UCHWAA Nr XXXVI/220/10 RADA GMINY STOLNO z dnia 22 czerwca 2010 r.

w sprawie przyjcia programu opieki nad zabytkami dla gminy Stolno na lata 2010-2013. Na podstawie art. 15 ust. 2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.), art. 87 ust. 1, 3, 4 i 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i o opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 ze zm.) uchwala si, co nastpuje: 1. Przyj do realizacji program opieki nad zabytkami dla gminy Stolno na lata 2010-2013, stanowicy zacznik do niniejszej uchway. 2. Wykonanie uchway powierza si Wjtowi Gminy Stolno. 3. Uchwaa wchodzi w ycie z dniem podjcia i podlega ogoszeniu w Dzienniku Urzdowym Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego. Przewodniczca Rady Gminy Halina Koodziejek

zacznik nr 1 do uchway nr XXXVI/220/10 Rady Gminy Stolno z dnia 22 czerwca 2010 r. GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY STOLNO na lata 2010-2013 1. Wstp Gminny Program opieki nad zabytkami jest dokumentem, ktrego zadaniem jest przyblienie dziedzictwa kulturowego gminy przede wszystkim jej mieszkacom ale take osobom z zewntrz, ktre chciayby zapozna si z reliktami przeszoci znajdujcymi si na danym obszarze. Ponadto okrela dziaania jakie przewidziane sa do realizacji w okresie od 2010 r. do 2013 r. Przedmiot opracowania obejmuje gmin Stolno w jej granicach administracyjnych, jednak naley zauway, e nie jest to jednorodny, wyodrbniony obszar, ktry uksztatowa si na przestrzeni stuleci a jedynie teren wydzielony pod wzgldem administracyjnym. Zajmuje on powierzchni 98,43 km2 i skada si z 13 soectw w skad, ktrych wchodzi 20 miejscowoci, siedzib wadz gminy jest Stolno (wykaz miejscowoci w zaczeniu). Na obszarze gminy znajduj si zabytki i obiekty stanowice lady bytnoci minionych pokole, ktre zamieszkiway te tereny. Relikty te przyjmuj rn posta; od najstarszych, jakimi niewtpliwie s zabytki archeologiczne osady, cmentarzyska, grodziska, poprzez zabudowania pniejsze jak kocioy o rodowodzie redniowiecznym; osiemnasto i dziewitnastowieczne dwory, paace, obiekty przemysowe (gorzelnie, budynki gospodarcze, itd.) a po stosunkowo mode zabytki jak cmentarze mennonickie, ewangelickie czy katolickie oraz figurki i krzye przydrone. Dziaania militarne szczeglnie w wieku XX pozostawiy liczne pamitki materialne minionych wojen jak fortyfikacje twierdzy Chemno z pocztku XX w., umocnienia niemieckie powstae na pocztku 1945 r. ale take obiekty upamitniajce tragiczne wydarzenia jak masowe egzekucje na ludnoci polskiej dokonywane przez okupantw niemieckich czy pomniki, obeliski i tablice przypominajce o pojedynczych ofiarach okruciestwa jakie miao miejsce podczas II wojny wiatowej. Kady z w/w rodzajw obiektw jest istotnym elementem tosamoci narodowej i historii tych terenw ale eby mie wiedz na temat walorw kulturowych danego regionu naley uprzednio rozpozna stan zachowania obiektw, skatalogowa je, dokona wartociowania a nastpnie przewidzie dziaania, ktre naley podj aby zachowa, wyeksponowa i wykorzysta posiadane walory. Tym celom suy ma rejestr zabytkw prowadzony przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw; gminna ewidencja zabytkw prowadzona przez wjta gminy a take gminny program opieki nad zabytkami dla gminy, uchwalany przez rad gminy. 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami Podstawa prawna do opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami, zawarta jest w art. 87, ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568, ze zm.). Ustawodawca, okrela, e dokument ten sporzdzany jest przez wjta na okres 4 lat, podlega on zaopiniowaniu przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw a nastpnie przyjmowany jest w drodze uchway przez rad gminy. Program publikowany jest w dzienniku urzdowym wojewdztwa oraz na stronie internetowej urzdu gminy. Po upywie 2 lat od jego przyjcia naley przeprowadzi analiz dokumentu pod wzgldem stopnia realizacji zawartych w nim ustale a co 4 lata naley przeprowadzi gruntown aktualizacj. Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami okrela rwnie cele jakie powinien realizowa program opieki nad zabytkami, a s nimi:

1) wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami; 6) okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw; 7) podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami. Cele te w zalenoci od specyfiki danej gminy czy lokalnych uwarunkowa mog ulega modyfikacjom tak aby w jak najlepszy sposb realizowa cel nadrzdny jakim jest zachowanie spucizny dziejowej dla nastpnych pokole. 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce Ochrona zabytkw i dziedzictwa narodowego jest jednym z waniejszych zada realizowanych przez organy wadzy oraz poszczeglnych obywateli. Ma to odzwierciedlenie w przepisach prawa poczwszy od najwaniejszej ustawy jak jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, zatwierdzona w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe (Dz.U. 1997.78.483, ze zm.) gdzie w art. 5 zawarto zapis: Rzeczpospolita Polska strzee niepodlegoci i nienaruszalnoci swojego terytorium, zapewnia wolnoci i prawa czowieka i obywatela oraz bezpieczestwo obywateli, strzee dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron rodowiska, kierujc si zasad zrwnowaonego rozwoju. Natomiast w ustpie 1, artykuu 6 ustalono: Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i rwnego dostpu do dbr kultury, bdcej rdem tosamoci narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Przepisem szczeglnym, regulujcym zagadnienia dotyczce ochrony zabytkw a zwaszcza okrelajcym przedmiot, zakres i formy ochrony zabytkw oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytkach, a take organizacj organw ochrony zabytkw jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568, ze zm.). W przedmiotowej ustawie zdefiniowano midzy innymi pojcie zabytku, gdy nie zawsze jest to kwestia oczywista. Zgodnie z t definicj, zabytek jest to nieruchomo lub rzecz ruchom, ich czci lub zespoy, bdce dzieem czowieka lub zwizane z jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow. Takie zdefiniowanie pojcia zabytku oznacza, e nie jest wymagane aby dany obiekt by w stosownym rejestrze czy ewidencji aby mona o nim powiedzie, e jest zabytkiem. Ustawa przewiduje okrelone formy ochrony zabytkw, do ktrych zaliczono: wpis do rejestru zabytkw; uznanie za pomnik historii; utworzenie parku kulturowego oraz ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Katalog ten ulegnie rozszerzeniu z chwila wejcia w ycie ustawy z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 75, poz. 474) co nastpi w dniu 5 czerwca 2010 r. Od tego dnia form ochrony zabytkw bdzie rwnie ustalenie ochrony w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji w zakresie lotniska uytku publicznego. Rejestr zabytkw prowadzony jest przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw z podziaem na zabytki ruchome i nieruchome; pomnik historii ustanawiany jest przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, park kulturowy i ustalenie stref ochrony konserwatorskiej nastpuje w wyniku podjcia stosownej uchway przez rad gminy natomiast decyzje w sprawach indywidualnych wydawane s przez wjta, burmistrza, prezydenta. Ponadto ustawa nakada obowizki na organy administracji publicznej (art. 4), obejmujce: zapewnienie warunkw prawnych, organizacyjnych i finansowych umoliwiajcych trwae zachowanie zabytkw oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; zapobieganie zagroeniom mogcym spowodowa uszczerbek dla wartoci zabytkw; udaremnianie niszczenia i niewaciwego korzystania z zabytkw; przeciwdziaanie kradziey, zaginiciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkw za granic; kontrol stanu zachowania i przeznaczenia zabytkw; uwzgldnianie zada ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztatowaniu rodowiska. Oprcz odpowiednich organw, take waciciele bd posiadacze zabytkw musz zapewni nastpujce warunki: naukowego badania i dokumentowania zabytku; prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposb zapewniajcy trwae zachowanie jego wartoci; popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Majc na uwadze zachowanie dobra narodowego jakim niewtpliwie jest spucizna kulturowa minionych wiekw, ochronie i opiece podlegaj, niezalenie od ich stanu zachowania nastpujce elementy: 1) zabytki nieruchome bdce, w szczeglnoci: a) krajobrazami kulturowymi, b) ukadami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespoami budowlanymi, c) dzieami architektury i budownictwa, d) dzieami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakadami przemysowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamitniajcymi wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji;

2) zabytki ruchome bdce, w szczeglnoci: a) dzieami sztuk plastycznych, rzemiosa artystycznego i sztuki uytkowej, b) kolekcjami stanowicymi zbiory przedmiotw zgromadzonych i uporzdkowanych wedug koncepcji osb, ktre tworzyy te kolekcje, c) numizmatami oraz pamitkami historycznymi, a zwaszcza militariami, sztandarami, pieczciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwaszcza urzdzeniami, rodkami transportu oraz maszynami i narzdziami wiadczcymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentujcymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiaami bibliotecznymi, o ktrych mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rkodziea oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamitniajcymi wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne bdce, w szczeglnoci: a) pozostaociami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami dziaalnoci gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mog podlega nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Z przedmiotowej ustawy wynika rwnie obowizek prowadzenia przez samorzdy gminne gminnej ewidencji zabytkw oraz opracowywania programw opieki nad zabytkami. Poniej przedstawiony zosta przegld aktw prawnych dotyczcych zabytkw oraz uprawnie i obowizkw z tym zwizanych: USTAWA z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz.U. 01.142.1591) Jednym z podstawowych przepisw okrelajcych zadania samorzdu terytorialnego jest ustawa o samorzdzie gminnym. Ustalono w niej, jakie dziaania nale do zada wasnych gminy czyli podstawowych obowizkw jakie winna ona realizowa i do jakich zostaa powoana. Wrd tych zada w artykule 7 znajduje si zapis o ochronie zabytkw i opiece nad nimi (art. 7, ust. 1, pkt 9). USTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 09.151.1220 ze zm.): W art. 83, ust. 2 zawarto zapis o moliwoci usunicia drzew lub krzeww z terenu nieruchomoci wpisanej do rejestru zabytkw jedynie za zgod wojewdzkiego konserwatora zabytkw. USTAWA z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. 06.156.1118, ze zm.) Ustawa prawo budowlane, reguluje kwestie zwizane z przebiegiem procesu budowlanego, utrzymaniem obiektw budowlanych i ich eksploatacj. W sposb szczeglny traktowane s obiekty wpisane do rejestru zabytkw oraz znajdujce si w strefach ochronnych ustanowionych w planie zagospodarowania przestrzennego. W odniesieniu do takich obiektw zwikszono rygory w zakresie uzyskiwania pozwole na budow, opiniowania dziaa budowlanoremontowych przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw. Budynki objte rejestrem zabytkw przy wykonaniu kadej roboty budowlanej wymagaj uzyskania pozwolenia na budow i wydania przez WKZ decyzji na prowadzenie robt z zastrzeeniem ich prowadzenia przez odpowiednio wykwalifikowanych specjalistw. USTAWA z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz.U. 06.136.969, ze zm.) Ustawa ta pozwala na zwolnienie od podatku rolnego gruntw rolnych wpisanych do rejestru zabytkw, jeeli s one uytkowane zgodnie z przepisami o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami art. 12, ust. 11. USTAWA z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opatach lokalnych (Dz.U. 06.121.844 ze zm.) Podobnie jak w przypadku gruntw rolnych, zwalnia si od podatku od nieruchomoci grunty i budynki wpisane indywidualnie do rejestru zabytkw, pod warunkiem ich utrzymania i konserwacji, zgodnie z przepisami o ochronie zabytkw, z wyjtkiem czci zajtych na prowadzenie dziaalnoci gospodarczej art. 7, ust. 1 pkt 6. USTAWA z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomociami. (Dz.U. 04.261.2603, ze zm.) W ustawie tej zawarte s cele publiczne, do ktrych zaliczono rwnie opieka nad nieruchomociami stanowicymi zabytki w rozumieniu przepisw o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami art. 6, pkt 5. Ponadto ustalono wymg uzgadniania z wojewdzkim konserwatorem zabytkw zbywania nieruchomoci nalecych do gminy a bdcych w rejestrze zabytkw (art. 13, ust. 4). Rwnie w przypadku podziau gruntu wpisanego do rejestru zabytkw konieczne jest uzyskanie pozwolenia waciwego wojewdzkiego konserwatora zabytkw.

ROZPORZDZENIE MINISTRA KULTURY z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagrd za odkrycie lub znalezienie zabytkw archeologicznych (Dz.U. 04.71.650) Rozporzdzenie to daje moliwo przyznawania nagrd osobom, ktre odkryy lub przypadkowo znalazy zabytek archeologiczny. Nagroda moe by w formie pieninej lub dyplomu. Naley jednak zauway, e dotyczy to przypadkowego odkrycia a nie intencjonalnego poszukiwania zabytkw archeologicznych, gdy na takie dziaanie wymagane s odpowiednie kwalifikacje i zgoda wojewdzkiego konserwatora zabytkw. Naley rwnie zauway, e wszelkie zabytki archeologiczne odkryte podczas bada archeologicznych czy przypadkowo znalezione stanowi wasno skarbu pastwa i powinny zosta przekazane do waciwego miejscowo WKZ lub muzeum. ROZPORZDZENIE MINISTRA KULTURY z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw (Dz.U. 04.30.259) W rozporzdzeniu tym dano prawo starocie, umieszczania na zabytkach nieruchomych tabliczki okrelonej na konwencji Haskiej, ktra oznacza budynek zabytkowy. Znak ma ksztat picioktnej tarczy skierowanej ostrzem w d, o wymiarach 185 x 100 mm, wykonanej z blachy, na biaym tle w grnej czci napis: ZABYTEK CHRONIONY PRAWEM, poniej tarcza herbowa zoona z bkitnego kwadratu, ktrego jeden z ktw tworzy ostrze tarczy, oraz umieszczonego nad nim bkitnego trjkta, rozgraniczonych po kadej stronie biaym trjktem. USTAWA z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 03.80.717) Ustawa ta ma bardzo due znaczenie dla ochrony zabytkw gdy jest podstaw do tworzenia i wprowadzania planw zagospodarowania przestrzennego, ktre na obszarze gminy stanowi prawo lokalne. W planie miejscowym okrela si strefy ochrony konserwatorskiej i ustala wymagania w celu zachowania danego zabytku, krajobrazu czy przestrzeni. Wskazuje si rwnie pojedyncze obiekty stanowice zabytki czy to wpisane do rejestru czy ewidencji oraz okrela dziaania jakie mog by podjte na danym terenie. Ustalenia te zawarte s w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego a nastpnie przenoszone do planw zagospodarowania przestrzennego. W przypadku braku planu miejscowego ustala si warunki zabudowy w drodze indywidualnej decyzji, ktra w przypadku terenw i obiektw objtych ochron konserwatorsk wymaga uzgodnienia z WKZ. USTAWA z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarych (Dz.U. 00.23.295) Przepis ten reguluje sprawy zwizane z budow i utrzymaniem cmentarzy ale rwnie okrela sposb postpowania z cmentarzami nieczynnymi i historycznymi czy zabytkowymi. 4. Uwarunkowania zewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego Ochrona dziedzictwa narodowego jest wanym elementem polityki na rnych szczeblach wadzy w kraju. Poczwszy od sfery rzdowej poprzez szczebel wojewdzki, powiatowy do gminnego. Na poziomie krajowym dokumenty maj charakter oglny i stanowi wytyczne dla opracowa niszego szczebla lub ocen stanu istniejcego i kierunki dziaa. Do takich dokumentw zaliczy mona: Narodow Strategi Rozwoju Kultury na lata 2004-2013; Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020. Ponadto ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami przewiduje powstanie Krajowego Programu Opieki nad Zabytkami ale dotychczas taki dokument nie powsta. Na szczeblu wojewdzkim do opracowa poruszajcych zagadnienia ochrony zabytkw i szeroko pojtego dziedzictwa kulturowego zaliczy naley: - Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2009-2012 zatwierdzony uchwa nr XXV/496/08 Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 8 wrzenia 2008 r. W dokumencie tym scharakteryzowano dzieje ziem wchodzcych w skad obecnego wojewdztwa KujawskoPomorskiego, wskazano najwaniejsze zabytki dla wojewdztwa oraz okrelono kierunki i zadania przewidziane do realizacji w latach 2009-2012 w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. adne z zada wymienionych w programie wojewdzkim nie obejmuj terenu gminy Stolno, - Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa kujawsko-pomorskiego, zatwierdzony uchwa nr XI/135/03 Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26 czerwca 2003 r. Ochrona dziedzictwa kulturowego; zmierzajca do uksztatowania struktur przestrzennych umoliwiajcych ochron krajobrazu kulturowego i pojedynczych zabytkw przed zniszczeniem, degradacj oraz dewaloryzacj, udostpniajca dziedzictwo kulturowe spoeczestwu str. 61 W celu zachowania dziedzictwa kulturowego wojewdztwa dla przyszych pokole uznano za konieczne kontynuowanie dziaa w zakresie ochrony walorw krajobrazu kulturowego poprzez m.in.: ochron obszarw o wysokich walorach rodowiska przyrodniczego i kulturowego w tym rwnie doliny Wisy; ochron zasobw kulturowych zwizanych z osadnictwem holenderskim w dolinie Wisy; ochron zasobw redniowiecznej urbanistyki oraz architektury obronnej Ziemi Chemiskiej str. 78, - Strategia Rozwoju Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego zatwierdzona uchwa nr XLI/586/05 Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 12 grudnia 2005 r.

Sprawa zachowania dziedzictwa kulturowego zostaa uwzgldniona w tym dokumencie w ramach Dziaania 2.5. Promocja dziedzictwa kulturowego (str. 37-38) Poniej zamieszczono wycig ze strategii: Dziaanie 2.5. Promocja dziedzictwa kulturowego: Dziedzictwo kulturowe, najczciej postrzegane jako wiadectwo przeszoci, bywa znaczcym czynnikiem rozwoju w przyszoci. Zrnicowane dziedzictwo kulturowe wystpujce w kujawsko-pomorskim, ze wzgldu na unikalno niektrych jego zasobw, staje si znakiem rozpoznawczym regionu, jest czynnikiem przycigajcym do niego potoki ruchu turystycznego a wic take czynnikiem rozwoju gospodarczego. Aby dziedzictwo kulturowe mogo by efektywnym instrumentem promocji regionu, winno mie odpowiedni, w peni ukazujc jego walory prezencj. W odniesieniu do zabytkw architektury i urbanistyki oznacza to dobry ich stan techniczny, w odniesieniu do zabytkw ruchomych odpowiednio atrakcyjnie zaaranowane ich kolekcje, za na przykad - w odniesieniu do przejaww kultury duchowej, tradycji, odpowiednie ich atrakcyjne prezentacje. 2.5.1. Zachowanie dziedzictwa kulturowego Stan techniczny znacznej czci zasobw dbr kultury materialnej, zwaszcza zabytkw architektury i urbanistyki regionu kujawsko-pomorskiego jest niezadowalajcy, a wielu obiektw i zespow urbanistycznych wrcz zy. Brak systematycznych dziaa konserwatorskich moe skutkowa ich bezpowrotn utrat. Zachowanie bogatego dziedzictwa kulturowego regionu w jak najlepszym stanie i z zamiarem jego wielokierunkowego uytkowania, wymaga zrnicowanych ze wzgldu na bogactwo form dziaa konserwatorskich (remontowych, rekonstrukcyjnych, innych). Jednym z takich dziaa, umoliwiajcym waciw ochron i jednoczenie udostpnienie licznych obiektw dziedzictwa kulturowego jest ich multimedialna prezentacja przy wykorzystaniu technik informatycznych (digitalizacji). Za ich porednictwem liczne, unikalne eksponaty zbiorw muzealnych i bibliotecznych, mog by bezporednio dostpne w celach informacyjno-edukacyjnych, promocyjnych i innych. 2.5.2. Adaptacja dziedzictwa kulturowego do wspczesnych potrzeb spoecznych Dziedzictwo kulturowe, w szczeglnoci za obiekty zabytkowej architektury przeznaczone w przeszoci do okrelonego uytkowania, mog, winny by adaptowane do speniania nowych funkcji. Mog one suy dla ekspozycji obiektw, by wykorzystywane jako pomieszczenia prezentacji twrczoci artystycznej, dla aktywnoci rekreacyjnej, w tym nawizujcej to tradycji historycznej itp. Tego rodzaju adaptacje przybli te obiekty ludziom wspczesnym, oywi je i fragmenty osiedli w ktrych si znajduj, mog sta si rdem dochodw, ktre bdzie mona przeznacza na przykad na ich naleyte utrzymanie, Rozporzdzenie nr 11/98 Wojewody Toruskiego, w sprawie powoania Chemiskiego Parku Krajobrazowego opublikowane w Dz.Urz.Woj.Tor. Nr 16, poz. 89 z pn. zm. To rozporzdzenie stao si podstaw do objcia ochron cennych przyrodniczo, krajobrazowo ale rwnie kulturowo, prawobrzenej czci doliny Wisy w rejonie Chemna. Park krajobrazowy swoim zasigiem obejmuje pnocn i pnocno-zachodni cz gminy przylegajc do strefy krawdziowej doliny Wisy. S to tereny bardzo cenne przede wszystkim krajobrazowo i podlegaj ochronie zgodnie z ograniczeniami okrelonymi dla parku krajobrazowego przez Wojewod Kujawsko-Pomorskiego.

Na szczeblu powiatowym do opracowa poruszajcych zagadnienia ochrony zabytkw i dziedzictwa kulturowego zaliczy naley: - Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Chemiskiego na lata 2001-2015: Zauwaa si problem dotyczcy zbyt niskich nakadw na renowacj zabytkw (str. 32); przewidziano wykonanie prac remontowych istniejcych zabytkw oraz ich otoczenia 10 obiektw w gminie Stolno tabela, poz. Nr 32, str. 71, - Strategia Rozwoju Powiatu Chemiskiego z 2003 r. Jako jeden z celw zauwaono konieczno odrestaurowania istniejcych zabytkw w tym stworzenie programu ochrony zabytkw oraz wsppraca samorzdw, osb fizycznych organizacji i stowarzysze na rzecz ratowania zabytkw str. 15. Powizano walory zabytkowe regionu z turystycznymi w celu stworzenia produktu turystycznego poprzez oznakowanie miejsc godnych zwiedzenia str. 29. Promocja Twierdzy Chemno str. 30. 5. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego Na uwarunkowania wewntrzne regulujce sprawy ochrony zabytkw w gminie skadaj si w gwnej mierze dokumenty strategiczne dotyczce planowania przestrzennego, rozwoju gospodarczego ale take budet gminy i wynikajce z niego nakady na finansowanie ochrony zabytkw. - Strategia Rozwoju Gminy Stolno dokument ten, przyjty zosta przez Rad Gminy Stolno w celu okrelenia priorytetw i kierunkw polityki gospodarczej gminy. Zawarto w nim dewiz, zgodnie z ktr: Stolno ma by gmin wysokiej aktywnoci gospodarczej i spoecznej mieszkacw, przedsibiorczych, otwartych na wiat, wygodn dla codziennego ycia we wszystkich jego sferach. - Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Stolno opracowane zostao zgodnie z ustaw o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym a nastpnie zatwierdzone uchwa nr XXVI/163/09 przez Rad Gminy Stolno w dniu 9 lipca 2009 r. Zawarte w nim zostay cele i kierunki rozwoju gminy w zakresie kreowania przestrzeni w tym rwnie uwzgldniono zasady ochrony zabytkw. W dokumencie tym znajduje si wykaz obiektw podlegajcych ochronie, tj. rejestr zabytkw oraz wycig z gminnej ewidencji zabytkw; opisano pokrtce histori gminy i wybranych miejscowoci oraz zaproponowano dziaania majce na celu ochron dziedzictwa kulturowego. Ponadto w zaczniku graficznym okrelono zasigi poszczeglnych stref ochrony

konserwatorskiej oraz wskazano lokalizacj stanowisk archeologicznych ustalonych na zasadzie bada AZP (Archeologiczne Zdjcie Polski). Poniej przedstawiono dziaania z zakresu ochrony zabytkw zawarte w studium (str. 32, cz 2 studium, zacznik nr 2): Dla ochrony posiadanych zasobw kulturowych gmina winna przyj nastpujce zasady dziaania: 1) utworzenie kompletnej ewidencji obiektw (architektury, zabytkw techniki, krajobrazw komponowanych, obiektw archeologicznych), o znacznych walorach zabytkowych; 2) tworzenia stref ochrony konserwatorskiej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego przy cisej wsppracy z pastwow sub ochrony zabytkw; 3) czynne wspieranie przez samorzd lokalny dziaa zmierzajcych do utrzymania lub przywrcenia jak najlepszego stanu terenom i obiektom o wysokiej wartoci kulturowej lub zabytkowej wskazanym przez instytucje powoane do opieki nad zabytkami na danym terenie; 4) tworzenie planw rozbudowy infrastruktury w oparciu o konsultacje i opinie instytucji powoanych do opieki nad zabytkami na danym terenie; 5) harmonijne wkomponowywanie w krajobraz obiektw nowych, niezbdnych (zwaszcza zwizanych ze stref gospodarcz i uytecznoci publicznej) w nawizaniu do modelu zabudowy tradycyjnej; 6) unikanie zabudowy wielkogabarytowej w bezporednim ssiedztwie obiektw i zespow zabytkowych; 7) zharmonizowanie tzw. maej architektury z istniejcymi formami zabudowy oraz prawidowe wkomponowanie poszczeglnych obiektw w obszary o duych walorach krajobrazowo-kulturowych. 6. Charakterystyka zasobw i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy. Obszar gminy Stolno pooony jest rwnolegle do krawdzi pradoliny Wisy, ksztatem przypomina wyduony prostokt, nawizujcy do przebiegu dwch drg bdcych gwnymi arteriami komunikacyjnymi, tj. droga krajowa nr 1 (Cieszyn, d, Gdask) oraz droga wojewdzka nr 55 (ze Stolna do Nowego Dworu Gdaskiego poprzez Grudzidz i Malbork). Krajobraz jest bardzo zrnicowany i urozmaicony. Znaczn powierzchni gminy, gwnie w jej centralnej czci zajmuj rozlege rwniny, na ktrych znajduj si pola uprawne. Spotyka si jednak rwnie stoki o znacznym kcie nachylenia jak chociaby pradolina Wisy w pnocno-zachodniej i pnocnej czci gminy. W rejonie stoku pradoliny Wisy, na granicy z Gmin Chemno, znajduj si najwiksze zwarte obszary lene. Naley zauway, e gmina generalnie nie posiada zbyt wielu terenw zalesionych std tak cenne s wszelkie parki podworskie, nieczynne cmentarze poronite rolinnoci wysok, oczka wodne z niewielkimi zagajnikami (wierzba, tarnina). Wskazane byoby denie do zalesiania gruntw o maej przydatnoci do produkcji rolnej klas V, VI i VI Z, zwaszcza jeeli pooone s one na stokach, w wwozach czy trudno dostpnym terenie. Ma to znaczenie nie tylko pod wzgldem ksztatowania krajobrazu ale take stanowi ostoj i schronienie dla dziko yjcej zwierzyny. Kolejnym istotnym elementem krajobrazu gminy s doliny maych rzek czy strumykw oraz rdpolne zbiorniki wodne. Niewtpliwy urok ma dolina rzeki Mynwki pooona w pnocno-wschodniej czci gminy na granicy z gmin Grudzidz. Poza piknymi widokami, teren ten posiada rwnie walory obronne co zostao zauwaone ju w redniowieczu i wzniesiono na krawdzi wysoczyzny grd obronny, ktrego relikty zachoway si w formie grodziska. Inne grodzisko w gminie zwane Pogank jest rwnie malowniczo pooone na krawdzi pradoliny Wisy oraz strugi aki, ktra bierze swj pocztek w rejonie Folgowa w Gminie Papowo Biskupie i pynie przez gmin Stolno mniej wicej w poowie jej dugoci. Z grodziska Poganka roztacza si pikny widok na pradolin Wisy oraz stawy lece u podna wysoczyzny (teren gminy Chemno), jest to idealne miejsce na wygospodarowanie punktu widokowego, przy czym konieczne jest uprzednie zapewnienie drogi dojazdowej czy chociaby cieki rowerowej. Bardzo urozmaicony i pofadowany krajobraz znajduje si w poudniowo zachodniej czci gminy w rejonie miejscowoci Wielkie Czyste, Mae Czyste, Zakrzewo. Znajduj si tam liczne doliny, poronite rolinnoci wysok (drzewami jak i krzewami) pynie meandrujca struga, ktra czy jezioro Czyste, z jeziorem Jelenieckim i rzek Fryb. Jest to idealny teren na piesze lub rowerowe wycieczki. Poza urozmaiconym krajobrazem moemy tam znale take budynki o cechach zabytkowych jak domy mieszkalne szkoa czy kapliczki przydrone. Na niektrych odcinkach porusza si moemy drog forteczn (rokadow) o nawierzchni brukowanej. Jest to cig komunikacyjny wykonany na potrzeby Twierdzy Chemno zapewnienie zaopatrzenia, sprztu, onierzy do poszczeglnych fortw i schronw. Drogi to take znaczcy element tworzcy krajobraz. Ich gwnym zadaniem jest umoliwienie wygodnego przemieszczania si pomidzy danymi punktami (miejscowociami); nie bez znaczenia jest jednak to gdzie s one poprowadzone. Jeeli ma to miejsce w atrakcyjnym widokowo terenie wwczas staj si szlakami turystycznymi idealnie nadajcymi si do wytyczenia cieek rowerowych. Wskazane jest rwnie zachowanie, pielgnacja i uzupenianie przydronych drzew. Sie osadnicza gminy jest rwnomiernie rozoona i oparta w gwnej mierze o dawne majtki ziemskie. Praktycznie w kadej wsi znajdowa si dwr lub paac z niewielkim parkiem oraz ssiadujcymi zabudowaniami gospodarczymi. W niektrych miejscowociach, jak np. Wichorze by to cay kompleks zabudowa z gorzelni, magazynami, stodoami, z ktrych do dzi pozostay niestety w duej mierze jedynie ruiny. Cz z dawnych majtkw zostao przejte przez powstae na ich bazie Pastwowe Gospodarstwa Rolne np. Wabcz, Kobyy itd. Miao to dwojakie znaczenie dla obiektw zabytkowych. Po pierwsze byy one zagospodarowane czyli miay gospodarza jednak z drugiej strony prowadzone remonty czy prace budowlane w otoczeniu obiektw powodoway degradacj substancji zabytkowej czy otoczenia zaoenia pierwotnego. Wikszo gruntw z dawnych majtkw zostaa rozparcelowana, ziemia sprzedana rolnikom a budynki, ktre nie nadaway si do zamieszkania czy remontu popady w ruin np. Wichorze. Wok majtkw ziemskich powstaway zabudowania tworzce osady wiejskie. Cz z budynkw zbudowane zostao w drugiej poowie XIX w. czy na pocztku wieku XX. Maj one charakterystyczn dla tego regionu

architektur, z reguy elewacj ceglan a ich walory architektoniczne sprawiaj, e znajduj si w ewidencji zabytkw. Dawne szkoy oraz budynki mieszkalne wraz z zabudowaniami gospodarczymi stanowi walor przestrzenny i charakterystyczny rodzaj siedliska. Taka forma osadnictwa powinna podlega ochronie i pielgnacji gdy staje si form zanikajc. Obecnie, na terenach typowo wiejskich, przeznaczonych na produkcj roln, powstaj dziaki mieszkalne jednorodzinne. Czsto powstaj zupenie nowe obszary siedliskowe w szczerym polu lub w znacznym oddaleniu od dotychczasowych siedzib ludzkich. Jest to o tyle niekorzystne zjawisko, e powoduje nieodwracalne zmiany w krajobrazie, czowiek wkracza na tereny dotychczas niezabudowane, przesania osie i punkty widokowe. Naleaoby koncentracj zabudowy ogranicza do cile okrelonych obszarw poprzez uzupenianie terenw wolnych w bezporednim ssiedztwie istniejcej zabudowy. Poza korzyciami zwizanymi z niepogorszeniem krajobrazu ma to rwnie wymierne efekty w postaci mniejszych nakadw na uzbrojenie terenu (wodocig, kanalizacja, droga, itd.). Jednym z cenniejszych rodzajw zabytkw znajdujcych si na terenie gminy s niewtpliwie obiekty sakralne, tj. koci w Sarnowie, Wabczu i Wielkim Czystym. Budynki, te maj rodowd redniowieczny i pomimo upywu czasu s w dobrym stanie technicznym. Niewtpliwie wymagaj biecej konserwacji i remontw w szczeglnoci dotyczcych pokrycia dachowego i elewacji zewntrznych cian. Wanym elementem tworzcym krajobraz kulturowy gminy s obiekty militarne a zwaszcza umocnienia Twierdzy Chemno skadajce si z duych dzie obronnych jakimi s forty oraz znacznie mniejszych obiektw schronw piechoty. Twierdza Chemno, ktrej znaczna cz znajduje si na obszarze gminy, jako obiekt militarny o rzadko spotykanych parametrach zaoenie stosunkowo due oparte o krg oddalony o okoo 4 km od miasta i przeprawy przez Wis, ktre ochraniaa. Zaoenie to nie wpyno w sposb znaczcy na uksztatowanie terenu czy koncentracj osadnictwa. Pomimo dosy znacznej liczby obiektw, s one na tyle rozproszone, e wtapiaj si w krajobraz, nie powodujc jego zakcenia czy tworzenia dominanty przestrzennej. Czsto niezauwaonym czy niedocenianym elementem krajobrazu s przydrone kapliczki czy krzye. Stawiano je najczciej na skrzyowaniach drg, wykonywano je w rnej technice, byy to obiekty drewniane, rzeby odlewane z gipsu, figurki wolnostojce czy osonite. Do budowy postumentu uywano kamienia, cegy, nawet betonu oboonego okadzin ceglana czy klinkierow. Obiekty te speniaj funkcj religijna ale take spoeczn integruj lokalna spoeczno, stanowi miejsce spotka mieszkacw, np. w czasie naboestw czy zebra wiejskich. Ponadto nie bez znaczenia jest ich funkcja kraj obrazotwrcza, w przeszoci stanowiy rwnie drogowskazy, czy punkty orientacyjne. 7. Zarys historii obszaru gminy Gmina Stolno pooona jest w centrum Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego i znajduje si na obszarze Ziemi Chemiskiej, na wchd od jej stolicy czyli Chemna. Dzieje obecnego obszaru gminy nierozerwalnie cz si z histori miasta Chemna oraz regionu. Dzieje Ziemi Chemiskiej s szeroko opisywane w licznych publikacjach naukowych jak i popularno naukowych, przewodnikach i innych dostpnych rdach jak np. internet, dlatego w niniejszym opracowaniu poruszone zostan jedynie najwaniejsze zagadnienia z historii gminy. Najwiksze znaczenie dla tworzenia si rzeby terenu obecnej gminy Stolno miao ostatnie zlodowacienie, kiedy to wytworzya si wysoczyzna morenowa, w szczeglnoci w centralnej czci gminy oraz liczne rynny glacjalne i zagbienia wytopiskowe. Rynnami tymi pyn obecnie rzeki midzy innymi Fryba, Mynwka, cz strumieni wyscha jednak w czasie duych opadw rynny te stanowi naturalny odpyw z terenw wyej pooonych. Zagbienia wytopiskowe powstay w skutek wytopienia si poszczeglnych bry lodowych i czsto tworz tzw. naturalne oczka wodne, pooone pord pl uprawnych, przy czym zauwaalna w ostatnich latach susza, spowodowaa osuszenie sporej liczby naturalnych zbiornikw wodnych. Najwiksza dolina Powiatu Chemiskiego czyli dolina Wisy wyksztacia si rwnie po ustpieniu ostatniego zlodowacenia. W gminie Stolno znajduje si niewielki fragment tej doliny i to o wysokim zboczu w rejonie wsi Wabcz a dokadnie w bezporednim ssiedztwie grodziska Poganka. Do najstarszych ladw osadnictwa na terenach obecnej gminy Stolno naley zaliczy znaleziska z Wabcza siekiery gadzone o rodowodzie neolitycznym, czy te siekierka z Czystego wykonana w znacznym stopniu z miedzi co powoduje, e moga ona by wytworzona w okresie brzu ale rwnie dobrze jej powstanie mona datowa na okres eneolitu czyli przejciowy pomidzy neolitem a brzem, kiedy to byy ju w uyciu narzdzia miedziane. Kolejny wyodrbniony okres w dziejach to epoka brzu, ktry charakteryzuje si midzy innymi uywaniem narzdzi wykonanych z brzu ale take pochwkami ciaopalnymi. Do najstarszych cmentarzysk na terenie Ziemi Chemiskiej naley zaliczy obiekty z Klczkowa, gdzie znaleziono charakterystyczn szpil brzow. W okresie rzymskim, teren Ziemi Chemiskiej by stosunkowo gsto zaludniony i zauwaa si znaczne oywienie gospodarcze, zwizane z handlem o czym mog wiadczy chociaby znaleziska monet np. w Wabczu srebrny denar cesarza Wespazjana z lat 69-79 n. e. oraz denar jego syna Tytusa (s. 52 Dzieje Chemna ); wedug innego rda - archiwum WKZ byy to denary Trajana i Wespazjana poz. 181 z zacznik nr 4. Osadnictwo na terenach obecnej Ziemi Chemiskiej w czasie wczesnego redniowiecza rozwijao si dosy bujnie. Przyczyn takiego stanu rzeczy upatrywa naley gownie w yznej glebie tego obszaru ale take spowodowane to byo pooeniem na szlakach handlowych i moliwoci wymiany towarw. Pocztkowo ludno bytowaa w osadach otwartych ale z uwagi na rosnce zagroenie najazdami konieczne byo budowanie grodw obronnych. Relikty takich obiektw zachoway si w Sarnowie i Wabczu. Ponadto, w drugiej poowie XII w. dziaao na tym terenie kilka monych rodw rycerskich, ktre posiaday we wadaniu liczne wsie. Rycerz yra z rodu Powaw posiada 26 wsi w tym midzy innymi Grubno i Klczkowo. W tym okresie moemy wyrni trzy rodzaje wasnoci ziemskiej, byy to: wasno rycerska, kmieca i wiejska. Stan taki utrzyma si rwnie w pocztkowym okresie panowania Krzyackiego na tym terenie. Umacniajc swoj wadze rycerze zakonni zaczli budowa zamki, w ktrych rezydowali komturowie lub wjtowie. Na terenie gminy nie byo takich obiektw, najblisze znajdoway si w Papowie Biskupim oraz Lipienku. Na przeomie XIII i XIV w. na tym obszarze uksztatowaa si rwnie sie kocielnych jednostek

administracyjnych jakimi byy parafie. Powstay wwczas parafie w Wabczu, Sarnowie i Wielkim Czystym, gdzie znajduj si kocioy parafialne. Historyczne wsie, na terenie gminy reprezentuj gwnie ukad urbanistyczny zwany ulicwk, ktra charakteryzowaa si rozmieszczeniem zabudowa wzdu gwnej drogi. W XV w. a szczeglnie w czasie trwania wojny 13 letniej, nastpio spustoszenie i zuboenie Ziemi Chemiskiej; pewien rozwj mona zaobserwowa dopiero po podpisaniu Pokoju Toruskiego. W owym czasie nastpio systematyczne wycinanie lasu na rzecz tworzenia przestrzeni do osadnictwa i uprawy roli, takim terenem by miedzy innymi rejon Wabcza. W wieku szesnastym obserwuje si coraz wiksze zrnicowanie zawodowe na wsi. Oprcz typowych zaj jak rolnictwo cz ludnoci zacza para si mynarstwem, kowalstwem; powstaway rwnie karczmy, tartaki. Zmieni si take ustrj rolny z czynszowego na folwarczny dziki czemu pojawiy si folwarki, ktre swoj produkcj byy w stanie sprzedawa nie tylko na rynku lokalnym ale rwnie na eksport, czemu sprzyjaa midzy innymi blisko rzeki spawnej jak bya Wisa. Na przeomie XVI i XVII w. na terenach nizinnych, pooonych w dolinie Wisy zaczo si osadnictwo holenderskie, zwane wwczas olenderskim. Koncentrowao si ono na obszarach podmokych, na glebach urodzajnych ale wymagajcych przeprowadzenia melioracji do czego niezbdne byy urzdzenia melioracyjne rowy, kanay, luzy itd. Nowi osadnicy byli pionierami w tej dziedzinie na terenach nadwilaskich. Ju podczas pierwszego rozbioru Polski, tereny Ziemi Chemiskiej znalazy si pod panowaniem pruskim. Miao to ogromne znaczenie dla stosunkw wasnociowych oraz etnicznych tego terenu. Nastpowa stopniowy ale systematyczny i konsekwentny proces germanizacji i osiedlania osadnikw niemieckich na terenach skonfiskowanych majtkw, nalecych do ludnoci polskiej. Kolonizacja niemiecka zmieniaa wygld wsi. Powstaway liczne gospodarstwa osadnikw niemieckich a wraz z nimi kocioy protestanckie maj one charakterystyczn neogotyck architektur. Wzniesione s z dobrej jakoci czerwonej cegy a przy nich powstaway tzw. pastorwki. Nastpowao rozwarstwienie ekonomiczne ludnoci wiejskiej objawiajce si w szczeglnoci zuboeniem Polakw. Wraz z postpujcym uprzemysowieniem, folwarki nastawione dotychczas gownie na produkcj rozszerzay asortyment towarw do sprzeday o produkty przetworzone w gospodarstwie. Budowano wwczas gorzelnie, browary, cegielnie rwnie myny wodne. Po powrocie Ziemi Chemiskiej do Polski, co miao miejsce na pocztku 1920 r. nastpia parcelacja gruntw nalecych do rzdu pruskiego. Stopniowo przywracano osadnictwo polskie, z charakterystycznym, dla tamtego okresu, typem budynku mieszkalnego czyli tzw. poniatwk. Jednak nie nastpia zasadnicza zmiana stosunkw wasnociowych i nadal wikszo gruntw rolnych skupiaa si w folwarkach. Miasto Chemno wraz z powiatem zajte zostao przez wojska niemieckie w dniu 6 wrzenia 1939 r. zacza si okupacja niemiecka a wraz z ni przeladowania ludnoci polskiej, masowe aresztowania, egzekucje, deportacje na roboty przymusowe. Dziaania te miay na celu przede wszystkim fizyczn eliminacj ludnoci polskiej a przede wszystkim inteligencji i duchowiestwa. Najwiksza mogia pomordowanych Polakw z terenu Ziemi Chemiskiej znajduje si w Klamrach, gdzie rozstrzelano okoo 2.000 osb. Na terenie gminy Stolno rwnie znajduj si miejsca gdzie ginli Polacy, najczciej z rk swoich ssiadw Niemcw (czonkw Selbstschutzu, gestapo, Wehrmachtu). Drugim miejscem pod wzgldem liczby zamordowanych Polakw w Powiecie Chemiskim bya tzw. Piaskownia znajdujca si przy granicy gminy Stolno na terenie gminy Kijewo Krlewskie. W miejscu tym upamitniono mier okoo 800 osb, znajduje si tam pomnik z tablic oraz znicz. Co roku we wrzeniu odbywaj si w tym miejscu uroczystoci upamitniajce te tragiczne wydarzenia. Oprcz masowych egzekucji rozstrzeliwano rwnie pojedyncze osoby jak np. w Paparzynie gdzie w dniu 9 wrzenia 1939 r. zgina Anna Kalatowska gaz pamitkowy z tablic znajduje si przy gwnej drodze. Miejsc takich jest niestety o wiele wicej, o czci z nich wiadomo, zostay oznaczone i powinny wiadczy o bolesnej historii, ktra nigdy nie powinna si powtrzy. Okupacja niemiecka zakoczya si wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej co miao miejsce pod koniec stycznia 1945 r. Poniej znajduje si opis wybranych miejscowoci w gminie Stolno: GRUBNO Wie wzmiankowana w 1222 r. jako grd. Do czasw wspczesnych zachowao si zaoenie paacowe wraz z obszernym parkiem o powierzchni 11,5 ha z licznymi drzewami o cechach pomnikw przyrody. Park zosta zaoony w 1 poowie XIX w. - wewntrz wzniesiony zosta dwukondygnacyjny paac murowany z dwuspadowym dachem. Remontowany. W ssiedztwie parku na wschd od niego znajduj si zabudowania gospodarcze zwizane z dawnym majtkiem (obory, chlewnie, magazyny). Park w Grubnie naley do najwartociowszych zaoe na terenie ziemi chemiskiej. Jest interesujcy pod wzgldem krajobrazowym, (zrnicowana rzeba terenu, wystpowanie staww), kompozycyjnym, jak i ze wzgldu na bogaty w gatunki stary drzewostan. Obecnie teren stanowi wasno prywatn. W paacu prowadzone s od lat prace remontowe. W czasie funkcjonowania Twierdzy Chemno w Grubnie miecia si cznica telefoniczna na potrzeby zaoenia obronnego. Z miejscowoci zwizana jest posta Ks. Rudolfa Gawrzyjelskiego - uzdolnionego Redaktora Przyjaciela Ludu w Redakcji Chemiskiej. GORZUCHOWO Wzmiankowane z 1403 r. - wie szlachecka (znane nazwisko rodowe to: Gorszechow - ulega transformacjom). Park, ze wzgldu na swoje walory wpisany zosta w 1985 r. do rejestru zabytkw jako dobro kultury pod nr A/293. Dworek pochodzi z ok. 1880 r., wraz z obiektami gospodarczymi: stajnia, spichlerze. Budowla dworku wykonana jest z cegy na zaprawie wapiennej, utrzymana w zlej kondycji wasno prywatna. Budynek jest uytkowany. W latach 1920-1939 zamieszkiwa w nim Gen. Jzef Haller. Istniejcy obok park krajobrazowy o obszarze 1 ha z drzewostanem o rozmiarach pomnikowych (m. in. jesion, lipa) jest mocno przetrzebiony.

KLCZKOWO Na terenie wsi znajduje si zesp dworsko-parkowy, wpisany w do rejestru zabytkw jest park. Dworek zbudowany zosta w XVIII w., w otoczeniu parkowym typu krajobrazowego, z przewag lipy drobnolistnej. Jego wygld nacechowany jest elementami klasycystycznymi z XVIII w. Wielokrotnie by odnawiany - w roku 1929 zosta rozbudowany - wynajmowany przez lokatorw, zachowany jest w dobrej kondycji budowlanej. Stanowi wasno Gminy Stolno. Z Klczkowem zwizane s takie postacie jak biskup Wojciech Leski czy drukarz Szczepan Jzef Gkowski. Na cianie dworku znajduje si tablica pamitkowa o nastpujcej treci: Tablica pamici Szczepana Jzefa Gkowskiego ur. dn. 25 XII 1787 r. w Klczkowie, zaoyciela pierwszej drukarni i ksigarni w Chemnie, wydawcy pism i czasopism w jzyku ojczystym, dziaacza i patrioty okresu zaboru pruskiego. Spoeczestwo Gminy Stolno. KOBYY Dwr wraz z parkiem krajobrazowym powsta w II po. XIX w. na powierzchni 2, 3 ha, przy czym do rejestru zabytkw wpisany zosta jedynie park (nr rejestru zabytkw A/295). Obiekt mieszkalny by rozbudowywany przez Strubinga. Zachoway si rwnie zabytkowy spichlerz, owczarnia, kunia oraz poza murami folwarku murowany czworak z 1887 r. Dwr jest zamieszkiwany, stanowi wasno prywatn. Park jest enklaw zieleni wysokiej na terenie bezlenym, posiada nie tylko znaczenie kulturowe ale i ekologiczne, znajduje si wrd pl z dala od szlakw komunikacyjnych, nie jest podatny na zanieczyszczenia. Wrd drzew dominuj jesiony, klony, a z pomnikowych mona wymieni cis pospolity, Z miejscowoci tej wywodzi si Jakub z Koby - Czonek Towarzystwa Jaszczurczego, walczcego z Krzyakami. Po podpisaniu pierwszego pokoju toruskiego w 1411 r. i rozpoczciu represji w stosunku do czonkw Jaszczurkowcw przez mistrz Krzyackiego von Plauena Jakub z Koby ucieka do Polski wraz z kilkoma brami. MAE CZYSTE Wzmiankowane w 1266 r. jako wie biskupia. Cennym walorem przyrodniczym jest jezioro o powierzchni 46 ha, na ktrym znajduje si malowniczo usytuowana wyspa, wasno Skarbu Pastwa (zarzdzajcy - Agencja Nieruchomoci Rolnych). Na ternie miejscowoci znajduje si fort piechoty a w niewielkiej odlegoci od niego znajduje si nieczynny cmentarz ewangelicki. Na terenie tzw. Parowy pooonej na terenie gminy Kijewo Krlewskie tu przy granicy z Gmin Stolno, znajduje si miejsce strace okoo 800 Polakw. PAPARZYN Wie wzmiankowana w 1394 r. jako wie krlewska. W miejscowoci istnia niegdy dwr, ktry ze wzgldu na swj stan techniczny rozebrano zosta w roku 1980, obecnie znajduje si w tym miejscu stacja paliw. Do naszych czasw zachowa si park zaoony w XIX w., bardzo ubogi, zaniedbany, z rnorodnym drzewostanem: gwnie brzozy, jesiony, jarzbiny. Z pierwotnej powierzchni, szacowanej na 4,9 ha zachowao si zaledwie ok. 0,88 ha terenu zielonego (dz. nr 204 i 206/4). PILEWICE Wie wzmiankowana w 1403 r. - jako wie rycerska. Pozostaoci po zespole dworskim jest tylko park o powierzchni 2,5 ha wedug WKZ (1,83 ha, wg danych z ewidencji gruntw gminy), zaoony w XIX w, z drzewostanem o charakterze pomnikowym, Z miejscowoci zwizana jest posta historyczna Mikoaj z Pilewic - Czonek Towarzystwa Jaszczurczego, walczcego z Krzyakami. Po przegranej bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. i po podpisaniu pierwszego pokoju toruskiego w 1411 r. nastpiy represje w stosunku do Jaszczurkowcw ze strony wielkiego mistrza von Plauena. Udao si Krzyakom uchwyci Mikoaja z Pilewic, ktry wraz z Janem z Pukowa zdoby Kowalewo i odda miasto krlowi. Na rozkaz Plauena Mikoaj z Pilewic zosta stracony. ROBAKOWO Wie wzmiankowana w 1422 r. - pocztkowo jako wie rycerska, pniej jako szlachecka. Znajduje si tam zespl dworsko-parkowy pooony na krawdzi skarpy nad polodowcowym jeziorem. Okazay park o pow. 7 ha wg WKZ (5,54 ha wg ewidencji gruntw), zaoony w XIX w. wykorzystywany jest czciowo jako teren rekreacyjny, na jego terenie znajduje si rwnie amfiteatr. Dworek o charakterze klasycystycznym wzniesiony zosta okoo 1830 r. Na przeomie XIX/XX w. powikszony zosta o trzy prostoktne przybudwki. Ganek wraz z tarasem pochodzi z XX w. Obecnie w dworku nalecym czciowo do gminy Stolno mieci si Wiejski Orodek Zdrowia, wietlica wiejska i mieszkania prywatne (wykupione przez mieszkacw). Postaci historyczn zwizan z Robakowem jest Gen. Franciszek Zieliski, ktrego pamitaj jeszcze mieszkacy Wsi. RYBIENIEC Miejscowo wzmiankowana w 1301 r. Na terenie wsi do obiektw zabytkowych zalicza si zesp paacowo-parkowy o powierzchni 4 ha wg WKZ (1,16 wg ewidencji gruntw). W paacu znajduj si mieszkania wykupione przez lokatorw i obecnie obiekt ten stanowi wasno prywatn. Obiekt wzniesiony zosta w 1880 r. - murowany z cegy i otynkowany. Teren majtku otoczony jest wysokim murem ceglanym. Do paacu prowadzi podjazd brukowany a do gwnego wejcia. W pnocno-wschodniej czci XIX-wiecznego parku krajobrazowego znajduj si ruiny kaplicy grzebalnej. lady te dotycz grobowca rodu ostatnich wacicieli Urlich. Z obszaru folwarku zachowaa si do dzi

owczarnia pochodzca z 1 dekady XIX w. oraz spichlerz zboowy z 1904 r. We wsi istniej te czworaki murowane z polowy XIX w., stara szkoa oraz forty Twierdzy Chemno budowane w latach 1900-1914. Nieopodal przepywa struga aki. SARNOWO Miejscowo wzmiankowana w 1223 r. jako wasno biskupa Chrystiana, pniej naleaa do komturstwa w Starogrodzie, na pocz. XVI w. do kapituy katedralnej w Chemy, a od koca XVI w. wasno szlachecka. Na uwag zasuguje gotycki koci parafialny p.w. w. Marcina wzniesiony na przeomie XIII/XIV w. Jest to obiekt gotycki, kilkakrotnie uszkadzany (m.in. przez Szwedw w 1655 r., poarem w 1938 r.). Kamienny, nadbudowany w cegle. Jednonawowy, z trjbocznie zamknitym prezbiterium, neogotyck kaplic grobow Dziaowskich. W kruchcie kocioa wmontowana jest tablica o treci: Tablica pamitkowa powicona pamici Gen. Jzefa Hallera ur. 13 sierpnia 1874 r. zm. 4 czerwca 1960 r. dowdcy bkitnej armii mieszkajcego w okresie midzywojennym na terenie naszej parani, z okazji 70 rocznicy powrotu Pomorza do Macierzy i 30 rocznicy mierci. Wdziczni i pamitajcy Parafianie. Sarnowo 1990 r. O znaczeniu tej miejscowoci w przeszoci moe wiadczy lokalizacja w ssiedztwie kocioa grodu obronnego, ktry obecnie moe stanowi atrakcj turystyczn z uwagi na swoje malownicze pooenie. Ponadto w niewielkiej odlegoci od wsi znajduje si kopiec z grot ufundowan przez gen. Hallera. W miejscu tym corocznie odbywaj si uroczystoci religijne z bardzo uroczyst opraw. STOLNO Wie wzmiankowana w 1301 r. jako folwark krzyacki. Istniejcy niegdy dwr uleg zniszczeniu podczas dziaa zbrojnych prowadzonych w czasie II wojny wiatowej, pozostay jedynie relikty parku o powierzchni 1,8 ha wg WKZ (1,23 ha wg ewidencji gruntw) i kilka zabudowa gospodarczych. Na terenie dawnego zaoenia parkowego zachoway si miejsca pochwku rodziny niemieckiej - Strubing - a take pozostaoci muru ceglanego okalajcego obecnie cz parku. Do obiektw zabytkowych zaliczy naley tzw. czworaki po folwarku. Budynki te s wasnoci prywatn - obecnie zamieszkiwane przez wacicieli lokali. WABCZ W 1222 r. wraz z wieloma innymi miejscowociami nadana biskupowi Chrystianowi przez Konrada Mazowieckiego. W 1288 r. lokacja wsi na prawie chemiskim. W 1440 r. w posiadaniu szpitala w. Ducha w Chemnie. Od XVI w. majtek szlachecki, nalecy do 1728 r. do Dziaowskich, od 1848 r. do Wilczyckich. Do najcenniejszych zabytkw zaliczy naley gotycki koci rzymsko - katolicki pod wezwaniem w. Bartomieja z II poowy XIII w. Wyposaenie obiektu jest gwnie barokowe z 1. w. XVIII w. i rokokowe z 2. po. XVIII w. Belka tczowa z Grup pod Krzyem, gotyck z 4. w. XIII w. Do najcenniejszych zabytkw wityni nale gotyckie rzeby: Matki Boej z Dziecitkiem, w. Katarzyny i w. Barbary z ok. 1380 r. Epitafia z 1736 r. i 1852 r. Do innych obiektw zabytkowych Wabcza nale: park krajobrazowy o powierzchni 2,5 ha powstay w XIX w. wok dworu wielokrotnie przebudowywanego w XIX i XX w.; spichrz z po. XIX w., oraz pozostae zabudowania gospodarcze w folwarku; murowany, pitrowy; dawna karczma klasycystyczna z 1. po. XIX w.; kaplica cmentarna rodziny laskich. Park, z uwagi na walory zabytkowe zosta wpisany do rejestru zabytkw pod nr A/141. Na skraju wysoczyzny pradoliny Wisy znajduje si grodzisko zwane Pogank, do ktrego niegdy prowadzia droga, obecnie mocno zaniedbana, konieczne byoby przywrcenie jej przejezdnoci a najlepiej w formie cieki rowerowej, ktra dziki malowniczym krajobrazom, przez ktre przebiega byaby niewtpliw atrakcj tego terenu. WICHORZE Wie wzmiankowana z 1376 r. jako wasno rycerska w komturstwie starogrodzkim. Zesp dworsko-parkowy po wojnie uytkowany by przez Zakad Rolny w Cepnie, nastpnie przeszed na wasno gminy Stolno obecnie znajduje si w rkach prywatnych. Na terenie majtku znajdoway si liczne budynki o cechach zabytkowych jak spichlerze, stodoy, obory, magazyny, gorzelnia, domy mieszkalne, dwr jednak obecnie obiekty te znajduj si w opakanym stanie. Pomidzy zabudowaniami dworskimi a zbiornikiem wodnym znajduje si okazay park oraz prywatny cmentarz rodowy von Loga. Zesp dworsko-parkowy wraz z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi wpisany zosta do rejestru zabytkw (patrz wykaz w zaczeniu). Ponadto na uwag zasuguje wystpowanie dwch cmentarzy ewangelickiego oraz rodowego, usytuowanego w malowniczym parku o pow. 6,8 ha, ktry rwnie jest wpisany do rejestru zabytkw. WIELKIE CZYSTE W 1266 r. wie zostaa darowana klasztorowi cysterek z Chemna przez Bertholda i Krystyn Cistw, pniej wasno benedyktynek chemiskich przynajmniej do 2. po. XVI w. Koci w. Katarzyny erygowano wg tradycji w 1246 r. Gotycki, budowany od 3. w. XIII w. do 1. w. XIV w., restaurowany w latach 1546 i 1651. Uszkodzony przez Szwedw w czasie potopu w 1655 r., odnawiany w 1877 r. Po poarze w 1914 r. odbudowany w 1925 r. (dobudowano wtedy te prezbiterium). Koci kamienno-ceglany, czciowo otynkowany, z kwadratow wie od zachodu z 1310 r. i podwyszon w 1877 r. Wntrze nakryte pozorn kolebk w 1925 r. Wyposaenie z XVII/XVIII w. 8. Rejestr zabytkw nieruchomych z terenu gminy Stolno Na terenie gminy Stolno znajduje si 40 obiektw wpisanych do rejestru zabytkw, prowadzonego przez KujawskoPomorskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw; ich peen wykaz stanowi zacznik do niniejszego

opracowania. Jak na gmin wiejsk jest to znaczna liczba. Naley zauway, e najliczniejsz grup w rejestrze stanowi obiekty militarne, wchodzce w skad Twierdzy Chemno. Zalicza si do nich: 5 fortw (Mae Czyste 2 forty, Rybieniec dwa forty oraz jeden w Stolnie), ktre stanowi najwiksze dziea obronne i planowane byy jako gwne punkty oporu, uzupeniane schronami piechoty, ktrych w gminie jest 7 (Mae Czyste 4 szt., Rybieniec 2 szt., Stolno 1 szt.) oraz schronami amunicyjnymi w liczbie 5 szt. (Mae Czyste - 3 szt., Stolno 2 szt.) Ponadto twierdza posiadaa 2 baterie artyleryjskie w Maym Czystym i Stolnie, cofnite w stosunku do gwnego piercienia, obie znajduj si na terenie gminy. Obiekty militarne s w wikszoci przypadkw dobrze zachowane, nawet urzdzenia infrastrukturalne, jak kanalizacja odwadniajca teren jest sprawna i pomimo upywu lat i braku konserwacji nadal funkcjonuje. Obiekty te mog stanowi du atrakcj turystyczn i baz dla powstania produktu turystycznego jak chociaby turystycznej cieki rowerowej. Kolejn, pod wzgldem liczebnoci grup zabytkw s parki dworskie lub paacowe. Do rejestru zabytkw wpisano 6 parkw (Gorzuchowo, Klczkowo, Kobyy yniec, Wabcz i Wichorze) oraz dwa zespoy dworsko-parkowe (Grubno i Wichorze). Obiekty te maj znaczn warto zarwno pod wzgldem kulturowym jak i przyrodniczym. Znajduj si tam wiekowe, okazae egzemplarze drzew a ponadto stanowi enklawy zieleni w rolniczym krajobrazie gminy. Parki te powstaway przy dworach lub paacach i stanowi czasem jedyny lad istnienia tych obiektw, jak np. Paparzynie. Powinny podlega szczeglnej ochronie, proponowane dziaania opisane zostay w odrbnym rozdziale. Do najstarszych obiektw umieszczonych w rejestrze zabytkw nale grodziska, znajdujce si w Sarnowie oraz Wabczu. S to jedyne zabytki archeologiczne umieszczone w rejestrze. Ich opis oraz informacje zawarte zostay w rozdziale dotyczcym archeologii. Do najcenniejszych zabytkw nieruchomych z terenu gminy zaliczy naley kocioy katolickie znajdujce si w Sarnowie, Wabczu i Wielkim Czystym. Dziki temu, e od czasu ich powstania s nieustanie uytkowane i to w sposb do jakiego zostay zbudowane czyli kultu religijnego, s one remontowane i utrzymywane w dobrym stanie technicznym. Zostay one wpisane do rejestru nie tylko jako budowle ale take z urzdzeniem wntrza. Wanym zabytkiem jest rwnie paac w Grubnie, ktry wpisany zosta odrbn decyzj. Obiekt ten od wielu lat jest remontowany jednak dotychczas prac nie ukoczono. Zabezpieczono go od niszczycielskiego dziaania wody opadowej (nowe pokrycie dachowe), trwaj prace we wntrzu. Obiekt ten, ze wzgldu na dogodne poczenie komunikacyjne oraz malownicze pooenie, moe peni funkcje turystyczne, rezydencjonalne, edukacyjne itd. W zdecydowanie gorszym stanie jest drugi obiekt rezydencjonalny umieszczony w rejestrze a mianowicie dwr w Wichorzu. Budynek ten, podobnie jak i pozostae zabudowania dworskie i gospodarcze nalece do majtku a wpisane do rejestru zabytkw jest w stanie krytycznym. Pozostay praktycznie jedynie relikty cian a lokalizacj niektrych budynkw mona rozpozna jedynie po zachowanych fundamentach. Stosunkowo dobrze zachowa si ciekawy obiekt inynieryjny jakim jest silos wieowy z 1935 r. Ponadto naley nadmieni, e na terenie gminy Stolno brak obiektw ruchomych wpisanych do rejestru zabytkw. 9. Gminna ewidencja zabytkw dla gminy Stolno Gminna ewidencja zabytkw w odrnieniu od rejestru zabytkw nieruchomych, prowadzona jest przez wjta, na podstawie informacji o obiektach zabytkowych uzyskanych od wojewdzkiego konserwatora zabytkw przy czym wjt ma prawo umieszczania w niej obiektw innych, jeeli uzna, e s one cenne dla tosamoci kulturowej gminy. Moe to uczyni po uprzedniej konsultacji z wojewdzkim konserwatorem zabytkw. Poczwszy od 5 czerwca 2010 r. znacznej zmianie ulegnie ranga gminnej ewidencji zabytkw. Dotychczas by to dokument stanowicy wykaz zabytkw znajdujcych si w gminie jednak byo to istotne przy opracowywaniu planu miejscowego, wwczas naleao wskaza obiekty w ewidencji. Zmiana ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami opublikowana w Dzienniku Ustaw Nr 75, poz. 474, z dnia 5 maja 2010 r. wprowadzia obowizek uwzgldniania w decyzjach o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (a take decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji w zakresie lotniska uytku publicznego) ochrony zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia jak rwnie innych zabytkw nieruchomych znajdujcych si w gminnej ewidencji zabytkw. Ponadto wprowadzono obowizek uzgadniania wydania pozwolenia na budow lub rozbirk z WKZ w odniesieniu do obiektw ujtych w gminnej ewidencji zabytkw. Kolejna istotna zmiana to zawarto gminnej ewidencji zabytkw. Dotychczas byy to obiekty zabytkowe nie umieszczone w rejestrze zabytkw a po 5 czerwca 2010 r. w gminnej ewidencji zabytkw powinny by ujte zabytki nieruchome wpisane do rejestru, inne zabytki nieruchome znajdujce si w wojewdzkiej ewidencji zabytkw oraz inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wjta w porozumieniu z wojewdzkim konserwatorem zabytkw. W gminnej ewidencji zabytkw, rozumianej jako inne zabytki nieruchome znajdujce si w wojewdzkiej ewidencji zabytkw oraz inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wjta w porozumieniu z wojewdzkim konserwatorem zabytkw, znajduje si kilka typw obiektw. Pod wzgldem funkcjonalnym mona wyrni obiekty mieszkalne, do ktrych zaliczamy dwory i paace nie wpisane do rejestru zabytkw; budynki mieszkalne nalece do zabudowa zwizanych z funkcjonowaniem majtku, jak np. tzw. czworaki czyli budynki dla pracownikw majtku i ich rodzin; rzdcwki czyli obiekty mieszkalne dla zarzdcy majtku oraz inne budynki mieszkalne jak np. plebanie. Kolejn kategori zabytkw stanowi obiekty gospodarcze. Tu rwnie znaczn liczb stanowi budynki wchodzce w skad dawnych majtkw, tj. stodoy, spichlerze, stajnie, obory, chlewnie, owczarnie oraz inne budynki specjalistyczne jak np. kunie. Odrbn kategori stanowi budynki inne jak dworce kolejowe i zabudowania zwizane z funkcjonowaniem kolei itd. Naley zwrci uwag na stan zachowania obiektw znajdujcych si w gminnej ewidencji zabytkw. Niestety spora cz z nich jest w zym stanie, co jest spowodowane przez dwa czynniki. Po pierwsze upyw czasu ale bardziej destrukcyjny jest sposb eksploatacji, tj. brak naleytej opieki, remontw, a przede wszystkim dobrego gospodarza.

W ewidencji oprcz budynkw znajduj si rwnie parki dworskie, ktre nie zostay wpisane do rejestru zabytkw. Obiekty te s w rnym stopniu zachowane, tj. cz z nich jest w znacznym stopniu zaniedbana, drzewostan wymaga pielgnacji i uporzdkowania. Niestety spotyka si przypadki nielegalnych wycinek co powoduje znaczne spustoszenie i eliminacj wartociowych drzew. Ponadto, do obiektw zabytkowych zaliczane s rwnie cmentarze zarwno katolickie jak i ewangelickie oraz miejsca pamici narodowej gdzie zostali pochowani lub zamordowani Polacy w czasie II wojny wiatowej. 10. Zabytki archeologiczne z terenu gminy Stolno Na terenie gminy znajduj si dwa eksponowane zabytki archeologiczne, t.j. grodziska w Sarnowie i w Wabczu zwane Pogank. Grodzisko w Wabczu pooone jest na krawdzi doliny Wisy (wsprzdne geograficzne E - 1833`16``, N - 5321`05``) ksztatem zblione jest do owalu o powierzchni ok. 5.600 m2; zachowana wysoko wau w stosunku do centrum majdanu wynosi ok. 4-5 m. Stan zachowania jest dobry, obecnie zarwno majdan jak i way poronite s drzewami oraz krzewami. Obiekt badany by sondaowo w latach 1989-1992. Zaoone wykopy pozwoliy na przebadanie niespena 4% powierzchni majdanu. Wyrniono dwie fazy osadnicze w okresie wczesnego redniowiecza badaniami objto majdan, na ktrym stwierdzono wystpowanie obiektw mieszkalnych typu pziemiankowego. Nie okrelono konstrukcji waw gdy nie objto ich badaniem. (na podst. Wczesnoredniowieczne grodziska ziemi chemiskiej, str. 177). Grodzisko w Sarnowie pooone jest ok. 100 m na poudnie od kocioa w Sarnowie oraz 150 m na zachd od toru kolejowego relacji Toru Grudzidz. Zabytek ma ksztat eliptyczny o rozmiarach u podstawy ok. 90 x 60 m, majdan otoczony jest waem zachowanym do wysokoci ok. 2,5 m. Na obiekcie nie prowadzono systematycznych bada wykopaliskowych. W latach 1984 i 1985 przeprowadzono weryfikacj powierzchniow, podczas ktrych znaleziono kilka uamkw ceramiki naczyniowej na podstawie ktrych okrelono chronologi obiektu jako grodzisko pnoredniowieczne. (Grody ziemi chemiskiej w pnym redniowieczu, Toru 1991, A. Kola, str. 209.) Oprcz grodzisk, na terenie gminy zidentyfikowano, podczas prac obejmujcych badania powierzchniowe w ramach Archeologicznego Zdjcia Polski tzw. AZP, liczne zabytki nieeksponowane w terenie. Zgodnie z materiaami znajdujcymi si w dyspozycji Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw na terenie Gminy Stolno zlokalizowano 280 punktw gdzie stwierdzono obecno ruchomych zabytkw archeologicznych. S to pojedyncze fragmenty ceramiki naczyniowej ale trafiaj si rwnie miejsca gdzie zabytkw jest dua ilo (fragmenty ceramiki, zabytki wydzielone jak np. monety, ozdoby itd.). Spord rodzajw zabytkw archeologicznych, podczas bada AZP wyrniono lady osadnictwa, osady, cmentarzyska, znaleziska lune a take jeden skarb w Rybiecu gdzie znaleziono 6 naszyjnikw, oraz bransolet spiraln. Ponadto bardzo interesujcy zabytek archeologiczny odkryto w Grubnie na stanowisku Nr 81 gdzie znajdoway si naczynie gliniane, fragment rogu do picia, srebrny naszyjnik, 2 zapinki elazne, sprzczka do pasa bransoleta brzowa, elazne klucze i szklane paciorki. Miejsce to okrelono jako cmentarzysko pno lateskie. Znaczna liczba stanowisk okrelonych w AZP wiadczy o intensywnym osadnictwie na obszarze obecnej gminy Stolno od czasw pradziejowych do wspczesnoci. W ramach AZP zidentyfikowano pozostaoci materialne, gwnie ceramik, ludnoci z okresu kamienia (neolit), identyfikowanej m.in. jako Kultura Ceramiki Wstgowej Rytej, Kultura Pucharw Lejkowatych, Kultura Amfor Kulistych itd. Ponadto znaczna liczba stanowisk wydatowana zostaa na okres Halsztacki i Lateski (okres elaza) a take redniowiecze z podziaem na wczesne i pne. Wystpuj rwnie zabytki z okresu brzu. Zdecydowana wikszo zabytkw archeologicznych zostaa zidentyfikowana w terenie jako stanowiska o okrelonej lokalizacji (numer w obszarze, numer w miejscowoci oraz w miar precyzyjne pooenie na mapie). Dla czci jednak, w szczeglnoci znalezisk lunych czy to zabytkw znanych z literatury, nie okrelono miejsca gdzie zostay znalezione. Dotyczy to np. zabytkw z Wabcza. Pooenie zabytkw archeologicznych, dla ktrych znane jest miejsce pochodzenia, okrelone jest w zaczniku graficznym do studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego natomiast ich wykaz stanowi zacznik do niniejszego opracowania. Naley zauway, e badania w ramach AZP prowadzone byy gwnie w latach 80- tych XX w. a ich metoda ulega staemu doskonaleniu std liczba stanowisk moe by znacznie wiksza ni ta podana w tabeli czy na mapie. Ponadto, nie zawsze jest moliwo zbadania caego obszaru ze wzgldu np. na trudno dostpu do danego terenu, zbyt ma liczb badaczy itd. Analizujc jednak stan dotychczasowych bada stwierdzono, e najwiksz liczb zabytkw archeologicznych, zidentyfikowanych jako stanowiska i znaleziska lune zlokalizowano w Wabczu, bo a 77. Znaczna liczba znajduje si rwnie w Maym Czystym 47, przy czym liczb t naley traktowa jako soectwo Mae Czyste, w skad ktrego wchodz stanowiska znajdujce si w Maym Czystym, Wielkim Czystym i Zakrzewie. Bogate w zabytki archeologiczne s rwnie Obory 27, Rybieniec 28 i Stolno 31. W pozostaych miejscowociach znajduje si od kilku do kilkunastu punktw gdzie stwierdzono wystpowanie zabytkw archeologicznych. Przy opracowywaniu planw zagospodarowania przestrzennego naley przenie lokalizacje stanowisk do zacznika graficznego planu a ponadto w ustaleniach tekstowych okreli tryb postpowania dotyczcy terenu zidentyfikowanego jako zabytki archeologiczne (stanowiska archeologiczne). Wskazane jest rwnie pouczenie wacicieli nieruchomoci, na terenie, ktrych znajduj si stanowiska o moliwoci natrafienia na zabytki archeologiczne. O obecnoci stanowisk naley pamita rwnie w przypadku wydawania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (realizacja inwestycji bez planu miejscowego) czy to dla inwestycji kubaturowych czy te liniowych. Gdy realizacja inwestycji miaaby odbywa si na terenie zabytku archeologicznego lub w jego ssiedztwie naley zakres prac i ewentualn konieczno ustanowienia nadzoru archeologicznego uzgodni z Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw. Ustanowienie takiego nadzoru, pozwolioby na weryfikacj ustale AZP, zadokumentowanie istniejcych stanowisk, precyzyjne okrelenie ich zasigw a take w miar moliwoci przeprowadzenie eksploracji. Naley sobie uwiadomi, e praktycznie w kadym miejscu mona natrafi na pozostaoci ladw z przeszoci. Oczywicie s miejsca czy obszary, bardziej sprzyjajce osadnictwu jak np. moliwo schronienia si, dostpno

wody pitnej, przebieg szlakw handlowych, dogodne warunki obrony itd. W rnych okresach i kulturach odmiennie si to ksztatowao. Naley rwnie zauway, e przez wieki zmieni si krajobraz a take klimat zarwno w sposb naturalny jak i pod wpywem dziaalnoci czowieka. Rzeki zmieniay swoje koryta, tereny zalesione zostay wykarczowane i zmienione w pola uprawne, wykonano melioracje, ktre w istotny sposb zmieniy stosunki wodne. Wszystkie te zmiany nie s bez wpywu na stan zachowania zabytkw archeologicznych. Podlegaj one najczciej dewastacji w wyniku dziaalnoci czowieka. Do destrukcji reliktw osad i cmentarzysk przyczyniaj si gwnie zabiegi agrotechniczne przy uyciu sprztu o coraz wikszej mocy i gbokoci ingerencji w gleb. Spord prac polowych najwiksze spustoszenie dokonuje gboka orka a take ostatnio coraz czciej stosowane, niszczenie podeszwy punej za pomoc gboszy, ktre penetruj gleb na gboko ok. 80 cm. Jest to istotne zagroenie dla warstw kulturowych zalegajcych w glebie, szczeglnie w przypadku ww osad i cmentarzysk. Ponadto lady obiektw drewnianych czy ziemianek mog ulega zatarciu. Kolejnym zagroeniem jest ekspansja zabudowy na tereny rolnicze. Prace polowe niszcz zabytki archeologiczne ale zabudowanie terenu, na ktrym znajdowaa si osada czy cmentarzysko powoduje cakowite i nieodwracalne zniszczenie zabytku. Naleaoby w przypadku zidentyfikowanych zabytkw archeologicznych prowadzi badania wyprzedzajce realizacj inwestycji (nawet w przypadku budowy domw mieszkalnych jednorodzinnych) a same prace budowlane prowadzi pod nadzorem archeologicznym. Prace budowlane przy realizacji sieci uzbrojenia technicznego, w szczeglnoci kanalizacja sanitarna i wodocigi powoduj du ingerencj w terenie i czsto prowadzone s w miejscach gdzie zidentyfikowano stanowiska archeologiczne. Ponadto zagroeniem jest budowa drg i autostrad, przy czym dotyczy to terenu pod drog jak rwnie obszarw, z ktrych pozyskiwany jest budulec na drogi. Due zapotrzebowanie na kruszywo (wir, piasek) wykorzystywane jako podbudowa drogi sprawio, e istnieje zagroenie powstania wirowni w miejscach gdzie mogy znajdowa si zabytki archeologiczne. W przypadku legalnej realizacji tych obiektw naley zapewni nadzr archeologiczny, przynajmniej w fazie ich powstawania (usunicie wierzchniej warstwy nawierzchni) natomiast cz obiektw powstaje bez pozwolenia. Konieczne jest monitorowanie tego zjawiska przez odpowiednie organy i niezwoczna reakcja w przypadku ujawnienia nielegalnej wirowni. Sporym zagroeniem dla zabytkw archeologicznych, szczeglnie z modszych okresw chronologicznych, jest poszukiwanie skarbw przy uyciu wykrywacza metali. atwa dostpno i niewielka cena wykrywacza metali oraz moda na poszukiwania staroci czy militariw sprawia, e tereny gdzie mona znale zabytki s penetrowane przez liczne rzesze poszukiwaczy. Obejmuje to gownie tereny lene, tereny gdzie prowadzone byy dziaania wojenne, obiekty militarne. Jest to o tyle niebezpieczne, e podczas przekopywania gruntu nastpuje naruszenie pierwotnego ukadu stratygraficznego, jego zakcenie i moe to utrudni pniejsze badanie zabytku archeologicznego. 11. Zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy Mona wyrni kilka kategorii zabytkw cennych dla gminy w zalenoci od sposobu wartociowania. Niewtpliwe cenne s kocioy znajdujce si na obszarze gminy, to jest w Sarnowie, Wabczu i Wielkim Czystym. S to obiekty charakterystyczne dla wiejskich kociow parafialnych powstajcych na przeomie XIII i XIV w. Dodatkowym ich walorem jest zabytkowe wyposaenie jak otarze, ambony, rzeby, obrazy, ktre poza tym, e stanowi warto w znaczeniu materialnym to s cenne rwnie ze wzgldw religijnych oraz sentymentalnych. Kolejn grup obiektw, jeszcze licznie wystpujc, s zaoenia parkowe przy dawnych dworach i paacach. Niestety znaczna wikszo dworw czy paacykw jest w stanie bardzo zym a nawet daleko posunitej destrukcji. Cz z nich zachowaa si w formie reliktu, po innych pozosta jedynie lad w ludzkiej pamici. Parki naley otoczy szczegln opiek gdy drzewa aby osign rozmiary jakie maj na tych terenach zielonych potrzebuj duo czasu, czsto jest to 150 czy 200 lat. Budynek mona odbudowa w cigu kilku lat a majc wystarczajce fundusze nawet w przecigu jednego sezonu budowlanego natomiast w odniesieniu do przyrody takiej moliwoci nie ma. Kolejn grup obiektw bardzo wanych dla gminy i mogcych stanowi atrakcj turystyczn na skal co najmniej wojewdztwa jest Twierdza Chemno i obiekty militarne wchodzce w jej skad a zlokalizowane na terenie gminy. Stanowi one znakomit baz dla tworzenia szlakw rowerowych; miejsc piknikowych czy festynw ludowych; bazy dla grup rekonstrukcyjnych itd. 12. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy; analiza szans i zagroe Najwikszym zagroeniem jakie moe spotka obiekt zabytkowy to jest brak gospodarza albo zy gospodarz, czyli nie dbajcy o stan obiektu, nie prowadzcy biecych prac remontowych i konserwatorskich. Niewtpliwie rodzaj materiau budowlanego z jakiego wykonano obiekt i upyw czasu od jego powstania rwnie ma znaczenie. Najbardziej podatne na niebezpieczestwo destrukcji s niewtpliwie dwory i paacyki. S to obiekty po II wojnie wiatowej odebrane ich dawnym posiadaczom, zamienione na szkoy, wietlice wiejskie, mieszkania komunalne, siedziby pastwowych gospodarstw rolnych czy spdzielni rolniczych. Dbao o obiekty bya bardzo rna, z reguy brak byo finansw na gruntowne remonty, prowadzone zgodnie z potrzebami i sztuk konserwatorsk. Najczciej wykonywano na bieco najpilniejsze prace typu atanie pokrycia dachowego, uszczelnienie czy wymiana stolarki okiennej. Przebudowy dyspozycji wntrz, majce na celu dostosowanie do nowej funkcji rwnie przyczyniy si do destrukcji zabytkowej substancji wntrz poprzez zniszczenie oryginalnej stolarki, sztukaterii, podg. Z tego wzgldu wszelkie dziaania majce na celu ratowanie istniejcych jeszcze reliktw naley ze wszech miar popiera, stwarza gospodarzom dogodne warunki i wspiera finansowo prowadzenie remontw. Sporo obiektw drewnianych nie przetrwao do naszych czasw, jak chociaby chaupy wiejskie czy bardzo ciekawy zabytek techniki jakim niewtpliwie bya turbina wiatrowa w Maym Czystym. Obiekt ten wraz z wyposaeniem istnia jeszcze w roku 1990, niestety obecnie nie ma po nim ladu. Jest jednak grupa zabytkw, mao podatna na zniszczenia i nadal ma si dobrze a s ni obiekty militarne. Pomimo upywu prawie 100 lat od czasu ich powstania s one w wikszoci w znakomitym stanie. W przypadku niektrych moemy mwi nawet o zachowaniu ziemnych stanowisk karabinw maszynowych, jak chociaby w forcie w Maym Czystym. Forty betonowo-ceglane i betonowe schrony piechoty z zaoenia wykonane zostay solidnie, do tego pomylano o zapewnieniu odpowiednich urzdze do odprowadzania wd opadowych, ktre

pomimo i od wielu dziesitkw lat nie byy konserwowane s nadal sprawne i speniaj swoj rol. Twierdza Chemno praktycznie nie uczestniczya w dziaaniach wojennych wic nie ulega zniszczeniu. Zagroeniem, nie tyle dla obiektw co raczej dla ich otoczenia mog by prace polowe czyli systematyczne oborywanie terenw wok obiektw ale rwnie dziaania tzw. zbieraczy militariw, ktrzy zaopatrzeni w powszechnie dostpne i tanie wykrywacze metali, rozkopuj umocnienia ziemne i teren obiektw fortecznych. Kocioy, na chwil obecn s obiektami dobrze zagospodarowanymi o tej samej funkcji jak peniy w chwili ich powstania. Systematycznie prowadzone remonty, obecnie najczciej pod fachowym nadzorem wykwalifikowanych konserwatorw pozwalaj mie nadziej, na dugoletni trwao obiektw. Jedynym problemem w tym przypadku mog by jedynie finanse, przy czym dostpne od kilku lat fundusze unijne mog si okaza w tym przypadku bardzo pomocne. Zabytki archeologiczne rwnie podatne s na zniszczenie, w szczeglnoci dotyczy to obiektw nieeksponowanych jak osady, czasowe obozowiska, cmentarzyska. Tereny, na ktrych zlokalizowane s te zabytki, obecnie najczciej stanowi pola uprawne, co powoduje, e zabiegi agrotechniczne w szczeglnoci gboka orka czy gboszowanie mog niszczy warstwy kulturowe jak rwnie zabytki ruchome jak ceramika, narzdzia, ozdoby, pochwki itd. Przeprowadzone, gownie w latach osiemdziesitych XX w. badania powierzchniowe w ramach AZP dowiody, e na terenie gminy znajduj si liczne zabytki archeologiczne, ktrych ranga wymaga ochrony i zachowania. Mniej podatne na intencjonalne zniszczenia s stanowiska eksponowane w terenie, tj. grodziska. Znajduj si one na obszarach zalesionych, mao uczszczanych przez ludzi, co sprzyja ich zachowaniu. Destrukcj jednak mog powodowa korzenie drzew znajdujcych si na ich terenie. Inne zagroenia dla zabytkw archeologicznych opisane zostay w rozdziale 10 zabytki archeologiczne. Na zniszczenie czy nawet dewastacj szczeglnie zagroone s parki, stanowice niegdy teren rekreacji i wypoczynku dla rodzin wacicieli majtkw a obecnie s w bardzo rnym stanie. Jako skrajne przykady mog tu suy park w Grubnie, ktry jest systematycznie pielgnowany, znajduj si tam liczne drzewa o charakterze pomnikowym; teren jest ogrodzony i idealnie nadaje si do celw rekreacyjnych. Na drugim biegunie znajduje si np. park w Paparzynie, ktry z pierwotnej powierzchni prawie 5 ha obecnie ma ok. 0,5 ha, teren jest nieogrodzony, zatraci prawie w caoci walory, ktrymi pierwotnie zapewne si charakteryzowa. Pozostay niestety jedynie pojedyncze drzewa. Duym zagroeniem dla tego typu obiektw jest niewtpliwie brak naleytej pielgnacji, nielegalne wycinki drzew, systematyczne zmniejszanie powierzchni parku, niszczenie ogrodzenia. Z podobnymi problemami mamy do czynienia w przypadku cmentarzy ewangelickich. Ludno zamieszkujca obecny teren gminy a bdca wyznania ewangelickiego, byy to gwnie osoby narodowoci niemieckiej, wyjechay z tych terenw wraz z cofajcymi si wojskami niemieckimi. Dlatego obecnie miejsca te s zaniedbane, poronite drzewami i krzewami, najczciej brak do nich dostpu, ogrodzenia i nagrobki w wikszoci przypadkw zostay mocno uszkodzone. Czasem miejsca te su, podobnie jak parki, jako dzikie wysypiska mieci. Po stwierdzeniu faktu zdeponowania mieci na terenie zielonym (cmentarz, park) naleaoby niezwocznie zlikwidowa takie wysypisko, gdy wystarczy, e przez jaki czas zalega tylko niewielka ilo mieci, po pewnym czasie ich ilo ronie. Cmentarze lokalizowane byy najczciej na wzniesieniu, s to dosy charakterystyczne obiekty w krajobrazie. Wskazane byoby uporzdkowanie tych terenw, rekompozycja i pielgnacja zieleni oraz przeciwdziaanie degradacji. Znaczna cz obiektw, zarwno parkw jak i cmentarzy kwalifikuje si do wykonania oglnodostpnych parkw wiejskich, stanowicych tereny rekreacyjne dla ludnoci, place zabaw dla dzieci. 13. Kierunki dziaa programu opieki W tej czci opracowania zawarto dwa rodzaje ustale. Pierwsze dotycz faktycznych planowanych dziaa zwizanych z ochron i renowacj zabytkw a druga grupa obejmuje wskazwki dziaa jakie naley podj, aby poprawi kondycj obiektw zabytkowych lub przeciwdziaa ich degradacji i destrukcji. W latach objtych niniejszym programem przewiduje si realizacj nastpujcych dziaania w zakresie ochrony zabytkw: 1) dofinansowanie prac remontowych kociow w Wabczu i Sarnowie w roku 2010. Zgodnie z uchwa Rady Gminy Stolno nr XXXIV/216/10 z dnia 23 kwietnia 2010 r. w sprawie przyznania dotacji na wykonanie prac konserwatorskich na rzecz Parafii Rzymskokatolickich w Sarnowie i Wabczu. Na remont elewacji pnocnej kocioa w Sarnowie przeznaczono 5.000 z natomiast na konserwacj zewntrznych cian elewacji bocznej poudniowej, frontowej i zachodniej, prezbiterium strona wschodnia oraz elewacji wiey kocioa przeznaczono 10.000 z. Daje to czn kwot 15.000 z. Prace zostan zlecone i poprowadzone przez proboszczw tych parafii w uzgodnieniu z Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw w Toruniu i przy udziale specjalistycznego nadzoru w zakresie konserwacji zabytkw; 2) w latach nastpnych przewiduje si przyznawanie dotacji na prace remontowe przy zabytku zgodnie z regulaminem przyznawania dotacji (uchwaa nr XIII/86/07 Rady Gminy Stolno z dnia 28 grudnia 2007 r. w sprawie zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy obiektach wpisanych do rejestru zabytkw). Kwoty dotacji bd uzalenione od moliwoci finansowych gminy, bd one oscylowa w okolicy 15 tys. z rocznie; 3) na lata 2010-2011 przewiduje si wykonanie prac konserwatorskich figurki w. Rocha pochodzcej z przeomu XVIII/XIX w. usytuowanej w miejscowoci Obory. Trwaj rozmowy na temat przeprowadzenia renowacji obiektu w ramach pracy magisterskiej studentw Wydziau Sztuk Piknych, Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. Fachow si robocz zapewni Instytut (praca studentw magistrantw pod kierunkiem dowiadczonych naukowcw, konserwatorw) natomiast koszty materiaw, bada dokumentacji pokryte zostan przez gmin Stolno;

4) w perspektywie czteroletniej przewiduje si rwnie przeprowadzenie prac remontowo-konserwatorskich i adaptacji kuni w Oborach z 1789 r. Opracowana zostaa dokumentacja techniczna renowacji obiektu wraz z kosztorysem, z ktrego wynika, e przewidywany koszt prac wyniesie 150 tys. z. Po przeprowadzeniu remontu budynek bdzie suy jako muzeum, sala tradycji. Planowane jest wystpienie o rodki unijne na dofinansowanie prac remontowych. Poniej przedstawione zostay kierunki dziaa, proponowane do wykonania czy wskazane do realizacji przez wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych. Nie maj one charakteru konkretnych planowanych czynnoci a stanowi wskazwki i propozycje rozwizania problemw obiektw zabytkowych. Przewiduje si nastpujce dziaania majce na celu ochron dziedzictwa kulturowego, znajdujcego si na obszarze gminy Stolno o charakterze oglnym: - finansowe wspieranie prac remontowych obiektw o najwaniejszym znaczeniu dla gminy, - wsppraca w zakresie ochrony zabytkw z ich wacicielami, - wsppraca ze stowarzyszeniami i organizacjami pozarzdowymi, ktrych celami statutowymi jest midzy innymi ochrona zabytkw, np. Stowarzyszenie Twierdza Chemno, Chemiskie Bractwo Kurkowe, rekonstrukcyjne grupy militarne, Lokalna Grupa Dziaania Vistula Terra Culmensis Rozwj przez Tradycj, itd. Dziaania odnoszce si do poszczeglnych gwnych grup obiektw: 1. Kocioy: - remonty biece (malowanie wntrz, uzupenianie ubytkw tynkw, struktury murw ceglanych, remont lub wymiana pokrycia dachowego, itd.), - kontrola stanu technicznego obiektw, - niezwoczna reakcja na stwierdzone stany zagroenia obiektu rysy, pknicia konstrukcji cian, sklepie itd., - zabezpieczenie obiektw przed szkodliwym wpywem czynnikw atmosferycznych w tym w szczeglnoci woda (gwny czynnik destrukcji cian), zarwno opadowa jak i gromadzca si w strukturze muru poprzez podsikanie, - pozostawienie funkcji bez zmian. 2. Parki podworskie: - wykonanie inwentaryzacji drzewostanu wraz z ocen stanu zdrowotnego, - uporzdkowanie terenu (rekompozycja zieleni, nowe nasadzenia odpowiednim skadem gatunkowym i w odpowiednich miejscach, wycicie zbdnej rolinnoci samosiejki), projekt rewaloryzacji w oparciu o historyczne materiay kartograficzne i ikonograficzne, zgodnie ze standardami przyjtymi dla tego typu opracowa, - przystosowanie (adaptowanie) teru na potrzeby parku wiejskiego, - waciwa pielgnacja drzewostanu przycinanie i formowanie drzew, przez wykwalifikowanych fachowcw; leczenie chorych okazw; usuwanie pasoytw drzew; - przeciwdziaanie wycinkom drzew, - objcie ochron poprzez ustanowienie pomnikw przyrody w stosunku do okazw o odpowiednich wymiarach; - przeciwdziaanie powstawaniu dzikich wysypisk a w przypadku wystpienia takiego zjawiska niezwoczna ich likwidacja, - przeciwdziaanie nielegalnej wycince i dewastacji drzew, - oczyszczenie istniejcych zbiornikw wodnych oraz ich pogbienie, - wyznaczenie alejek spacerowych i cieek przyrodniczych, - wykonanie aweczek i stoliczkw, miejsc na ogniska, - wprowadzanie maej architektury, - urzdzenie ogrodu botanicznego. 3. Domy mieszkalne/dawne szkoy: - dbao o zachowanie pierwotnego (lub zblionego do oryginalnego) wygldu architektonicznego obiektu poprzez zapisy w planie zagospodarowania przestrzennego zakazujce rozbudowy czy zbyt daleko idcej przebudowy obiektw wpisanych do ewidencji zabytkw), - moliwo adaptacji istniejcej funkcji np. na agroturystyk, sklep, bar, ma gastronomi, - zastosowanie odpowiednich materiaw w czasie remontw (naturalne materiay dachwka zamiast eternitu czy blachodachwki, elewacja tynk gadki, nie kornik czy baranek, elewacja poniatwek wymiana deskowania na nowe jeeli zajdzie taka potrzeba a nie okadanie sidingiem), - zwrcenie szczeglnej uwagi na remonty obiektw o elewacji ceglanej, w szczeglnoci w przypadku termomodernizacji, - zachowanie okien oryginalnych gdzie to moliwe a w przypadku wymiany uycie stolarki drewnianej z zachowaniem pierwotnych podziaw okiennych, (bez zmiany wygldu otworw okiennych), - zagospodarowanie otoczenia budynkw, eliminacja ogrodze z betonowych elementw prefabrykowanych, na rzecz drewnianych parkanw, ogrodze ze supkami z cegy i przse stalowych czy te wkomponowanie w ogrodzenie ywopotw. 4. Cmentarze: - oznaczenie cmentarza w terenie, - ogrodzenie terenu w miar moliwoci, - usunicie obiektw szpeccych czy nie licujcych z powag miejsca (np. budynkw gospodarczych), - likwidacja dzikich wysypisk mieci, ktre czasem w takich miejscach si pojawiaj, - zabezpieczenie i konserwacja istniejcych nagrobkw,

uporzdkowanie terenu cmentarza, wycicie zakrzacze, zbdnych drzew, przeksztacenie na parki wiejskie. 5. Dworki: (zespoy dworsko-parkowe, dworki i paace, majtki ziemskie wraz z zabudowaniami gospodarczymi) - odbudowa, restauracja, odtworzenie detali architektonicznych, stolarki, - przeznaczenie na domy mieszkalne, wietlice wiejskie, orodki dla uzalenionych i osb z problemami, domy matki z dzieckiem, orodki kolonijne, szkoleniowe, hotelarskie, pensjonaty, szkoy dla dzieci lokalnych ale rwnie szkoy z internatem dla utalentowanej modziey np. muzyczne, artystyczne, instytucje (orodek pomocy spoecznej), biura, mieszkania, - nawizanie wsppracy z fundacjami, instytucjami kocielnymi (np. Domy rekolekcyjne orodki oazowe, orodki Caritas), - pozostawienie w stanie trwaej ruiny z zabezpieczeniem elementw mogcych stanowi zagroenie dla osb postronnych w szczeglnoci dotyczy to budynkw, ktre s na tyle zdewastowane, e ich odbudowa jest ekonomicznie nieuzasadniona, - zabezpieczenie cennych elementw wystroju architektonicznego, jak kartusze herbowe, stolarka okienna, szkliwione cegy, dachwki, inne detale architektoniczne, najlepiej in situ (na miejscu) a w przypadku braku moliwoci zapewnienia odpowiednich warunkw zabezpieczenia przeniesienie do innego obiektu lub muzeum. 6. Obiekty militarne: Z zaoenia obiekty te s trwale i solidnie wykonane co sprawia, e z reguy ich stan techniczny jest dobry (nie dotyczy obiektw celowo uszkodzonych czy wysadzonych ale te te maj walor poznawczy wida grubo murw i struktur budowli) a) obiekty pochodzce z okresu II wojny wiatowej (schron typu Regelbau 668, Ringstand 69 i Ringstand 58 c): - oznaczenie w terenie, - oczyszczenie, usunicie zbdnej warstwy gruntu na i wok obiektu, - umoliwienie wejcia do wntrza, poprzez odkopanie wazu oraz zapewnienie dojcia od drogi do obiektu, b) fortyfikacje pruskie: - oznaczenie w terenie, - adaptacja na hotel, gastronomi, muzeum, - organizacja imprez plenerowych inscenizacja bitew, oblenia, paintball, - wycieczki szkolne, nauka historii regionu, itd. - wytyczenie szlaku rowerowego po dawnych drogach fortecznych. - zorganizowanie skansenu militarnego na bazie bunkrw zlokalizowanych przy drodze krajowej nr 1 w Stolnie. Szczegowy opis skansenu znajduje si w opracowaniu: Zabytki nasz przyszoci, program rewitalizacji zabytkw; praca zbiorowa. 7. Grodziska: - wykonanie dogodnego dojazdu, czy dojcia do obiektu (oznaczenie, utwardzenie terenu), - jak najmniejsza ingerencja w uksztatowanie obiektu oraz terenw otaczajcych, co mogoby doprowadzi do zatarcia si wau, wyniesienia grodziska czy zasypania fosy (zakaz uprawy gruntu, nasadze szczeglnie drzew), - imprezy plenerowe, - inicjowanie prowadzenia wykopalisk archeologicznych, z prezentacj wynikw bada na planszach w miejscach wykopw, czyli fotografia profilu w miejscu gdzie on si znajduje, - rekompozycja zieleni w celu wyeksponowania grodziska, - stworzenie punktu widokowego. 8. Kapliczki/figurki przydrone: - waciwe wyeksponowanie obiektu i terenu otaczajcego, obsadzenie odpowiedni rolinnoci lub pielgnacja istniejcej, - konserwacja obiektw (uzupenianie ubytkw tynku, wymiana skorodowanych, uszkodzonych cegie czy dachwek, eliminacja daszkw z blachodachwki), - w przypadku prowadzenia remontw zastosowanie materiaw waciwych dla obiektu, najlepiej cega, kamie; unika pytek okadzinowych tym bardziej pytek azienkowych, - wykonanie aweczek, owietlenia, 9. Drogi, aleje: - maksymalne zachowanie istniejcego drzewostanu, dopuszczalne tylko cicia pielgnacyjne, wycinka w przypadku uschnicia drzewa lub niebezpieczestwa powalenia albo lokalizacji drzewa w miejscu niebezpiecznym (zagroenie wypadkami), - nowe nasadzenia gatunkami szlachetnymi, uzasadnionymi historycznie i odpowiednimi dla warunkw siedliskowych, - wymiana drzewostanu na odpowiedni gatunkowo (eliminacja topoli), - pielgnacja drzew (ochrona przed szkodnikami, cicia pielgnacyjne), - zachowanie istniejcej nawierzchni w szczeglnoci brukowanej, remont poprzez przekadanie bruku a nie zasypywanie dziur, - wykorzystywanie jako trasy pieszo rowerowe o charakterze krajobrazowym, czce poszczeglne obiekty szlakw tematycznych, - w przypadku zmiany nawierzchni z brukowanej na asfaltow wskazane jest pozostawienie miejsc brukowanych (wiadkw) np. w jednym miejscu pas o szerokoci 2 m przechodzcy przez ca szeroko drogi; oprcz walorw -

historycznych, poznawczych, bdzie to rwnie penio funkcj progu zwalniajcego co przyczyni si do uspokojenia ruchu i poprawi stan bezpieczestwa. 10. Miejsca pamici narodowej: oznakowanie w terenie, konserwacja obiektu - obelisku i tablicy pamitkowej, imprezy okolicznociowe i rocznicowe z okazji wybuchu czy zakoczenia wojny, wita pastwowe, itd., zapoznanie modziey szkolnej z wydarzeniami upamitniajcymi miejsca pamici narodowej.

Uwaga! Wszelkie prace mogce ingerowa w struktur czy stan zachowania obiektu zabytkowego zarwno wpisanego do rejestru zabytkw czy znajdujcego si w ewidencji zabytkw albo innego obiektu posiadajcego cechy zabytkowe (dotyczy to rwnie zabytkw archeologicznych) wymagaj uzgodnienia z wojewdzkim konserwatorem zabytkw na etapie poprzedzajcym ich wykonanie. 14. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami Gminny program opieki nad zabytkami winien stanowi dokument programowy dla wadz gminy, mieszkacw a take wacicieli i posiadaczy obiektw zabytkowych. Zaproponowane i zatwierdzone przez rad gminy dziaania winny by w miar moliwoci wdraane bezporednio lub zosta wczone do dokumentw opracowywanych przez gmin jak np. plan zagospodarowania przestrzennego, strategia rozwoju czy wieloletni program inwestycyjny, itd. Zgodnie z ustaw o ochronie zabytkw raz na dwa lata wjt powinien przedkada radzie gminy sprawozdanie z realizacji programu a co 4 lata powinien by on uaktualniany i przyjmowany przez rad. 15. rda finansowania programu opieki nad zabytkami ROZPORZDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI z dnia 14 lutego 2008 r. w sprawie szczegowych warunkw i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach dziaania Odnowa i rozwj wsi objtego Programem Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz.U. 08.38.220 ze zm.) Rozporzdzenie to okrela szczegowe warunki i tryb przyznawania oraz wypaty pomocy finansowej w ramach dziaania Odnowa i rozwj wsi objtego Programem Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013. Z dofinansowania w ramach przedmiotowego rozporzdzenia skorzysta mog: gminy; instytucje kultury, dla ktrej organizatorem jest jednostka samorzdu terytorialnego; osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadajcej osobowoci prawnej, dziaajce na podstawie przepisw o stosunku Pastwa do Kocioa Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Pastwa do innych kociow i zwizkw wyznaniowych oraz o gwarancjach wolnoci sumienia i wyznania; organizacje pozarzdowe o statusie organizacji poytku publicznego w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. Nr 96, poz. 873, z pn. zm.2), ktrych cele statutowe s zbiene z celami dziaania Odnowa i rozwj wsi objtego Programem Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013. Refundacji podlegaj koszty kwalifikowalne poniesione przez beneficjenta, w wysokoci nieprzekraczajcej 75% tych kosztw, z tym e dla jednej miejscowoci nie mniej ni 25.000 i nie wicej ni 500 000 z w okresie realizacji Programu. Pomoc moe by przyznana w formie refundacji czci, zwizanych z realizacj operacji, kosztw dla niej wymienionych zada: 1) budowy, przebudowy, remontu lub wyposaania budynkw penicych funkcje rekreacyjne, sportowe i spoecznokulturalne, w tym wietlic i domw kultury, z wyczeniem szk, przedszkoli i obkw; 2) budowy, przebudowy, remontu lub wyposaania obiektw maej architektury; 3) budowy, przebudowy lub remontu przeznaczonych do uytku publicznego cieek rowerowych, szlakw pieszych, placw zabaw, miejsc rekreacji oraz obiektw sportowych, z wyczeniem sal sportowych przeznaczonych wycznie dla szk lub przedszkoli; 4) zakupu towarw sucych przedsiwziciom zwizanym z kultywowaniem tradycji spoecznoci lokalnych lub tradycyjnych zawodw; 5) zwizanych z ksztatowaniem obszarw o szczeglnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkacw, sprzyjajcych nawizywaniu kontaktw spoecznych, ze wzgldu na ich pooenie oraz cechy funkcjonalnoprzestrzenne, w szczeglnoci poprzez odnawianie lub budow placw parkingowych, chodnikw lub owietlenia ulicznego; 6) urzdzania i porzdkowania terenw zielonych, parkw lub innych miejsc wypoczynku; 7) budowy, przebudowy lub remontu infrastruktury turystycznej; 8) zagospodarowania zbiornikw i ciekw wodnych w celu wykorzystania ich do rekreacji lub w celu poprawy estetyki miejscowoci; 9) rewitalizacji budynkw wpisanych do rejestru zabytkw lub objtych wojewdzk ewidencj zabytkw, uytkowanych na cele publiczne oraz obiektw maej architektury, odnawiania lub konserwacji lokalnych pomnikw historycznych i miejsc pamici; 10) zakupu i odnawiania obiektw charakterystycznych dla danego regionu lub tradycji budownictwa wiejskiego i ich adaptacji na cele publiczne; 11) budowy, przebudowy, remontu lub wyposaania obiektw budowlanych przeznaczonych na cele promocji lokalnych produktw i usug, w tym pawilonw, punktw wystawowych, sal ekspozycyjnych lub witryn;

12) odnawiania elewacji zewntrznych i dachw w budynkach architektury sakralnej wpisanych do rejestru zabytkw lub objtych wojewdzk ewidencj zabytkw i odnawiania cmentarzy wpisanych do rejestru zabytkw; 13) wyburzenia i rozbirki zdewastowanych obiektw budowlanych w celu uporzdkowania terenu w miejscowoci, jeeli niemoliwe jest ich odnowienie i dalsze uytkowanie - w zakresie koniecznym do realizacji operacji wymienionych w pkt 1-12; Wicej szczegw dotyczcych moliwoci skorzystania z tego mechanizmu finansowego zawarta jest w rozporzdzeniu. USTAWA z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (Dz.U. 08.25.150 ze zm.) Kolejnym rdem pozyskania rodkw finansowych przeznaczonych na utrzymanie i zachowanie parkw oraz ogrodw, bdcych przedmiotem ochrony na podstawie przepisw o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami jest Wojewdzki fundusz ochrony rodowiska i gospodarki wodnej. Zgodnie z art. 400a, ust. 1 pkt 26 ww. ustawy istnieje moliwo dofinansowania rekompozycji czy prac pielgnacyjnych w parkach zabytkowych. Wicej szczegw dostpnych jest w siedzibie oraz na stronach internetowych Wojewdzkiego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu. ROZPORZDZENIE MINISTRA KULTURY z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw (Dz.U. 05.112.940, ze zm.) Na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach znajdujcych si w rejestrze zabytkw mog zosta przyznane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu dotacje celowe. Szczegowe terminy, kwoty i warunki przyznania dotacji zawarte s w rozporzdzeniu oraz na stronach internetowych w/w instytucji, gdzie okrela si take coroczny budet z przeznaczeniem na dotacje. Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Kujawsko Pomorskiego na lata 2007-2013; o priorytetowa 3 Rozwj infrastruktury spoecznej; dziaanie 3.3. Rozwj infrastruktury kultury. Celem dziaania jest poprawa stanu infrastruktury dla zwikszenia standardu i dostpnoci wiadczonych usug oraz ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego. Przewiduje si dofinansowanie projektw obejmujcych midzy innymi: rewaloryzacj, restauracj, renowacj obiektw i zespow zabytkowych wraz z otoczeniem (przy czym nie mog one dotyczy mieszkalnictwa) zakup i instalacja systemw zabezpiecze obiektw i zespow zabytkowych przed poarem, kradzie i zniszczeniem; tworzenie wirtualnych muzew, galerii, fonotek, filmotek, cyfrowych bibliotek, czytelni. Maksymalny udzia dofinansowania wynosi w tym dziaaniu 65%. Szczegowe wytyczne i tryb przyznawania dotacji okrelony zosta w tzw. uszczegowieniu RPO WK-P na lata 20072013. Program Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013, o 3, dziaanie odnowa i rozwj wsi. Cel dziaania: Odnowa i rozwj wsi Dziaanie bdzie wpywa na popraw jakoci ycia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb spoecznych i kulturalnych mieszkacw wsi oraz promowanie obszarw wiejskich. Umoliwi rozwj tosamoci spoecznoci wiejskiej, zachowanie dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarw wiejskich. Dziaanie Odnowa i rozwj wsi wpynie na wzrost atrakcyjnoci turystycznej i inwestycyjnej obszarw wiejskich. Zakres pomocy Pomocy finansowej udziela si podmiotom z tytuu inwestycji w zakresie: 1) budowy, przebudowy, remontu lub wyposaenia obiektw: a) penicych funkcje publiczne, spoeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe, b) sucych promocji obszarw wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury; 2) ksztatowania obszaru przestrzeni publicznej; 3) budowy remontu lub przebudowy infrastruktury zwizanej z rozwojem funkcji turystycznych, sportowych lub spoeczno-kulturalnych; 4) zakupu obiektw charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynkw bdcych zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne; 5) odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomnikw historycznych, budynkw bdcych zabytkami lub miejsc pamici; 6) kultywowania tradycji spoecznoci lokalnej oraz tradycyjnych zawodw. Beneficjent Osoba prawna: gmina, instytucja kultury, dla ktrej organizatorem jest jednostka samorzdu terytorialnego, koci lub inny zwizek wyznaniowy, organizacja pozarzdowa majca status organizacji poytku publicznego (w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie).

Kryteria dostpu Pomoc finansowa moe by przyznana, jeeli: 1) projekt realizowany jest w miejscowoci nalecej do: - gminy wiejskiej lub - gminy miejsko-wiejskiej, z wyczeniem miast liczcych powyej 5 tys. mieszkacw, lub - gminy miejskiej, z wyczeniem miejscowoci liczcych powyej 5 tys. mieszkacw; 2) projekt wpisuje si w zakres Planu Odnowy Miejscowoci; 3) projekt nie ma charakteru komercyjnego; 4) w przypadku, gdy projekt realizowany bdzie na nieruchomoci nie nalecej do beneficjenta, beneficjent posiada prawo do dysponowania t nieruchomoci na cele okrelone w projekcie przez okres 7 lat po realizacji projektu; 5) organizacja pozarzdowa dziaa w obszarze zbienym z celami dziaania Odnowa i rozwj wsi w szczeglnoci na rzecz aktywizacji ludnoci, rozwoju oraz zachowania dziedzictwa kulturowego lub przyrodniczego; 6) projekt skadany przez instytucj kultury, dla ktrej organizatorem jest jednostka samorzdu terytorialnego zosta zaakceptowany przez t jednostk. Forma i wysoko pomocy Pomoc finansowa ma form refundacji czci kosztw kwalifikowalnych projektu. Maksymalna wysoko pomocy na realizacj projektw w jednej miejscowoci wynosi 500 tys. z w okresie realizacji Programu. Wielko pomocy przyznanej na realizacj jednego projektu nie moe by nisza ni 25 tys. z. Poziom pomocy finansowej z EFRROW wynosi maksymalnie 75% kosztw kwalifikowalnych projektu. Wymagany krajowy wkad rodkw publicznych, w wysokoci co najmniej 25% kosztw kwalifikowalnych projektu, pochodzi ze rodkw wasnych beneficjenta. Uchwaa nr XXV/497/08 Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 8 wrzenia 2008 r. w sprawie ustalenia zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw pooonych na obszarze Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego (Dziennik Urzdowy Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z 2008 r. Nr 133, poz. 2100 zmieniona uchwa nr XXXII/723/09 Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 6 kwietnia 2009 r. (Dz.Urz.Kuj.-Pom. z 2009 r. Nr 43, poz. 938) Na podstawie tego aktu prawnego mona uzyska dofinansowanie prac remontowych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw. O pomoc finansow ubiega si mog waciciele i posiadacze zabytkw z caego wojewdztwa w oparciu o regulamin okrelony w przedstawionych powyej uchwaach. Kwota, przeznaczona na dotacje ustalana jest corocznie w budecie wojewdztwa. Uchwaa nr XIII/86/07 Rady Gminy Stolno z dnia 28 grudnia 2007 r. w sprawie zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy obiektach wpisanych do rejestru zabytkw. (Dziennik Urzdowy Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z 2008 r. Nr 40, poz. 581.) Na podstawie ww. uchway Rady Gminy Stolno mog zosta dofinansowane prace przy remontach budynkw umieszczonych w rejestrze zabytkw a znajdujce si na obszarze gminy Stolno. Szczegowe zasady przyznawania dotacji zawarte s w uchwale a wysoko dotacji w budecie gminy. 16. Znani ludzie zwizani z terenem obecnej gminy Stolno Poniej przedstawiono wykaz osb zwizanych z terenem obecnej gminy Stolno: - Stanisaw Leski (1702-1758) - biskup urodzi si w Klczkowie, - gen. Jzef Haller (1873-1960) w okresie midzywojennym posiada majtek w Gorzuchowie, gdzie mieszka do roku 1939, - Jzef Gkowski (1787-1871) drukarz i dziennikarz, urodzi si w Klczkowie, - Mieczysaw yskowski (1825-1894) sdzia, bankowiec, dziaacz spoeczno narodowy; urodzi si w Oborach, - rodzina Dziaowskich zwizana z Sarnowem, - rodzina laskich zwizana z Wabczem. - Rudolf Gawrzyjelski ksidz, urodzi si w Grubnie, dziaacz patriotyczny. 17. Informacje na temat materiaach wykorzystanych w opracowaniu. W niniejszym opracowaniu wykorzystano nastpujce publikacje i materiay: - Dzieje Chemna i jego regionu zarys monograficzny, red. M. Biskup, Toru 1968 r., - Inwentaryzacja zasobw dbr kultury Vistula Terra Culmensis, Proj - Plan, 2007 r., - Zabytki nasz przyszoci, program rewitalizacji zabytkw; praca zbiorowa: A. Grzeszna-Kozikowska, Kamil Grzyb, Marek Makowski, 2008 r., - Wczesnoredniowieczne grodziska ziemi chemiskiej, Toru 1994, red. J. Chudziakowa, - Grody ziemi chemiskiej w pnym redniowieczu, Toru 1991, A. Kola, - opracowania znajdujce si w dyspozycji Urzdu Gminy Stolno.

zacznik nr 1 Do Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Stolno Wykaz soectw i wsi wchodzcych w skad gminy Stolno: Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Nazwa soectwa Cepno Gorzuchowo Grubno Mae Czyste Nazwa wsi Cepno, Wichorze Gorzuchowo Grubno Mae Czyste Wielkie Czyste Zakrzewo Obory Paparzyn Pilewice Robakowo Rybieniec Sarnowo Stolno Kobyy Trzebieuch Klczkowo Wabcz Wabcz yniec Wabcz Kolonia uwagi

Obory Paparzyn Pilewice Robakowo Rybieniec Sarnowo Stolno Trzebieuch Wabcz

rdo: strona internetowa Gminy Stolno http://www.stolno.com.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=66

zacznik nr 2 Do Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Stolno ZABYTKI NIERUCHOME Z TERENU GMINY STOLNO WPISANE DO REJESTRU ZABYTKW (stan na 15.04.2010.) Lp. 1. 2. Miejscowo GORZUCHOWO GRUBNO Obiekt Park o pow. 1,04 ha Zesp dworsko parkowy: park o pow. 11,5 ha j.w. paac Park o pow. 2,45 ha Park o pow. 2,3 ha Park o pow. 2,55 ha Zesp fortyfikacji Twierdzy Chemno fort III j.w. fort IV Nacz zach. j.w. schron piechoty UR-2 j.w. schron piechoty UR-3 j.w. schron Czas powstania po. XIX w. XVIII/XIX w. Data decyzji 01.10.1985. 06.11.1989. Nr rejestru zabytkw A/293 A/139/1 Uwagi d. Nr woj. toruskiego 488 d. Nr woj. toruskiego 591 j.w. d. Nr woj. toruskiego 478 d. Nr woj. toruskiego 468 d. Nr woj. toruskiego 467

3. 4. 5. 6. 7.

GRUBNO KLCZKOWO KOBYY YNIEC MAE CZYSTE

j.w. po. XIX w. 2 po. XIX w. 1 po.

j.w. 17.06.1985. 06.03.1985. 06.03.1985. 14.02.1980

A/139/2 A/294 A/295 A/296 A/1511/12

8. 9. 10. 11.

MAE CZYSTE MAE CZYSTE MAE CZYSTE MAE CZYSTE

1 w. XX w. j.w. j.w. j.w.

j.w. j.w. j.w. j.w.

A/1511/13 A/1511/14 A/1511/15 A/1511/16

12. 13. 14. 15. 16. 17.

MAE CZYSTE MAE CZYSTE MAE CZYSTE MAE CZYSTE MAE CZYSTE RYBIENIEC

18. 19. 20. 21.

RYBIENIEC RYBIENIEC RYBIENIEC SARNOWO

22.

SARNOWO

piechoty IR-3 j.w. schron piechoty IR-4 j.w. schron amunicyjny M-6 j.w. schron amunicyjny M-7 j.w. schron amunicyjny M-8 j.w. bateria I Zesp fortyfikacji Twierdzy Chemno fort VI j.w. fort VII im. Skierskiego j.w. schron piechoty UR-4 j.w. schron piechoty IR-6 Koci paraf. p.w. w. Marcina z urzdzeniem wntrza Grodzisko Zesp fortyfikacji Twierdzy Chemno fort V Nacz wsch. j.w. schron piechoty IR-5 j.w. schron amunicyjny M-9 j.w. schron amunicyjny M-10 j.w. bateria II Koci paraf. p.w. w. Bartomieja z urzdzeniem wntrza Park o pow. 2,5 ha Grodzisko Zesp dworskoparkowy: dwr z oficyn j.w. park o pow. 6, 8 ha j.w. - gorzelnia j.w. dom gorzelanego j.w.- spichlerz j.w. stajnia z obor j.w. - lodownia j.w. - silosy j.w.-podwrze

j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w.

j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w.

A/1511/17 A/1511/18 A/1511/19 A/1511/20 A/1511/21 A/1511/22

1 w. XX w. j.w. j.w. XIV, XX w.

j.w. j.w. j.w. 30.11.1929.

A/1511/23 A/1511/24 A/1511/25 A/291 d. Nr woj. toruskiego A/20/18 d. Nr woj. toruskiego C/98/45

11.12.1968. 1 w. XIX w.

C/85

23.

STOLNO

14.02.1980.

A/1511/26

24. 25. 26. 27. 28.

STOLNO STOLNO STOLNO STOLNO WABCZ

j.w. j.w. j.w. j.w. pocz. XIV w.

j.w. j.w. j.w. j.w. 30.11.1929.

A/1511/27 A/1511/28 A/1511/29 A/1511/30 A/292

d. Nr woj. toruskiego A/24/22

29. 30.

WABCZ WABCZ

k. XIX w.

06.03.1985. 14.09.1965.

A/141 C/12

31.

WICHORZE

1788

22.10.1997.

A/69/1

32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.

WICHORZE WICHORZE WICHORZE WICHORZE WICHORZE WICHORZE WICHORZE WICHORZE

XIX w. 1875 XVIII/XIX w. 1890 1880 pocz. XIX w. 1935

j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w.

A/69/2 A/69/3 A/69/4 A/69/5 A/69/6 A/69/7 A/69/8 A/69/1-8

d. Nr woj. toruskiego 472 d. Nr woj. toruskiego C/1/1 d. Nr woj. toruskiego A/698/1 j.w. A/698/2 j.w. A/698/3 j.w. A/698/4 j.w. A/698/5 j.w. A/698/6 j.w. A/698/7 j.w. A/698/8 j.w. A/698/1-8

40.

WIELKIE CZYSTE

gospodarcze, zachowana cz muru ogrodzeniowego, sie brukowanych drg Koci paraf. p.w. w. Katarzyny

3 w. XIX w., 1877, 1925

25.05.1984.

A/121

d. Nr woj. toruskiego 438

rdo: Archiwum Kujawsko-Pomorskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu.

zacznik nr 3 Do Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Stolno ZABYTKI NIERUCHOME Z TERENU GMINY STOLNO UMIESZCZONE W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKW (stan na 20.05.2010.) Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Gorzuchowo Miejscowo Cepno Rodzaj obiektu Chlewnia Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dworzec kolejowy Magazyn w zespole dworskim Obora w zespole dworskim Rzdcwka w zespole dworskim Spichlerz w zespole dworskim Stodoa w zespole dworskim Dwr w zespole dworskim Stajnia w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom ogrodnika w zespole dworskim Oficyna paacowa w zespole dworskim Spichlerz w zespole dworskim Dwr Materia Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Mur. z cegy Murowany z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy, otynkowany Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy, otynkowany Murowany z cegy Chronologia 1 w. XX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. 3 w. XIX w. 4 w. XIX w. Ok. k. XIX w. 4 w. XIX w. 1 w. XX w. 4 w. XIX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. ok. k. XIX w. 5 Nr domu

4 2 5 7

13. 14. 15. 16. 17. 18. Klczkowo Grubno

ok. k. XIX w. ok. k. XIX w. ok. k. XIX w. ok. 2 po. XIX w. ok. k. XIX w. Budowa: ok. po. XIX w. Przebudowa: ok. pocz. XX w. ok. k. XIX w. 5

19.

Kobyy

Budynek gospodarczy

20. 21. 22. 23. 24.

w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dwr Kunia w zespole dworskim Oficyna dworska w zespole dworskim Owczarnia w zespole dworskim Spichlerz w zespole dworskim Stodoa w zespole dworskim Owczarnia w zespole dworskim Stodoa w zespole dworskim (obecnie owczarnia) Dom w zespole dworskim Dwr w zespole dworskim Obora w zespole dworskim Stodoa w zespole dworskim Dom przy turbinie Dwr

25. 26. 27. 28.

29. 30. 31. yniec Ludwikowo

Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Mur. z cegy, otynkowany Murowana z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy, otynkowany Drewniana Murowana z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy, tynk. Murowana z cegy Murowana i drewniana Murowany z cegy, otynkowany Murowany z cegy, otynkowany Murowany

ok. k. XIX w. ok. k. XIX w. ok. k. XIX w. ok. k. XIX w. ok. 2 po. XIX w.

9 7 3 6 11

ok. k. XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. 1 w. XX w. ok. pocz. XX w. ok.4 w. XIX w. 9

32. 33.

ok. k. XIX w. ok. pocz. XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. ok. pocz. XX w. Budowa: 3 w. XIX w. Przebudowa: ok. XIX/XX w. ok. k. XIX w.

17

34. 35. 36. Mae Czyste

37.

Robakowo

38.

Rybieniec

39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47.

Budynek gospodarczy w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Obora i cieltnik

10

Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowana

ok. k. XIX w. ok. k. XIX w. ok. k. XIX w. ok. k. XIX w. 1 w. XX w. ok. k. XIX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. ok. pocz. XX w.

16 14 10 15 12 17 11 13

48. 49. 50. 51. Sarnowo

w zespole dworskim Owczarnia w zespole dworskim Paac w zespole dworskim Spichlerz w zespole dworskim Obora w zespole dworskim

52. 53. Stolno

54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.

Plebania w zespole dworskim Chlewnia i rzdcwka w zespole dworskim Chlewnia w zespole dworskim Czworak w zespole dworskim Czworak w zespole dworskim Czworak w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom Dom Dworzec kolejowy Magazyn kolejowy

z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowana z cegy, czciowo otynkowana Murowana z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy, otynkowany Murowany z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy, otynkowany Murowana z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy

1 w. XX w. ok. 2 po. XIX w. 1 w. XX w. Budowa: ok. 2 po. XIX w. Przebudowa: ok. 1 w. XX w. Ok. XIX/XX w. Ok. k. XIX w. 1 w. XX w. ok. 2 po. XIX w ok. 2 po. XIX w ok. 2 po. XIX w 1 w. XX w. Ok. k. XIX w. 4 w. XIX w. Ok. k. XIX w. 4 w. XIX w. Ok. k. XIX w. 77 75 76 73 74 3 22

64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. Wabcz

Spichlerz w zespole dworskim Brama cmentarna Dom w zespole dworskim Dom w zespole dworskim Dom Dom w zespole dworskim Dwr w zespole dworskim Gorzelnia w zespole dworskim Gorzelnia w zespole dworskim Kaplica cmentarna Kunia i stelmacharnia w zespole dworskim Obora w zespole dworskim

Ok. k. XIX w. Ok. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. Ok. 2 po. XIX w. Ok. k. XIX w. Ok. po. XIX w. 1 w. XX w. Ok. 3 w. XIX w. Ok. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. 17 65 61 15 64 60

71. 72. 73. 74.

75.

76.

77. 78.

Obora prac folwarcznych w zespole dworskim Obora w zespole dworskim Ogrodzenie folwarku w zespole dworskim Plebania Spichlerz w zespole dworskim Spichlerz w zespole dworskim Spichlerz w zespole dworskim Stajnia zboowy w zespole dworskim Stajnia koni wierzchowych w zespole dworskim Stodoa w zespole dworskim Stodoa w zespole dworskim Szkoa Podstawowa Wichorze Dom przy zespole dworskim Dom przy zespole dworskim Chata Ogrodzenie cmentarza mur cmentarny i brama

Murowana z cegy Murowana z cegy Murowane z cegy, otynkowane Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowana z cegy Murowany z cegy Murowany z cegy Drewniana Murowany z cegy

4 w. XIX w. 4 w. XIX w. Ok. 3 w. XIX w. Ok. po. XIX w. Ok. po. XIX w. Ok. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. Ok. k. XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. Ok. 1 po. XIX w. Ok. pocz. XX w. Ok. pocz. XX w. Ok. 1 po. XIX w. Ok. XVII/XVIII w. 8 14

79. 80. 81. 82. 83. 84.

85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. Wielkie Czyste

rdo: Archiwum Kujawsko-Pomorskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu. Uwaga! Wykrelono z ewidencji obiekty, ktre znajduj si w rejestrze zabytkw oraz te, ktre obecnie nie istniej, ustalono to w oparciu o kwerend terenow.

zacznik nr 4 Do Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Stolno ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE Z TERENU GMINY STOLNO NIE WPISANE DO REJESTRU ZABYTKW (stan na 20.05.2010.) Nr obszaru AZP 32-44 Lp. 1. 2. 3. 4. 5. Miejscowo Trzebieuch Klczkowo Trzebieuch Klczkowo Klczkowo Nr dziaki Wsprzdne x: 97767 y: 61139 x: 97853 y: 61121 x: 97881 y: 61121 x: 97880 y: 61160 x: 97863 Rodzaj stanowiska/ rodzaj zabytku Osada Osada Osada Osada Osada Chronologia W/P Okr. Rzymski Okr. Rzymski Okr. Rzymski Laten, kult. Nr stanowiska w miejscowoci 1 1 2 2 3 Nr stanowiska w obszarze 21 23 24 25 26

6.

Robakowo

y: 61148 x: 97615 y: 61067

Osada

7. 8. 9.

Robakowo Robakowo Paparzyn

x: 97620 y: 61091 x: 97601 y: 61183 x: 97641 y: 60966 x: 97661 y: 60944 x: 97665 y: 60909 x: 97586 y: 61237 x: 97832 y: 61171 x: 97751 y: 61214 x: 97659 y: 61094 x: 97647 y: 61119 x: 97660 y: 61190 x: 97678 y: 61182 x: 97686 y: 61169 x: 97858 y: 61271 x: 97857 y: 61291 x: 97814 y: 61333 x: 97735 y: 61432 x: 97749 y: 61421 x: 97784 y: 61365 x: 97783 y: 61334 x: 97706 y: 61372 x: 97677 y: 61313 x: 97686 y: 61303 Wsprzdne

Osada Osada Osada

wsch. pom. KPL neolit; Laten wsch. pom. W. . P. . Laten, kult. wsch. pom. Laten, kult. wsch. pom. P. . Laten, kult. wsch. pom. P. . P. .

46

2 3 1

47 48 49

10.

Paparzyn

Osada

50

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.

Paparzyn Robakowo Klczkowo Trzebieuch Robakowo Robakowo Robakowo Robakowo Trzebieuch Klczkowo Klczkowo Sarnowo Sarnowo Sarnowo Sarnowo Sarnowo Sarnowo Sarnowo Sarnowo

Osada Topr kamienny Osada Osada Osada krzemie Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada cmentarzysko Osada Osada Odamek krzemienny +

3 4

51 52 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 76 77 78 79 80 81 82

Neolit Wsch. pom. P. . Wsch. pom. Neolit, Wsch. pom. Neolit, W.. Wsch. pom. Wsch. pom. Wsch. pom. Neolit, P.. Wsch. pom. W.. lady osadnictwa Wsch. pom. Wsch. pom. Wsch. pom. P.. Wsch. pom. Wsch. pom. P.. Wsch. pom. neolit

4 3 5 6 7 8 4 5 6 2 3 4 5 6 7 8 9

Nr obszaru AZP 33-42 Lp. Miejscowo

Nr dziaki 38 103

30. 31.

Grubno Mae Czyste

x: 97151 y: 59839 x: 97019 y: 59973

Rodzaj stanowiska/ rodzaj zabytku Obozowisko Osada / lady

Chronologia

Nr stanowiska w miejscowoci 1 32

KAK KCWR, KAK, neolit,

Nr stanowiska w obszarze 23 24

32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49.

Stolno Stolno Stolno Stolno Mae Czyste Grubno Grubno Grubno Grubno Grubno Stolno Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Stolno

2 4 20 18 30/6, 31 105 92 90/3 95 84, 85 35/5 48/2 45/1, 45/2 21 54/1 47/6 48/2 50/3

x: 97071 y: 59947 x: 97085 y: 59994 x: 97020 y: 60007 x: 97057 y: 60028 x: 97083 y: 59789 x: 97249 y: 59872 x: 97178 y: 59868 x: 97278 y: 59901 x: 97296 y: 59906 x: 97322 y: 59991 x: 97147 y: 60037 x: 97181 y: 60023 x: 97214 y: 60006 x: 97252 y: 60020 x: 97229 y: 60044 x: 97209 y: 60024 x: 97179 y: 60042 x: 97150 y: 60071 x: 97248 y: 60084 x: 97280 y: 60066 x: 97330 y: 60058 x: 97303 y: 60052

Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada krzemie Osada Osada Osada Osada Osada +

Okr. Rzymski Neolit KPL, Ha Lt. Ha Lt. P. . P. . Neolit, Ha Lt. KPL, Okr. Rzym.; P. . Ha Lt. Ha Lt. Neolit KPL Neolit, Ha Lt. KPL, okr. Rzym. Neolit, Neolit, Neolit, Epoka kamienna, Ha Lt. Ha Lt. Neolit Ha Lt. Epoka kamienna Pny laten KAK

25 26 27 28 33 2 3 4 5 6 29 14 15 16 17 18 19 30

25 26 27 28 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47

50. 51. 52. 53. 54. 55.

Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Grubno Grubno

34/2 23 8/5 22/2

Osada Osada Osada Wir krzemienny Cmentarzysko Amfora, znalezisko lune Cmentarzysko Topr kamienny

20 21 22 23

48 49 50 51 81 82

56. 57.

Grubno Grubno

KPL Neolit

83 84

Uwagi do tabeli: Pozycja nr 54 Grubno znaleziono naczynie gliniane, fragment rogu do picia, srebrny naszyjnik, 2 zapinki elazne, sprzczk do pasa, bransoletk brzow, klucze elazne, paciorki szklane.

Nr obszaru AZP 33-43 Lp. Miejscowo

Nr dziaki Teren PGR

Wsprzdne

58.

Wabcz

59.

Wabcz

56

x: 97266 y: 60433 x: 97248 y: 60411 x: 97444 y: 60447 x: 97365 y: 60437 x: 97392 y: 60407 x: 97412 y: 60394 x: 97371 y: 60413 x: 97406 y: 60461 x: 97425 y: 60453 x: 97464 y: 60458 x: 97464 y: 60475 x: 97441 y: 60499 x: 97388 y: 60560 x: 97480 y: 60575 x: 97462 y: 60567 x: 97454 y: 60583 x: 97454 y: 60583 x: 97506 y: 60675 x: 97487 y: 60653 x: 97510 y: 60727 x: 97537 y: 60757 x: 97492 y: 60784 x: 97477 y: 60776 x: 97454 y: 60746 x: 97472 y: 60761 x: 97461 y: 60743 x: 97448

Rodzaj stanowiska/ rodzaj zabytku Osada/ ceramika, zawieszki, paciorki Osada/lady

Chronologia

Nr stanowiska w miejscowoci 2

Pomorska, Laten

Nr stanowiska w obszarze 2

60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79.

Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Paparzyn Paparzyn

56 56 18 48 18 18 29 30/4 46/3 46/3 46/3 1/2 8 8, 9 12 14 20 19 16/1, 40 16/1, 17 42 43 41 41, 43 41 5/1

Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada + krzemie Osada Osada Osada Wir kamienny Osada Osada Osada

Ep. kamienia; okr. Rzym. KPL KPL Ha Lt. okr. Rzym. Ha Lt. KPL; Ha - Lt W. . Ha Lt. P..; W. . P..; W. . Neolit P.. KPL;Ha Lt. P..; W. . KPL; Ha Lt. Ep. Kam. W.. Ep. Kam. Brz; k. uzycka KPL SCHN Ha - Lt Neolit Ha - Lt Ha Lt. KPL, SCHN, Ha Lt. KAK Ha Lt. KPL, Ha Lt.

4 69 45 46 47 48 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 6 7

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

80. 81. 82. 83. 84. 85.

Paparzyn Paparzyn Paparzyn Paparzyn Paparzyn Obory

Osada Osada lad osadnictwa Osada lad osadnictwa Osada

8 9 10

24 25 26 27 28 29

KPCW, KAK

11 12

KPL

22

86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95.

Obory Obory Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz

5/1, 1/2 114 107 145/1 100 100 99 95 91/1 91/1

y: 60779 x: 97444 y: 60796 x: 97466 y: 60797 x: 97335 y: 60537 x: 97336 y: 60555 x: 97316 y: 60562 x: 97298 y: 60558 x: 97272 y: 60552 x: 97265 y: 60550 x: 97227 y: 60519 x: 97220 y: 60500 x: 97329 y: 60434 x: 97224 y: 60452 x: 97244 y: 60462 x: 97279 y: 60474 x: 97310 y: 60512 x: 97296 y: 60501 x: 97321 y: 60500 x: 97350 y: 60480 x: 97089 y: 60110 x: 97077 y: 60119 x: 97058 y: 60142 x: 97063 y: 60119 x: 97041 y: 60116 x: 97016 y: 60135 x: 97033 y: 60198 x: 97045 y: 60191 x: 97050 y: 60200 x: 97077 y: 60166 x: 97089 y: 60174 x: 97108

Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Krzemie Osada Osada

KPL KPL, KAK P. .

23 24 17 18

30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

KPL KPL, KAK KPL Epoka kamienia KPCW; Ha - Lt KPCW; Ha Lt; KPL KPL, KAK, P. . KPL W.. Ha Lt

19 20 21 22 23 24

96.

Wabcz

97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106.

Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Stolno Stolno Stolno

58, 59, 60 58 59 60 64/1 64/1 70 64/1 189 187 212

Osada

25

40

Osada Osada Osada lady osadnictwa Osada Osada Osada Osada Osada Drapacz z krzemienia czekoladowego lad osadnictwa Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada

26 27 28 29

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

Ha Lt KPL KPL, P. . Ha Lt KCWR

30 31 32 1 2 3

107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115.

Stolno Stolno Stolno Stolno Stolno Stolno Stolno Stolno Stolno

211 214 234 330, 331 326 326, 327 170, 171 169 319

1 P.. KAK; P.. Pomorska; Laten KPL KAK; P.. KPL, POMORSKA Pomorska; P. . KPL; W.. 5 6 7 8 9 10 11 12

51 52 53 54 55 56 57 58 59

116.

Stolno

321, 322 321, 322, 323 311 30/5, 18 30/5 30/5 243 244 75 76/1, 77 40, 42 73 72/3 63/1, 64/2 50/3 25 15 16/1 37 36/10 72/2 142, 145/1 145/1

y: 60195 x: 97090 y: 60210 x: 97085 y: 60194 x: 97119 y: 60241 x: 97376 y: 60453 x: 97402 y: 60438 x: 97423 y: 60415 x: 97157 y: 60150 x: 97152 y: 60171 x: 97257 y: 60234 x: 97293 y: 60278 x: 97314 y: 60240 x: 97261 y: 60176 x: 97244 y: 60183 x: 97180 y: 60135 x: 97180 y: 60094 x: 97285 y: 60098 x: 97384 y: 60202 x: 97385 y: 60244 x: 97347 y: 60205 x: 97333 y: 60162 x: 97250 y: 60160 x: 97405 y: 60535 x: 97393 y: 60563 x: 97410 y: 60592 x: 97434 y: 60689 x: 97466 y: 60692 x: 97388 y: 60594 x: 97472 y: 60730

Osada

117.

Stolno

Osada

118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138.

Stolno Wabcz Wabcz Wabcz Stolno Stolno Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Rybieniec Wabcz Wabcz

Osada Osada Osada Osada lady osadnictwa Osada Osada Osada Osada lady Osadnictwa Osada Osada lady osadnictwa Osada Osada Osada lady osadnictwa Osada Osada Osada Osada

Ep. kamienia; P.. W.. KCWR, KAK, Ha Lt. Ha Lt. P. . W. . Ep. Kam. XI-XII w. Ha Lt. KPL KPL, Ha Lt. SCHN

13

60

14

61

15 33 34 35 16 17 2 3 4 5

62 63 64 65 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100

Neolit; Ha Lt. KPL

6 7 8

Ha Lt. P. . Ha Lt. Ha Lt.

9 10 11 12

W. . Ha Lt. P. . KAK, Ha Lt. KPCW, KPL, KAK, Ha Lt. KPL, SCHN, Ha Lt., W. . Ep. Kam. Okr. Rzym. KPL, Wcz. Brz, Halsztat. KAK, Ha Lt. KPL, Ha Lt., okr. Rzym.

13 1 36 37

139.

Wabcz

145/1, 157 30/3 30/3

Osada

38

101

140. 141.

Wabcz Wabcz

Osada Cmentarzysko

39 40

102 103

142. 143.

Wabcz Wabcz

145 30/3

Osada Osada

41 42

104 105

144. 145. 146. 147. 148. 149.

Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Stolno

36 29 10/2 12/3 2/2 268, 270, 272, 273 50/2, 51/2 36 36 34/1 34/1 2/1 48/2, 121 49 36 36 36 36 2/1 145/1 145/1 145/1 145/1 145/1 149 96 334 334 338 339 339

x: 97386 y: 60634 x: 97474 y: 60667 x: 97337 y: 60365 x: 97316 y: 60394 x: 97235 y: 60288 x: 97194 y: 60301

Osada lady osadnictwa Osada Osada lady osadnictwa Osada

KPL, Ha Lt.

43 44

106 107 108 109 110 111

SCHN Ha Lt. Ha Lt. P. . P. .

49 50 51 18

150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174.

Wabcz Wabcz Wabcz Stolno Wabcz Obory Obory Obory Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Obory Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Wabcz Stolno Stolno Stolno Stolno Stolno

x: 97214 y: 60359 x: 97359 y: 60338 x: 97380 y: 60673 x: 97404 y: 60698 x: 97428 y: 60720 x: 97419 y: 60772 x: 97332 y: 60773 x: 97291 y: 60784 x: 97295 y: 60752 x: 97312 y: 60724 x: 97354 y: 60711 x: 97331 y: 60700 x: 97408 y: 60791 x: 97337 y: 60596 x: 97354 y: 60608 x: 97345 y: 60620 x: 97325 y: 60635 x: 97305 y: 60618 x: 97303 y: 60687 x: 97215 y: 60543 x: 97040 y: 60227 x: 97064 y: 60229 x: 97077 y: 60243 x: 97086 y: 60270 x: 97070

Osada Osada Osada lady osadnictwa Osada Osada lady osadnictwa lady osadnictwa Osada Osada lady osadnictwa Osada Osada Osada Osada Osada Osada lady osadnictwa Osada lady osadnictwa Osada Osada lady osadnictwa Osada Osada

Ha Lt. SCHN P. ./W. .

52 53 54 55

112 113 114 115 116 117 118 119 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 138 139 140 141 142 143

Ha Lt. KPL, KPL

56 25 26 27

KAK KPL

57 58 59

KPCW, KPL, Ha Lt. SCHN KPL KCWR, KPL, KPL, Ha Lt. KPL, SCHN, Neolit

60 28 61 62 63 64 65

KAK

66 68

KPL, KAK, KPL, Ha Lt. Ep. Kam. KAK, Ha Lt. Kult. u.

19 20 21 22 23

175. 176. 177. 178. 179. 180. 181.

Stolno Kobyy Kobyy Kobyy Kobyy Kobyy Wabcz

346 24 7/5 7/5 8 9/2

y: 60270 x: 97067 y: 60291 x: 97058 y: 60375 x: 97079 y: 60449 x: 97089 y: 60486 x: 97146 y: 60425 x: 97114 y: 60431

Osada Osada Osada Osada Osada Osada Znalezisko lune

Halsztat KPL, wcz. Brz KPL Ep. Kam. Ep. Kam. Ep. Kam. Neolit, Ha Lt. Denar Trajana Denar Wespazjana 2 popielnice, 2 misy 2 bryy przetopioneg o brzu; brz zawieszka Kubek gliniany 2 przliki gliniane Siekiera z krzemienia pasiastego Neolit 6 toporw kamiennych Neolit 7 siekier kamiennych Neolit 1 topr Neolit 1 topr Grb podkloszowy Kult. Pomor. Grb skrzynkowy Kult. u. 6 naszyjnikw bransoleta spiralna 2 topory kamienne kubek

24 1 2 3 4 5

144 145 146 147 148 149 150

182. 183.

Wabcz Wabcz

Cmentarzysko uyckie Znalezisko lune

151 152

184. 185. 186.

Wabcz Wabcz Wabcz

Znalezisko lune Znalezisko lune Znalezisko lune Znalezisko lune Znalezisko lune Znalezisko lune Znalezisko lune Cmentarzysko Cmentarzysko

153 154 155

187.

Wabcz

156

188.

Wabcz

157

189. 190. 191. 192.

Wabcz Wabcz Wabcz Rybieniec

158 159 160 161

193. 194.

Rybieniec Rybieniec

Cmentarzysko ciaopalne Skarb

162 163

195. 196.

Rybieniec Rybieniec

Znalezisko lune Znalezisko lune

164 165

DO POZYCJI 105 widoczne lady 3 niewielkich obiektw, destrukcja pod wpywem gbokiej orki.

Nr obszaru AZP 33-44 Lp. Miejscowo

Nr dziaki

Wsprzdne

197. 198. 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222. 223. 224. 225. 226.

Gorzuchowo Gorzuchowo Gorzuchowo Gorzuchowo Gorzuchowo Pilewice Gorzuchowo Robakowo Robakowo Robakowo Obory Paparzyn Paparzyn Obory Obory Obory Obory Obory Obory Robakowo Robakowo Robakowo Obory Obory Robakowo Robakowo Robakowo Robakowo Obory Obory

x: 97415 y: 61312 x: 97397 y: 61306 x: 97434 y: 61345 x: 97539 y: 61312 x: 97525 y: 61294 x: 97498 y: 61483 x: 97454 y: 61181 x: 97431 y: 61140 x: 97443 y: 61151 x: 97457 y: 61104 x: 97475 y: 61988 x: 97543 y: 61014 x: 97502 y: 61988 x: 97487 y: 60982 x: 97484 y: 61014 x: 97493 y: 61009 x: 97483 y: 61000 x: 97456 y: 60977 x: 97459 y: 61125 x: 97469 y: 61125 x: 97483 y: 61107 x: 97531 y: 61070 x: 97432 y: 60969 x: 97439 y: 60995 x: 97474 y: 61025 x: 97476 y: 61032 x: 97458 y: 61056 x: 97438 y: 61026 x: 97399 y: 60851 x: 97385

Rodzaj stanowiska/ rodzaj zabytku Osada Osada Osada Osada Osada lady Osadnictwa Osada Osada Osada Osada Osada Osada Osada lady Osadnictwa Obozowisko osada Osada Osada Osada Osada lady Osadnictwa Osada Osada lady osad. lady Osadnictwa lady Osadnictwa Osada Osada Obozowisko Obozowisko Osada Osada

Chronologia

Nr stanowiska w miejscowoci 1 2 3 4 5 1

KPL Wsch. pom. Laten KPL, KAK, wsch. pom. P. . Wch. Pom.

Nr stanowiska w obszarze 1 2 16 17 18 20 21 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

KAK KAK, kult. u. Neolit KPL, KAK, u. - Halsztat KPL, okr. Rzym. redniowiecze KAK

6 9 10 11 1 4 5 2

KPL, KAK Okr. Rzym. KAK, Ha - Lt KPL, KAK, Ha Lt, Pn. Laten Neolit, Okr. Rzym. KPL ? KPL, KAK, P. . W. ., P. . KPL, KAK, Okr. Rzym. Okr. Rzym, W. . KPL, Halsztat, W. . KPL KAK W. ., P. . W. ., P. .

3 4 5 6 7 12 13 14 8 9 15 16 17 18 10 11

227. 228.

Obory Obory

y: 60865 x: 97390 y: 60877 x: 97377 y: 60890 x: 97319 y: 60903 x: 97339 y: 60887 x: 97278 y: 60931 x: 97277 y: 60905 x: 97303 y: 60865 x: 97323 y: 60867 x: 97387 y: 60822 Wsprzdne

Osada Osada / odamek krzemienia Osada Osada Osada Znalezisko lune lady Osadnictwa lady Osadnictwa Osada

KPL, P. . KPL, KAK,

12 13

57 58

229. 230. 231. 232.

Obory Obory Obory Obory

KPL, KAK, KPL, KAK, W. . W. . Neolit narzdzie krzemienne

14 15 16 17

59 60 61 62

233. 234. 235.

Obory Obory Obory

18 19 20

64 65 66

Nr obszaru AZP 34-42 Lp. Miejscowo Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste

Nr dziaki 342 337 349 351 356

236. 237. 238. 239. 240.

x: 96749 y: 60096 x: 96761 y: 60066 x: 96767 y: 60065 x: 96777 y: 60057 x: 96811 y: 60030

Rodzaj stanowiska/ rodzaj zabytku Osada lady Osadnictwa lady Osadnictwa lady Osadnictwa Osada

Chronologia P. . XIV-XV w. Schyek Neolitu Schyek Neolitu KPL Schyek Neolitu, W. . X-XII w.; P. . XIV-XV w. KPL, Ha Lt., P. . Ha. Lt., W. . W. . Kult. Pomorska W. . Ha Lt. Schykowy Neolit KAK, Ha Lt. Laten Epoka brzu Kult. u. ? Ha Lt.

Nr stanowiska w miejscowoci 34 35 36 37 38

Nr stanowiska w obszarze 1 2 3 4 5

241. 242. 243. 244. 245. 246. 247. 248. 249. 250. 251. 252. 253.

Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste

248 249 381 368 396/3 396/3 327/3 297, 298 296 296 296 296 317 296

x: 96802 y: 60013 x: 96827 y: 60014 x: 96837 y: 60012 x: 96790 y: 60099 x: 96803 y: 60085 x: 96822 y: 60091 x: 96870 y: 60029 x: 96844 y: 60055 x: 96857 y: 60058 x: 96871 y: 60064 x: 96872 y: 60053 x: 96876 y: 60086 x: 96893

Osada Osada lady Osadnictwa Osada lady Osadnictwa Osada Osada Osada Osada Osada Osada lady Osadnictwa Osada

39 40 41 13 43 44 45 46 47 48 49 50 51

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 264. 265. 266. 267. 268. 269. 270. 271. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. 280.

Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste Mae Czyste

296 287 287 287 322 212 291 287 127 139 148 236 281 282 306 372 366 365/1 372 374/2 250/5 231 228/1 200 1250/4 242 115 64/2

y: 60062 x: 96886 y: 60048 x: 96896 y: 60017 x: 96913 y: 60041 x: 96915 y: 60008 x: 96906 y: 60083 x: 96876 y: 60026 x: 96876 y: 60008 x: 96905 y: 60003 x: 96920 y: 59970 x: 96909 y: 59933 x: 96879 y: 59933 x: 96850 y: 59961 x: 96881 y: 59969 x: 96855 y: 59986 x: 96842 y: 59996 x: 96721 y: 60077 x: 96735 y: 60058 x: 96750 y: 60058 x: 96752 y: 60049 x: 96760 y: 60030 x: 96823 y: 59926 x: 96835 y: 59905 x: 96705 y: 59943 x: 96773 y: 60002 x: 96677 y: 60084 x: 96960 y: 59971 x: 96962 y: 59882

Osada Cmentarz. osada lady Osadnictwa lady Osadnictwa lady Osadnictwa lady Osadnictwa lady Osadnictwa lady Osadnictwa Osada lady Osadnictwa lady Osadnictwa Osada Osada lady Osadnictwa Osada Osada lady Osadnictwa lady Osadnictwa lady Osadnictwa Osada Wkadka sierp. Osada lady Osadnictwa lady Osadnictwa Osada lady Osadnictwa lady Osadnictwa lady Osadnictwa

Ha Lt. Kult. u. Okr. Rzym. Ha. Lt. KPL. Epoka brzu Schykowy Neolit KAK, Ha Lt. W. . X-XIII w. Ha. Lt. ? P. . XIV XV w. Ha. Lt. Epoka brzu Ha. Lt. Kult. u. Epok. Kam. P. . W. . P. . ? KPL KPL, Ha. Lt. Neolit W. . X XII w. Okr. Rzym. W. . Ha. Lt. W. . Kult. u. Kult. u. Okr. Rzym.

52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

Tabela opracowana na podstawie kart AZP prowadzonych przez Kujawsko-Pomorskiego Wojewdzkiego konserwatora zabytkw w Toruniu. Informacja na temat skrtw zastosowanych w tabeli: KCWR Kultura Ceramiki Wstgowej Rytej, KPL Kultura Pucharw Lejkowatych, KAK Kultura Amfor Kulistych, SCHN schykowy neolit,

Ha Lt Halsztat Laten, Wsch. Pom - Kultura Wschodnio - Pomorska Kult. u. kultury z krgu tzw. uzyckiego, Okr. Rzym. okres rzymski, W. . wczesne redniowiecze, P. . pne redniowiecze.

zacznik nr 5 Do Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Stolno ZABYTKOWE CMENTARZE Z TERENU GMINY STOLNO (stan na 20.05.2010.) Lp. 1. 2. 3. 4. Mae Czyste Obory Miejscowo Gorzuchowo Rodzaj cmentarza Miejsce Pamici Narodowej Miejsce Pamici Narodowej Ewangelicki Ewangelicki Miejsce Pamici Narodowej Rodowy Ewangelicki Przykocielny, katolicki Rodowy Ewangelicki Ewangelicki Parafialny, katolicki Przykocielny, katolicki Wyposaenie architektoniczne Pomnik pamici Chronologia 1 po. XX w. 1 po. XX w. Krzy cmentarny Brama wejciowa Pomnik pamici Grobowiec Koci, kostnica, brama wejciowa 2 po XIX w. 1 w. XX w. 2 po. XX w. 4 w. XIX w. Ok. XIX w. 4 w. XIX w. 1 w. XX w. 4 w. XIX w. 1 po. XIX w. Krzy przewrcony, brama - relikt Uwagi

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Paparzyn

Sarnowo Stolno Trzebieuch Wabcz

12.

Wichorze

Rodowy Ewangelicki Ewangelicki Parafialny, katolicki Choleryczny Przykocielny, katolicki

Kapliczka, brama wejciowa Mur ogrodzeniowy, brama wejciowa, koci, pomnik pamici, grota Mur ogrodzeniowy, brama wejciowa Kostnica, brama wejciowa Kapliczka Koci, mur ogrodzeniowy, brama wejciowa

2 w. XIX w. 1 w. XX w. 1 w. XX w. 4 w. XIX w. Ok. XIV w.

13. 14. 15. 16.

Wielkie Czyste

rdo: Archiwum Kujawsko-Pomorskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu.

zacznik nr 6 Do Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Stolno WYKAZ ZABYTKOWYCH PARKW Z TERENU GMINY STOLNO (stan na 20.05.2010.) Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Nazwa miejscowoci Gorzuchowo Grubno Klczkowo Kobyy yniec Obory Paparzyn Pilewice Robakowo Rybieniec Stolno Trzebieuch Wabcz Powierzchnia w hektarach 1,00 (0,49) 11,50 2,45 (1,17) 2,30 2,55 2,65 (1,92) 4,90 (0,88) 2,50 (1,83) 7,00 (5,54) 4,00 (1,16) 1,80 (1,23) 1,00 2,50 Czas powstania po. XIX w. XIX w. XIX w. XIX w. XIX w. XIX w. XIX w. XIX w. XIX w. 1po. XIX w. XIX w. XIX w. XIX w. Nr rejestru zabytkw A/293 A/139/1 A/294 A/295 A/296 Uwagi dz.nr 18/6 dz.nr 100/23 dz.nr 11/4 dz.nr 3/17 dz.nr 36/22 dz.nr 59/6, 59/8 dz.nr 204; 206/4 dz.nr 16/8 dz.nr 47/4 dz.nr 35/39 dz.nr 146/1 dz.nr 11/4 dz.nr 84, 85/3, 77/5, 74/6 106, 33/1 77/3

A/141

14. 15.

Wichorze Zalesie

6,80 ok. 1,00

XIX w. XIX w.

A/69/2

rdo: Kujawsko-Pomorski Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Toruniu. Ewidencja gruntw Gminy Stolno. Uwaga! - Parki, dla ktrych brak nr rejestru zabytkw nie s wpisane do rejestru zabytkw jednak posiadaj walory zabytkowe, - Powierzchnie w nawiasach oraz numery dziaek, podane wg ewidencji gruntw gminy Stolno. Powierzchnie w nawiasach odnosz si tylko do obecnej powierzchni samego zaoenia parkowego natomiast poza nawiasem dotycz caych zaoe dworskich i paacowych, std wystpujce rnice.