drewno, miejscowy kamie, ceramika).

17

5.2.4. Ukady ruralistyczne i urbanistyczne Wikszo osad w gminie Dzierzgo posiada metryk redniowieczn. Charakterystyczn cech osadnictwa na tym terenie jest liczebna przewaga majtkw ziemskich nad wsiami. Struktura dawnej sieci osadniczej powoli zanika w terenie, przyczyniy si do tego reformy agrarne z 2 poowy XIX w., parcelacje z okresu dziaania Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej (1886-1918) i z lat 30-tych XX wieku, a take powojenna reforma rolna. Ponadto silne przeobraenia przestrzenne wsi, gwnie przejawiajce si poprzez rozproszenie zabudowy i rozdrobnienie areau, nastpuje od pocztku lat 90-tych XX w. Wiele osad folwarcznych o redniowiecznej proweniencji stracio swoje historyczne walory przestrzenne i znaczne lub wszystkie, istniejce jeszcze pod koniec ubiegego stulecia, zasoby kulturowe. Andrzejewo Dawne nazwy: dok. 1249 Lingues, 1250 Lynguar, 1343 Lingwar albo Andresdorf, XV w. Rychendrysy, niem. Reichanders,

Pooenie: 6 km na wschd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: W 1343 r. komtur dzierzgoski Aleksander von Korne powiadczy, e Permande syn Sabanga, dobra swoje Linguar sprzeda Andrzejowi Tumerynowi za 150 grzywien. Przy tej okazji zmieniono nazw wsi. W XIX w. folwark nalea do Waplewa, 292,34 ha roli ornej i ogrodniczej, 65,65 ha k, 1,45 pastwisk, 12,83 lasu, 8,48 nieuytkw, 20,78 wody, czysty dochd z gruntu 5424 marek, myn wodny, stacja pocztowa w Starym Targu w odlegoci 8 km, stacja kolejowa Mlecewo w odlegoci 10,5 km, parafia katolicka Dzierzgo. W 1868 r. w miejscowoci byo: 23 budynki, 11 domw, 148 mieszkacw, 141 katolikw, 7 ewangelikw. W 1885 r. we wsi jest 11 domw, 126 mieszkacw. Ukad historyczny: Pierwotnie niewielka osada folwarczna, zabudowa rozproszona, o nieregularnym ukadzie przy drodze z Moran do Ankamatw. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Folwark skada si z budynku mieszkalnego (dworu), zabudowa gospodarczych usytuowanych na rzucie kwadratu wok podwrza gospodarczego. Dwr prawdopodobnie znajdowa si na wschd od budynkw gospodarczych, po przeciwlegej stronie drogi, otoczony zieleni. Na poudnie od folwarku istniay zabudowania mieszkalne najprawdopodobniej dla pracownikw folwarku. Historyczna zabudowa mieszkalna folwarku nie zachowaa si, zabudowa gospodarcza ulega przebudowie lub modernizacji. Obecnie Andrzejewo naley do wsi Morany (bez wyodrbnionej nazwy).

18

Ankamaty Dawne nazwy: Ankematy, Ankamaty, niem. Ankemitt.

Pooenie: 5 km na zachd od Dzierzgonia, 1 km na poudnie od trasy nr 515 Malbork Iawa.

Podstawowe dane historyczne: Wie wociaska. Nazwa pochodzi od waciciela Hanke Metin, ktry otrzyma j w 1367 r. W 1880 r. posiadaa 207 ha obszaru, 146 mieszkacw, w tym 76 katolikw i 70 ewangelikw. Wzmiankowana w 1647 r. z okazji wizytacji kanonicznej (pacona dziesicina z 8 anw po dwa korce yta i owsa). Kolejna wzmianka o wsi pochodzi z 1854 r. z wizytacji kanoniczej, gdzie wspomniano, e we wsi byo 50 wiernych powyej 14 lat. Ukad historyczny: ulicwka. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Pierwotny ukad przestrzenny zachowany. Z zabudowy historycznej zachoway si pojedyncze przykady budynkw mieszkalnych i gospodarczych oraz wiatrak..

Bgart Dawne nazwy: niem. Baumgart.

Pooenie: 6 km na pnoc od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Wie lokowana w XIII w. na krawdzi niecki niewielkiej strugi wpywajcej do Dzierzgonki. Zwarta zabudowa wiejska pocztkowo zwizana bya ze skrzyowaniem dwch cigw na osi pn.-pd. i wsch.-zach., obejmujc gwnie krawdzie niecki. Z czasem obja take teren podmoky teren przy rzece Dzierzgonce w kierunku witego Gaju. W 1880 r. wie w powiecie sztumskim, z kocioem parafialnym katolickim. Obecnie wie jest siedzib soectwa w ktrego skad wchodzi rwnie miejscowo Spalonki. Ukad historyczny: wie ulicowo-placowa. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Historyczny ukad wsi zachowany. Zachowana historyczna zabudowa.

19

Blunaki Dawne nazwy: niem. Blonaken.

Pooenie: wie pooona jest przy drodze z Tywz do Stanowa. 7,5 km na poudniowy zachd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: W 1306 r. dosta t wie od mistrza krajowego Konrada Sacka niejaki Jan i jego spadkobiercy na prawie chemiskim z obowizkiem odbywania suby wojskowej i dawania od puga korca yta i pszenicy, a od wki korca pszenicy na zamek w Dzierzgoniu, za polskich czasw posiada t wie rodzina Schach von Wittenau, w XVI stuleciu sawny w dziejach pruskich Fabian Zehmen starosta sztumski i wojewoda malborski, po jego mierci Blunaki ma jego ona z domu Pisiska, pniej jej syn Fabian Zehmen. Wie po kdzieli przesza w rce Gueldensternw. W XVIII w. posiadali j jeszcze Wadowscy (1766 r.). W 1787 r. wie bya ju w rkach niemieckich. W 1880 r. wie szlachecka, powiat sztumski, parafia Dzierzgo, stacja pocztowa Susz, gmina i urzd stanu cywilnego Sporowo, wie miaa 1540 mil powierzchni (1466 ornej, 64 k, 27 pastwisk, 3 wody), 7 domw, 123 mieszkacw, 85 katolikw. Ukad historyczny: osada folwarczna, zabudowa skupiona w typie ulicwki. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Z dawnego folwarku zachowa si tylko dawny dwr (rzdcwka ?) oraz pojedyncze przykady zabudowy mieszkaniowej z koca XIX w., historyczne zabudowania gospodarcze folwarku nie zachoway si. Analizujc map topograficzn z 1910 r. wiksza cz zabudowy z tamtego okresu ju nie istnieje, nie zastpiono jej do tej pory wspczesn zabudow.

Bruk Dawne nazwy: 1409 Bruch, niem. Bruck, Bruch.

Pooenie: przy drodze z Dzierzgonia do uawki Sztumskiej, 6,5 km na pnocny zachd od Dzierzgonia. Podstawowe dane historyczne: W poowie XVII w. majtek nalea do rodziny osiw, w 1772 r. wacicielem zosta Teodor Sierakowski, w 1804 r. w rkach yskowskich, oszacowana zostaa na 59,484 talarw, w 1821 r. znajdowaa si jeszcze w rkach yskowskich. W pobliu wie Bruckie uawy, niem Bruchsche Niederung, 660 mil powierzchni, 134 mieszkacw, 46 katolikw. 20

W 1880 r. wie szlachecka ze szko, gmin, urzdem stanu cywilnego i parafi w uawce Sztumskiej, stacja pocztowa i telefoniczna Dzierzgo, powiat sztumski, powierzchni 356,02 ha (292,48 ornej i ogrodniczej, 42,44 k, 8,26 pastwisk, 3,63 wody), hodowla westfryskiej i wilstermarskiej rasy, mleczarnia, 9 domw, 123 mieszkacw, 113 katolikw. Ukad historyczny: osada folwarczna z majtkiem ziemskim. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Historyczny ukad przestrzenny zachowany. Majtek zoony z dworu, parku, zabudowa gospodarczych oraz czworakw, usytuowanych po poudniowej stronie gwnej drogi. Historyczny ukad przestrzenny zachowany. W drugiej poowie XX w. w poudniowowschodniej i poudniowo-zachodniej czci wsi pojawia si wspczesna zabudowa.

Budzisz Dawne nazwy: 1393 r. Budzisz, niem. Budisch.

Pooenie: 9 km na pnocny Zachd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Wedug przywileju z 1326 roku zapewniono Budischowi i Waplowi pole Prisdamus, ktre ju ich dziad Lomothe posiada. Na tym terenie powstaa wie Budzisz. W XVI w. z wsi Chojty bya w posiadaniu familii Lokau. W 1593 roku dosta j w spadku Hans Loka, pniejszy starosta na Borzechowie, w 1603 r. oeniony z Urszul Heidenstein. Kolejno przechodzia przez rce Gueldensternw i Zawadzkich do rodziny osiw. W 1772 r. bya w zastawie klasztoru oliwskiego i pniej przy sekularyzacji dbr duchownych przesza na wasno rzdu, ktry j w parcelach rozprzeda. W 1880 r. wie, powiat sztumski, okrg wjtowski i urzd stanu cywilnego Prakwice, parafia uawka Sztumska, stacja pocztowa Dzierzgo, szkoa we wsi, 1413 mil rozlega, 14 domw, 154 mieszkacw, 56 katolikw. Obecnie wie jest siedzib soectwa, w ktrego skad wchodzi rwnie miejscowo Chojty.

Ukad historyczny: Niewielka ulicwka z kilkoma luno rozrzuconymi zagrodami (przysikami). Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Historyczny ukad przestrzenny zachowany.

21

Chojty Dawne nazwy: niem. Kojten, Chojten. Pooenie: 10,5 km na pnocny zachd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Wie rycerska w powiecie sztumskim, r. 1772 w posiadaniu Sierakowskiego, w 1804 r. Pawowskiego, zajmowaa obszar 1364 morgw, 7 domw mieszkalnych, 74 katolikw, 52 ewangelikw, parafia uawka Sztumska, stacja pocztowa Dzierzgo. Ukad historyczny: majtek ziemski z osad folwarczn. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Historyczny ukad przestrzenny nie zachowa si. Dzierzgo

Dawne nazwy: staropruskie Zirguns, Sirgune, XIX/XX w. Kiszpork, niem. Christburg.

Pooenie: 30 km na wschd od Malborka, przy trasie nr 515 Malbork-Iawa, nad rzek Dzierzgoni.

Podstawowe dane historyczne: Miasto Dzierzgo powstao w XIII w. W roku 1248 Zakon Krzyacki ustanowi Komturi Dzierzgosk. Najstarszy przywilej lokacyjny na prawie chemiskim datowany jest na 1288 r. W roku 1316 miasto uzyskao znaczce udogodnienia w zakresie rzemiosa i handlu. W 1410 r. wojska polskie wracajce spod Grunwaldu wkroczyy do Dzierzgonia i zajy zamek, jednak ju w 1411 r. ponownie obieli go Krzyacy. W wyniku pokoju toruskiego w 1466 roku Dzierzgo zosta przyczony do Polski. Na podstawie konstytucji sejmowej (1611 r.) funkcja starosty dzierzgoskiego zostaa poczona z funkcj wojewody malborskiego. Dzierzgo sta si starostwem grodzkim. W 1626 r. Dzierzgo zosta zajty przez oddziay armii 22

szwedzkiej pod wodz Gustawa Adolfa. W trakcie pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. miasto zostao wcielone do Prus Ksicych. Do 1815 r. Dzierzgo byo siedzib wielkiego powiatu dzierzgoskiego, w ktrym znalazy si cztery dawne starostwa polskie: malborskie, dzierzgoskie, sztumskie i tolkmickie. Na pocztku XX w. przez teren gminy Dzierzgo poprowadzono te lini kolejow o znaczeniu lokalnym czc Malbork z Morgiem, ktra znacznie przyczynia si do rozwoju gospodarczego tych okolic. W okresie midzywojennym powsta szereg budowli inynieryjnych na terenie gminy Dzierzgo; oprcz wymienionej linii kolejowej, wiadukty, elektrownie wodne, mosty, transformatory i wiea cinie zlokalizowana na wierzchoku wzgrza zamkowego. 25.01.1945 r., podczas przemarszu wojsk radzieckich w ramach II Frontu Biaoruskiego, Dzierzgo wraca do Polski. W miecie powoana zostaa radziecka komendantura. Miasto po wyjciu onierzy radzieckich zostao prawie w wikszoci spalone. Od 07.07.1945 r. miasto administracyjnie wchodzi w skad wojewdztwa gdaskiego w powiecie sztumskim. Pierwszym komisarycznym burmistrzem Dzierzgonia zostaje Mieczysaw Wgrocki. Od 01.06.1976 r. Dzierzgo wchodzi w skad wojewdztwa elblskiego. W latach 1994-1995 Dzierzgo nawizuje wspprac z miastami bliniaczymi z Danii, Niemiec, Szwecji i Rumunii. Od 1.01.1999 Dzierzgo wchodzi w skad wojewdztwa pomorskiego w powiecie malborskim. Aktualnie gmina jest czci powiatu sztumskiego. Ukad historyczny: Pomimo faktycznej lokacji na prawie chemiskim rozplanowanie miasta nigdy nie przypominao regularnej ortogonalnej siatki ulic z centralnie wytyczonym placem, charakterystycznej dla tego typu jednostek osadniczych. Ukad urbanistyczny najstarszej czci miasta przypomina bardziej plan mist lokowanych na prawie lubeckim z szeroki centraln ulic, wok ktrej wytyczano mniejsze rwnolege lub prostopade uliczki, ktra dopiero z czasem przybraa posta rynku. Najprawdopodobniej przyczyn byo uksztatowanie terenu oraz fakt, e gwna sia osadnicza Dzierzgonia pochodzia z Elblga, lokowanego na prawie lubeckim. Najstarsze lady osadnictwa (sprzed XI w.) znale mona na Grze Zamkowej oraz Grze w. Anny. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Zachowany redniowieczny ukad urbanistyczny: siatka ulic, bloki zabudowy, nie zachowaa si redniowieczna zabudowa, jedynie nieliczne budynki z koca XIX i pocztku XX w. Rozwj przestrzenny miasta w oparciu o koryto rzeki Dzierzgo dokonywa si w kierunku wschodnim i poudniowo-wschodnim wzdu gwnych ulic wiodcych w kierunku Paska, Starego Dzierzgonia, Malborka i wsi lokowanych wok miasta o funkcji luebnej (Prakwice, Morany, Nowiny, Judyty). Najintensywniejszy okres rozwoju przestrzennego przypada na przeom XIX i XX w., wraz z ze znacznym uprzemysowieniem miasta oraz doprowadzeniem linii kolejowej i elektryfikacj. Widoczna jest wtedy wyrana ju tendencja rozwoju przestrzennego miasta w kierunku wschodnim (Prakwice) i poudniowym (Stary Dzierzgo). Jasna Dawne nazwy: 1350 Lichtenveld, 1354 Lichtenfelde, niem. Lichtfelde.

Pooenie: 13 km na pnoc od Dzierzgonia.

23

Podstawowe dane historyczne: Wie zaoona zostaa w 1277 r. za komtura dzierzgoskiego Helwiga von Goldbach. Pierwszy znany przywilej lokacyjny na prawie chemiskim otrzymaa dopiero w 1350 r.: wk 123, z ktrych wolne wki posiadali proboszcz i sotys, we wsi byy dwie karczmy w tym czasie. W 1526 r. otrzymali t wie Czemowie na dziedziczn wasno darem krlewskim. Po Czemach odziedziczyli j Gldensternowie, po nich wreszcie osiowie.W 1733 r. Katarzyna z osiw Potocka ustanowia Wiesioowskiego zastpc swoich dbr. W 1768 i 1772 r. w dokumentach wystpuje Dominik o, dziedzic dbr lichtenfeldzkich. W 1804 r. posiada je wdowa po nim, ale ju tylko do poowy; druga poowa przesza w posiadanie Kruszyskich; kada cz oszacowana bya na 20000 talarw wartoci. Niemal od pocztku we wsi istnia koci parafialny, w czasie reformacji przeszed w rce protestantw: pierwszym pastorem by Mikoaj Waldau (1583 r.). W 1668 r. koci wraca w rce katolikw; przyczony jako filia do Tyrgartu (Bgartu). W 1884 r. szlachecka wie, powiat sztumski, przy granicy powiatu malborskiego. Obszaru obejmuje mrg 6481, budynkw 213, domw 113, katolikw 506, ewangelikw 687, koci katolicki i luteraski, take i szkoa w miejscu, poczta Stare Pole. W 1915 roku na pobliskiej Lisiej Grze postawiono Wie Bismarcka (zniszczon w 1951 roku). W Jasnej bya stacja kocowa kolejki wskotorowej czcej tereny rolnicze (buraczane) z cukrowni Stare Pole (lini zlikwidowano w roku 1967). Do koca lat 70-tych XX w. we wsi sta szachulcowy koci ewangeliczny. Ukad historyczny: Wie ulicowo-placowa, cz wsi (d. Brenwinkel) - osada folwarczna.

Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Historyczny ukad przestrzenny zachowany. Osada folwarczna zoona z dworu, rzdcwki, zabudowa gospodarczych oraz czworakw. Historyczny ukad przestrzenny osady zachowany. Czworaki zostay przebudowane oraz zmodernizowane, w zwizku z czym utraciy historyczny charakter. Jeziorno Dawne nazwy: niem. Laautensee.

Pooenie: 5,5 km na pnocny-zachd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Dawne dobra rycerskie. W 1857 r. majtek liczy 128 mieszkacw. Cegielnia i mleczarnia. W 1868 r. 21 budynkw, 174 mieszkacw, 127 ewangelikw i 46 katolikw. Podatek od gruntw wynosi 300 talarw, od budynkw 24. W 1884 r. powiat sztumski, stacja pocztowa 24

Dzierzgo, stacja kolejowa Stare Pole. Razem z nalecym do nich folwarkiem tej samej nazwy dobra obejmuj 465,97 ha, w tym 348,24 ha roli ornej i ogrodniczej, 80,67 ha k, 25,09 ha pastwisk, 10,90 ha nieuytkw, 1,07 ha wody. Dobra te posiada Paulina von Flotwell, de domo von Frantzius. Ukad historyczny: majtek ziemski z osad folwarczn. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Historyczny ukad przestrzenny zachowany. Majtek zoony z dworu, parku, zabudowa gospodarczych oraz czworakw. Budynki gospodarcze przebudowane lub zastpione przez wspczesn zabudow na miejscu starych.

Kuksy Dawne nazwy: 1601 Kuchsen, 1669 Chusiv, niem. Kuxen.

Pooenie: 3,5 km na zachd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Osada moga powsta w r. 1376, kiedy krzyacy pole zwane Gawsycyn o powierzchni 9 wk wydali niejakim Gyntel i Bartke. W 1399 r. odebrano im 6 wk i wydzielono, jak si zdaje Niemcom. W 1600 r. posiada te dobra Janusz Siltz, ktry pniej pisze si Kuxki, jego potomkowie zowi si Kuxy-Solikowscy. W 1666 r. od Augustynowskich naby Kuksy niejaki Schach. W 1883 r. rycerskie dobra, powiat sztumski. Obszaru licz mrg 704, budynkw 11, domw 4, katolikw 16, ewangelikw 49. Parafia i poczta Dzierzgo, szkoa Litewki. Ukad historyczny: majtek ziemski z osad folwarczn. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny i zabudowa historyczna nie zachoway si.

Litewki Dawne nazwy: niem. Litewken, Litefken.

Pooenie: 3 km na zachd od Dzierzgonia.

25

Podstawowe dane historyczne: Folwark nalecy do dbr Jeziorno (Lauteensee), powiat sztumski, parafia ewangelicka i katolicka, stacja pocztowa Dzierzgo, szkoa w miejscu. Dobra miay rozlego 14 wk, mieszkacw za 47 (r. 1868), 42 ewangelikw i 5 katolikw, r. 1857 byo ich 26. Budynkw byo 12, midzy nimi 4 domy mieszkalne. Ukad historyczny: folwark. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny i zabudowa historyczna nie zachoway si. Minita Dawne nazwy: 1288 Meynithen, 1509 Menetten, 1595 Minita szenwieska (od Schnwiese?), 1648 Miemita, 1659 Minita, 1773 Menthen, niem. Menthen, Mienten.

Pooenie: 4,5 km na poudnie od Dzierzgonia, wie ley nad rzek Dzierzgo. Podstawowe dane historyczne: Dawniej dwie odrbne miejscowoci Menthen wie oraz Mienten folwark. Przypuszcza si, e wie nazywaa si dawniej Poganste oraz, e w 1267 r. miaa miejsce bitwa pomidzy Prusakami a Krzyakami. W 1885 r. wzmiankowana jako wie w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Dzierzgo, okrg urzdu stanu cywilnego Sporowo, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgo, szkoa w miejscu, obszaru ma 1658,6 mrg magdeburskich, 62 budynki, 37 domw, 318 mieszkacw, 235 katolikw, 80 protestantw. Folwark, wedug innych rde dobra rycerskie. 2 wrzenie 1772 r. krl Stanisaw August odnowi spalony wczeniej wystawiony Gotfrydowi Kudryckiemu przywilej. W 1294 r. otrzyma Minita i Krasn k (Szenwicz, Schnwiese) niejaki Bogusaw (Bogosla 1289 r.) z pochodzenia - Prus. W 1885 r. majtek nalea do powiatu sztumskiego, stacja pocztowa Mikoajki, okrg urzdu stanu cywilnego Krastuden, parafia katolicka Nowy Targ, ewangelicka Rohdau, szkoa Krasna ka. W majtku byo wwczas 16 budynkw, 6 domw, 128 mieszkacw katolikw. Razem z Zawalidrog obejmuj 495,04 ha (420,98 ha roli ornej i ogrodniczej, 53,61 k, 4,60 pastwisk, 15,34 nieuytkw, 0,51 wody). Na terenie majtku znajdowaa si cegielnia. Obecnie wie jest siedzib soectwa w ktrego skad wchodz rwnie miejscowoci Sporowo i Stara Wie.

26

Ukad historyczny: Minita: wie ulicowo-placowa. Sporowo: majtek ziemski. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Historyczny ukad przestrzenny wsi Minita zachowany. Majtek ziemski Sporowo nie zachowa si, z wyjtkiem parku, ktry jest mocno zaniedbany, jego pierwotny ukad jest nieczytelny. Morany Dawne nazwy: 1323 Miroslauwendorf, 1343 Miroslawendorf, 1419 i 1437 Moreyn, 1686 Meraunen, niem. Morainen.

Pooenie: 5 km na zachd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Za czasw krzyackich siedziba kameratu. Jeszcze w 1303 r. na terenie dzisiejszej wsi leaa wie Mirosawki, ktra nastpnie zlaa si z Moranami. W 1868 r. we wsi byy 62 budynki , 35 domw, 304 mieszkacw, 70 ewangelikw, 234 katolikw, szkoa w miejscu. W 1885 r. wzmiankowana jako wie w powiecie sztumskim, st. pocztowa, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgo, okrg urzdu stanu cywilnego Sporowo, obszaru 1420,20 mrg. Obecnie wie jest siedzib soectwa, w ktrego skad wchodz rwnie miejscowoci Kuksy i Stanwko. Ukad historyczny: wielodronica. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny oraz historyczna zabudowa nie zachowane. Nowa Karczma Dawne nazwy: niem. Neukrug.

Pooenie: 2 km na zachd od Dzierzgonia

Podstawowe dane historyczne: W 1885 r. wzmiankowana jako wie w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Nowydwr, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgo, naley do wsi Nowiec (Neuhoefersfelde), 2 dymy, 27

30 mieszkacw, 17 ewangelikw, 13 katolikw, naleaa do starostwa dzierzgoskiego i zostaa wydana na prawie emfiteutycznym w 1750 r. Ukad historyczny: przysiek. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad i zabudowa nie zachoway si. Nowiec

Dawne nazwy: niem. Neuhferfelde. Pooenie: 4 km na pnoc od Dzierzgonia. Wie jest siedzib soectwa, w ktrego skad wchodz rwnie miejscowoci Nowa Karczma i Nowiny. Ukad historyczny: przysiek. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny nie zachowa si.

Nowiny Dawne nazwy: niem. Neuburg, Neuhof.

Pooenie: 4 km na pnoc od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Wie ma metryk redniowieczn; pierwsza wzmianka pochodzi z 1302 r. Bya w tym czasie folwarkiem domeralnym i naleaa do komturii dzierzgoskiej. Hodowano tu trzod chlewn i konie oraz ryby. Po wojnie trzynastoletniej Nowiny utrzymay status folwarku domeralnego, zwizanego ze starostwem dzierzgoskim. Ich wacicielami bya najpierw rodzina Cemw, a od 1611 r. piecz nad nimi sprawowali kolejni starostowie 28

dzierzgoscy. Od 1772 r. dobra te przeja rodzina Rohrbeck, ktra wybudowaa barokowy paac, a Nowiny przeksztacia z folwarku w prywatny majtek szlachecki. Ukad historyczny: majtek ziemski z osad folwarczn skupion w formie ulicwki. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: Historyczny ukad przestrzenny zachowany. Majtek zoony z dworu, parku, z dwch budynkw inwentarskich oraz chlewni. Czworaki z budynkami gospodarczymi przebudowane i zmodernizowane przez co utraciy wartoci historyczne. Pachoy Dawne nazwy: 1408 Bacculen, niem. Pachollen, Paccullen.

Pooenie: przy trasie nr 527 z Dzierzgonia do Morga, 2,7 km na wschd od Dzierzgonia. Podstawowe dane historyczne: wie wzmiankowana w 1408 r. jako wie pruska na 22 wkach. W 1782 r. we wsi odnotowano 10 dymw, natomiast w 1858 r. w 8 gospodarstwach byo 120 mieszkacw. W latach 1937-39 byo 138 mieszkacw. W 1973 r. naleay do powiatu morskiego, gmina i poczta Stary Dzierzgo. Ukad historyczny: majtek ziemski z osad folwarczn i mynem. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: ukad przestrzenny zachowany; zachowane budynki inwentarskie, dwr mocno przebudowany (utraci wartoci historyczne), zachowany jeden czworak. Pawowo Dawne nazwy: niem. Petershof.

Pooenie: 5 km na pnoc od Dzierzgonia.

Ukad historyczny: majtek ziemski.

Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny nie zachowa si.

29

Piaski Sztumskie

Dawne nazwy: 1895 Zantuga, niem. Sandhuben

Pooenie: 7 km na pnoc od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: W 1672 r. w miejscu dzisiejszej osady byo puste pole, ktre pniej wydane zostao rodzinie Hepke. W 1789 r. wzmiankowana wie na prawie chemiskim o 2 dymach. W 1895 r. wzmiankowany majtek w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Budzisz, parafia katolicka Bgart, 105 ha (100 roli ornej, 3 ki), 1885 r. 2 domy, 7 dymw, 38 mieszkacw, 34 katolikw, 4 ewangelikw, dziedzic Jan Bliefernich. Ukad historyczny: majtek ziemski. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny nie zachowa si, z wyjtkiem parku, ktry jest mocno zaniedbany, jego pierwotny ukad jest nieczytelny. Poliksy Dawne nazwy: 1509 Pollex, 1541 Polex, 1773 Politzen, niem. Polixen.

Pooenie: przy trasie Malbork Iawa (droga wojewdzka nr 515), 6 km na zachd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: W 1868 r. we wsi byo 41 budynkw, 25 domw, 212 mieszkacw, 119 katolikw, 93 ewangelikw. W 1887 r. wzmiankowana jako wie w Pomezanii, powiecie sztumskim, stacja pocztowa, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgo, powierzchni 1236,93 mrg magdeburskich. Ukad historyczny: wielodronica z przysikami. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny zachowany, wie przecina obecnie droga wojewdzka skracajca historyczny trakt.

30

Prakwice Dawne nazwy: niem. Prckelwitz,

Pooenie: 3 km na wschd od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Po raz pierwszy nazwa tej miejscowoci pojawia si w akcie lokacyjnym Starego Miasta w 1321 r. W 1736 r. otrzyma t posiado Albrecht Krzysztof hrabia zu Dohna. W 1737 r. odsprzeda j swemu bratu Aleksandrowi wacicielowi Sobit. Bya ona w posiadaniu tej rodziny do 1945 r. W 1887 r. wzmiankowana jako wie w powiecie morskim, stacja pocztowa i telefoniczna Dzierzgo. Ukad historyczny: majtek ziemski z osad folwarczn. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny zachowany, budynek dworu w ruinie. Stanowo Dawne nazwy: Wusewithe, Woysewith, 1437 Wosgewithe, 1600 Stenaw, Stanaw, 1710 Sztonow, niem. Gr. Stanau, 1887 Stonowo.

Pooenie: 5 km na poudniowy zachd od Dzierzgonia. Podstawowe dane historyczne: w 1360 r. bracia Gulandin dostaj pewn liczb wk na polu Wusewithe, na ktrym powstaa wie Stanowo. W 1601 r. posiada te dobra Sebastyan Kospoth, pniej Schach. W 1650 r. otrzyma je w zastaw rzenik Stoff z Gdaska. W 1885 r. w majtku byo 7 domw, 20 dymw, 11 mieszkacw (45 katolikw, 57 ewangelikw), hodowla byda i koni rasy angielskiej, mleczarnia. W 1887 r. dobra rycerskie w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa i parafia katolicka Dzierzgo, stacja kolejowa Mikoajki, powierzchni 257 ha (208 roli, 21 k, 6 ha lasu). Ukad historyczny: majtek ziemski z osad folwarczn. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny, park oraz zabudowa historyczna nie zachoway si. 31

Stanwko Dawne nazwy: niem. Klein Stanau.

Pooenie: 3 km na poudnie od Dzierzgonia.

Ukad historyczny: osada myska. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny nie zachowa si. Stara Wie Dawne nazwy: 1437 Aldedorf, niem. Altendorf.

Pooenie: 3 km na pnocny zachd od Dzierzgonia, przy trasie Malbork Iawa (droga wojewdzka nr 515).

Podstawowe dane historyczne: w dokumentach z 1259 r. wystpuje Conrad von Altendorf. Pniej wacicielami byli: w 1620 r. - Polentz, w 1638 r. - Hoverbeck, w 1687 r. - Prebandt, w. 1697 r. - Reibenitz. Prawdopodobnie tym 4 ostatnim dobra te byy dane tylko w zastaw, podczas kiedy waciwymi posiadaczami byli Lokowie, ktrych crki s wacicielkami wsi jeszcze w XVIII w. W 1772 r. posiadaj Star Wie i Sporowo Wybiccy, w 1804 r. - yskowscy, taksa wynosia wwczas 8078 talarw. W 1836 r. mieszkali tu 1. Jurek Pucki (rataj wolny), 2. Andrzej Jdryczek z on, 3 synami i 1 crk (poddani), 3. Jakb Krzemie (rataj, wolny), 4. Andrzej Gska i ona (poddani, dzieci byy wolne), 5. pastuch, 6. owczarnia, 7. kobieta poddana. W 1858 r. - dziedzic Napromski. W 1885 r. we wsi byy 4 domy, 10 dymw, 50 mieszkacw, hodowla byda rasy holenderskiej, mleczarnia. W 1887 r. Stara Wie wzmiankowana jako dobra rycerskie w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa i parafia katolicka w Dzierzgoniu, 6 km odlegoci, powierzchni 168 ha (142 roli). Ukad historyczny: osada folwarczna. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: ukad historyczny ani historyczna zabudowa nie zachoway si.

32

Tywzy Dawne nazwy: 1354 Tiefensee, niem. Tiefensee. Pooenie: 6,7 km na poudniowy zachd od Dzierzgonia, nad jeziorem

Podstawowe dane historyczne: Wie lokowana 1354 r. przez zakon krzyacki na prawie chemiskim, zaoona bya in campo Globin. W 1437 r. posiadaa 38 wk, 7 z nich w posiadaniu Mikoaja von Cryten, 3 wki w rkach sotysa. W 1643 r. we wsi jest 13 wocian, 1 leman, 3 ogrodnikw. W 1725 r. tutejsze lemastwo posiadaj Wybiccy. W 1887 r. wie wzmiankowana w powiecie sztumskim, nad jeziorem Gbin, z ktrego struga pynie do rzeki Dzierzgoni. Obszaru ziemi zajmuje mil 2279, budynkw 91, domw mieszkalnych 48, katolikw 218, ewangelikw 235. Parafia i poczta Dzierzgo, szkoa w miejscu. Ukad historyczny: wie ulicowo-placowa. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny zachowany. uawka Sztumska Dawne nazwy: 1249 Pozolove, Posolva, 1303 Poselge, , 1354 Posilien, 1381 Posilia, 1672 Pozylia, 1774 Posilge, 1789 Posilgen, 1887 Pozylia, niem. Posilge.

Pooenie: 13 km na pnoc od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: pierwszy przywilej nada wsi komtur dzierzgoski Helwig von Goldbach okoo r. 1277. Zachowa si przywilej komtura Konrada von Braningsheim z r. 1354, moc ktrego wie otrzymaa 102 wk i 8 mrg, z ktrych proboszcz posiada 6 wk, a sotys 4 wki i 8 mrg. Czynsz maj mieszkacy paci tylko od 52 wk, a od 58 maj zwyke suby czyni. W czasie drugiej wojny szwedzkiej koci zosta zupiony. W 1666 r. zapada si dzwonnica i zniszczya cz chru i kaplicy. W 1789 r. wie naleaa do dekanatu dzierzgoskiego i liczya 73 dymw. W 1885 r. 102 domy, 265 dymw, 1200 mieszkacw, 588 katolikw, 605 ewangelikw, 7 dysydentw. W 1887 r. uawka wspomniana jako wie kocielna w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa, szkoa katolicka i ewangelicka w miejscu, posiada 1623 ha powierzchni (w tym: 1355 ha roli ornej i 161 ha k).

33

Ukad historyczny: wielodronica. Na pnoc od wsi kolonia w formie ulicwki z lat 30-tych XX w. Analiza przeksztace ukadu przestrzennego: historyczny ukad przestrzenny zachowany.

5.2.5. Zabytki nieruchome Na terenie miasta i gminy Dzierzgo znajduje si 27 obiektw wpisanych do rejestru zabytkw, z czego 7 znajduje si na terenie miasta. Najcenniejsz grup zabytkw stanowi kocioy redniowieczne (w Bgarcie oraz Jasnej pochodzce z XIV w.) oraz nowoytne (koci w. Ducha z zespou poklasztornego w Dzierzgoniu oraz koci w uawce z koca XVII i pocztku XVIII w.), a take zesp zabudowa poklasztornych w Dzierzgoniu z pocz. XVIII w. Kocioy oraz zesp poklasztorny s dobrze utrzymane, kocioy dodatkowo z zachowanym, bogatym wyposaeniem wntrz. Niemniej cenne s zespoy dworsko-parkowe w Bruku, Jeziornie i Nowinach. Stan zachowania dworu i parku w Bruku oraz w Nowinach s dobre, natomiast dwr w Jeziornie jest w bardzo zym stanie technicznym, a park i cmentarz na terenie parku s mocno zaniedbane. Wszystkie parki z terenu gminy wpisane do rejestru z wyjtkiem parku w Prakwicach, s le utrzymane. Z roku na rok coraz mniej wyrane staj si ich ukady kompozycyjne. Park w Stanowie jest silnie zdegradowany, w chwili obecnej nie istnieje starodrzew ani ukad drony, niemoliwe jest otworzenie pierwotnego wygldu parku. Wanym wiadectwem historii gminy s cmentarze. Znajduj si one w bardzo zym stanie pozbawione doranej pielgnacji, trac swj pierwotny wygld oraz cenne nagrobki. Najcenniejszym cmentarzem ze wzgldu na swoj unikatowo jest cmentarz ydowski w Stanwku. Na terenie gminy znalaza si nieliczna grupa budownictwa mieszkalnego figurujcego w rejestrze zabytkw; s to domy z 2 poowy XIX w. i pocztku XX w. na ternie miasta kamienice i domy czynszowe oraz w Bgarcie dom waciciela dawnego tartaku. Ciekawym przykadem zabudowy zwizanej z dawnym majtkiem ziemskim jest szkoa oraz kunia w Prakwicach z 1 w. XX w. Ponadto w Dzierzgoniu zachowa si spichlerz z pocz. XX w.

5.2.6. Zabytki ruchome Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytkw na terenie gminy Dzierzgo stanowi wyposaenie kociow. W kociele p.w. w. Jana Chrzciciela i w. Michaa Archanioa Bgarcie najwicej jest obiektw z czasu baroku; otarze gwny i boczne, zabytki sztuki zotniczej, obrazy oraz rzeby, z okresu rokoka pochodzi jedna rzeba i otarz boczny. W kociele pw. Trjcy Przenajwitszej w Jasnej cay wystrj wityni pochodzi z okresu baroku; s to otarze, ambona, feretron, obrazy, rzeby i zabytki sztuki zotniczej. Na wyposaenie kocioa pw. Trjcy Przenajwitszej w Dzierzgoniu skadaj si rzeby gotyckie, a z czasu baroku otarze, ambona, chrzcielnica, konfesjona, krucyfiks, obrazy, stalle, pyty nagrobne oraz polichromia stropu, z czasu klasycyzmu pochodzi jeden zabytek zegar szafkowy. W kociele w. Ducha w Dzierzgoniu znajduj si zabytki z czasu baroku: otarze gwny i boczne, empora, chr zakonny, polichromia stropu, obrazy, rzeby oraz ambona, Y gotyku pochodzi kropielnica. W kociele w uawce Sztumskiej rwnie przewaaj zabytki z czasu baroku: otarze, ambona, polichromia stropu, zabytki sztuki zotniczej, rzeby, epitafium, z czasu gotyku jest tylko kropielnica.

34

5.2.7. Zabytki archeologiczne Na terenie gminy znajduje si zewidencjonowanych 66 stanowisk, w tym 1 wpisane do rejestru zabytkw wojewdztwa pomorskiego. Stanowisko wpisane do rejestru zabytkw to grodzisko na Wzgrzu Zamkowym w Dzierzgoniu, pozostae stanowiska nie maj ekspozycji w terenie, s to najczciej osady, lad po osadnictwie czy punkty osadnicze, jedno cmentarzysko w Dzierzgoniu kultury oksywskiej z modszego okresu przedrzymskiego. Stanowiska te posiadaj zrnicowan chronologi od epoki kamienia po redniowiecze i czasy nowoytne. 5.2.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych Na terenie miasta i gminy Dzierzgo nie wystpuj zabytki w zbiorach muzealnych. Zabytki ruchome o wartoci muzealnej zgromadzone s w kocioach w Bgarcie, Jasnej, Dzierzgoniu oraz uawce Sztumskiej. 5.2.9. Dziedzictwo niematerialne Wydarzenia historyczne XX wieku, a przede wszystkim zwizana z nimi intensywna migracja rdzennej ludnoci oraz napyw mieszkacw tzw. kresw wschodnich, a nadto ludnoci przesiedlonej w ramach akcji Wisa bya powodem silnej ingerencji w struktur etniczn regionu. Obecnie zanika kontynuacja tradycji miejscowych w postaci charakterystycznych dla ziemi dzierzgoskiej rzemiosa i sztuki (muzyka, rzeba malarstwo). Niematerialnymi elementami dziedzictwa kulturowego s rwnie nazwy geograficzne i historyczne (regionu Powile oraz nazwy wikszoci miejscowoci na terenie gminy). Niejednokrotnie s one nonikami tradycji, wiadectwem minionych pokole oraz historii i wielokulturowoci regionu. Sposobem ich zachowania jest moliwo wpisu do rejestru zabytkw (art. 9 ust. 2 ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami).

35

5.3. Zabytki objte prawnymi formami ochrony 5.3.1. Wykaz zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw
LP. 1. MIEJSCOWO Bgart ULICA NR OBIEKT Koci parafialny p.w. w. Jana Chrzciciela i w. Michaa Archanioa Cmentarz ewangelicki DATOWANIE XIV w. REJESTR ZABYTKW Decyzja z dnia 10.09.1962 r., nr rej. 325 (dawny rejestr woj. elblskiego: 247)

2.

Bgrat

pocz. XIX w.

Decyzja z dnia 17.08.1988 r., nr rej. 1247 (dawny rejestr woj.elblskiego: 100/88) Decyzja z dnia 19.12.1991 r., nr rej. 1359 (dawny rej.zab.woj.elblskiego 207/91) Decyzja z dnia 12.12.1980 r., nr rej. 882 (dawny rej.zab.woj.elblskiego 57/80) Decyzja z dnia 6.01.1978 r., nr rej.zab. 882 (dawny rej.zab.woj.elblskiego 11/77) Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr rejestru woj. elblskiego: 256/93). Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr rejestru woj. elblskiego: 256/93). Decyzja z dnia 19.12.1956 r., nr rej. 67 (dawny nr rejestru woj. gdaskiego - 50) Decyzja z dnia 18.12.1956 r., nr rej. 66 (nr w dawnym rejestrze woj. gdaskiego: 49). Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1398 (nr w dawnym rej. woj. elblskiego 286/93)

3.

Bgart

24/26 Dom

2 po. XIX w.

4.

Bruk

Dwr

po. XIX w.

5.

Bruk

Park

okoo po. XIX w.

6.

Dzierzgo ul. Elblska

Kaplica cmentarna w. Anny

XV w.

7.

Dzierzgo ul. Elblska

Cmentarz

kon. XIX w.

8.

Dzierzgo ul. Krzywa

16

9.

Dzierzgo ul. Mickiewicza

Dawny klasztor kon. XVII w. oo. Reformatw, z kocioem pw. w. Ducha oraz z murem i bram Koci Trjcy l. 1310-1320 Przenajwitszej i w. Katarzyny Spichlerz pocz. XX w.

10.

Dzierzgo ul. Odrodzenia

36

11.

Dzierzgo ul. Odrodzenia

Dom

pocz. XX w.

Decyzja z dnia 27.07.1993 r., nr rej. 1394 (nr w dawnym rej. woj. elblskiego 287/93) Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1400 (dawny nr rejestru woj. elblskiego 289/93) Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1399 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 288/93)

12.

Dzierzgo ul. 13 Sowackiego

Dom

1901 r.

13.

Dzierzgo ul. Traugutta 21

Dom

pocz. XX w.

14.

Dzierzgo ul. Wojska Polskiego

Cmentarz luteraski

15.

Jasna

16.

Jeziorno

17.

Jeziorno

18.

Jeziorno

19.

Minita

20.

Minita

21.

Nowiny

Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1248 (nr w dawnym rejestrze woj. elblskiego: 256/93). Koci p.w. ok. 1325 r. Decyzja z dnia Trjcy 13.08.1962 r., nr rej. 308 Przenajwitszej (dawny rejestr woj. i w. Katarzyny gdaskiego: 244) Dwr 2 po. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elblskiego: 510/96) Park kon. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elblskiego: 510/96) Cmentarz pocz. XX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elblskiego: 510/96) Park 1 po. XIX w. Decyzja z dnia 26.01.1979 r., nr rej. 935 (dawny rejestr woj. elblskiego: 34/79) Park przeom XVIII Decyzja z dnia i XIX w. 30.12.1977 r., nr rejestru zabytkw 879 (dawny numer rejestru woj. elblskiego 9/77) Paac kon. XVIII w. Decyzja z dnia 27.12.1994 r., nr rejestru 1502 (nr rej. woj. elblskiego 409/94) Park po. XIX w. Decyzja z dnia 20.07.1978 r., nr rejestru 920 (nr rej. woj. elblskiego 33/78) Decyzja z dnia 24.03.1978 r., nr rejestru 910 (dawny nr rejestru woj. elblskiego 21/78)

pocz. XIX w.

22.

Nowiny

23.

Piaski

Ogrd parkowy

kon. XIX w.

37

24.

Prakwice

Szkoa

1 w. XIX w.

Decyzja z dnia 15.06.1993 r., nr rej. 1388 (d. nr rej. woj. elblskiego 275/93). Decyzja z dnia 14.06.1993 r., nr rej. 1386 (d. nr rej. woj. elblskiego 274/93). Decyzja z dnia 15.02.1978 r., nr rej. 21 (d. rejestr woj. elblskiego nr 20/78)

25.

Prakwice

Kunia

1926 r.

26.

Prakwice

Park

4 w. XIX w.

5.3.2. Wykaz zabytkw ruchomych wpisanych do rejestru zabytkw

Lp. miejscowo

obiekt wyposaenie kocioa

1.

Bgart

2.

Jasna

wyposaenie kocioa

3.

Dzierzgo

wyposaenie kocioa wyposaenie kocioa wyposaenie kaplicy wyposaenie kocioa

4.

Dzierzgo

miejsce przechowywania zabytku Koci Parafialny Rzymskokatolicki pw. w. Jana Chrzciciela w Bgarcie Koci Parafialny Rzymskokatolicki pw. Trjcy Przenajwitszej w Jasnej Koci Parafialny Rzymskokatolicki pw. Trjcy Przenajwitszej i w. Katarzyny w Dzierzgoniu Koci Parafialny Greckokatolicki pw. w. Ducha w Dzierzgoniu Koci Parafialny Rzymskokatolicki pw. w. Jana Chrzciciela w uawce Sztumskiej

nr B - 137/73 B - 148/73 B - 139/73 B - 149/73 B - 161/75 B - 7/82 B - 2/82 B - 3/82 B - 6/82

data wpisu 1973-01-15 1973-01-20 1973-01-15 1973-01-20 1975-05-31 1982-05-25 1982-04-09 1982-06-25 1982-05-22

5.

uawka Sztumska

B - 50/18/95 1995-05-12

38

5.3.3. Wykaz zabytkw archeologicznych wpisanych do rejestru zabytkw

LP. MIEJSCOWO OBIEKT CHRONOLOGIA DATA I NR DECYZJI O WPISIE DO REJESTRU NR STANOWISKA W MIEJSCOWOCI /NA OBSZARZE

1.

Dzierzgo

grodzisko

okres wczesnoredniowieczny i redniowieczny

decyzja z dnia AZP 3/4, obszar 5.03.1970 r., nr 21-50 rej. 113/Archeol.

5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytkw 5.4.1. Obiekty nieruchome

Lp. MIEJSCOWO 1.Ankamaty Ankamaty Ankamaty Ankamaty Ankamaty Ankamaty Ankamaty Ankamaty Ankamaty Bgart ULICA NR 2 8 9 10 18 19 20 b.nr OBIEKT Dom Budynek mieszkalnogospodarczy Dom Dom Dom Dom Dom Wiatrak Cmentarz ewangelicki Koci parafialny p.w. w. Jana Chrzciciela i w. Michaa Archanioa DATOWANIE l. 30-te XX w. 3 w. XIX w. 4 w. XIX w. pocz. XX w. l. 30-te XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. 2 po. XIX w. 2 po. XIX w. XIV w. Decyzja z dnia 10.09.1962 r., nr rej. 325 (dawny rejestr woj. elblskiego 247) pocz. XIX w. Decyzja z dnia 17.08.1988 r., nr rej. 1247 (dawny nr w rej. woj.elblskiego 100/88) pocz. XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. REJESTR ZABYTKW

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

11.

Bgart

Cmentarz ewangelicki

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart

Krzy Kapliczka przydrona 1/1a Dom 1/1a Budynek gospodarczy 2 Dom

l. 30-te XX w. przeom XIX/XX w. 2 Budynek gospodarczy 1 1 w. XX w. 2 Budynek gospodarczy 2 l. 30-te XX w. 3 Szkoa Podstawowa im. 1934 r. w. Wojciecha 5 Dom pocz. XX w. 10 Dom 4 w. XIX w. 14/1 Dwojak przeom XIX i 6 XX w. 15 Dom k. XIX w.

39

24. 25. 26.

Bgart Bgart Bgart

19 Dom 21 Dom 24/2 Dom 6

27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44.

Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Bgart Blunaki Blunaki Blunaki Bruk

pocz. XX w. 1927 r. 2 po. XIX w. Decyzja z dnia 19.12.1991 r., nr rej. 1359 (dawny nr w rej. woj.elblskiego 207/91) 24/2 Komin dawnego tartaku pocz. XX w. 6 27/2 Dwojak przeom XIX i 9 XX w. 30/3 Dom przeom XIX i 2 XX w. 31/1 31/1 31/1 36 38 38 42 55 69 69 69 b nr b nr 16 Dom Kunia Budynek gospodarczy Dom 1 w. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. przeom XIX i XX w. Dom l. 30-te XX w. Budynek gospodarczy l. 30-te XX w. Dom k. XIX w. Dom l. 30-te XX w. Dom ok. 1905 r. Obora 1927 r. Chlewnia 1927 r. Dom pocz. XX w. Dwr pocz. XX w. Dom 1928 r. Dwr po. XIX w. Decyzja z dnia 12.12.1980 r., nr rej. 882 (dawny nr w rej. woj.elblskiego 57/80) Park okoo po. Decyzja z dnia XIX w. 6.01.1978 r., nr rej. 882 (dawny nr w rej. woj.elblskiego 11/77) Szkoa Podstawowa 1914 r. Czworak 1 w. XX w. Stacja transformatorowa pocz. XX w. Cmentarz ewangelicki k. XIX w. Dom 1 w. XX w. Dom 1 w. XX w. Dom pocz. XX w. Dom 3 w. XIX w. Dom l. 30-te XX w. Wiatrak k. XIX w. Dom l. 30-te XX w. Ruiny zamku 1 po. XIII w. krzyackiego Park krajobrazowy na Wzgrzu Zamkowym Wiea cinie pocz. XX w. 1920 r.

45.

Bruk

46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59.

Bruk Bruk Bruk Budzisz Budzisz Budzisz Budzisz Budzisz Budzisz Budzisz Chojty Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

1 7

1 5 b nr 8 15

40

60.

Dzierzgo

ul. Elblska

Kaplica cmentarna w. Anny

XV w.

Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 256/93) Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 256/93)

61.

Dzierzgo

ul. Elblska

Cmentarz

k. XIX w.

62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Elblska ul. Elblska ul. Kocielna ul. Kocielna Pl. Kociuszki Pl. Kociuszki Pl. Kociuszki Pl. Kociuszki ul. Krzywa ul. Krzywa

3 1 1 1 2 3 4 10 16

Kapliczka przydrona Dom Dom Wspornik z kielichem lampy gazowej Dom wielorodzinny Dom wielorodzinny Dom wielorodzinny Dom wielorodzinny Dom wielorodzinny Dawny klasztor oo. Reformatw

pocz. XX w. k. XIX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. pocz. XX w. k. XVII w. Decyzja z dnia 19.12.1956 r., nr rej. 67 (dawny nr rejestru woj. gdaskiego - 50) k. XVII w. Decyzja z dnia 19.12.1956 r., nr rej. 67 (dawny nr rejestru woj. gdaskiego - 50) k. XVII w. Decyzja z dnia 19.12.1956 r., nr rej. 67 (dawny nr rejestru woj. gdaskiego - 50)

72.

Dzierzgo

ul. Krzywa

16

Koci pw. w. Ducha w zespole dawnego klasztoru oo. Reformatw Mur z bram z zespou dawnego klasztoru oo. Reformatw

73.

Dzierzgo

ul. Krzywa

16

74.

Dzierzgo

ul. Krzywa

17

Szkoa Podstawowa im. 1927 r. Tysiclecia Pastwa Polskiego Hala sportowa przy szkole podstawowej Remiza OSP Dom Dom Dom wielorodzinny Dom Dom wielorodzinny Dom l. 1941-1942 pocz. XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. pocz. XX w. XIX/XX w. pocz. XX w. pocz. XX w.

75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Krzywa ul. Krzywa ul. Kwiatowa ul. Kwiatowa ul. Limanowskiego ul. Limanowskiego ul. Limanowskiego ul. Limanowskiego

17 12 5 18 5 6 10 27

41

83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Linki ul. Linki ul. Linki ul. czna ul. czna ul. 3-ego Maja ul. 3-ego Maja ul. 3-ego Maja ul. 3-ego Maja ul. Mickiewicza

1 3 5 2 4 1 5 19 27

Dom Magazyn Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Koci parafialny pw. w. Trjcy Przenajwitszej i w. Katarzyny

93. 94. 95.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Mickiewicza ul. Mickiewicza ul. Mickiewicza

Krucyfiks na kociele parafialnym Ogrodzenie przykocielne Kapliczka Najwitszej Maryi Panny w ogrodzeniu Kapliczka w. Nepomucena w ogrodzeniu przykocielnym Plebania Budynek gospodarczy Dom Dom Dom Dom Spichlerz

k. XIX w. pocz. XX w. pocz. XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. k. XIX w. pocz. XX w. 3 w. XIX w. l. 1310-1320 Decyzja z dnia 18.12.1956 r., nr rej. 66 (nr w dawnym rejestrze woj. gdaskiego: 49). XVIII w. k. XIX w. k. XIX w.

96.

Dzierzgo

ul. Mickiewicza

k. XIX w.

97. 98. 99. 100. 101. 102. 103.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Mickiewicza ul. Mickiewicza ul. Mickiewicza ul. Mickiewicza ul. Gustawa Morcinka ul. Odrodzenia ul. Odrodzenia

1 1 3 5 2 2 4

pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. 1 w. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w.

104.

Dzierzgo

ul. Odrodzenia

Dom

pocz. XX w.

Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1398 (nr w dawnym rej. woj. elblskiego 286/93) Decyzja z dnia 27.07.1993 r., nr rej. 1394 (nr w dawnym rej. woj. elblskiego 287/93)

105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Odrodzenia ul. Odrodzenia ul. Odrodzenia ul. Odrodzenia ul. Ogrodowa ul. Ogrodowa ul. Okrzei ul. Pionierska ul. Pionierska ul. Pionierska ul. Pionierska ul. Pionierska

11 13 14 b.nr 7 18 9 5 6 8 10 13

Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom

przeom XIX/XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. k. XIX w. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r.

42

117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Pogodna ul. Porzeczkowa ul. Przemysowa ul. Przytulna ul. Rana ul. Rana ul. Rana ul. Sowackiego ul. Sowackiego ul. Sowackiego ul. Sowackiego ul. Sowackiego

9 1 1 13 1 12 14 1 3 6 8 13

Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom Dom

pocz. XX w. ok. 1930 r. l. 30-te XX w. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. 1901 r. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rej. 1400 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 289/93) 1 w. XX w. 1 w. XX w. 2 po. XIX w. kon. XIX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rej. 1399 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 288/93) l. 30-te XX w. kon. XIX w. ok. 1930 r. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w.

129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Sowackiego ul. Sowackiego ul. Sowackiego ul. Sowackiego ul. Traugutta ul. Traugutta ul. Traugutta ul. Traugutta ul. Traugutta

17 21

7 9 11 13 21

Dom wielorodzinny Dom Cmentarz ewangelicki Cmentarz ewangelicki Dom Dom Dom Szkoa Dom

138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

ul. Westerplatte ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego

44 2 3 5 6 7 8 10 13 24

Dom Dom Dom wielorodzinny Dom Dom Dom Dom Dom Dom Biuro Pogotowia Gazowego

43

148. 149.

Dzierzgo Dzierzgo

ul. Wojska Polskiego ul. Wojska Polskiego

26

Dom Cmentarz luteraski

1903 r. pocz. XIX w. Decyzja z dnia

29.03.1993 r., nr rej. 1248 (nr w dawnym rejestrze woj. elblskiego: 256/93).

150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190.

Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo Dzierzgo

Pl. Wolnoci ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. Zawadzkiego ul. eromskiego ul. urawia ul. urawia ul. urawia

5 2 6 7 11 13 21 21 23 23 30 31 32 32 34 43 45 59 61 65 67 67 69 69 80 82 82 84 84 85 85 85 86 87 10 4 11 12

Kamienica Dom / Sklep Dom Dom Dom Dom Dom wielorodzinny Dom Dom Gara Dom Dom Dom Dom Dom wielorodzinny Dom Dom Magazyn Dom Dwojak Dom Budynek gospodarczy Dwojak Budynek gospodarczy Dom Dom Budynek gospodarczy Dom Budynek gospodarczy Dom Budynek gospodarczy Magazyn Dom Dom Wiadukt kolejowy Dom Dom Dom Dom Wiadukt drogowy Most kolejowy na Dzierzgonce

1884 r. 1 w. XX w. pocz. XX w. kon. XIX w. l. 30-te XX w. pocz. XX w. ok. 1930 r. 1 w. XX w. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. 1907 r. l. 30-te XX w. k. XIX w.

44

191.

Jasna

Koci p.w. Trjcy Przenajwitszej i w. Katarzyny

ok. 1325 r.

Decyzja z dnia 13.08.1962 r., nr rej. 308 (dawny nr w rej. woj. gdaskiego 244)

192.

Jasna

193. 194. 195. 196. 197. 198. 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222. 223. 224. 225. 226. 227. 228. 229. 230. 231. 232. 233. 234. 235.

Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Jasna Kolonia Jasna Kamienna

5 7 7 8 9 9 9 9 10 12 13 18 20 23 b. nr 30 30 31 32 34 35 36 37 37 37 37 38 38 40

Brama wraz z ogrodzeniem przykocielnym Cmentarz przykocielny Czworak Budynek mieszkalnogospodarczy Budynek gospodarczy Szkoa Dom Spichlerz Budynek gospodarczy Chlewnia Budynek gospodarczy Dom Dom Dom Czworak Dom Dom Kunia Budynek gospodarczy Dom Szkoa Budynek gospodarczy Dom Dom Dom Budynek gospodarczy Stodoa Stodoa Dom Budynek gospodarczy Dom Remiza straacka Stacja transformatorowa Dom Dom Dom Most Dwr Rzdcwka Spichlerz Obora - stajnia Stacja transformatorowa Dom z budynkiem gospodarczym Dom

pocz. XX w.

k. XIX w. pocz. XX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. po. XIX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. 1912 r. okoo 1930 r. 1 w. XX w. 1927 r. pocz. XX w. 3 w. XIX w. 3 w. XIX w. pocz. XX w. pocz. XX w. l. 40-te XX w. ok. 1920 r. pocz. XX w. 4 w. XIX w. 2 po. XIX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. k. XIX w. k. XIX w. k. XIX w. pocz. XX w. ok. 1925 r. k. XIX w. pocz. XX w. ok. 1920 r. l. 30-te XX w. l. 20-te XX w. k. XIX w. k. XIX w. k. XIX w. l. 20-te XX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w.

44 48

8 2

45

236. 237.

238.

239.

240.

Jasna Kamienna Jasna Kamienna Gra Jasna Kamienna Gra Jasna Kamienna Gra Jeziorno

2 3

Stodoa Dom

4 w. XIX w. ok. 1930 r.

Dom

k. XIX w.

Budynek gospodarczy

k. XIX w.

Dwr

2 po. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 510/96) k. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 510/96) Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 510/96)

241.

Jeziorno

Park

242.

Jeziorno

Cmentarz

pocz. XX w.

243. 244. 245. 246. 247. 248. 249. 250. 251. 252. 253. 254. 255. 256.

Jeziorno Jeziorno Jeziorno Jeziorno Jeziorno Litewki Minita Minita Minita Minita Minita Minita Minita Minita Sporowo Morany Morany Morany Morany Nowiec Nowiec Nowiec Nowiec

4 6 8 10 12

4 9 13 13

Rzdcwka Czworak Czworak Budynek gospodarczy Czworak Stacja transformatorowa Most Kapliczka przydrona Stodoa Dom Szkoa Budynek gospodarczy przy szkole Kapliczka przy szkole Park

pocz. XX w. k. XIX w. pocz. XX w. 1905 r. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. przeom Decyzja z dnia XVIII i XIX w. 30.12.1977 r., nr rej. 879 (dawny nr w rej. woj. 1879 r. k. XIX w. ok. 1930 r. okoo 1930 r. 1925 r. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w.

257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 264.

Kapliczka przydrona Chlewnia Budynek mieszkalnogospodarczy 33 Dom 1 Dom 1 Budynek gospodarczy b. nr Dom b. nr Budynek gospodarczy 31 32

46

265.

Nowiny

Paac

k. XVIII w.

266.

Nowiny

Park

po. XIX w.

Decyzja z dnia 27.12.1994 r., nr rej. 1502 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 409/94) Decyzja z dnia 20.07.1978 r., nr rej. 920 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 33/78)

267. 268. 269. 270. 271. 272. 273. 274. 275. 276. 277.

Nowiny Nowiny Nowiny Nowiny Nowiny Nowiny Pachoy Pachoy Pachoy Pawowo Piaski

1 1 1 6 6 10 b. nr 4 b. nr

Spichlerz Chlewnia (1) Chlewnia (2) Szkoa Budynek gospodarczy Dom Myn wodny Czworak Budynek gospodarczy Kaplica Ogrd parkowy

pocz. XX w. 1938 r. pocz. XX w. 1921 r. l. 20-te XX w. 4 w. XIX w. pocz. XX w. 1912 r. pocz. XX w. pocz. XX w. k. XIX w. Decyzja z dnia 24.03.1978 r., nr rej. 910 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 21/78) l. 30-te XX w. 3 w. XIX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. pocz. XX w. lata 80-te XIX1930 r. ok. w. ok. 1930 r. 1 w. XX w. l. 30-te XX w. l. 30-te XX w. 1 w. XX w. 1936 r. 3 w. XIX w. 1 w. XX w. ok. 1930 r. 4 w. XIX w. k. XIX w. 1 w. XIX w. Decyzja z dnia 15.06.1993 r., nr rej. 1388 (d. nr rej. woj. elblskiego 275/93).

278. 279. 280. 281. 282. 283. 284. 285. 286. 287. 288. 289. 290. 291. 292. 293. 294. 295. 296. 297. 298.

Piaski Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Poliksy Prakwice

1 2 2 7 8 10 12 14 14 14 15 15 15 16 17 17 17 18 18 1

Stacja transformatorowa Dom Dom Budynek gospodarczy Dom Dom Dom Dom Dwojak Budynek gospodarczy (1) Budynek gospodarczy (2) Dwojak Stodoa Budynek gospodarczy Dom Dom Stodoa Stacja transformatorowa Dom Stajnia Szkoa

47

299.

Prakwice

Kunia

1926 r.

300.

Prakwice

Park

Decyzja z dnia 14.06.1993 r., nr rej. 1386 (d. nr w rej. woj. elblskiego 274/93). 4 w. XIX w. Decyzja z dnia 15.02.1978 r., nr rej. 21 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 20/78)

301. 302.

Prakwice Prakwice

Budynek gospodarczy 1916 r. Budynek gospodarczy z pocz. XX w. d. zespou folwarcznego Budynek gospodarczy Park pocz. XX w. 1 po. XIX w. Decyzja z dnia 22.06.1978 r., nr rej. 916 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 30/78) k. XIX w. k XIX w. 1 po. XIX w. Decyzja z dnia 15.08.1988 r., nr rej. 1246 (dawny nr w rej. woj. elblskiego 48/78) 4 w. XIX w. lata 30-te XX w. pocz. XX w.

303. 304.

Prakwice Stanowo

305. 306. 307.

Stanowo Stanowo Stanwko

Aleja lipowa Cmentarz Cmentarz ydowski

308. 309. 310. 311. 312. 313. 314. 315. 316. 317. 318.

Stanwko Tywzy Tywzy Tywzy Tywzy Tywzy Tywzy Tywzy Tywzy Tywzy uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska

3 9 13 14 14 14

Dom przy mynie wodnym Szkoa Budynek gospodarczy przy d. szkole Dom Dom Dom Dom Budynek gospodarczy Stodoa Cmentarz ewangelicki Koci parafialny pw. w. Jana Chrzciciela

319. 320. 321. 322.

4 w. XIX w. k. XIX w. ok. 1930 r. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. k. XIX w. 1695 r. Decyzja z dnia 30.05.1957 r., nr rej. 75 (dawny nr Cmentarz przykocielny 2 po. XIX w. w rej. woj. Dom Dom Dom ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r.

2 3 4

48

323. 324. 325. 326. 327. 328. 329. 330. 331. 332. 333. 334. 335. 336. 337. 338. 339. 340. 341. 342. 343. 344. 345. 346. 347.

uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska

6 7 7 9 10 20 21 24 25 28 35 35 39 39 39 41 42 44 72 75 75 75 76 76 76

Dom Dom Budynek gospodarczy Dom Dom Poczta Dom Szkoa Szkoa Organistwka Dom Budynek gospodarczy Dom Budynek gospodarczy (wozownia) Obora Dom Dom Dom Dom Plebania Budynek gospodarczy Stodoa Dom Budynek gospodarczy (1) Budynek gospodarczy (2)

ok. 1930 r. 1 w. XX w. 1 w. XX w. ok. 1930 r. ok. 1930 r. 1 w. XX w. 1906 r. 1 w. XX w. 1 w. XX w. k. XIX w. ok. 1920 r. k. XIX w. po. XIX w. k. XIX w. po. XIX w. pocz. XX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. 4 w. XIX w. ok. 1920 r. pocz. XX w. pocz. XX w. pocz. XX w. 1904 r. pocz. XX w.

49

348. 349. 350. 351. 352. 353. 354. 355. 356. 357. 358.

uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska uawka Sztumska

79 80 83 83 84 85 86 87 54 54

Budynek gospodarczy Dom Dom Budynek gospodarczy Dom Dom Dom Dom Budynek gospodarczy (1) Budynek gospodarczy (2) Cmentarz mennonicki

1902 r. po. XIX w. 1 w. XX w. ok. 1920 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. ok. 1930 r. pocz. XX w. pocz. XX w. 2 po. XIX w.

5.3.2 Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej 1. Ankamaty, osada, kult. pomorska, wczesna epoka elaza; osada, kultura wielbarska, okres pnych wpyww rzymskich; osada, XIII-XV w. (stan. AZP 6/23, obszar 21-50), 2. Ankamaty, osada, kultura pomorska, wczesna epoka elaza (stan. AZP 3/20, obszar 2150), 3. Ankamaty, osada, kultura pomorska, wczesna epoka elaza; osada, kult. pomorska, wczesna epoka elaza (stan. AZP 5/22, obszar 21-50), 4. Ankamaty, osada/?/, kultura pomorska, wczesna epoka elaza, osada /?/, XIII-XV w. (stan. AZP 2/19, obszar 21-50), 5. Ankamaty, lad osadnictwa, kultura pomorska, wczesna epoka elaza; lad osadnictwa, XIII-XV w. (stan. AZP 4/21, obszar 21-50), 6. Bgart, osada, okres redniowieczno-nowoytny (stan. AZP 3/13, obszar 20-50), 7. Bgart, osada, okres wczesnoredniowieczny, XII-XIII w.; osada, okres redniowieczny, XIV-XV w.; osada, okres nowoytny (stan. AZP 4/12, obszar 20-50), 8. Chojty, osada /?/, kultura wielbarska, pny okres wpyww rzymskich (stan. AZP 1/6, obszar 20-50), 9. Chojty, osada, okres redniowieczny, XIII-XIV w. (stan. AZP 2/7, obszar 20-50), 10. Dzierzgo, Kolonia II, osada jednodworcza, okres redniowieczny, XIV XV w., (stan. AZP 2/4, obszar 21-51), 11. Dzierzgo, Kolonia II, osada jednodworcza, okres redniowieczny, XIV XV w., (stan. AZP 3/5, obszar 21-51), 12. Dzierzgo, Kolonia II, osada, okres redniowieczny, XIV XV w., (stan. AZP 1/3, obszar 21-51), 13. Dzierzgo, grodzisko, okres wczesnoredniowieczny i redniowieczny decyzja z dnia 5.03.1970 r., nr rej. 113/Archeol. (stan. AZP 3/4, obszar 21-50), 14. Dzierzgo, osada, kultura pomorska/?/, wczesna epoka elaza; cmentarzysko, kultura oksywska, modszy okres przedrzymski; osada, kultura wielbarska, okres wpyww rzymskich (stan. AZP 8/28, obszar 21-50), 15. Dzierzgo, znalezisko lune, epoka kamienia; osada otwarta, okres redniowieczny; lad 50

osadnictwa, okres nowoytny (stan. AZP 1/2, obszar 21-50), 16. Dzierzgo, znalezisko lune, epoka kamienia; osada otwarta, okres redniowieczny; osada otwarta, okres nowoytny (stan. AZP 2/3, obszar 21-50), 17. Jasna, osada /?/, kultura wielbarska, okres wpyww rzymskich; osada, okres redniowieczny, XIV XV w. (stan. AZP 1/3, obszar 19-50), 18. Jasna, osada /?/, kultura wschodniopomorska, wczesna epoka elaza (stan. AZP 4/6, obszar 19-50), 19. Jasna, osada, kultura oksywska, pny okres lateski (stan. AZP 3/5, obszar 19-50), 20. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpyww rzymskich (stan. AZP 2/4, obszar 1950), 21. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpyww rzymskich (stan. AZP 5/7, obszar 1950), 22. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpyww rzymskich (stan. AZP 6/8, obszar 1950), 23. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpyww rzymskich (stan. AZP 7/9, obszar 1950), 24. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpyww rzymskich (stan. AZP 8/10, obszar 1950), 25. Jasna, lad osadnictwa, okres wczesnoredniowieczny, XI-XII w. (stan. AZP 12/14, obszar 19-50), 26. Jasna, lad osadnictwa, okres wczesnoredniowieczny, XI-XII w.; lad osadnictwa, okres pnoredniowieczny, XV po. XVII w. (stan. AZP 11/13, obszar 19-50), 27. Kuksy, osada, kultura pomorska, wczesna epoka elaza (stan. AZP 1/12, obszar 21-50), 28. Litewki, osada, kultura pomorska, okres halsztacki wczesny okres lateski; osada /?/, okres redniowieczny, XIV XV w.(stan. AZP 1/1, obszar 20-50), 29. Minita, lad osadnictwa, okres staroytny; lad osadnictwa, pne redniowiecze (stan. AZP 1/19, obszar 22-50), 30. Minita, lad osadnictwa, okres staroytny; lad osadnictwa, pne redniowiecze (stan. AZP 2/20, obszar 22-50), 31. Minita, lad osadnictwa, pne redniowiecze (stan. AZP 3/22, obszar 22-50), 32. Morany, osada /?/, kultura pomorska, wczesna epoka elaza; osada /?/, kultura wielbarska, okres pny wpyww rzymskich; osada /?/, XIII-XV w. (stan. AZP 4/13, obszar 21-50), 33. Morany, osada /?/, kultura wielbarska, okres pny wpyww rzymskich (stan. AZP 2/10, obszar 21-50), 34. Morany, osada /?/, kultura wielbarska, okres pny wpyww rzymskich (stan. AZP 6/17, obszar 21-50), 35. Morany, osada, kultura polska /?/, XI XII w., wczesna epoka elaza (stan. AZP 8/27, obszar 21-50), 36. Morany, osada, kultura pomorska, wczesna epoka elaza (stan. AZP 3/11, obszar 2150), 37. Morany, lad osadnictwa, kultura pomorska, wczesna epoka elaza (stan. AZP 5/14, obszar 21-50), 38. Nowiec, obozowisko, redniowiecze, (stan. AZP 2/9, obszar 20-50), 39. Nowiec, osada, okres nowoytny, XVII-XVIII w., (stan. AZP 1/8, obszar 20-50), 40. Nowiec, lad osadnictwa, kultura pomorska /?/, uycka /?/, wczesna epoka elaza, (stan. AZP 3/11, obszar 20-50), 41. Nowiny, osada /?/, okres redniowieczny i nowoytny (stan. AZP 2/16, obszar 20-50), 42. Nowiny, osada, okres redniowieczny (stan. AZP 1/10, obszar 20-50), 43. Pachoy, lady osadnicze, kultura pruska, XII-XIII w.; lady osadnictwa, okres redniowieczny, XIV XV w. (stan. AZP 1/6, obszar 21-51), 44. Poliksy, osada jednodworcza, okres redniowieczny, XIV XV w. (stan. AZP 4/5, obszar 20-50), 45. Poliksy, osada jednodworcza, okres redniowieczny, XIV-XV w. (stan. AZP 1/2, obszar 20-50), 51

46. Poliksy, osada, kultura uycka, okres halsztacki (stan. AZP 3/4, obszar 20-50), 47. Poliksy, osada, kultura pomorska, okres halsztacki i wczesny lateski; osada, okres redniowieczny, XIII-XIV w. (stan. AZP 2/3, obszar 20-50), 48. Prakwice, lady osadnicze, okres redniowieczny, XIV XV w. (stan AZP 1/1, obszar 2151), 49. Prakwice, lady osadnicze, okres redniowieczny, XIV XV w. (stan AZP 2/2, obszar 2151), 50. Tywzy, osada, okres redniowieczny, XIV XV w. (stan. AZP 2/4, obszar 22-50), 51. Tywzy, lad osadnictwa /?/, neolit /?/ (stan. AZP 1/3, obszar 22-50), 52. Tywzy, lad osadniczy /?/, neolit /?/ (stan. AZP 3/5, obszar 22-50), 53. uawka Sztumska, grodzisko /?/, wczesne redniowiecze (stan. AZP 9/14, obszar 1949), 54. uawka Sztumska, osada /?/, kultura pruska, XI XII w.; lad osadniczy, okres redniowieczny, XIV - XV w. (stan. AZP 5/8, obszar 19-49), 55. uawka Sztumska, osada, kultura kurhanw zachodniobatyjskich, wczesna epoka elaza; lad osadnictwa, wczesne redniowiecze, XII XIII w.; lad osadnictwa, redniowiecze, XV w. (stan. AZP 11/16, obszar 19-49), 56. uawka Sztumska, osada, kultura kurhanw zachodniobatyjskich, wczesna epoka elaza; lad osadnictwa, pne redniowiecze / okres nowoytny, XV po. XVII w. (stan. AZP 14/19, obszar 19-49), 57. uawka Sztumska, lad osadnictwa, kultura kurhanw zachodniobatyjskich, wczesna epoka elaza; lad osadnictwa, okres nowoytny, XVII XVIII w. (stan. AZP 10/15, obszar 19-49), 58. uawka Sztumska, lad osadnictwa, kultura kurhanw zachodniobatyjskich, wczesna epoka elaza, lad osadnictwa, redniowiecze, XV w. (stan. AZP 12/17, obszar 19-49), 59. uawka Sztumska, lad osadnictwa, kultura kurhanw zachodniobatyjskich, wczesna epoka elaza (stan. AZP 16/21, obszar 19-49), 60. uawka Sztumska, lad osadnictwa, kultura kurhanw zachodniobatyjskich, wczesna epoka elaza (stan. AZP 1722, obszar 19-49). 61. uawka Sztumska, lad osadnictwa, okres staroytny; lad osadnictwa, okres nowoytny, XVI XVII w. (stan. AZP 13/18, obszar 19-49), 62. uawka Sztumska, lad osadnictwa, okres staroytny; lad osadnictwa, pne redniowiecze / okres nowoytny, XV po. XVII w. (stan. AZP 15/20, obszar 19-49), 63. uawka Sztumska, lad osadnictwa, wczesne redniowiecze; lad osadnictwa, pne redniowiecze / okres nowoytny, XV w. 1 po. XVII w. (stan. AZP 8/13, obszar 19-49), 64. uawka Sztumska, lad osadniczy, kultura pruska, XII XIII w.; lad osadniczy, okres redniowieczny, XIV XV w. (stan. AZP 6/9, obszar 19-49), 65. uawka Sztumska, lady osadnicze, okres redniowieczny, XIV XV w. (stan. AZP 7/10, obszar 19-49), 66. uawka Sztumska, osada, kultura wielbarska, okres wpyww rzymskich (stan. AZP 2/2, obszar 19-50)

52

5.5. Zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy 5.5.1. Zabytki archeologiczne Na obiekty dziedzictwa kulturowego gminy skadaj si zabytkowe ukady przestrzenne wsi, lady osadnictwa z czasw prehistorycznych, krajobrazy przyrodniczo kulturowe oraz obiekty zabytkowe, ktre s tworem wielu wiekw barwnej historii. Niestety wiele z nich nie zachowao si do czasw dzisiejszych, a cz ulega zniszczeniu - przede wszystkim podczas dziaa wojennych zarwno podczas najazdu szwedzkiego, jak te w trakcie wojen napoleoskich, czy ju bardziej wspczenie, podczas I i II wojny wiatowej. W rejonie Komorowa i uawki Sztumskiej znajduj si osada i cmentarzysko kultury wschodniopruskiej, tutaj znajdowa si ongi grd Zakonu Krzyackiego. Wok wsi Jasna le liczne stanowiska dawnych osad kultury wielbarskiej, wschodniopruskiej i z okresu redniowiecza. Na poudniowym skraju uawki Sztumskiej na wzniesieniu znajduje si nasyp w formie kolistej przypominajcy dawny okop. Na pnoc od jeziora Kuksy znajduje si wzgrze, na ktrym wg relacji mieszkacw w XIV wieku znajdowa si warowny grd. Odkopano tu fundamenty z ciosanego kamienia. W 1995 r. prof. P. Urbaczyk odkopa drewniano ziemn groble (dugoci 1230 m i szerokoci 4 m) midzy Bgartem a witym Gajem (tzw. pomosty bgardzkie), ktra w czasach Cesarstwa Rzymskiego i wczesnego redniowiecza stanowia cz traktu czcego Pomorze z Prusami. Druga tego typu droga, o dugoci 640 m, znajduje si w dolinie rzeki Dzierzgo 3 km na poudnie na linii Nowiec Mokajny. Szczeglnie liczne stanowiska archeologiczne wystpuj w rejonie wsi Anakamaty, Morany, Kuksy i Poliksy na zachd od miasta Dzierzgonia, oraz w Nowinach lecych na pnoc od miasta. S to gwnie osady kultury wielbarskiej i pomorskiej z XI XV wieku. Pojedyncze stanowiska archeologiczne znajduj si rwnie w Chojtach i Tywzach. Na terenie gminy wystpuje bogate osadnictwo pradziejowe i wczesno redniowieczne. S to gwnie osady z rnych okresw od neolitu a po wczesne redniowiecze. Jako waniejsze wskaza mona osady z wczesnej epoki elaza i okresu wpyww rzymskich pooone wok jeziora Kuksy, w okolicy Anakamtw, Dzierzgonia, uawki Sztumskiej, Bgartu, Jasnej i Poliksw. 5.5.2. Obiekty nieruchome i zespoy zabudowy wpisane do rejestru zabytkw
Koci parafialny p.w. Trjcy Przenajwitszej i w. Katarzyny w Dzierzgoniu wybudowany w latach 1310-1320. Wskutek wojen i poarw kilkakrotnie restaurowany. Odnowiony po poarze w 1647 r. by konsekrowany w 1682 r. przez biskupa chemiskiego Jana Kazimierza Opaliskiego ku czci Trjcy Przenajwitszej i w. Katarzyny. Przedtem koci nosi wezwanie tylko w. Katarzyny. Po poarze odbudowano wiee w grnej czci i wschodni szczyt kocioa oraz postawiono kaplic w. Krzya. Wyposaenie kocioa pochodzi z okresu po roku 1730. Na uwag zasuguje barokowy portal z ukowymi blendami, ambona z pierwszej poowy XVIII wieku, w ktrej znajduje si rzeba z II po. XIV w, pyta nagrobkowa z 1347 r. jeden z najstarszych zbytkw gotyku; Zesp poklasztorny oo. Reformatw w Dzierzgoniu, skadajcy si kocioa w. Ducha oraz zabudowa klasztornych. W 1678 r. wojewoda malborki osadzi na miejscu dawnego szpitala w. Ducha oo. Reformatw, ktrzy pobudowali tu budynek klasztorny oraz swoj wityni. Koci p.w. w. Ducha wzniesiony zosta po 1678 r. w miejscu gotyckiego kocioa, ktrego lady widoczne s do dzi w czci wschodniej (w prezbiterium i zakrystii). Przebudowany w 1717 r. Wyposaenie kocioa pochodzi w wikszej czci z XVIII w., zachoway si rzeby z pocz. XV w. W kociele uwag przykuwa odeskowany strop beczkowy pokryty w caoci polichromi. Na uku tczowym herby Radwan i Lubicz. Od 1957 r. witynia jest w uytkowaniu wsplnoty Kocioa greckokatolickiego;

53

Kaplica cmentarna p.w. w. Anny w Dzierzgoniu wzniesiona w XIV w., zniszczona w XV i XVI w., odbudowana w 1737 r. Gotycka z elementami barokowymi z okresu odbudowy. Murowana z cegy, na planie prostokta, od wschodu cylindryczna wiea ze stokowym hemem, dach nad korpusem dwuspadowy kryty holenderk., w elewacjach wzdunych ostroukowe okna i blendy, wejcie gwne w elewacji zachodniej. Wntrze jednoprzestrzenne. Kaplica usytuowana w centrum cmentarza z koca XVIII w.; Budynki mieszkalne w Dzierzgoniu przy ulicy Sowackiego, Odrodzenia i Traugutta wzniesione zostay pod koniec XIX i na pocztku XX w.; Cmentarz luteraski w Dzierzgoniu z pocz. XIX w. z zachowanymi czciowo nagrobkami i starodrzewiem. Koci pw. w. Jana Chrzciciela i w. Michaa w Bgarcie wybudowany okoo 1320 r., w stylu gotyckim. Pocztkowo najprawdopodobniej pod wezwaniem w. Jana Nepomucena. W latach 1655-1660 zniszczony i zdewastowany przez Szwedw. Sukcesywnie odbudowywany. 20 grudnia 1794 r. zniszczony przez poar. Odbudowany w roku 1797. Prace remontowe szczytu wschodniego przeprowadzono w 1905 r., wiey w 1930 r. Koci murowany z cegy, orientowany, na planie prostokta, kryty dachem dwuspadowym (dachwka eswka). Od zachodu kwadratowa wiea, grna kondygnacja w konstrukcji drewnianej - szkieletowej, oszalowanej deskami, wiea kryta dachem stokowym. Naroa kocioa oszkarpowane. ciany zewntrzne korpusu zdobione ostroukowymi blendami, szczyt wschodni zwieczony sterczynami. Wejcie gwne ostroukowe, w uskokowym obramieniu. Stropy drewniane. Z barokowym otarzem gwnym z XVIII wieku, granitow chrzcielnic z XIV w.; Koci pw. Trjcy Przenajwitszej w Jasnej powsta ok. 1350 r. W 1410 r. w czasie wojny polsko-krzyackiej koci by spldrowany i zniszczony. Spalony podczas wojen szwedzkch. Odbudowany w 1673 r. z dotacji Anny von Guldenstern. Remontowany w latach 1800-1801 i 1908. Ceglany, orientowany, oszkarpowany, zaoony na planie prostokta, jednonawowy, z wyodrbnionym, prosto zamknitym prezbiterium, zakrysti od pnocy, krucht od poudnia i wie od zachodu. ciany rozczonkowane ostroukowymi, tynkowanymi blendami, podobnie jak szczyt wschodni, schodkowy, z pinaklami. Dach dwuspadowy kryty holenderk. Wiea w grnej kondygnacji otynkowana, kryta dachem dwuspadowym, z dwoma barokowymi szczytami. Wntrze nawy kryte stropem, nad prezbiterium sklepienie gwiadziste. na uwag zasuguje barokowy otarz gwny z 1709 roku oraz boczny z 1668 r.; Paac starostw dzierzgoskich i wojewodw malborskich w Nowinach wzniesiony pod koniec XVIII w., przebudowany w po. XIX w. Murowany z cegy, tynkowany, z gankiem wejciowym od pnocy i wspczesn dobudwk od wschodu (w miejscu dawnej oranerii), dwukondygnacyjny, z mieszkalnym poddaszem, nakryty dachem mansardowym; Zesp dworsko-parkowy w Jeziornie dwr wzniesiony w 2 po. XIX w., budynek murowany, z tej cegy licwki, z dekoracyjnymi pasami z czerwonej cegy, w elewacji tylnej czterokondygnacyjna wiea zdobiona pseudomaswerkami, nad oknami trzeciej kondygnacji wiey od strony pnocnej tarcza herbowa, elewacje zdobione midzykondygnacyjnymi, rolkowymi gzymsami, otwory okienne zwieczone ukiem odcinkowym, nad oknami ceglane naczki, dach kryty eternitem, budynek zdewastowany: brak stolarki okiennej i drzwiowej (cz oryginalnej stolarki okiennej zachowana w wieyczce), wewntrz brak podg, schodw oraz instalacji elektrycznej (okablowania). Park krajobrazowy, skomponowany na pnocnym i wschodnim stoku wyniesienia, na ktrym wznosi si dwr, drzewa w wieku okoo 120-140 lat, pojedyncze egzemplarze okoo 200 lat, dominuj gatunki rodzime: jesiony, buki, lipy, jawory, dby i brzozy, z gatunkw egzotycznych: joda kalifornijska, buk czerwony, platan, kargana syberyjska i lipa krymska. Park w Prakwicach z czwartej w. XIX wieku jako przykad zachowanego caoci parku krajobrazowego.

54

5.5.3. Obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytkw Pozostaoci wiatrakw holenderskich w Budziszu i Ankamamtach, pochodzcych z drugiej poowy XIX wieku. Jako zanikajce obecnie, a charakterystyczne niegdy elementy krajobrazu ziemi dzierzgoskiej. Ruiny redniowiecznego zamku krzyackiego na Wzgrzu Zamkowym w Dzierzgoniu. W pocztkach XIII wieku Krzyacy wykorzystali pruskie fortyfikacje znajdujce si na dzisiejszym Wzgrzu Zamkowy do wzniesienia wasnej stranicy i bazy wypadowej w trakcie walk z Pomezanami i Pogezanami. Przed 1248 rokiem mistrz krajowy Henryk von Wid wznis ma wzgrzu zamek. Pnocno-zachodni cz, o atwiejszym dostpie, zajo podzamcze. Do nowej siedziby przeniesiono orodek wadzy z ssiedniej stranicy w Starym Dzierzgoniu. Zamek konwentu wzniesiono na planie regularnym, typowym dla budowli w pastwie krzyackim. W zabudowaniach mieciy si: kaplica, kapitularz, refektarz, dormitoria, infirmeria, anie oraz mieszkanie komtura i skarbiec. W 1414 roku wojska polskie spaliy zamek. Z uszkodzonej siedziby w 1437 roku konwent przeniesiony zosta do Przezmarka. Pozbawiony opieki zamek zacz niszcze. Kiedy wybucha wojna trzynastoletnia wojska Zwizku Pruskiego ponownie podoyy ogie na zamku. Po drugim pokoju toruskim Dzierzgo znalaz si w granicach Polski i w ocalaych budynkach zamkowych urzdzono siedzib starostwa. Mimo zego stanu zabudowa istniao ono tu do dugo. Jeszcze w 1611 roku odbyway si w nich sdy grodzkie. W 1689 roku cz pomieszcze wyremontowano i sd grodzki powrci na zamek. Pozostae zabudowania, ktrych remonty nie objy, zostay w kocu XVII wieku rozebrane w celu pozyskania budulca na klasztor reformatw. W cigu XIX wieku zosta cakowicie rozebrany. Obecnie mury zamku na poziomu piwnic s odsonite i wyeksponowane. Park krajobrazowy na Wzgrzu Zamkowym zaoony na pocztku XX w. Obecnie czytelna jest pierwotna kompozycja parku; zachoway si dwie platformy widokowe oraz aleja dbowa prowadzca od strony pnocnej do ruin zamku. Zabudowa mieszkalna w Dzierzgoniu przy ul. Odrodzenia 2, ul. Odrodzenia 14, ul. 3 Maja 1, ul. 3 Maja 5, ul. Zawadzkiego 3, ul. Sowackiego 3, ul. Pionierska 5 z okresu od koca XIX w. do lat 30-tych XX w. Wiejska zabudowa mieszkalna w Bgarcie dom nr 2, w Jasnej dom nr 7, nr 12, nr 37, w Kamiennej Grze dom nr 4, w Jasnej Kolonii dom nr 8, w Stanwku dom przy d. mynie, w uawce Sztumskiej dom nr 35 wraz z budynkiem gospodarczym i bram, dom nr 80 . Wiejska zabudowa gospodarcza w Jasnej spichlerz w zagrodzie nr 9, w uawce Sztumskiej obora w zagrodzie nr 39. Plebania i budynek gospodarczy w uawce Sztumskiej wzniesione ok. 1920 r. Cmentarze ewangelickie w Ankamatach, w Tywzach z pocz. XIX w. z zachowanymi czciowo nagrobkami i starodrzewem. Cmentarz wacicieli majtku oraz prowadzca do niego aleja w Stanowie z k. XIX w. Cmentarz przykocielny wraz z murem i bram w Jasnej z k. XIX w. Budynki gospodarcze (spichlerz i chlewnia) z folwarku w Nowinach z pocz. XX w. Kapliczka przy ul. Elblskiej w Dzierzgoniu z pocz. XX w.

55

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagroe.

SILNE STRONY 1. atrakcyjny krajobraz stanowicy duy potencja dla rozwoju agroturystyki, 2. dua liczba obiektw zabytkowych, 3. rnorodny zasb zabytkw budownictwa regionalnego, drewnianego i ceglanego, 4. dobre rozpoznanie zasobw dziedzictwa kulturowego z terenu gminy, 5. dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru na podstawie Uchway Rady Miejskiej w Dzierzgoniu Nr XVI/190/08 z dnia 3 lipca 2008 r., 6. dogodne pooenie przy Malborku (centrum turystyczne) oraz w pobliu w witego Gaju (sanktuarium), 7. miasto i gmina znajduje si na Rowerowym Szlaku zamkw Powila, 8. przez miejscowoci Ankamaty, Litewki, Dzierzgo, Bgart przebiega midzynarodowa trasa rowerowa Euro Route R-1 prowadzca z Calais we Francji do Saint Petersburga w Rosji. SZANSE 1. wzrost zainteresowania wacicieli zabytkw ochron i pracami konserwatorskimi, 2. rozwj turystyki i agroturystyki, 3. budowa tras turystycznych i szlakw z uwzgldnieniem obiektw zabytkowych, 4. budowa baz turystycznych z wykorzystaniem obiektw i obszarw o wartociach historycznych i kulturowych, 5. pozyskiwanie funduszy na dziaania strukturalne dotyczce ochrony zabytkw, 6. edukacja w dziedzinie zarzdzania dziedzictwem kulturowym.

SABE STRONY 1. peryferyjne pooenie gminy z dala od duych orodkw miejskich (Trjmiasto, Elblg, Olsztyn); 2. brak infrastruktury turystycznej, 3. brak aktualnych planw zagospodarowania przestrzennego gminy, 4. zy stan techniczny znacznej czci obiektw zabytkowych, 5. niewystarczajce rodki finansowe na konserwacj i rewaloryzacj obiektw zabytkowych, 6. niewystarczajca wiadomo spoeczna o koniecznoci naleytego dbania o zabytki, 7. brak promocji zasobw dziedzictwa kulturowego gminy jako produktu turystycznego.

ZAGROENIA 1. pogarszajcy si stan techniczny obiektw zabytkowych, 2. samowolne dziaania na zabytkach bez uzgodnie i pozwole konserwatorskich, 3. brak katalogowych projektw budynkw mieszkalnych i gospodarczych nawizujcych do miejscowej tradycji, ktre mona by byo wykorzysta przy realizacji kolejnych inwestycji, 4. zbyt niskie nakady z budetu gminy na odnow obszarw i obiektw zabytkowych, 5. brak dziaa w celu pozyskania rodkw z zewntrz na ochron zabytkw

56

7. Zaoenia programowe Program Opieki nad zabytkami Gminy Dzierzgo ma suy ochronie, sukcesywnej rewaloryzacji i wykorzystaniu lokalnych zasobw dziedzictwa kulturowego do rnych dziedzin ycia spoecznego. Realizacja celw okrelonych w Programie Opieki nad Zabytkami w gminie Dzierzgo wymaga bdzie zmian wiadomoci, szczeglnie w dziedzinie odpowiedzialnoci jednostki samorzdu terytorialnego oraz wacicieli zabytkowych obiektw za ich stan oraz rnych podmiotw, instytucji i sfer fukcjonalnych odpowiadajcych za ad i zagospodarowanie przestrzenne oraz ochron rodowiska naturalnego i kulturowego, a take wyznaczajcych kierunki rozwoju gminy Dzierzgo. Wynikiem powinno by przejcie od zaniechania lub co najwyej pasywnej i biernej ochrony i czstkowych dziaa konserwatorskich do stosowania zintegrowanego zarzdzania zasobami dziedzictwa kulturowego. Ramy programowe Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo wyznaczaj tezy problemowe, wskazujce na : umoliwienie finansowania i racjonalnego wykorzystania rodkw finansowych na utrzymanie krajobrazu kulturowego oraz ratowanie obiektw o szczeglnych wartociach historycznych, wspieranie i kreowanie rnorodnych form i metod umoliwiajcych ochron zabytkw i opiek nad zabytkami stymulowanie zasad partnerstwa oraz odpowiedzialnoci wacicieli obiektw o podstawowym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Dzierzgo, podnoszenie walorw zabytkowych i wykorzystanie ich w promocji kultury i dla rozwoju turystyki w gminie a zwaszcza jako czynnika wpywajcego na rozwj gospodarczy gminy, umoliwienie kreowania i realizowania lokalnych projektw zwizanych z kompleksowymi pracami konserwatorskimi i restauratorskimi oraz chronicymi krajobraz kulturowy dla osignicia zauwaalnych i wymiernych efektw jakociowej zmiany, kreowanie modelu odpowiedzialnoci za zasoby dziedzictwa kulturowego w gminie wrd mieszkacw i we wadzach samorzdowych, wspieranie aktywnoci lokalnej w dziaaniach majcych na celu poszanowanie materialnego dziedzictwa oraz zachowanie wasnej odrbnoci i tosamoci / kultura mniejszoci narodowych/, poszukiwanie i wspieranie projektw zwizanych z kreowaniem i wdraaniem nowych form opieki nad zabytkami i ich promocji / np. szlaki turystyczno-historyczne, oywianie zabytkw/, wczenie kultury i dziedzictwa kulturowego w obszar interwencji i wsparcia zgodnie z zasadami planowania i wdraania programw prorozwojowych, stosownie do oczekiwa mieszkacw gminy poprzez uznanie znaczenia dziedzictwa kulturowego w rozwoju spoeczno-ekonomicznym gminy Dzierzgo.

57

Celem strategicznym Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Dzierzgo na lata 2010 2013 jest: Zachowanie i odnowa dziedzictwa kulturowego suca budowaniu tosamoci mieszkacw oraz i rozwojowi gospodarczemu gminy Metod do realizacji tak okrelonego celu bdzie: Jakociowe i ilociowe powikszenie form ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami stosowanych przez wadze gminy przy wykonywaniu zada wasnych realizowanych na rzecz lokalnego rodowiska: infrastruktury podstawowej, spoecznej oraz lokalnej spoecznoci (zasobw ludzkich). Cel bdzie realizowany w ramach trzech Priorytetw: I. OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY II. ZARZDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM GMINY III. DZIEDZICTWO YWE PROMOCJA EDUKACJA I DOKUMENTACJA WALORW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY

58

Priorytet I: OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY

kierunki dziaa 1. wiadome ksztatowanie struktur przestrzennych w oparciu o przesanki historyczne 2. Ochrona charakterystycznych elementw krajobrazu kulturowego gminy 3. Ksztatowanie spjnej przestrzeni gminnej sieci powiza kulturowoprzyrodniczych 4. Ekspozycja najcenniejszych elementw dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5. Rozszerzenie zasobu i ochrony rodowiska kulturowego gminy zadania opracowywanie miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego w szczeglnoci dla obszarw o duym nasyceniu obiektami zabytkowymi (w tym weryfikacja obowizujcych w zakresie aktualizacji zagadnie zwizanych z ochron zabytkw) oraz dla obszarw wskazanych do ochrony w studium uwarunkowa i zagospodarowania przestrzennego gminy, konsekwentne wdraanie zapisw dokumentw programowych w odniesieniu do zabytkw i krajobrazu kulturowego gminy, egzekwowanie zapisw dotyczcych dziaalnoci inwestycyjnej na obszarach objtych ochron okrelonych w dokumentach programowych odnoszcych si do zabytkw (gwnie w zakresie wysokoci zabudowy, jej charakteru i funkcji), walka z samowolami budowlanymi, ochrona panoram oraz przedpoli widokowych najcenniejszych elementw krajobrazu i dziedzictwa kulturowego poprawa adu przestrzennego wsi oraz zapobieganie rozpraszaniu osadnictwa poprzez: - ochron historycznie uksztatowanego ukadu drg, nawsi oraz relacji przestrzennych pomidzy zespoami zabytkowej zabudowy, - wypenianie zabudow wolnych dziaek budowlanych w obszarach centrw wsi oraz historycznych siedlisk w zgodzie z historyczn kompozycj danego ukadu i gabarytami oraz form architektoniczn tworzcej go zabudowy, - wyznaczanie w planach miejscowych nowych terenw pod zabudow na zasadzie kontynuacji historycznych siedlisk. wystpienie do wojewdzkiego konserwatora zabytkw z wnioskiem o wpisanie do rejestru zabytkw wskazanych w Programie opieki cennych obszarw i obiektw zabytkowych

59

Priorytet II: ZARZDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM GMINY

kierunki dziaa 1. Podniesienie standardu przestrzeni publicznych 2. Podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych 3. Podejmowanie dziaa umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami zadania opracowanie projektw rewaloryzacji przestrzeni publicznych, podejmowanie stara o uzyskanie rodkw zewntrznych na rewaloryzacj zabytkw bdcych wasnoci gminy, prowadzenie prac remontowo-konserwatorskich przy obiektach zabytkowych stanowicych wasno gminy (w ramach opracowanego planu remontw), rewaloryzacja zespow zabytkowej zieleni (w tym gminnych parkw, cmentarzy, obszarw nieczynnych cmentarzy), dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach nie bdcych wasnoci gminy w postaci stosownej uchway dotyczcej dotacji na prace remontowo-konserwatorskie przy zabytkach ruchomych i nieruchomych, wspieranie dziaa zwizanych z zabezpieczeniem obiektw zabytkowych przed poarem, zniszczeniem i kradzie (monta instalacji przeciwpoarowej i alarmowej, zabezpiecze przeciw wamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytkw ruchomych itp.), opracowanie planu systematycznych kontroli stanu utrzymania i sposobu uytkowania obiektw zabytkowych znajdujcych si w zasobach komunalnych. iluminacja najcenniejszych zabytkw gminy, okrelenie zasad i konsekwentne ich wdraanie w zakresie umieszczania szyldw i reklam na obiektach zabytkowych, wsppraca z urzdami pracy w zakresie prowadzenia biecych prac pielgnacyjnych, porzdkowych i zabezpieczajcych na terenach objtych ochron, szkolenie osb bezrobotnych w rzemiosach zwizanych z tradycyjn sztuk budowlan, wsparcie utrzymywania na rynku pracy zanikajcych rzemios i zawodw, wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych w zabytkowych obiektach budownictwa drewnianego oferujcych wypoczynek i rozrywk (regionalne potrawy, zwyczaje itp.) oparte na miejscowych tradycjach, wspieranie rozwoju regionalnych izb pamici skansenw itp.

60

Priorytet III: DZIEDZICTWO YWE PROMOCJA EDUKACJA I DOKUMENTACJA

WALORW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY kierunki dziaa 1. Popularyzacja dziedzictwa kulturowego gminy 2. Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym 3. Specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczeglnych obiektw, zespow oraz obszarw zabytkowych zwizane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym 4. Promocja dziedzictwa kulturowego zadania udostpnienie informacji o zabytkach gminy na stronie internetowej gminy, utworzenie gminnego systemu informacji i promocji (bazy danych) rodowiska kulturowego, opracowanie mapy zabytkw gminy, jako atrakcyjnej graficznie formy promocji, uatwiajcej dotarcie do wszystkich elementw dziedzictwa kulturowego. organizacja i wspieranie realizacji konkursw, wystaw i innych dziaa edukacyjnych, inicjowanie i organizacja obchodw Europejskich Dni Dziedzictwa na obszarze gminy, wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderw promocyjnych, przewodnikw) powiconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy, popularyzacja dobrych realizacji konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych praktyk projektowych przy zabytkach, a take zagospodarowaniu obszarw oraz terenw cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo, wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej poprzez wspieranie i organizowanie zaj. wykonywanie i wspieranie opracowywania prac studialnych (studia historyczno-urbanistyczne, studia krajobrazowe, katalogi typw zabudowy regionalnej i detalu architektonicznego), wykonywanie inwentaryzacji architektonicznokonserwatorskiej zagroonych obiektw zabytkowych. opracowanie szlakw turystycznych (pieszych, rowerowych, samochodowych) wykorzystujcych walory rodowiska kulturowego,

61

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami

Instrumenty prawne Problematyka zachowania dziedzictwa kulturowego zostanie uwzgldniona przez wadze gminy przy uchwalaniu prawa miejscowego. W pierwszej kolejnoci dotyczy to bdzie aktualizacji Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Dzierzgo. Prace nad tym dokumentem s ju zaawansowane i odpowiednia uchwaa zostanie podjta przez Rad Gminy w roku 2009. W dalszej kolejnoci opracowane zostan miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla poszczeglnych miejscowoci w gminie planowane do przyjcia od 2010 roku. Gmina nie jest wacicielem wszystkich obiektw zabytkowych, wskazanych do wpisania do rejestru zabytkw. Wasnoci gminy s ruiny redniowiecznego zamku krzyackiego, park krajobrazowy na Wzgrzu Zamkowym, cmentarze ewangelickie w Ankamatach, w Dzierzgoniu przy ul. Wojska Polskiego oraz w Tywzach, kapliczka przy ul. Elblskiej w Dzierzgoniu, dla ktrych wykonywane bd stopniowo, w miar posiadanych rodkw finansowych, projekty i programy dotyczce ich rewaloryzacji lub konserwacji. Gmina bdzie wspdziaaa z wacicielami obiektw zabytkowych, wymienionych w niniejszym programie jako zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy, w dziaaniach zwizanych z objciem ich ochron prawn, m.in. zwizanych ze skadaniem wnioskw o wpis do rejestru zabytkw i wykonywaniem odpowiednich decyzji administracyjnych zwizanych z ochron i opiek nad tymi obiektami. 8.2. Instrumenty koordynacji Realizacja Programu wymaga wsppracy z instytucjami ochrony zabytkw rnych szczebli, w tym kontynuacji wsppracy z Muzeum Zamkowym w Malborku oraz jego oddziaem w Kwidzynie, organizacjami pozarzdowymi /midzy innymi: Powilask Organizacj Turystyczn w Sztumie, Stowarzyszeniem Lokalna Grupa Dziaania Kraina Dolnego Powila z Dzierzgonia, Stowarzyszeniem Gospodarstw Gocinnych Pomezania z Dzierzgonia/ oraz diecezj elblsk i parafiami. 8.3. 8.1.

Instrumenty finansowe Podstawowym narzdziem finansowym bd dotacje celowe udzielane na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw (na podstawie obowizujcej Uchway Rady Miejskiej w Dzierzgoniu Nr XVI/190/08 z dnia 3 lipca 2008 r.,). Planowane jest rwnie wykorzystanie funduszy unijnych oraz dostpnych dofinansowa samorzdu wojewdztwa pomorskiego. Samorzd zamierza ubiega si o dofinansowanie na realizacj projektw mikkich zwizanych z rozwojem zasobw ludzkich lub rozwojem obszarw wiejskich: na szkolenia, promocj, wspprac midzynarodow, tworzenie lokalnych oraz regionalnych produktw i marek turystycznych, tworzenie miejsc pracy zwizanych z dziedzin kultury, turystyki i edukacji. W tym wypadku, gdy wkad wasny stanowi niewielki procent w stosunku do przyznawanych grantw (od 1,5 do 15 %), pozyskane rodki bd w znaczcy sposb wpyway na zwikszenie moliwoci operacyjnych gminy. 8.4. Instrumenty spoeczne W dziaaniach Gminy przewidywane jest prowadzenie dziaa z zakresu wsppracy i wspdziaania z wacicielami oraz uytkownikami zabytkw (wadzami kocielnymi i parafiami, osobami fizycznymi oraz spkami), a take edukacja i informacja odnonie dziedzictwa kulturowego gminy dzierzgoskiej.

8.5.

Instrumenty kontrolne Zadania sformuowane w niniejszym programie przewiduj stosowanie dwch form monitoringu jego realizacji: monitoringu zasobw (weryfikacja i aktualizacja gminnej ewidencji zabytkw) oraz monitoringu stanu rodowiska kulturowego. 62

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami

Za monitorowanie realizacji Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo odpowiada Burmistrz Dzierzgonia, ktry co dwa lata bdzie przedstawia Radzie Miejskiej w Dzierzgoniu sprawozdanie z realizacji programu. Kryteria prowadzenia oceny realizacji programu opieki: poziom (w %) wydatkw budetu gminy na ochron i opiek nad zabytkami, liczba i dugo (w km) utworzonych szlakw turystycznych i cieek rowerowych, liczba zrealizowanych konkursw, wystaw i dziaa edukacyjnych na terenie gminy, liczba przygotowanych/wydanych wydawnictw (w tym folderw promocyjnych, przewodnikw), liczba szkole/liczba osb biorcych udzia w szkoleniach zwizanych z ochron dziedzictwa kulturowego.

63

10. rda finansowania programu opieki nad zabytkami 10.1. Publiczne rda finansowania W celu waciwej i skutecznej ochrony zasobw kulturowych wykorzystane zostan rodki moliwe do zabezpieczenia z budetu gminy na ten cel, jak rwnie w miar moliwoci prowadzone bd programy czerpice z budetw innych publicznych rde, tj.: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa spraw Wewntrznych i administracji oraz wojewdztwa pomorskiego. 1. Gmina: w budecie gminy co roku zabezpieczane bd rodki na zadania wynikajce z niniejszego dokumentu. 2. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego: w ramach programu Dziedzictwo Kulturowe Priorytet 1 Ochrona zabytkw przeznaczonego na dotacje prac konserwatorskich, restauratorskich lub robt budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. Wnioski bdzie moga skada gmina lub kady inny waciciel obiektu zabytkowego. 3. Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji: w ramach programu Razem Bezpieczniej, zwizanego z dofinansowaniem zada z zakresu poprawy bezpieczestwa i zabezpieczenia obiektw zabytkowych (monitoring automatyczny, systemy p.wamaniowe, p.poarowe) skierowanego do m.in. jednostek samorzdu terytorialnego, organizacji pozarzdowych, kociow i zwizkw wyznaniowych. 4. Wojewdztwo Pomorskie: w ramach Wojewdzkiego Programu Wspierajcego Rozwj Gospodarczy i Tworzenie Miejsc Pracy w Oparciu o Wykorzystanie Tradycji i Zasobw Przyrodniczych Regionu - "GRYF" zwizanego z okresowym zatrudnianiem osb dugotrwale bezrobotnych przy pracach zwizanych ochron zabytkw, turystyk, ochron rodowiska i tradycj regionaln. 10.2. rodki pomocowe Gmina zamierza korzysta z dostpnych dla gminy rodkw Unii Europejskiej w ramach rnych programw pomocowych, a take pomaga innym beneficjentom w pozyskiwaniu rodkw na cele zwizane z ochron dbr kultury. 1. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Dofinansowania projektw strukturalnych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodowisko (Dziaanie: 11.1 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, Dziaanie: 11.2 Rozwj oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym) oraz Regionalnego Programu Operacyjnego dla Wojewdztwa Pomorskiego (Dziaanie: 6.3 Regionalne dziedzictwo kulturowe o potencjale turystycznym, Poddziaanie: 8.1.2 Lokalna infrastruktura wspierajca rozwj gospodarczy; Dziaanie: 9.3 Lokalne inicjatywy obywatelskie) 2. Europejski Fundusz Spoeczny Dofinansowania udzielane z Programu Operacyjnego Kapita Ludzki 2007 2013 w ramach Priorytetu I: Tworzenie regionalnych produktw turystycznych na obszarach wiejskich Pomorza. 3. Europejski Fundusz Rolniczego Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007 2013. W ramach dziaania Odnowa i rozwj wsi, moliwe jest pozyskanie dofinansowania w zakresie budowy, przebudowy, remontu lub wyposaenia obiektw sucych promocji obszarw wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury, zakupu obiektw charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynkw bdcych zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne; odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomnikw historycznych, budynkw bdcych zabytkami lub miejsc pamici; kultywowania tradycji spoecznoci lokalnej oraz tradycyjnych zawodw. 64

65

11. Realizacja i finansowanie przez gmin zada z zakresu ochrony zabytkw

Cele okrelone w Program Opieki nad Zabytkami Miasta i Gminy Dzierzgo 2010-2012 bd osigane poprzez: wsplne dziaania wadz gminy Dzierzgo z Ministerstwem Kultury, Urzdem Marszakowskim Wojewdztwa Pomorskiego, Starostwem Powiatowym w Sztumie, wojewdzkim konserwatorem zabytkw, wadzami kocielnymi oraz innymi jednostkami samorzdu terytorialnego na zasadach porozumie, umw, wsplnych podmiotw, inicjatywy wasne wadz gminy Dzierzgo,

- stosowanie instrumentw finansowych /dotacje, prowadzenie instytucji, nagrody, zachty, itp./, funkcje programowe /programy lokalne i projekty, kontrakty, itp./, inne dziaania stymulujce.

Dla koordynacji dziaa Programu zakada si powoanie przy Burmistrzu Dzierzgonia Zespou Doradczego skadajcego si z osb kompetentnych i zwizanych z dziaaniami na rzecz ochrony zabytkw, krajobrazu kulturowego i ochrony rodowiska, oraz zwizanych z kultur, turystyk, edukacj i promocj.

66