You are on page 1of 89

Zacznik do uchway Nr XXXVII/317/2010 Rady Miasta acuta z dnia 17 lutego 2010 r.

Gminny program opieki nad zabytkami miasta acuta na lata 2010-2013

Autor opracowania: Bartosz Podubny

Leajsk 2009 SPIS TRECI:


SPIS TRECI:........................................................................................................................2 I. WSTP...............................................................................................................................3 II. PODSTAWA PRAWNA I CELE OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI................................................................................................5 III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY ZABYTKW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI........................................................................................................................6 IV. UWARUNKOWANIA ZEWNTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO.................................................................................................................9 IV.1. Strategiczne cele polityki pastwa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami:..........................................................................................................................9 IV.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa...............................................................................................12 V. UWARUNKOWANIA WEWNTRZE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO...............................................................................................................22 V.1 Relacje Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentw programowych gminy) ................................22 V.2. Charakterystyka zasobw i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego miasta acut...................................................................................................................26 V.3. Zabytki objte prawnymi formami ochrony.............................................................53 V.4. Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytkw................................................................54 VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. ANALIZA SZANS I ZAGROE........................................................................................................................54 VII. ZAOENIA PROGRAMOWE..................................................................................57 VII.1. Priorytet: Ochrona dziedzictwa kulturowego i ukadu urbanistycznego...............57 VII.2 Priorytet: Opieka nad zabytkami nieruchomymi, ze szczeglnym uwzgldnieniem obiektw i zespow obiektw charakterystycznych dla miasta......................................64 VII.3 Priorytet: Opieka nad zabytkami ruchomymi.........................................................68 VII.4. Priorytet: Opieka nad zabytkami archeologicznymi..............................................68 VII.5 Priorytet: Rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytkw oraz przetwarzanie informacji o zabytkach.....................................................................................................68 VII.6 Priorytet: Praktyczne wykorzystanie zasobw dziedzictwa kulturowego rozwj turystyki, dziaania edukacyjne, promocyjne itp..............................................................69 VIII. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI I ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI......................................................................70 IX. RDA FINANSOWANIA Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami miasta acuta na lata 2010-2013...................................................................................................71 IX.1. Finanse publiczne - budet pastwa i budety samorzdw terytorialnych...........72 IX.2. Finanse niepubliczne rda prywatne.................................................................82 X. ANEKSY.........................................................................................................................84 XI.1 ANEKS 1: WYKAZ OBIEKTW WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKU. .84 XI.2 ANEKS 2 Wykaz stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na obszarze miasta acut na podstawie AZP................................................................................................87

I. WSTP
Przedmiotem Programu jest miasto acut jako region administracyjny oraz miejsce lokalizacji objtych programem zabytkw, zasobu dziedzictwa kulturowego oraz krajobrazu kulturowego. Gwn ide Programu jest denie do osignicia odczuwalnej i akceptowanej spoecznie poprawy w zakresie: stanu zachowania i utrzymania obiektw zabytkowych znajdujcych si na terenie miasta, szeroko pojmowanego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Istotnym jest, aby poprawa ta dokonywaa si przy wspudziale spoecznoci lokalnej, w rnych formach swojej yciowej aktywnoci (praca zawodowa, dziaalno spoeczna, dziaania wynikajce z prawa wasnoci lub z uytkowania obiektw zabytkowych), zaangaowanych w opiek nad zabytkami. Obowizkiem wadz publicznych w tym wzgldzie jest z kolei pobudzanie i usprawnianie mechanizmw regulujcych kwestie tej opieki oraz tworzenie i wspieranie inicjatyw majcych tak opiek na celu. W dziaaniach samorzdw (gminnych, powiatowych i wojewdzkich), podobnie jak w polityce pastwa ogromnie wane jest powizanie ochrony zabytkw z polityk ekologiczn, ochrony przyrody, architektoniczn i przestrzenn. Sprawny i skuteczny system finansowania ochrony i opieki nad zabytkami powinien odbywa si przy udziale zarwno samorzdw lokalnych jak i wacicieli i uytkownikw zabytkw. Program opieki nad zabytkami pomc powinien w aktywnym zarzdzaniu zasobem stanowicym dziedzictwo kulturowe. Wskazane w programie dziaania ukierunkowane na popraw stanu zabytkw, ich adaptacj i rewitalizacj oraz zwikszenie dostpnoci do nich mieszkacw, turystw i inwestorw pozwol na zwikszenie atrakcyjnoci regionu, podniesienie konkurencyjnoci oferowanych produktw turystycznych, a take szersze od dotychczasowego wykorzystanie potencjau zwizanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. Niezwykle istotnym obszarem dziaa samorzdu jest take edukacja lokalnej spoecznoci, wacicieli i uytkownikw zabytkw oraz dokumentowanie i ewidencjonowanie zabytkw. Gminny program opieki poprzez wskazania dotyczce potrzeb naleytego utrzymywania zabytkw, koniecznoci ich konserwacji i rewitalizacji budzi te moe w lokalnej spoecznoci wiadomo istniejcej wsplnoty kulturowej, roli i znaczenia lokalnych wartoci i wsplnych korzeni. Wsplna dbao o zachowanie wartoci kulturowych umacnia poczucie tosamoci, wspiera identyfikacj jednostki z tzw. ma ojczyzn, wzmacnia procesy integracyjne w spoecznoci lokalnej minimalizujc niektre negatywne skutki tendencji do uniwersalizacji. Program suy powinien podejmowaniu planowych dziaa dotyczcych inicjowania, wspierania i koordynowania bada, prac z dziedziny ochrony zabytkw i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego przez samorzd. Program suy te moe jednostkom samorzdu terytorialnego, rodowiskom naukowym i badawczym, wacicielom i posiadaczom obiektw zabytkowych, a take osobom zainteresowanym kultur i dziedzictwem kulturowym. Naley pamita, e opracowanie i uchwalenie programu opieki nad zabytkami nie powinno by traktowane jedynie jako wykonanie przez miasto ustawowego obowizku. Programy w swoich celach suy maj bowiem rozwojowi gminy, maj stanowi wany czynnik wspierajcy denie do: poprawy stanu zachowania zabytkw (m.in. poprzez 3

wzrost rodkw finansowych, pomoc wacicielom zabytkw w dbaniu o ich dobr kondycj), eksponowania walorw krajobrazu kulturowego, zwikszenia atrakcyjnoci zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych. Inne wane cele programu wskazane przez ustawodawc jak: okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw eliminujcych sytuacje konfliktowe czy tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami sprawiaj, e Program opieki nad zabytkami moe sta si dla gminy niezwykle istotnym czynnikiem rozwoju i wan potrzeb spoeczn. Program opieki nad zabytkami ju z samej swej definicji okrelonej w ustawie jest dokumentem wymagajcym cyklicznej aktualizacji, przy czym program opracowywany jako pierwszy, na pierwsze cztery lata, wydaje si kluczowy dla dalszych programw w tym zakresie, opierajc si na szerokim rozpoznaniu zoonej problematyki i wyznaczajc priorytetowe kierunki, bdce istotnym punktem odniesienia dla programw konstruowanych na nastpne, kilkuletnie okresy. Modyfikacja programu w przyszoci winna uwzgldnia pojawiajce si nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniajce si warunki spoeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny stan zachowania zasobu oraz prowadzone okresowo oceny efektw wdraania obowizujcego programu. Wskazane w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami dziaania s zgodne z krajowymi, wojewdzkimi i gminnymi dokumentami programowymi. Rwnoczenie wskazane w Programie zadania do realizacji i proponowane rozwizania odpowiadaj ustawowym regulacjom ochrony zabytkw w Polsce. Kady gminny program opieki nad zabytkami opracowany dla gminy miejskiej lub gminy wiejskiej jest jednostkowym opracowaniem stanowicym podstawowy element bdcy czci szerszych strategii dotyczcych ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym, ktre zawarte by powinny w programach powiatowych, wojewdzkich czy wreszcie Krajowym Programie Ochrony Zabytkw i Opieki nad Zabytkami. Naoenie na gminy obowizku sporzdzania programw opieki nad zabytkami ma przede wszystkim pomc w zachowaniu dziedzictwa kulturowego poprzez dziaania powodujce zahamowanie procesw degradacji i popraw stanu zachowania zabytkw. Uwarunkowania ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego powinny by uwzgldniane cznie z problematyk ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej. Ustawodawca szczeglny nacisk pooy te na te cele programw, ktre stanowi o wczeniu problematyki ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania gminy, powiatu, wojewdztwa i kraju. Zgodnie z Art. 19 Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego poza ochron: zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw, zabytkw nieruchomych znajdujcych si w gminnej ewidencji zabytkw i parkw kulturowych naley take uwzgldnia ustalenia zawarte w programach opieki nad zabytkami. W ten sposb programy te wpisuj si w szerszy kontekst wyznaczajcy uwarunkowania rozwoju gminy.

II. PODSTAWA PRAWNA I CELE OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Podstaw prawn opracowania Programu opieki nad zabytkami stanowi Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Art. 87 pkt. ustawy okrela obowizek gminy dotyczcy sporzdzania i uchwalania Gminnego programu opieki nad zabytkami, ktry: - winien by opracowywany na okres 4 lat; - suy celom okrelonym w ustawie; - przyjmuje rada gminy po uzyskaniu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw; - ogaszany jest w wojewdzkim dzienniku urzdowym. Z realizacji programu burmistrz sporzdza co 2 lata sprawozdanie, ktre przedstawia radzie gminy. Natomiast w Art. 87 pkt. 2 Ustawy... zawarte s najwaniejsze cele opracowania programu opieki nad zabytkami, tj: 1. Wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2. Uwzgldnienie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej; 3. Zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4. Wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego; 5. Podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami; 6. Okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw; 7. Podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami.

III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY ZABYTKW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI


Przy sporzdzaniu niniejszego Programu brane byy pod uwag nastpujce akty prawne: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 z dnia 17 wrzenia 2003 r., poz. 1568, z pn. zm. i rozporzdzeniami); Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz. U. Nr 16, poz. 950, tekst jednolity z dnia 12.10.2001 r. (Dz. U. Nr 142, poz. 1591); Ustawa z dnia 25 padziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej (jednolity tekst ustawy: Dz. U. z 2001 r., Nr 13, poz. 123) W wietle Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (zwanej dalej ustaw): opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego waciciela lub posiadacza polega, w szczeglnoci, na zapewnieniu warunkw: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposb zapewniajcy trwae zachowanie jego wartoci; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury (art. 5). Ponadto ustawa definiuje m.in. podstawowe pojcia z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami oraz przedmiot, zakres, formy i sposb ich ochrony. W myl teje ustawy ochronie i opiece podlegaj (bez wzgldu na stan zachowania): 1) zabytki nieruchome bdce w szczeglnoci: a) krajobrazami kulturowymi, b) ukadami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespoami budowlanymi, c) dzieami architektury i budownictwa, d) dzieami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakadami przemysowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamitniajcymi wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji; 2) zabytki ruchome bdce w szczeglnoci: a) dzieami sztuk plastycznych, rzemiosa artystycznego i sztuki uytkowej, b) kolekcjami stanowicymi zbiory przedmiotw zgromadzonych i uporzdkowanych wedug koncepcji osb, ktre tworzyy te kolekcje, c) numizmatami oraz pamitkami historycznymi, a zwaszcza militariami, sztandarami, pieczciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwaszcza urzdzeniami, rodkami transportu oraz maszynami i narzdziami wiadczcymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentujcymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, 6

e) materiaami bibliotecznymi, o ktrych mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rkodziea oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamitniajcymi wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne bdce w szczeglnoci: a) pozostaociami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami dziaalnoci gospodarczej, religijnej i artystycznej (art. 6.1.). Ponadto ochronie mog podlega nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6.2.). Ustawa okrela take formy i sposb ochrony zabytkw. Formami ochrony zabytkw s: 1) wpis do rejestru zabytkw; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art. 7). Ustawa definiuje obowizki oraz kompetencje samorzdu terytorialnego w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. Do obowizkw gminy naley w szczeglnoci: prowadzenie gminnej ewidencji zabytkw w formie zbioru kart adresowych zabytkw nieruchomych z terenu gminy, objtych wojewdzk ewidencj zabytkw (art. 22.p. 4); sporzdzanie (na okres 4 lat) gminnego programu opieki nad zabytkami (art. 87); uwzgldnianie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami przy sporzdzaniu i aktualizacji strategii rozwoju gmin, studiw uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego (art. 18 i 19). sporzdzanie gminnego planu ochrony zabytkw na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych opracowywany zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. Szczegowo okrelone obowizki gminy w stosunku do obiektw zabytkowych objtych ochron, ktrych gmina jest wacicielem lub posiadaczem zapisane s w ustawie w art.: 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36, 71 i 72). Do najistotniejszych (i co wane: jej tylko przypisanych) kompetencji gminy w zakresie ochrony zabytkw naley moliwo utworzenia (na mocy uchway rady gminy) parku kulturowego, stanowicego jedn z form ochrony zabytkw (art.16 i 17). Ustawa o samorzdzie gminnym okrela zadania wasne gminy. Wymienione w ustawie zadania obejmuj take zagadnienia odnoszce si wprost bd porednio do ochrony zabytkw. Nale do nich w szczeglnoci zadania, ktre obejmuj kwestie: adu przestrzennego, gospodarki nieruchomociami, ochrony rodowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej;

gminnych drg, ulic, mostw, placw oraz organizacji ruchu drogowego; kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami; kultury fizycznej i turystyki; zieleni gminnej i zadrzewie; cmentarzy gminnych; utrzymania gminnych obiektw i urzdze uytecznoci publicznej oraz obiektw administracyjnych; promocji gminy. Ustawa z dnia 25 padziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej precyzuje, i dziaalno kulturalna polega na tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie kultury (art. 1, ust. 1); dziaalno kulturalna instytucji kultury nie stanowi przy tym dziaalnoci gospodarczej w rozumieniu odrbnych przepisw (art. 3, ust. 2). Mecenat nad ni sprawuje pastwo oraz organy jednostek samorzdu terytorialnego w zakresie ich waciwoci; polega on na wspieraniu i promocji twrczoci, edukacji i owiaty kulturalnej, dziaa i inicjatyw kulturalnych oraz na ochronie dziedzictwa kultury (art. 1, ust. 2 i 4). Ustawa precyzuje, i formami organizacyjnymi dziaalnoci kulturalnej s w szczeglnoci: teatry, opery, operetki, filharmonie, orkiestry, kina, muzea, biblioteki, domy kultury, ogniska artystyczne, galerie sztuki oraz orodki bada i dokumentacji w rnych dziedzinach kultury (art. 2). Jednostki samorzdu terytorialnego organizuj dziaalno kulturaln tworzc samorzdowe instytucje kultury, dla ktrych prowadzenie takiej dziaalnoci jest podstawowym celem statutowym, przy czym prowadzenie dziaalnoci kulturalnej jest zadaniem wasnym jednostek samorzdu terytorialnego o charakterze obowizkowym (art. 9). Organizator (w tym np. jednostka samorzdu terytorialnego) zapewnia instytucji kultury rodki niezbdne do rozpoczcia i prowadzenia dziaalnoci kulturalnej oraz do utrzymania obiektu, w ktrym ta dziaalno jest prowadzona (art. 12).

IV. UWARUNKOWANIA ZEWNTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO


IV.1. Strategiczne cele polityki pastwa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami: Tezy do opracowania krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami zatwierdzone przez Ministra Kultury Waldemara Dbrowskiego, opracowane przez zesp Rady Ochrony Zabytkw przy Ministrze Kultury pod przewodnictwem prof. dr hab. Bogumiy Rouby; Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2020 Dokumentem o fundamentalnym znaczeniu dla kwestii ochrony zabytkw w Polsce s Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabytkw i Opieki nad Zabytkami, opracowane przez zesp Rady Ochrony Zabytkw przy Ministrze Kultury. W dokumencie tym czytamy m.in.: Na dziedzictwo kulturowe czowieka skadaj si dobra kultury i dobra natury. Zabytki dawne materialne i niematerialne dobra kultury s wan czci skadow tego dziedzictwa. Ich ochrona zadeklarowana zostaa jako konstytucyjny obowizek Pastwa (art. 5 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska (...) strzee dziedzictwa narodowego (...). Zabytki w swych niematerialnych wartociach s dobrem wsplnym, nad ktrym piecz kodyfikuje artyku 82 Konstytucji stanowicy: obowizkiem Obywatela (...) jest troska o dobro wsplne. Ochrona i konserwacja zabytkw jest istotnym elementem polityki kulturalnej Pastwa, s one bowiem nie tylko ladem przeszoci, ale take cennym skadnikiem kultury wspczesnej, przyczyniajcym si do ksztatowania przyjaznego czowiekowi rodowiska jego ycia. (...) Ich zachowanie, ochrona i konserwacja jest dziaaniem w wanym interesie publicznym ze wzgldu na znaczenie zabytkw w procesie edukacji, humanizacji spoeczestwa, jego kulturowej identyfikacji, wreszcie take znaczenie dla sfery ekonomii i gospodarki. Zadaniem gwnym polityki pastwa w dziedzinie ochrony zabytkw jest stworzenie w najbliszych latach mechanizmw porzdkujcych t sfer, dostosowujcych j do warunkw gospodarki rynkowej zarwno poprzez niezbdne uzupenienia i korekty legislacyjne, jak i poprzez zmiany organizacyjne obejmujce konieczne rozszerzenie zakresu dziaa istniejcych instytucji, a po zmiany w strategii i organizacji ochrony. Te niezbdne, wprowadzane na drodze ewolucyjnej, zmiany powinny z jednej strony nie dopuci do utracenia dotychczasowego bezcennego dorobku Polski w dziedzinie ochrony, z drugiej umoliwi funkcjonowanie i rozwj tej dziedziny w Zjednoczonej Europie. Opracowanie Krajowego Programu Ochrony Zabytkw i Opieki nad Zabytkami jest ustawowym obowizkiem Ministra Kultury, zgodnie z zapisem Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Program okrela cele i kierunki dziaa oraz zadania, ktre powinny by podjte w szczeglnoci przez organy i jednostki administracji publicznej w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. 9

Celem Programu jest wzmocnienie ochrony i opieki nad t istotn czci dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytkw w Polsce. Bardzo istotne jest przypomnienie podstawowych zasad konserwatorskich: Celem jest take stworzenie wykadni porzdkujcej sfer ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich: 1) zasady primum non nocere, 2) zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartoci (materialnych i niematerialnych), 3) zasady minimalnej niezbdnej ingerencji, 4) zasady, zgodnie z ktr usuwa naley to (i tylko to), co na orygina dziaa niszczco, 5) zasady czytelnoci i odrnialnoci ingerencji, 6) zasady odwracalnoci metod i materiaw, 7) zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz wiedz i na najwyszym poziomie. Wymienione zasady dotycz zarwno konserwatorw pracownikw urzdw, profesjonalnych konserwatorw-restauratorw dzie sztuki, konserwatorw-architektw, urbanistw, budowlanych, archeologw, badaczy, wacicieli i uytkownikw, w tym duchownych codziennych konserwatorw zabytkowych wity. Do opracowania Krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami przyjto nastpujce tezy: 1) Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami: stan zabytkw nieruchomych, stan zabytkw ruchomych, stan zabytkw archeologicznych, stan zabytkw techniki, pomniki historii i obiekty wpisane na List wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, stan sub konserwatorskich, stan opieki nad zbytkami, stan uregulowa prawnych. 2) Dziaania o charakterze systemowym: - powizanie ochrony zabytkw z polityk ekologiczn, ochrony przyrody, architektoniczn i przestrzenn, celn i polityk bezpieczestwa pastwa. Realizacja powszechnych tendencji europejskich i wiatowych do rozszerzenia pola ochrony na cae dziedzictwo kulturowe obejmujce dobra kultury i natury. - wypracowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego i wprowadzenie jej do polityk sektorowych. 3) System finansowania: stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej. 4) Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod dziaania ujednolicenie metod dziaa profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych. 5) Ksztacenie i edukacja: ksztacenie profilaktyczne, podyplomowe i system uznawalnoci wyksztacenia, edukacja spoeczestwa, edukacja wacicieli i uytkownikw. 6) Wsppraca midzynarodowa: wsppraca z instytucjami i organizacjami, wsppraca w obszarze Europy rodkowej.

10

Do czasu zakoczenia prac nad Wojewdzkim Programem Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie podkarpackim Rada Ministrw nie uchwalia krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami, std w niniejszym wojewdzkim programie uwzgldniono jedynie omwione powyej Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabytkw i Opieki nad Zabytkami. Gminny Program Opieki nad Zabytkami a Narodowa Strategia Kultury na lata 20042020 Oglne wytyczne do konstruowania programw opieki nad zabytkami zawiera przyjta przez Rad Ministrw w dniu 21 wrzenia 2004 r. Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013 (w 2005 r. Ministerstwo Kultury przygotowao Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020), bdca rzdowym dokumentem tworzcym ramy dla nowoczesnego mecenatu pastwa w sferze kultury, a przede wszystkim dla nowoczenie pojmowanej polityki kulturalnej pastwa, funkcjonujcej w warunkach rynkowych, a take dla wsplnoty Polski z Uni Europejsk. Strategia zostaa stworzona centralnie dla obszaru caej Polski. Okrela spjne dziaania horyzontalne, realizowane w regionach. Std celem strategicznym jest dziaanie na rzecz zrwnowaonego rozwoju kulturalnego regionw w Polsce, a celami czstkowymi s m.in. zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytkw, wzrost efektywnoci zarzdzania sfer kultury itd. Jednym z instrumentw za pomoc, ktrych realizowane s wspomniane cele Strategii jest Narodowy Program Kultury Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2020, ktry za cel strategiczny przyj intensyfikacj i upowszechnianie dziedzictwa kulturowego, w tym szczeglnie kompleksow popraw stanu zabytkw nieruchomych. Cele czstkowe programu to: poprawa warunkw instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytkw, kompleksowa rewaloryzacja zabytkw i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele spoeczne, zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystyki i przedsibiorczoci poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktw turystycznych, promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granic, w szczeglnoci za pomoc narzdzi spoeczestwa informacyjnego, rozwj zasobw ludzkich oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, tworzenie warunkw dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej, zabezpieczenie zabytkw przed nielegalnym wywozem za granic. Cele Narodowego Programu realizowane bd w ramach 2 priorytetw i 5 dziaa Priorytet I Aktywne zarzdzanie zasobem stanowicym materialne dziedzictwo kulturowe. Dziaanie 1.1 Wzmocnienie orodkw dokumentacji zabytkw oraz budowa nowoczesnych rozwiza organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytkw. W ramach dziaania zostan zaproponowane zmiany instytucjonalne, prawne i funkcjonalne w sferze dokumentacji i ochrony zabytkw oraz procesu oferowania zabytkw na rynku. Rodzi to konieczno przeprowadzenia szerokich konsultacji ze

11

rodowiskami konserwatorskimi, wacicielami zabytkw, a take z ewentualnymi partnerami Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wdraajcymi zaproponowany system, a nastpnie wystpienie z inicjatywami ustawodawczymi przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dziaanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytkw i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele spoeczne. W ramach dziaania realizowane bd projekty rewaloryzacji zabytkw i ich adaptacji na cele spoeczne. Projekty musz posiada znaczcy wpyw ekonomiczny na rozwj regionalny, w tym szczeglnie przyczynia si do wzrostu dochodw, jak i zwiksza ilo miejsc pracy. Priorytet II Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego. Dziaanie 2.1. Rozwj zasobw ludzkich oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego. W ramach dziaania przewiduje si zrealizowanie zada majcych na celu podniesienie wyksztacenia kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, oraz podniesienie zainteresowania spoeczestwa problematyk ochrony zabytkw, jak rwnie powoanie zespou naukowego zajmujcego si badaniami naukowymi w sferze wpywu zachowania i rewaloryzacji dziedzictwa kulturowego na rozwj spoeczno ekonomiczny regionw, w tym szczeglnie turystyki. Ponadto planuje si promowanie zachowania dziedzictwa kulturowego wsi poprzez aktywizacj spoecznoci wiejskich, a take ochron i popularyzacj kultury ludowej. Dziaanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wywozem i przewozem przez granice. Dziaanie realizowane bdzie poprzez wdroenie Programu Absent Patrymonium sieci informacji wirtualnej o zabytkach wywoonych i zaginionych. Program wpisuje si w cele i zaoenia MF EOG Oprcz wytyczonych w NPK Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego priorytetw i zaoonych dziaa, zadania wytyczone w dokumencie bd realizowane przez podprogramy m.in. Program Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej, Program Operacyjny Promesa Ministra Kultury. IV.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa Strategia rozwoju wojewdztwa podkarpackiego na lata 2007-2020; Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa podkarpackiego; Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Podkarpackiego na lata 20072013; Program rozwoju kultury w wojewdztwie podkarpackim na lata 2004-2009; Strategia rozwoju turystyki w wojewdztwie podkarpackim na lata 2007-2013; Strategia rozwoju wojewdztwa podkarpackiego na lata 2007-2020 wyznacza kierunki polityki regionalnej dla rnych poziomw administracji samorzdowej oraz partnerw

12

spoecznych i gospodarczych. Jak stwierdzono w czci wstpnej Nadrzdnym celem Strategii jest zapewnienie wojewdztwu podkarpackiemu partnerskiej i konkurencyjnej pozycji w Polsce i Europie, w oparciu o geograficzne pooenie, potencja demograficzny, tradycje przemysowe, walory rodowiskowe, historyczne i kulturowe. Ramy strategii wyznacza 8 gwnych obszarw strategicznych, tj.: Gospodarka regionu Infrastruktura techniczna Obszary wiejskie i rolnictwo Ochrona rodowiska Kapita spoeczny Wsppraca midzynarodowa Ochrona zdrowia Zabezpieczenie spoeczne. W czci I Strategii dotyczcej Diagnozy w rozdziale zatytuowanym Diagnoza sektorowo-przestrzenna ksztatowania si procesu rozwoju regionu w podrozdziale dotyczcym Turystyki i rekreacji wskazano na znaczenie dziedzictwa kulturowego w rozwoju tej dziedziny gospodarki: Wojewdztwo dysponuje krajobrazem kulturowym o wybitnych wartociach estetycznych, skupionym na niewielkiej, stosunkowo dobrze skomunikowanej wewntrznie przestrzeni (...) Wyrniajcym wojewdztwo potencjaem jest wielowtkowe dziedzictwo kulturowe, wpisane w konteksty religijne i zachowane, czstokro, w unikalnej formie (np. architektura drewniana) oraz zasoby wspczesnej kultury regionu: twrcy, rodowiska artystyczne i intelektualne, imprezy, instytucje, organizacje pozarzdowe, etc. W tej samej czci Strategii w podrozdziale dotyczcym Kapitau spoecznego dokonano oceny i analizy istniejcych instytucji i placwek kulturalnych (w tym muzew), wanych cyklicznych wydarze artystycznych i kulturalnych odbywajcych si na terenie wojewdztwa. W czci II Strategii zatytuowanej: Cele strategiczne, priorytety, kierunki dziaa i przedsiwzicia konkretne dziaania odnoszce si z znacznym stopniu do problematyki ochrony i opieki nad zabytkami znalazy si m.in.: w rozdziale dotyczcym Gospodarki regionu: - w Priorytecie 3: Dziaania na rzecz podniesienia atrakcyjnoci regionu dla rozwoju inwestycji w Kierunku dziaania 2: Tworzenie korzystnego klimatu dla inwestorw, gdzie wskazano, e ...rol samorzdu wojewdztwa jest optymalne wykorzystanie pooenia geograficznego, rodowiska naturalnego, walorw kulturowych regionu, kapitau ludzkiego itp. dla stworzenia konkurencyjnej oferty w celu przycignicia inwestora... - w Priorytecie 4: Turystyka jako czynnik rozwoju spoeczno-gospodarczego wojewdztwa w Kierunku dziaania 1: Podniesienie konkurencyjnoci produktu turystycznego, gdzie stwierdzono, e Niezbdna jest modernizacja szlakw turystycznych, dalsza rewaloryzacja zabytkowych, a czsto unikatowych, obiektw sakralnych i wieckich (w tym obiektw architektury paacowo-zamkowej oraz budownictwa drewnianego) 13

w Kierunku dziaania 3: Wsppraca i wspdziaanie podmiotw i instytucji zwizanych z turystyk, w tym rozwijanie partnerstwa publiczno-prywatnego oraz sucego pozyskiwaniu rodkw z funduszy europejskich i innych zewntrznych rde wspierajcych bezporednio lub porednio rozwj turystyki wskazano, e Naley przyj ustalenie, e wojewdzkie programy obejmujce rozwj transportu, budow zbiornikw wodnych, rewaloryzacje zabytkw i ochron dziedzictwa kulturowego oraz przyrodniczego, rozwj terenw wiejskich i inne zwizane z podrami i usugami wiadczonymi odwiedzajcym, bd opiniowane przez specjalistw z zakresu turystyki. Podstawa sukcesu w realizacji przedsiwzi rozwijajcych turystyk bdzie monta rodkw finansowych wspdziaajcych podmiotw oraz siganie po fundusze zewntrzne, zwaszcza z Unii Europejskiej. W oparciu o przepisy prawne regulujce partnerstwo publicznoprywatne przygotowywane bd projekty turystyczne, ktrych efektem bd nowe miejsca pracy lub zwikszenie dochodw ludnoci regionu. w rozdziale dotyczcym Ochrony rodowiska uznano, e celem strategicznym w tej dziedzinie jest poprawa jakoci rodowiska oraz zachowanie i ochrona zasobw przyrodniczych i wartoci krajobrazowych - w Priorytecie 4: Zachowanie oraz ochrona rnorodnoci biologicznej i krajobrazowej zwrcono uwag, e Warunki przyrodnicze daj moliwo rozwoju rolnictwa (szczeglnie ekologicznego), lenictwa, turystyki (w tym agroturystyki), a take lecznictwa uzdrowiskowego. Stan rodowiska przyrodniczego ma ogromne znaczenie dla turystyki, a dodatkowym, sprzyjajcym rozwojowi tej dziedziny elementem jest zachowanie autentycznych zasobw kulturowych. w rozdziale zatytuowanym Kapita spoeczny: - w Priorytecie 3: Rozwj kultury uznano, e: Gwn ide polityki kulturalnej na lata 2007-2020 na poziomie regionu jest denie do uzyskania odczuwalnej spoecznie poprawy w zaspokajaniu potrzeb kulturalnych, a jej kluczowe cele to: - przeciwdziaanie nadmiernym, spoecznie nieakceptowanym dysproporcjom w poziomie rozwoju i warunkw uczestnictwa kulturalnego ludnoci w wojewdztwie (zwaszcza midzy stolic regionu a jej otoczeniem), - pielgnowanie (ochrona) tosamoci kulturowej regionu, w tym tosamoci narodowych i etnicznych, wzmocnienie procesw integracyjnych w spoecznoci regionalnej, - poprawa jakoci rodowiska kulturowego Podkarpacia. w Kierunku dziaania 2: Ksztatowanie kulturowej tosamoci regionalnej zawarto bardzo istotne z punktu widzenia ochrony i opieki nad zabytkami wskazania i cele. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia ochron dziedzictwa kulturowego i dostpu do wartoci kulturowych, przy kierowaniu si zasad rwnowaonego rozwoju spoeczestwa. Wymaga to: ugruntowania zasady zrwnowaonego rozwoju jako podstawy

14

trwaej polityki spoecznej, kulturalnej i przestrzennej Podkarpacia, - zachowania dziedzictwa kulturowego dla przyszych pokole, a take rewaloryzacji i rewitalizacji kulturowo zdegradowanego rodowiska. Wychodzc z tych zaoe, jako jeden z gwnych celw rozwoju kultury wojewdztwa podkarpackiego przyjto ksztatowanie jego kulturowej tosamoci. Oznacza to budowanie wok istniejcego tutaj dziedzictwa kulturowego i tradycji podkarpackiej wiadomoci regionalnej. Dokonywa si ono powinno poprzez zachowanie i odbudow dziedzictwa kulturowego, wspieranie twrczoci artystycznej oraz ochron krajobrazu kulturowo-przyrodniczego wsi i miast. Uznano te, e: wzmacnianiu regionalnych wizi kulturowospoecznych mieszkacw wojewdztwa podkarpackiego bd suy m.in: - propagowanie wiedzy o regionie i maych ojczyznach zwaszcza wrd modziey szkolnej (organizacja wycieczek turystyczno-krajoznawczych, wyznaczanie szlakw kulturowo historycznych), - promocja korzyci ze wsppracy kulturalnej spoecznoci i wadz w ramach regionu, - ochrona dbr kultury materialnej (w szczeglnoci zabytkw nieruchomych, tak architektury miejskiej jak i wiejskiej, oraz zabytkw ruchomych - wytworw sztuki czy rzemiosa), - zachowanie innych wartoci rodowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzgldnieniu potrzeb przyszych pokole, - wspieranie twrczoci artystycznej znaczeniu oglnonarodowym, regionalnym i lokalnym, ktrej rda tkwi w dziedzictwie regionu, - ochrona krajobrazu kulturowego wsi podkarpackiej i maych miast, w Kierunku dziaania 3: Poprawa jakoci rodowiska kulturowego Dobry stan szeroko rozumianego rodowiska kulturowego oznacza zapewnienie przyszym pokoleniom ycie w otoczeniu dbr o wysokich standardach oraz zachowanie i pomnaanie dziedzictwa kulturowego. Zrwnowaony rozwj Podkarpacia musi stawia za nadrzdny cel zachowanie wartoci rodowiska kulturowego oraz popraw jego jakoci. w rozdziale dotyczcym Wsppracy midzynarodowej za cel strategiczny uznano wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjau turystycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochron wartoci przyrodniczo krajobrazowych

15

- w Priorytecie 2: Wsppraca na rzecz rozwoju turystyki, ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego stwierdzono, e: Wsppraca midzynarodowa zorientowana na wzajemne poznawanie si, rozwijanie wizi spoecznych i gospodarczych, to istotny czynnik rozwoju podry miedzy krajami (...) W rozwoju turystyki w regionie szczegln rol powinno odgrywa dziedzictwo i ycie kulturalne regionu, gdy kultura w istotnym stopniu inspiruje rozwj turystyki, za ruch turystyczny wspiera i promuje dobra kultury. Naley podkreli, i dziedzictwo kulturowe Podkarpacia, oparte na wielonarodowej, wielokulturowej i wielowyznaniowej historii regionu, stanowi skadow kultury europejskiej, godn rnorodnych dziaa promocyjnych, a take rozwoju wymiany kulturalnej. Korzystajc z dowiadcze krajw o rozwinitej gospodarce turystycznej oraz ze wsparcia europejskich i innych funduszy celowych, podejmowa naley dziaania suce ochronie, jak i ekspozycji turystycznej dbr kultury, tworzeniu nowych produktw turystycznych oraz podnoszeniu poziomu obsugi midzynarodowego ruchu turystycznego. w Kierunku dziaania 1: Wsppraca w zakresie informacji i promocji turystyczno kulturalnej przyjto, e: Wsppraca midzynarodowa wojewdztwa powinna obejmowa dziaania w zakresie upowszechniania informacji turystycznej i kulturalnej, realizowane na poziomie midzynarodowym, midzyregionalnym i transgranicznym. w Kierunku dziaania 2: Podejmowanie dziaa w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego wskazano, e Nieodzowne jest rwnie podejmowanie dziaa na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego poprzez, m.in.: - inicjowanie i wspieranie wsplnych projektw badawczych, edukacyjnych i edytorskich prezentujcych i upowszechniajcych dziedzictwo kulturowe, w tym pogranicza polsko-sowacko-ukraiskiego (programy edukacyjne, trasy turystyczne, imprezy folklorystyczne, festyny archeologiczne itp.), - zagospodarowanie, popularyzacj i promocje obiektw zabytkowych oraz ich wykorzystanie jako miejsc szczeglnie atrakcyjnych turystycznie, - przygotowanie programu ochrony zabytkowych cmentarzy, ze szczeglnym uwzgldnieniem cmentarzy wojskowych z okresu I wojny wiatowej oraz kirkutw jako wanych elementw dziedzictwa kulturowego, - ochron zabytkowego krajobrazu, gwnie parkw rezydencjonalnych w Polsce i na Ukrainie, (...) - ochron zabytkw ruchomych (wspieranie rozwoju pracowni konserwatorskich w muzeach, unowoczenianie metod gromadzenia, inwentaryzowania i opracowywania zbiorw, wspieranie inwestycji remontowych w celu poprawy bezpieczestwa zbiorw muzealnych),

16

- wspieranie folkloru oraz zanikajcych zawodw, - publikowanie materiaw dokumentujcych i popularyzujcych dziedzictwo i krajobraz kulturowy. w Kierunku dziaania 3: Podejmowanie dziaa na rzecz rozwoju turystyki wskazano m.in. na potrzeb tworzenia transgranicznej infrastruktury turystycznej, a zwaszcza szlakw turystycznych uwzgldniajcych wsplne dziedzictwo kulturowe, przyrodnicze, historyczne, a take przemysowe.

Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa podkarpackiego, a waciwie zawarta w nim koncepcja ochrony dziedzictwa kulturowego, byy wstpnie opiniowane przez Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. Autorzy planu podnosz, i wojewdztwo podkarpackie posiada liczne, zrnicowane pod wzgldem pochodzenia, form funkcjonalnych i architektonicznych zespoy i obiekty zabytkowe. Przyznajc niekwestionowany prymat w kategorii zabytkowych ukadw urbanistycznych i orodkw kulturotwrczych Rzeszowowi, Dbicy, Przemylowi, Jarosawowi, acutowi, Krosnu i Sanokowi, wymienia rwnie kilka ukadw maomiasteczkowych, ktrych rewitalizacja i uaktywnienie stwarza rezerwy do rozwoju turystyki kulturowej i agroturystyki (s to: Gogw Maopolski, Kalwaria Pacawska, Pruchnik i Jamierz). Kierunki polityki przestrzennej zawarte w tym planie zostay powizane z okrelonymi w strategii rozwoju wojewdztwa polami strategicznymi, priorytetami, celami i kierunkami dziaa. Wrd nich trzecie pole strategiczne to Kultura, turystyka i ochrona rodowiska. W ramach tego pola za priorytet przyjto Rozwj kultury i ochron walorw przyrodniczych i krajobrazowych regionu jako warunek podniesienia konkurencyjnoci produktu turystycznego. Za jeden z trzech przyjtych w jego ramach celw strategicznych uznano wzbogacenie istniejcych i kreowanie nowych produktw turystycznych opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartociach przyrodniczo-kulturowych. Jednym ze sposobw realizacji tego celu winna by rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, wartoci krajobrazowych i przyrodniczych oraz rozwj dziaalnoci kulturowej jako podstawy tworzenia produktu turystycznego. Wane dla ochrony dziedzictwa kulturowego s przyjte w Planie zasady, wrd ktrych istotne znaczenie dla ochrony i opieki nad zabytkami maj przede wszystkim: - ochrona zasobw kultury materialnej i niematerialnej oraz utrzymanie adu przestrzennego w obrbie dawnych ukadw urbanistycznych i obszarw proponowanych do ochrony krajobrazu kulturowego, - przeznaczanie obszarw predysponowanych do ochrony przyrodniczej i krajobrazowej oraz obiektw stanowicych dziedzictwo kulturowe o rnym reimie ochronnym, oparte o dokadne rozpoznanie zasobw, waloryzacj terenu i okrelenie odpornoci rodowiska na antropopresj, - tworzenie spjnego systemu ekologicznego poprzez rozwj wielkoprzestrzennych obszarw ochrony rodowiska naturalnego i kulturowego, - promocja obszarw koncentracji walorw turystycznych, zespow i obiektw zabytkowych w celu ich gospodarczego wykorzystania, - zasada maksymalnej integracji dziaa na rzecz ochrony rodowiska, w szczeglnoci walorw krajobrazowych, przyrody, ochrony biornorodnoci

17

przyrody i krajobrazu kulturowego w sferze badawczej, spoeczno-gospodarczej i ekonomicznej oraz w wojewdzkich programach sektorowych, na obszarach transgranicznych i na obszarach stykowych z ssiednimi wojewdztwami, - ograniczanie negatywnych skutkw dziaalnoci urzdze infrastruktury technicznej, spoecznej i gospodarczej oraz rnych form aktywnoci spoecznej i gospodarczej na rodowisko naturalne i kulturowe. W Planie zawarto te Ustalenia w zakresie ochrony, ksztatowania i racjonalnego wykorzystania krajobrazu kulturowego, w ktrych okrelono i wymieniono m.in.: obszary szczeglnej ochrony krajobrazu kulturowego, obszary rezerwatw kulturowych, obiekty zabytkowe i zespoy obiektw zabytkowych przewidziane do szczeglnej ochrony i wykorzystania turystycznego (m.in jako Pomniki Historii). Wskazano take na historyczne ukady urbanistyczne przewidziane do szczeglnej ochrony, obiekty i zespoy obiektw wymagajce staej ochrony konserwatorskiej, istniejce i projektowane Szlaki kulturowe oraz okrelono zasady ochrony i zagospodarowania przestrzennego na obszarach szczeglnej ochrony krajobrazu kulturowego, jak rwnie zasady ochrony ukadw urbanistycznych objtych szczegln ochron. Wykonana metod SWOT synteza uwarunkowa wrd mocnych i sabych stron wojewdztwa uwzgldnia take problemy dotyczce dziedzictwa kulturowego. Plan wskazuje take na konieczno wykonania studiw programowoprzestrzennych dla: wskazanych stref koncentracji walorw turystycznych, ochrony zabytkowej architektury drewnianej terenw pogranicza, projektowanych parkw i rezerwatw kulturowych, projektowanych szlakw kulturowych, stref uzdrowiskowych. Opracowanie ww. studiw okrelone zostao jako zadanie wadz wojewdztwa. Uznano take za konieczne sporzdzenie przez inne jednostki samorzdowe miejscowych planw rewaloryzacji, rewitalizacji i zagospodarowania przestrzennego wybranych zabytkowych centrw miast historycznych oraz miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego dla obszarw proponowanych Pomnikw Historii. W Planie zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa podkarpackiego zawarto take wykaz dziaa i zada, w ujciu przedmiotowym i podmiotowym (midzy innymi w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego) ktrych realizacja jest niezbdna dla osignicia zaoonych w Planie celw. Problematyka opieki nad zabytkami znalaza take swe miejsce w Regionalnym Programie Operacyjnym Wojewdztwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 w celach szczegowych: Poprawa jakoci rodowiska oraz zachowanie i ochrona zasobw przyrodniczych i wartoci krajobrazowych Wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjau turystycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochrona wartoci przyrodniczokrajobrazowych. Stwierdzono, e jeden ze strategicznych kierunkw rozwoju wojewdztwa powinna stanowi gospodarka turystyczna istotny czynnik rozwoju spoeczno-gospodarczego, wynikajcy bezporednio z analizy potencjau zawartego w walorach turystycznych wojewdztwa, ktry naley w peni wykorzysta w celu pobudzenia koniunktury gospodarczej w wojewdztwie. Zauwaono, i rozwj gospodarki turystycznej moe

18

bezporednio wspomaga dziaalno instytucji chronicych regionalne dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze. Ochrona zabytkw uwzgldniona zostaa w Priorytecie 2. Celw szczegowych: Wzmocnienie i rozwj infrastruktury spoecznej na poziomie regionalnym i lokalnym jako Dziaanie 2.3. Waloryzacja i rozwj kultury i dziedzictwa kulturowego. W ramach tego dziaania wskazano na nastpujce cele: Ochrona i rewaloryzacja zabytkowych obiektw oraz miejsc pamici narodowej o wysokiej wartoci historycznej, a take placwek kultury oraz cykliczne organizowanie kameralnych i masowych imprez z wykorzystaniem tyche obiektw, tak by na stae zafunkcjonoway w wiadomoci mieszkacw regionu przy rwnoczesnym cigym i intensywnym promowaniu Podkarpacia z jego atrakcjami w kraju i za granic. Ochrona dziedzictwa kulturowego ruchomego poprzez jego konserwacj i digitalizacj. Modernizacja instytucji kultury. Z kolei Program rozwoju kultury w wojewdztwie podkarpackim na lata 20042009 z r. 2004, opracowany przez Urzd Marszakowski Wojewdztwa Podkarpackiego, okrela cztery nadrzdne cele dugookresowe w odniesieniu do rozwoju kultury regionu: przeciwdziaanie nadmiernym, spoecznie nieakceptowanym dysproporcjom w poziomie rozwoju i warunkw uczestnictwa kulturalnego ludnoci w wojewdztwie (zwaszcza midzy stolic regionu a jej otoczeniem); pielgnowanie (ochrona) tosamoci kulturowej regionu, wzmocnienie procesw integracyjnych w spoecznoci regionalnej; poprawa jakoci rodowiska kulturowego Podkarpacia; zwikszenie atrakcyjnoci caego regionu w ukadzie krajowym i midzynarodowym, poprawa kulturowego wizerunku regionu. Jak zapisali autorzy Programu, wojewdztwo podkarpackie musi sta si regionem przyjaznym, sprawnym i chonnym spoecznie i kulturowo, zachowujc jednoczenie wasne wartoci i minimalizujc negatywne skutki tendencji do uniwersalizacji. Walory Podkarpacia powinny sta si identyfikowaln czci kultury narodowej. Kolejnym dokumentem wojewdzkim poruszajcym problematyk ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami jest Strategia rozwoju turystyki w wojewdztwie podkarpackim na lata 2007-2013. Zawarto w nim midzy innymi nastpujce kwestie zwizane bezporednio lub porednio z ochrona dziedzictwa kulturowego: I. Stworzenie ciekawej i unikalnej oferty turystycznej w oparciu o istniejcy potencja wojewdztwa podkarpackiego. a) Rozwj istniejcych produktw turystycznych oraz przeksztacanie atrakcji w produkty turystyczne. - rozwj i komercjalizacja istniejcych produktw turystycznych - dywersyfikacja usug turystycznych wiadczonych przez podmioty i instytucje - promocja idei od waloru poprzez atrakcj do produktu b) Rozwj nowych produktw turystycznych. - wdroenie Koncepcji produktw turystycznych dla wojewdztwa podkarpackiego (stanowicej integraln cz niniejszej Strategii) - opracowanie i wdraanie Programu Kreacji i Wdraania Produktw Turystycznych oraz wypracowanie mechanizmw stymulujcych proces kreacji nowych produktw turystycznych - wsparcie budowy marki produktw

19

- tworzenie i rozwj transgranicznych klastrw turystycznych - rozwj produktw niszowych i specjalistycznych II. Przygotowanie wysokowykwalifikowanych kadr dla obsugi ruchu turystycznego, planowania oraz zarzdzania rozwojem turystyki w regionie. a) Doskonalenie kadr operacyjnych w usugach turystycznych i okooturystycznych oraz ksztatowanie postaw proturystycznych mieszkacw. - wprowadzenie zintegrowanego systemu szkole zawodowych dla kadr obsugujcych ruch turystyczny - realizacja programw szkoleniowych w sektorze usug okooturystycznych - wprowadzenie systemu efektywnych stay zawodowych - wprowadzenie regionalnego systemu podnoszenia jakoci - ksztatowanie postaw proturystycznych wrd mieszkacw b) Ksztatowanie nowych kadr dla obsugi ruchu turystycznego. - realizacja programw szkoleniowych dla bezrobotnych i wykluczonych spoecznie - powstanie specjalistycznych centrw szkoleniowych - dostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy w turystyce oraz specyfiki oferty wojewdztwa c) Rozwj bada na rzecz ksztatowania profesjonalnych kadr dla turystyki. - prowadzenie bada rynku pracy w turystyce i dystrybucja ich wynikw - prowadzenie bada potrzeb szkoleniowych wrd pracodawcw i pracownikw - monitorowanie efektywnoci programw szkoleniowych III. Zrwnowaony rozwj i zarzdzanie przestrzeni turystyczn a) Poprawa dostpnoci komunikacyjnej regionu oraz dostpnoci atrakcji i produktw turystycznych. - rozbudowa lotniska w Jasionce oraz lotnisk lokalnych - uatwienia w ruchu granicznym i zwikszenie iloci turystycznych przej granicznych - zwikszenie dostpnoci kolejowej i drogowej regionu oraz atrakcji turystycznych - rozbudowa infrastruktury okooturystycznej - rozwj i rwnomierne rozmieszczenie infrastruktury usugowej b) Rozwj infrastruktury turystycznej i paraturystycznej zgodnie z zasadami zrwnowaonego rozwoju. - prowadzenie spjnej polityki przestrzennej - rwnomierna rozbudowa infrastruktury noclegowej i gastronomicznej o zrnicowanym standardzie - rozbudowa infrastruktury rekreacyjnej, rozrywkowej i sportowej sprofilowanej na konkretnych odbiorcw - rozwj, utrzymywanie i zagospodarowywanie szlakw turystycznych - rozbudowa infrastruktury turystycznej i paraturystycznej na obszarach chronionych i cennych przyrodniczo - regionalizacja infrastruktury - wykorzystanie walorw naturalnych i antropogenicznych wojewdztwa oraz ich zagospodarowanie

20

- zwikszenie dostpnoci wojewdztwa dla niepenosprawnych oraz osb starszych c) Ochrona rodowiska naturalnego i krajobrazu kulturowego. - stae prowadzenie edukacji ekologicznej - podnoszenie jakoci rodowiska naturalnego - estetyzacja krajobrazu - rwnomierne rozoenie ruchu turystycznego w regionie - renowacja i zabezpieczenie obiektw o znacznej wartoci kulturowej, rewitalizacja zabytkowych ukadw urbanistycznych IV. Stworzenie zintegrowanego systemu marketingu i promocji wojewdztwa podkarpackiego w kraju i za granic. a) Kreacja wizerunku. - opracowanie strategii marketingowej i promocyjnej dla wojewdztwa podkarpackiego - stosowanie logo wojewdztwa zgodnie z katalogiem identyfikacji wizualnej b) Rozwj regionalnego systemu informacji turystycznej. - stworzenie i wdroenie regionalnego analogowego systemu IT - rozwijanie regionalnego cyfrowego systemu IT - efektywne regionalny zarzdzanie systemem IT c) Rozwj bada marketingowych. - stworzenie systemu bada marketingowych, prowadzenie ich i udostpnianie wynikw V. Stworzenie silnego otoczenia instytucjonalnego wspierajcego rozwj turystyki a) Wzmocnienie sektora samorzdowego, pozarzdowego i brany turystycznej. - wsparcie zasobw ludzkich - rozwijanie kontaktw midzynarodowych i midzyregionalnych - stymulowanie rozwoju sektora pozarzdowego i brany turystycznej - wzmocnienie turystyki w strukturach jednostek samorzdu terytorialnego b) Rozwj partnerstwa publiczno-prywatnego. - realizacja projektw w formule PPP - stymulowanie rozwoju inwestycji turystycznych

21

V. UWARUNKOWANIA WEWNTRZE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO


V.1 Relacje Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentw programowych gminy) Program Opieki nad Zabytkami jest spjny z nastpujcymi dokumentami strategicznymi miasta: acut najbardziej wyraziste miasto Podkarpacia. Strategia Rozwoju Miasta acuta na lata 2007-2014, opr. dr Jacek Strojny, dr Adam Tittinger, dr Bogusaw Ulijasz , Rzeszw 2007 Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta acuta przyjte Uchwa nr XXXVI/247/01 Rady Miasta acuta dnia 31 padziernika 2001 r. Program Ochrony rodowiska dla miasta acuta na lata 2004 2015; Lokalny Program Rewitalizacji dla miasta acuta na lata 2009-2014 (Projekt, opr. w 2009 r. w czasie opracowywania niniejszego Programu Opieki nad Zabytkami jeszcze nie uchwalony) Opracowanie acut najbardziej wyraziste miasto Podkarpacia. Strategia Rozwoju Miasta acuta na lata 2007-2014 wyznacza obszary strategiczne rozwoju miasta do 2014 r., w ramach ktrych wskazano konkretne dziaania majce na celu wielokierunkowy rozwj miasta. Zaplanowane na najblisze lata dziaania niejednokrotnie bezporednio lub porednio dotycz zagadnie cile zwizanych z problematyk istotn dla zagadnie ochrony i opieki nad zabytkami. Strategia ta uwzgldnia nastpujce obszary strategiczne: Obszar strategiczny Miasto Ekologiczne; Obszar strategiczny Miasto Turystyki; Obszar strategiczny Miasto Kultury; Obszar strategiczny Miasto Bezpieczne; Obszar strategiczny Miasto yczliwe dla Inwestorw i Przyjezdnych Obszar strategiczny Miasto Ekologiczne rozumiany jako Odtworzenie zdegradowanych oraz utrzymanie wartociowych ekosystemw i ochrona istniejcych zasobw rodowiska przyrodniczego zawiera m.in. nastpujce dziaania istotne z punktu widzenia niniejszego Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami: Opracowanie programu ochrony terenw zielonych. Stworzenie systemu przyrodniczo ekologicznego miasta.

22

Rewitalizacja parkw oraz poprawienie zieleni miejskiej. 1 Obszar strategiczny Miasto Turystyki, ktrego celem jest Tworzenie sprzyjajcych warunkw do rozwoju acuta wykorzystujcych istniejce unikalne walory kulturowe i przyrodnicze wyznacza m.in. nastpujce dziaania wane take dla ochrony rodowiska kulturowego oraz dziaa edukacyjnych i promocyjnych w zakresie ochrony zabytkw: Tworzenie nowej i wykorzystanie istniejcej bazy materialnej o wysokich walorach historyczno kulturowych do organizowania kongresw i konferencji o randze krajowej i midzynarodowej. Udostpnienie, uatrakcyjnienie i wyeksponowanie istniejcych walorw historyczno kulturowych. Stworzenie nowych atrakcji (walorw) turystycznych. Opracowanie programu rozwoju turystyki w miecie, w oparciu o szczegow inwentaryzacj posiadanych zasobw. Utworzenie Centrum Informacji Turystycznej. Opracowanie programu Rewitalizacji Centrum Miasta. Stworzenie ofensywnego programu promocji (min. tablice informacyjne). Wsppraca w zakresie promocji turystycznej i kulturalnej z innymi orodkami. W komentarzu do tych dziaa zauwaono m.in., e: Miasto acut, dziki swemu pooeniu oraz znajdujcym si na jego terenie zabytkom ordynacji Potockich, naley do najbardziej atrakcyjnych miejsc turystycznych na mapie Europy i wiata. () W obszarze strategicznym Miasto turystyki zidentyfikowano dziesi zada szczegowych majcych na celu stworzenie warunkw, ktre mogyby jeszcze lepiej wyeksponowa walory turystyczne miasta. () Dziaania zwizane z promocj turystyczn miasta winny by prowadzone w sposb skoordynowany i programowy, dlatego zalecane byoby opracowanie odrbnego programu promocji turystycznej miasta, poczonego z tworzeniem Centrum Informacji Turystycznej, ktre wiadczyoby usugi na rzecz turystw odwiedzajcych miasto. () Innym dziaaniem, ktre powinno by podjte przez wadze miasta jest opracowanie programu rewitalizacji miasta. Realizacja tego dziaania moe by szczeglnie trudna z uwagi na struktur wasnociow zabytkowych obiektw znajdujcych si na terenie miejskim. Dodatkowym utrudnieniem s bardzo wysokie koszty takich dziaa, aczkolwiek dziki funduszom strukturalnym oraz rodkom z budetu pastwa jest to moliwe do wykonania. Obszar strategiczny Miasto Kultury okrelony zosta w Strategii jako Rozwj istniejcej bazy i tworzenie klimatu dla rozwoju acuta jako centrum kongresowego, konferencyjnego i festiwalowego o ponadlokalnym zasigu oddziaywania wskazuje dziaania, z ktrych kilka dotyczy bezporednio problematyki ochrony zabytkw. Dziaania w tym obszarze to m.in.: Realizacja programu wspierania rozwoju dziaalnoci kulturalnej. Poprawa klimatu dla powstawania nowych i rozwoju istniejcych usug kultury. Wykorzystanie istniejcej bazy materialnej (m.in. zesp paacowo parkowy) i modernizacja istniejcej (MDK) do organizowania festiwali i innych imprez kulturalnych o randze krajowej i midzynarodowej.

23

Rewaloryzacja wartociowych ukadw urbanistycznych, w szczeglnoci zespou paacowo parkowego i rynku oraz caoci historycznej zabudowy centrum miasta, dla poprawy ich wartoci funkcjonalnej i atrakcyjnoci turystycznej, jako podstawowego waloru dla rozwoju miasta. Zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego i unikatowych walorw architektoniczno kompozycyjnych miasta. Promocja wydarze kulturalnych. Miasto acut dziki odbywajcym si na jego obszarze cyklicznym imprezom kulturalny o randze wiatowej (Festiwal Muzyczny w acucie, muzyczne warsztaty mistrzowskie dla uzdolnionej modziey, koncerty jazzowe) naley do awangardy krajowej () Gwnym celem zidentyfikowanym w obszarze Miasto Kultury jest poprawa istniejcej bazy i tworzenie klimatu dla rozwoju miasta jako centrum kongresowego, konferencyjnego i festiwalowego o ponadlokalnym charakterze. W tym obszarze zdefiniowano sze dziaa, ktre maj na celu popraw istniejcej bazy materialnej znajdujcej si w jurysdykcji miasta. Kolejnym celem zidentyfikowanym w tym obszarze jest promocja wydarze kulturalnych. Winna si ona odbywa w sposb cigy i zaplanowany, z uyciem wszystkich si i rodkw, a take we wsppracy z wyspecjalizowanymi agendami wojewdzkimi i powiatowymi. Dziaania w tym ukadzie mog wywoa efekt synergii i przyczyni si do promocji acuta jako miasta kultury. Obszar strategiczny Miasto bezpieczne, ktrego nadrzdnym celem jest Tworzenie warunkw dla bezpieczestwa socjalnego, komunikacyjnego oraz dbao o mieszkacw i przyjezdnych. Obszar ten posiada trzy cele strategiczne: bezpieczestwo, infrastruktura i rozwj przestrzeni miejskiej oraz rodowisko spoeczne. Interesujce z punktu widzenia niniejszego Programu dziaania zaplanowano w Celu 2. Infrastruktura i rozwj przestrzeni miejskiej. Wrd zidentyfikowanych dwunastu dziaa szczegowych wymieniono m.in. nastpujce dziaania: Rozbudowa i modernizacja obiektw uytecznoci publicznej. Rewitalizacja obiektw i obszarw znajdujcych si na terenie miasta. Ochrona i rewitalizacja obiektw zabytkowych. Obszar strategiczny Miasto yczliwe dla inwestorw i Przyjezdnych, ktrego nadrzdnym celem jest Tworzenie warunkw dla prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, wspieranie istniejcych i potencjalnych inwestorw wyznacza kilka dziaa, ktrych jedno dotyczce zagospodarowania przestrzennego jest bardzo wane dla waciwej ochrony rodowiska kulturowego: Poprawa komunikacji i informacji spoecznej. Podjcie dziaa w celu stworzenia spjnego planu przestrzennego zagospodarowania. Kreowanie centrum miasta jako przyjaznej przestrzeni publicznej. Wspieranie dziaa majcych na celu powoanie acuckiej Agencji Rozwoju Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta acuta jest dokumentem bardzo istotnym z punktu widzenia zada wskazanych

24

w niniejszym Programie opieki nad zabytkami. W uchwale Rady Miasta przyjmujcej Studium za podstawowe uwarunkowania polityki przestrzennej miasta suce okreleniu jej gwnych celw i kierunkw uznano m.in: 1) istniejcy ukad gwnych cigw komunikacyjnych, 2) historyczny rozwj miasta w powizaniu z Zamkiem Lubomirskich, 3) pooenie miasta na pograniczu krain geograficznych, 4) istniejca struktura wasnoci poza terenami zainwestowanymi uksztatowana na bazie silnego rozdrobnienia gruntw rolnych (ukady anowe, ukady niwowe); Za gwne cele i kierunki polityki przestrzennej miasta acuta przyjto m.in.: 1) przeksztacenie struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta suce podniesieniu rangi miasta w regionie i w Polsce, 2) udostpnienie przestrzeni miasta dla rnorodnych funkcji, w tym w szczeglnoci dla usug turystycznych, 3) udostpnienie przestrzeni miasta dla inwestorw, 4) dostosowanie zasad zagospodarowania terenw do lokalnych uwarunkowa w zakresie fizjografii, walorw przyrodniczych i kulturowych. Na obszarze miasta wyznaczono strefy ochrony konserwatorskiej : 1 1) Stref A penej ochrony historycznej struktury przestrzennej 2 2) Stref B ochrony zachowanych elementw zabytkowych 3 3) Stref OW obserwacji archeologicznej 1 4) Stref E ekspozycji zabytkowego zespou miejskiego 2 5) Stref K ochrony krajobrazu Poniewa dua cz obszaru miasta objta jest rnego rodzaju ochron konserwatorsk warunkuje to okrelony sposb zagospodarowania przestrzennego. W zaczniku nr 21 do Uchway zatytuowanym Uwarunkowania wynikajce ze stanu rodowiska kulturowego. Dziedzictwo historyczne i krajobraz kulturowy acuta oprac.: Anna Raiczuk- gwny projektant studium, oprac. merytoryczne: Jan Malczewski, Adam Poarycki omwiono stanowiska archeologiczne, wartoci przestrzennokrajobrazowe oraz stan zachowania elementw ukadu przestrzennego, zabytkowej zabudowy oraz scharakteryzowano istniejc zabytkow zabudow. W zaczniku nr 25 do Uchway Obszary objte i wskazane do objcia ochron na podstawie przepisw szczeglnych w zakresie dziedzictwa kulturowego (autorzy j.w.) w wyniku przeprowadzonych analiz pod ktem wartoci historyczno-urbanistycznych, kulturowych i architektoniczno-krajobrazowych, wyznaczono i opisano wartoci kulturowe na wskazanych obszarach stref ochrony konserwatorskiej, okrelajc indywidualnie dla kadej z nich wytyczne konserwatorskie. W tekcie Studium i na planszach wskazano nastpujce strefy ochrony konserwatorskiej A, B, E, K, OW: W Programie Ochrony rodowiska dla miasta acuta na lata 2004 2015 wskazujc walory turystyczne miasta wymieniono najwaniejsze obiekty zabytkowe, a w charakterystyce Przyrody i krajobrazu opisano take zabytkow ziele. Wskazano te najwaniejsze kierunki dziaa m.in. w zakresie Ochrony przyrody, krajobrazu i rnorodnoci biologicznej oraz racjonalnego uytkowania lasw, wrd ktrych cz dotyczy bezporednio dziaa ochronnych przy zabytkowej zieleni i krajobrazie. Istotne z punktu widzenia ochrony i opieki nad zabytkami dziaania wyznaczone zostay w Lokalnym Programie Rewitalizacji dla miasta acuta na lata 2009-2014

25

(Projekt). Autorzy opracowania wskazali, e zasadniczym celem Lokalnego Programu Rewitalizacji jest zapewnienie wielostronnego i harmonijnego rozwoju miasta acuta poprzez nadanie obszarom zdegradowanym nowych funkcji spoeczno-gospodarczych oraz uruchomienie potencjau turystycznego. Cel gwny zostanie osignity poprzez realizacj siedmiu celw czstkowych, z ktrych kilka ma znaczenie take w kontekcie ochrony dziedzictwa kulturowego. Do celw tych nale: Cel 1. Poprawi estetyk i zagospodarowanie centrum acuta, zwaszcza w obszarze ssiadujcym z najbardziej atrakcyjnym turystycznie Zespoem Paacowo Parkowym. Cel 2. Podnie atrakcyjno inwestycyjn i turystyczn miasta, midzy innymi poprzez wykreowanie rozpoznawalnego markowego produktu turystycznego (innego ni Zamek). Cel 4. Rozbudowa infrastruktur rekreacyjn z zachowaniem dziedzictwa kulturowego miasta acuta. Cel 5. Poprawi atrakcyjno turystyczn oraz rozwin usugi zwizane z obsug ruchu turystycznego. Cel 6. Zintegrowa mieszkacw acuta oraz zwikszy ich udzia w procesach rewitalizacyjnych. Wrd wymienionych konkretnych zada zaplanowano realizacj prac m.in. w cisym rdmieciu acuta, w ktrym zlokalizowana jest dua ilo obiektw zabytkowych. Planowane s prace remontowe przy obiektach zabytkowych (zarwno wpisanych do rejestru zabytkw, jak i znajdujcych si w gminnej ewidencji zabytkw). V.2. Charakterystyka zasobw i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego miasta acut V.2.1. Zarys historii miasta Najstarsze formy osadnictwa na terenie obecnego acuta, ich pooenie i zasig, waciwe przede wszystkim dla bada archeologicznych, omwione s w czci opracowania dotyczcej zabytkw archeologicznych. Brak jest informacji dotyczcych daty lokacji miasta. Przypuszcza si, e nastpio to ok. po. XIV w. Pierwsza pewna informacja o miejscowoci pochodzi z 1369 r. w acucie zosta wystawiony przez Ottona z Pilczy dokument lokacyjny wsi Daz Newdorph. Z kolei pierwsza wzmianka wiadczca o miejskim charakterze acuta znajduje si w dokumencie lokacyjnym wsi Langenau (zapewne Husw) z 1381 r. Dokument ten ponadto okrela znaczenie i jak si wydaje wysok rang miasta ju w tym czasie, poniewa uyto w nim okrelenia in districtu Lanssuth nostre civitatis, ktre niewtpliwie odnosi si do funkcji powiatu czy okrgu. Proces powstawania miasta badacze dziejw acuta dziel na dwa etapy. Przypuszcza si, e pierwotna osada typu miejskiego usytuowana bya na obszarze dzisiejszego Placu Sobieskiego, ale ju ok. po. XIV w. wytyczono nowy plan i poczono stary organizm miejski z nowym, funkcjonujcym do dzisiaj. Wizano to z przyjt w miejscowej tradycji dat powstania parafii w 1349 r. oraz przypuszczalnym nadaniem przez Kazimierza Wielkiego okrgu acuckiego Ottonowi z Pilczy herbu Topr, starocie generalnemu ziemi ruskiej i wojewodzie sandomierskiemu (ks. F. Siarczyski odwoujc

26

si do Rkopisu kocioa krzemienieckiego, ktry powoywa si na wiadectwo Metryk Koronnych podaje dat zaoenia acuta i Krzemienicy na rok 1349). Po mierci Ottona z Pilczy w 1384 roku klucz acucki obja jego crka Elbieta, ktra polubia Wincentego Granowskiego herbu Leliwa, a po jego mierci w 1414 roku zostaa trzeci on krla Wadysawa Jagiey. W 1378 r. w miecie osiedlili si dominikanie, a od 1395 r. zorganizowano szpital w. Ducha i wzniesiono przy nim koci pod tym samym wezwaniem (od 1403 r. murowany). Ten nieistniejcy dzisiaj zesp szpitalny pooony by na pnoc od acuckiej fary na tzw. Przedmieciu Polskim Dolnym, za mostem na Mikoce, u zbiegu ulic Dominikaskiej, Konopnickiej i Kraszewskiego. Warto wspomnie, e ju w XV w. w acucie dziaao osiem bran rzemielniczych. W posiadaniu spadkobiercw Ottona z Pilczy dobra acuckie znajdoway si przez ponad 200 lat. Ostatnim wacicielem dbr acuckich z rodu Pileckich by Krzysztof (1568-1596). Okoo 1586 r. Pileccy, chcc wybrn z dugw, zamienili dobra acuckie ze Stanisawem Stadnickim (ok. 1551-1610). W okresie wadania Pileckich miasto zostao obwarowane waami ziemnymi i parkanem a wjazdw strzegy co najmniej dwie bramy (Grna przemyska i Dolna rzeszowska). Obwarowania miasta uksztatoway si jednak ostatecznie dopiero okoo poowy XVI wieku. Przyjmuje si, e zasig wczesnych waw i fos miejskich wyznaczaj dzisiejsze ulice: Podwale, Waowa, 3 Maja, Zamkowa i Jagielloska. Gwnym punktem obronnym by w czasach Pileckich drewniany kasztel pooony prawdopodobnie na wysunitym ku pnocy wzniesieniu (tzw. ysej Grze), bdcym jednym z najwczeniejszych punktw osadniczych w acucie. W 1488 r. w miecie wzniesiono murowany koci parafialny a w 1491 r. murowany koci i klasztor Dominikanw. W 1569 r. Krzysztof Pilecki zamieni far na zbr protestancki. Podobny los spotka zesp klasztorny dominikanw, ktry Stanisaw Stadnicki odda w 1586 r. kalwinom. Krtki okres wadania Stadnickich (1586-1626) by dla acuta rujnujcy. Miasto byo rabowane i palone podczas prywatnych wojen jakie Stadniccy toczyli z ssiadami w latach 1608, 1614 i 1624 oraz podczas napadu tatarskiego w 1624. W 1608 r. zburzony zosta murowany zamek, wzniesiony przez Stanisawa Stadnickiego (prawdopodobnie na miejscu starego, drewnianego kasztelu Pileckich) a dawna fara, zamieniona jeszcze w 1569 r. przez Krzysztofa Pileckiego na zbr protestancki ulega zniszczeniu. W 1626 roku Stanisaw Stadnicki, ostatni yjcy syn Stanisawa Diaba Stadnickiego sprzeda cz dbr acuckich Stanisawowi Lubomirskiemu (zm. 1649), hetmanowi polnemu, wojewodzie ruskiemu i krakowskiemu, jednemu z najbogatszych magnatw Rzeczypospolitej XVII w., a w trzy lata pniej Lubomirski zosta prawnym wacicielem zamku, miasta i klucza acuckiego. Wraz z objciem dbr acuckich przez Lubomirskich rozpoczyna si nowy okres w dziejach i rozwoju miasta. Po mierci Stanisawa Lubomirskiego w 1649 r. dobra acuckie odziedziczy jego redni syn Jerzy Sebastian (1616-1667) a po nim kolejno jego druga ona Barbara z Tarw i synowie: Franciszek Sebastian, starosta olsztyski (zm. w 1699 r.), Stanisaw Herakliusz, marszaek wielki koronny, (zm. w 1702 r.), Hieronim Augustyn, marszaek koronny, hetman polny i hetman wielki koronny (zm. w 1706 r.). Nastpnym wacicielem acuta zosta na krtko Franciszek Lubomirski, syn Stanisawa Herakliusza a po nim jego syn Teodor, wojewoda krakowski (zm. w 1745 r.). W 1745 roku spadkobierca i syn Teodora Kacper przekaza acut bratu stryjecznemu Stanisawowi Lubomirskiemu. Stanisaw Lubomirski (zm. w

27

1783 r.), marszaek wielki koronny, ostatni liczcy si przedstawiciel rodu Lubomirskich, w 1753 roku polubi Izabell z Czartoryskich, najbogatsz pann w wczesnej Rzeczypospolitej. Po przejciu acuta od Stadnickiego i usuniciu z miasta kalwinw Stanisaw Lubomirski w 1633 zwrci dominikanom odbudowany klasztor, a w 1643 roku gruntownie przebudowany koci pod zmienionym wezwaniem . Piotra i Pawa. Parafia farna otrzymaa od Lubomirskiego teren dawnego zamku Pileckich (na ktrym w pniejszym czasie powstaa plebania) a dawny koci szpitalny w. Ducha zosta odnowiony i erygowany pod wezwaniem w. Rocha. Rozebrano go w 1781 r. W latach 1629-1641 Stanisaw Lubomirski podj si budowy pooonego na poudniowy wschd od miasta zamku w twierdz w typie palazzo in fortezza chronic acut od strony poudniowej i czciowo wschodniej. W trakcie przebudowy i rozbudowy wytyczono m. in. fortyfikacje bastionowe typu staroholenderskiego. Cao zostaa sprzona kompozycyjnie z pobliskim miastem. Niedugo pniej, w czasach Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, fortyfikacje zamkowe zostay jeszcze zmodernizowane zapewne przez wybitnego architekta i inyniera wojskowego Tylmana z Gameren. Dopenieniem tych prac przy zamku byo jak si wydaje utworzenie na pnoc od niego, na terenie pniejszego Folwarku na Dolnem, obszernego zaoenia ogrodowego zoonego z ogrodu woskiego i zwierzyca. W okresie potopu ten nowoczenie ufortyfikowany przez Lubomisrkich zamek opar si wojskom szwedzkim a take dwa lata pniej oddziaom siedmiogrodzkim Rakoczego. Niestety Siedmiogrodzianie spalili wtedy sabo ufortyfikowane miasto niszczc m. in. dawny dwr obronny Pileckich i Stadnickich oraz far i zesp dominikaski. W 1661 r. Jerzy Sebastian Lubomirski odbudowa spalony przez wojsko Rakoczego koci farny a oraz koci i klasztor dominikanw (czciowo go rozbudowujc). Powstanie duego kompleksu obronno-rezydencjonalnego w bezporedniej bliskoci miasta zawayo w bardzo duym stopniu na jego ukadzie urbanistycznym i kierunkach rozwoju przestrzennego acuta. Prawie cay obszar wok fortyfikacji miejskich i zamkowych ze wzgldw obronnych na dugo wyczono z lokalizacji jakiejkolwiek zabudowy co niewtpliwie wymusio zagospodarowywanie i urbanizacj terenw bardziej odlegych, pooonych gwnie na pnocny wschd od miasta, wzdu Mikoki w kierunku dzisiejszego dworca kolejowego i Podzwierzyca. Odstpstwem od tego zakazu zabudowy byo planowe (za zgod Stanisawa Lubomirskiego) wytyczenie parceli dla tkaczy za fortyfikacjami miejskimi od zachodu, na pograniczu z Przedmieciem (dzisiejsze ul. Tkacka i Cetnarskiego). W 1695 r. miasto dotkna klska poaru a dopenieniem rujnacji miasta byo jego regularne pustoszenie w przecigu kilku lat przez oddziay saskie, polskie i szwedzkie w okresie wojny pnocnej (1702-1704). W XVIII w. miasto posiadao ju kilka przedmie, ktrych nazwy wymieniane w rdach to: Przedmiecie Dolne i Przedmiecie Grne, Powale vel Podwale, Poa za waem, Pod Tkaczami, Poa za klasztorem OO Dominikanw, Kty rzenicze, Wola Dalsza. Na przedmieciach usytuowane byy prawie wszystkie obiekty przemysowe myny, cegielnie, browary itp. Ponadto w XVIII w. powoli zaczo ksztatowa si osiedle o nazwie Podzwierzyniec pooone na pnocny wschd od Ogrodu Woskiego i Zwierzyca. Naley tu jeszcze wspomnie o duych obszarach miasta, ktre naleay do

28

kociow tj. parafialnego i szpitalnego oraz klasztoru oo. Dominikanw. Do kocioa farnego nalea folwark plebaski (usytuowany u podna Ksiych Grek, na pnoc od dzisiejszej ul. Konopnickiej), Ksie Pola i Ksie ki. Czasy ostatnich Lubomirskich (1745-1816) Stanisawa (zm. 1783) i jego ony Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej to dla zamku oraz zwizanych z nim folwarkw okres znacznych przemian i przeksztace. W latach 1760-1770 urzdzono na nowo Ogrd Woski na Dolnem. To ciekawe zaoenie, jak wynika z zachowanych materiaw archiwalnych, m. in. mapy z 1759 r., poczone byo systemem alei i kanaw z pooonym obok niego Zwierzycem oraz z zamkiem. W tym okresie powsta rwnie tzw. Dbnik, ktrego pozostaoci s dby zachowane w pnocno-wschodniej czci miasta (za torami kolejowymi). W tym czasie zamek przeksztacono w rezydencj pozbawion ju charakteru obronnego. Prace przy przebudowie zamku rozpoczto ju po I rozbiorze, kiedy acut znalaz si w zaborze austriackim. Zasadnicze zmiany w otoczeniu zamkowym i samym zamku dokonay si na przeomie XVIII i XIX w. Wzniesiono wwczas oraneri, zameczek romantyczny, a na terenie ograniczonym pozostaociami fortyfikacji (fosami) stworzono nieregularny, romantyczny park angielski. Zlikwidowano pozostaoci obwaowa, rozebrano gwn bram wjazdow z mostem zwodzonym oraz oficyny znajdujce si wzdu wau od zachodu. Do istotnych przeksztace miasta przyczyniy si na przeomie XVIII i XIX w. austriackie inwestycje rzdowe. W latach 1795-1807 wybudowano tzw. cesarsk drog poprowadzon z Bielska przez Krakw, Rzeszw, acut i Przemyl do Lwowa. W trakcie budowy gocica nastpia czciowa likwidacja umocnie miasta. Nowa trasa przecia ukad pl Przedmiecia (obecna ul. Pisudskiego) a na obszarze samego miasta skierowano j po linii przebiegu dawnej fosy (ktr wczeniej zasypano) obecn ulic Krlowej Elbiety do rynku i nastpnie wzdu obecnego parku (ul. Kociuszki). Po mierci Izabelli z Czartoryskich (zm. 1816) olbrzymi majtek Lubomirskich odziedziczyli jej wnukowie Alfred i Artur Potoccy, synowie Julii z Lubomirskich i Jana Potockiego. W 1823 r. bracia dokonali podziau dbr, w wyniku ktrego klucz acucki i dobra podlwowskie przej starszy Alfred (1786-1862). Po nim spadkobiercami zostali: syn, take Alfred (zm. 1889), nastpnie Roman (zm. 1915) i w kocu Alfred (zm. 1958). Alfred I Potocki, podj si dziea koncentracji dbr skutecznie zabiegajc na dworze habsburskim o pozwolenie na utworzenie ordynacji, ktra powstaa w 1830 roku. W 1820 r. mia miejsce wielki poar, ktry strawi cz zabudowy Przedmiecia oraz centrum miasta nie oszczdzajc ratusza, kociow i klasztoru OO Dominikanw. Ocalaa czciowo poudniowa pierzeja rynku, kilka budynkw w pierzei wschodniej, zachodnia pierzeja ulicy Waowej oraz pojedyncze domy przy obecnej ul. Dominikaskiej i Grunwaldzkiej. Poar kocioa i klasztoru Dominikanw przypieszy kasacj acuckiego konwentu. Budynki klasztorne zostay w 1823 r. przebudowane na stajnie i koszary wojskowe a ostatecznie zaadaptowane na szpital wojskowy. Po poarze opracowany zosta plan regulacyjny, ktrego realizacja spowodowaa prawie cakowite wyeliminowanie drewnianej zabudowy mieszkalnej z centrum miasta. Plan ten nie zmieni, jak si wydaje, redniowiecznego ukadu acuta. W tym czasie uksztatowa si powtrnie Plac Sobieskiego, w obrbie ktrego doszo do zmiany przebiegu linii zabudowy w pierzei poudniowej.

29

Po wspomnianym poarze miasta odbudowany zosta ratusz (1844), wzniesiono now plebani (1842 r.) a z fundacji Alfreda Potockiego ok. 1834 r. powstaa w pobliu synagogi murowana ujedalnia dla austriackiego puku kawalerii nazywana powszechnie Reitschule. Na rozwj miasta korzystnie wpyway realizowane z rozmachem przez Potockiego inwestycje gospodarcze i przemysowe. Pooony na poudniowy wschd od zamku Folwark na Grnem, zaoony zapewne jeszcze w XVII w. i produkujcy dla niego ywno zosta mocno rozbudowany. W latach 1831-48 wzniesiono tu m.in.: kurnik, cieplarni, cytryniarni i dom ogrodnika, stajni zwan tyrolni, areszt i gorzelni, magazyn gorzelni oraz zachowane do dzisiaj: wozowni, spichlerz, kancelari i mieszkanie administratora (mocno przeksztacone). Szereg budynkw gospodarczych powstao w 2 w. XIX w. rwnie na Dolnem. Zbudowano tu m. in. browar i cukrowni (1834-36). Do dzisiaj zachowa si m.in. budynek komisariatu dbr acuckich (1833-35). W II po. XIX w., za rzdw Alfreda II Potockiego, zlikwidowany zosta Ogrd Woski a na jego miejscu zbudowano rafineri spirytusu i czciowo dworzec kolejowy. Likwidacji uleg rwnie Zwierzyniec, przeksztacony jeszcze za czasw Izabelli Lubomirskiej w park krajobrazowy. W 1853 acut sta si orodkiem administracji lokalnej w zwizku z utworzeniem tutaj siedziby powiatu. W miecie zaczto budowa gmachy uytecznoci publicznej i okazae budynki mieszkalne. Miay tu siedzib urzdy i instytucje majce pozytywny wpyw na jego rozwj takie jak Sd Powiatowy, garnizon wojskowy, szkoy, instytucje kredytowe. Pewien wpyw na oywienie miasta moga te mie linia kolejowa przechodzca od 1859 r. przez dobra Ordynacji. Po reformach administracyjnych z 1867 r. w acucie zacza dziaa rada miejska pochodzca z kurialnych wyborw. W roku 1869 zaoono w acucie Kas Zaliczkow, w 1876 r. powstaa Ochotnicza Stra Poarna, w 1884 r. Towarzystwo Handlu Skr, w roku 1890 Towarzystwo Gimnastyczne Sok, a cztery lata pniej zaoono Stowarzyszenie Mieszczan Gwiazda. W 1889 roku wacicielem Ordynacji zosta Roman Potocki, ktry jeszcze w tym samym roku rozpocz gruntown przebudow, rozbudow i modernizacj zamku i jego otoczenia trwajc do roku 1904. Na przeomie XIX i XX wieku na zewntrz zamku zburzono star prochowni i wycito zasaniajce zamek drzewa, zaoono nowy park angielski, nazwany Elizinem, przebudowano gruntownie budynek Stajni Cugowych (1892), wzniesiono Powozowni (1902) i ogrodzono cay teren. W obrbie parku wzniesiono nowe budowle: Kordegard, Portierni, Dom Zarzdcy Ogrodw, Storczykarni (ok. 1897-1904), Palmiarni (1893-1896, zniszczona w okresie I wojny wiatowej), pawilon Elizin, bramy i mosty. Obszar parku zosta powikszony prawie dwukrotnie. Obecn posta park zamkowy zawdzicza w duej mierze podjtym wwczas dziaaniom. W latach 1896-1900 przebudowany zosta koci parafialny, ktry przybra dzisiejsz form architektoniczn. Za Romana Potockiego rozbudowany zosta rwnie Folwark na Grnem. Powsta tu m. in. nowy budynek administracyjny (1898) i magazyn (1885) Wytwrni Rossolisw i Substancji Smakowo-Zapachowych oraz wiele innych budynkw ordynacji acuckiej: Dom Zarzdu Dbr Ordynacji (k. XIX w., obecnie mocno przebudowany), budynek

30

Elektrowni (1906) wytwarzajcej prd elektryczny dla zamku i budynkw administracyjnych. W Folwarku na Dolnem w latach 1907-11 przebudowano na gorzelni przemysow zaprojektowany jeszcze w 1830 roku budynek cukrowni. W pocztkach XX wieku folwark zosta rozbudowany na potrzeby fabryki wdek i likierw, ktr przeniesiono tu w 1912 roku z Folwarku na Grnem. W kocu XIX wieku (w 1898 roku) zbudowano na terenie folwarku niewielki dworek dla zarzdcy dbr hrabiego Potockiego tzw. Trzenik. W miejsce dawnych kanaw zaoono, czciowo zachowane do dzisiaj, aleje czce zamek z Baantarni. Po mierci Romana Potockiego w 1915 roku dobra przejmuje jego syn Alfred Potocki ostatni waciciel Ordynacji. Po odzyskaniu niepodlegoci w 1918 roku miasto nadal penio funkcj siedziby powiatu. W 1925 r. do miasta przyczono Przedmiecie i Podzwierzyniec. W okresie midzywojennym na terenie miasta prowadzono zdecydowanie mniej inwestycji budowlanych. Byy to gwnie nadbudowy i rozbudowy istniejcych ju budynkw (np. ul. Farna 8, Rynek 6, 3 Maja 1), cho powstaway rwnie nowe budynki. Duo mniejszy ruch budowlany, w porwnaniu do okresu wczeniejszego, mona zaobserwowa take na terenach Ordynacji. Na terenie zespou zamkowego urzdzono korty tenisowe a na terenie dawnego Folwarku na Dolnem wzniesiono w 1919 roku nowy budynek likierni, kilka budynkw przy likierni i rafinerii spirytusu oraz pitrowy budynek mieszkalny dla pracownikw. W tym czasie funkcjonowaa w acucie elektrownia miejska. We wrzeniu 1939 r. wadz w miecie przejli Niemcy. W wyniku nowego podziau administracyjnego, powiat acucki sta si czci starostwa powiatowego Jarosaw. Tu po II wojnie wiatowej na Podzwierzycu zbudowana zostaa acucka Fabryka rub (1950 r.), uruchomiona w 1957 r. W 1955 roku w obszar miasta wczono cz Woli Maej (ul. Wiejska) oraz przysiek Krzemienicy Grabskie. W latach 19521955 zbudowano w miecie blokowe osiedle mieszkaniowe przeznaczone dla pracownikw acuckiej Fabryki rub. Kolejne osiedle blokowe zbudowano w 1965 roku przy obecnej ulicy Armii Krajowej. Na przeomie lat 60. i 70. XX w. midzy obecn ulic Pisudskiego a Przedmieciem i zespoem koszar powstao kolejne, fatalnie zlokalizowane osiedle blokowe. Budownictwo blokowe zawitao take na acuck Starwk (np. ulica Krlowej Elbiety). Zamek acucki z czci parku ju w 1944 roku zosta zamieniony na muzeum. W okresie powojennym w zachodniej czci ogrodw na Grnem wzniesiono liczne budynki szpitalne, ktre w duym stopniu spowodoway zniszczenie dawnego zaoenia zieleni. Destrukcji ulega take poudniowo-wschodnia cz ogrodw stanowica kiedy centrum zabudowa folwarcznych gdzie rwnie wybudowano liczne nowe budynki (Technikum Mechanizacji Rolnictwa). Do destrukcji dawnych ogrodw kwaterowych przyczynia si take budowa poudniowej obwodnicy miasta (ul. Armii Krajowej) co spowodowao cakowite oderwanie tej czci ogrodw od caoci zaoenia. W okresie tym zlikwidowano take park angielski usytuowany midzy ulicami Kociuszki i Sikorskiego. Z zaoenia ogrodowego na Dolnem do dzisiaj zachoway si jedynie jego relikty w postaci obszarw lenych - Dbnik (obecnie Las Komunalny), Baantarnia oraz pozostaoci dawnych alei. V.2.2. Krajobraz kulturowy

31

Miasto acut pooone jest w obrbie dwu mezoregionw zaliczanych do podprowincji Kotliny Sandomierskiej: Pradoliny Podkarpackiej i Podgrza Rzeszowskiego. W Pradolinie Podkarpackiej zlokalizowana jest dolina Wisoka. Pnocna cz acuta ley w obrbie terasy nadzalewowej porozcinanej starorzeczami Wisoka. Pnocn granic miasta wyznacza tzw. Stare Wisoczysko. Wiksza cz miasta ley na terenie Podgrza Rzeszowskiego lekko falistego, wznoszcego si w kierunku poudniowym, porozcinanego dolinami Mikoki i Sawy. Pooenie acuta na obszarze przejciowym pomidzy wyynnym a terasowo-dolinnym sprawia, e jest to teren urozmaicony, pocity parowami, bardzo atrakcyjny krajobrazowo. acut to miasto o redniowiecznej genezie z zachowanym, cho przeksztaconym w pniejszych wiekach ukadem urbanistycznym, na ktry skadaj si: duy, trapezoidalny plac rynkowy z nieregularnym ukadem ulic, Plac Sobieskiego (zwany pierwotnie Starym Rynkiem) oraz sprzony z miastem od poowy XVII wieku nowoytny zamek usytuowany na wschd od rynku. W bezporednim ssiedztwie rynku, w jego pn.zach. naroniku zachoway si zabudowania dawnego kocioa i klasztoru OO. Dominikanw o redniowiecznej, XV-wiecznej metryce i burzliwych losach w kolejnych wiekach - liczne zniszczenia i przebudowy w XVII i XVIII w., kasata konwentu przez wadze austriackie z przeznaczeniem budynkw na cele wieckie w XIX w. oraz przeksztacenia powojenne spowodoway niestety utrat cech stylowych. Co najmniej od koca XV wieku istnia te w miecie murowany koci parafialny pooony na pnoc od Rynku. Wielokrotnie niszczony, odbudowywany i restaurowany obecn sw form architektoniczn zawdzicza gruntownej przebudowie z koca XIX wieku wg projektu znanego krakowskiego architekta Teodora Talowskiego, dokonanej z fundacji ordynata Romana Potockiego. Wrd sakralnych zabytkw acuta wane miejsce zajmuje take synagoga pochodzca z 2 po. XVIII w. z zachowanym, wyjtkowo bogatym wystrojem wntrza. Niewtpliwie o specyfice krajobrazu kulturowego miasta decyduje zaoenie rezydencjonalne, na ktre skadaj si: dawny zamek (nastpnie przeksztacony na paac) otoczony fortyfikacjami, pooony w rozlegym parku z licznymi budowlami (m.in. Oraneria, Ujedalnia, Zameczek Romantyczny, Storczykarnia, budynek d. Zarzdu Ogrodw acuckich). W rnym stopniu czytelne s take pozostaoci, zwizanych niegdy z nierozerwalnie z zespoem zamkowym, dawnych folwarkw: pooonego na poudnie od zamku Folwarku na Grnem z zachowanymi licznymi budowlami i Folwarku na Dolnem (na pnoc od zamku, przy dawnym trakcie do Leajska). O wyrazie architektonicznym miasta decyduj te stosunkowo liczne obiekty uytecznoci publicznej pochodzce gwnie z XIX i pocz. XX w.: gmach Towarzystwa Kasynowego Ordynacji Potockich, budynek dawnej kasy Oszczdnociowo-Zaliczkowej (obecnie Starostwo Powiatowe), zesp budynkw koszarowych, budynek Towarzystwa Gminastycznego Sok, gmach sdu, obiekty szkolne (zesp budynkw dawnego gimnazjum klasycznego, dawna szkoa tkacka, szkoa ludowa i inne), dawne budynki ydowskie ania i dom ludowy. Obiekty te wznoszone byy w okresie autonomii galicyjskiej, kiedy to galicyjskie miasteczka przeyway okres znacznego rozwoju gospodarczego, na co w acucie dodatkowo naoyo si pozytywne oddziaywanie wynikajce z funkcjonowania ordynacji. Mwic o obiektach zabytkowych miasta wspomnie te naley o mieszczaskim budownictwie skoncentrowanym w centrum acuta. Zachowane do dzi kamienice

32

przyrynkowe oraz zlokalizowane przy gwnych ulicach miasta o wyrazie architektonicznym charakterystycznym dla wieku XIX i pocz. XX, cho o wczeniejszej (XVII i XVIII-wiecznej genezie) byy obiektami typowymi dla XIX-wiecznego krajobrazu maych i rednich miast Galicji. acut to take miasto zabytkowej zieleni: tej zwizanej z rezydencj magnack park zamkowy, zaoenia lene dawnego Zwierzyca i Baantarni, zabytkowe aleje, lecz take cmentarz komunalny, dawne ogrody przy zabytkowych willach. Funkcjonowanie w acucie okazaej magnackiej rezydencji i dobrze prosperujcych folwarkw, produkcji przemysowej i gospodarczej pozostawao nie bez wpywu na rozwj ekonomiczny, przemiany urbanistyczne, architektoniczne i krajobrazowe miasta. Pomijajc w tym miejscu aspekty ekonomiczne i gospodarcze wskaza naley na licznie powstajce w miecie w kocu XIX i na pocztku XX w. wille i domy w ogrodzie, wznoszone przez miejscowych architektw i budowniczych, ktrzy zdobywali dowiadczenia pracujc przy inwestycjach zamkowych i zwizanych z rozwojem ordynacji Potockich. Zamoni obywatele miasta budowali na obrzeach niewielkiego centrum swe siedziby, ktrych forma stylistyczna oscylowaa wok popularnego wwczas naladownictwa stylw minionych epok. Sprzyjao to uksztatowaniu krajobrazu kulturowego odpowiadajcego popularnym na przeomie XIX i XX w. ideom miast - ogrodw i zwizanych z nimi koncepcjami jednorodzinnych domw w ogrodzie. To w duej mierze dziki tym indywidualnym mieszczaskim inwestycjom acut zyska swj wasny, odczuwalny do dzi, niepowtarzalny charakter zielonego miasta rozwijajcego si w cieniu, ale i pod przemonym wpywem wielkiej rezydencji. V.2.3. Zabytki nieruchome z wyszczeglnieniem obiektw o istotnej wartoci i znaczeniu dla miasta. Architektura sakralna Zesp kocioa parafialnego p.w. w. Stanisawa biskupa Parafia wzmiankowana w 1394 r. Pierwotny koci drewniany p.w. w. Barbary wzmiankowany w 1394 r. Kolejna potwierdzona data zwizana z acuck wityni to 1478 r. kiedy to Otton Pilecki dobudowa do kocioa kaplic p.w. Najwitszej Dziewicy Marii i w. Agnieszki. Nowy murowany ju koci powsta dziki fundacji Stanisawa Pileckiego. Kolejny z Pileckich waciciel acuta Krzysztof zamienia wityni na zbr protestancki w 1594 r. Ten stan trwa do 1621 r., od kiedy z powrotem peni swoj pierwotn funkcj. Odbudowany w 1628 r. przez Stanisawa Lubomirskiego, w 1630 rekonsekrowany. Zniszczony w czasie najazdu wojsk Rakoczego w 1657 r., odbudowywany przez Tylmana z Gameren, ktry zaprojektowa do wityni otarz gwny oraz boczne. W 1699 r. nastpuje kolejna konsekracja. Niestety witynia nie miaa szczcia i po raz kolejny ulega zniszczeniu wskutek poaru w 1733 r. Odbudowany ju w 1741 r., trzy lata pniej konsekrowany przez bpa Wacawa Hieronima Sierakowskiego. Remontowany w 2 po. XVIII w. przez Stanisawa Lubomirskiego. W 1820 r. kolejny waciciel acuta Alfred Potocki sprowadza do parafii jezuitw, ktrzy administruj parafi w l. 1835-1887 r. Koci remontowany w l. 1847, 1871-2. W l. 90 XIX w. przystpiono do kompleksowej przebudowy fary, projekt przebudowy przygotowa znany architekt Teodor Talowski, niestety nie zosta on zrealizowany. Przy powstaej w l. 18961900 wityni pracowali budowniczowie acuccy Stanisaw i Jan Cetnarscy oraz arch. 33

lwowski Dionizy Krzyczkowski autor wybudowanej wiey. W tym samym czasie wg projektu Talowskiego przebudowano krypty grobowe Potockich i wybudowano krucht wejciow od wschodu kocioa. W wyniku przebudowy powstaa witynia o cechach neogotyckich, neoromaskich. Orientowana, murowana z cegy, trzynawowa pseudobazylika transeptowa o trjbocznie zamknitych ramionach transeptu i prezbiterium; poprzedzona wyniosa wie od frontu; z kryptami pod prezbiterium i transeptem. Od wschodu dekoracyjna kruchta. Wntrze wityni sklepione sklepieniem gwiadzistym na gurtach, w oknach witrae. Wyniesiony teren, na ktrym stoi fara otoczony jest murem obronnym z XVII w. Murowany z cegy i kamienia, oszkarpowany, z otworami strzelniczymi, zosta pod k. XIX przebudowany pierwotnie obiega cay teren a w czasie remontu wityni poudniowa fosa zostaa zasypana. W skad zespou kocielnego wchodz take usytuowane na pnoc od wityni, dostpne poprzez most zabudowania plebaskie: plebania, przebudowany lamus oraz obora. Plebania o cechach klasycystycznych elewacji frontowej zostaa wybudowana wg projektu Jana Tokarskiego w 1842 r. z fundacji Alfreda Potockiego. Zesp klasztorny OO. Dominikanw Konwent zgromadzenia w. Dominika zosta najprawdopodobniej zaoony w XIV w., uposaony w 1390 r. przez Jadwig, wdow po Ottonie z Pilczy. W 1586 r. zakonnicy zostali usunici przez Stanisawa Stadnickiego. Wrcili do acuta w l. 20. XVII w. dziki Stanisawowi Lubomirskiemu. W 1820 r. koci si spali, co byo jedn z przyczyn opuszczenia przez Dominikanw acuta i przeniesienia si do Dzikowa. Pierwotny koci drewniany p.w. Bogosawionej Marii Dziewicy z XIV w. Murowany budowany w dwch etapach: ok. 1491 r. prezbiterium, natomiast trzynawowy korpus powsta w 1 po. XVI w. Zniszczony podczas nieobecnoci zakonnikw, odbudowany w ok. 1630 r. Ponownie zniszczony przez wojska Rakoczego w 1657 r. oraz spalony przez wojska koronne w 1733 r. Odrestaurowany przez Teodora Lubomirskiego w 1742 r., pali si po raz kolejny w 1820 r. Po ostatniej poodze przestaje peni funkcje sakralne i zostaje przebudowany na koszary zniesiono szczyt, wntrze podzielono na dwie kondygnacje. Wyposaenie wityni zostaje przeniesione do pobliskich kociow w Albigowej i Krzemienicy. Kolejny remont budynek czeka w 1910 r., kiedy to zaadaptowano zesp na szpital wojskowy. W 1966 r. przeprowadzono prace remontowo-adaptacyjne na Dom Wycieczkowy. W obecnej formie jest to budynek murowany, orientowany, na planie prostokta, o elewacji frontowej akcentowanej parami pilastrw, kryty dachem czterospadowym. Pierwotnie bya to witynia jednonawowa z pkolicie zakoczonym prezbiterium. Pierwsze budynki klasztorne byy zapewne drewniane. Klasztor murowany wzniesiony ok. 1491 r. z fundacji Stanisawa Pileckiego, po opuszczeniu przez braci zakonnych w l. 1586-1622 uytkowany przez Stadnickich jako mennica. Po powrocie dominikanw odbudowany staraniem Stanisawa Lubomirskiego. Po raz kolejny zniszczony w czasie najazdu Rakoczego. W 1661 r. odbudowany, w 1742 r. budowa nowego lub kompleksowa przebudowa budynku klasztornego. Zabudowania klasztorne zostay opuszczone przez Dominikanw w 1820 r. po poarze zespou i kasacie konwentu. Po 1820 r. budynek zamieniony na koszary a nastpnie po 1910 r. peni funkcj szpitala wojskowego. Remontowany w 1966 r. na potrzeby Domu Wycieczkowego. Jest to

34

budynek murowany z cegy, na planie podkowy, dostawiony od poudnia do kocioa, z wewntrznym wirydarzem. Pitrowy, kryty dachem dwuspadowym. Elewacja frontowa (wsch.) dekorowana na osi pseudoryzalitem, z boniowanym portalem, zwieczonym trjktnym szczytem. Elewacje obwiedzione gzymsem koronujcym; wschodnia i poudniowa dekorowana paskimi pilastrami, ktre w elewacji wschodniej dodatkowo ozdobione kampanullami i ornamentem wstgowym. Obecnie w budynku kocioa mieci si siedziba miejscowego koa PTTK, w klasztorze prowadzona jest m.in. dziaalno gospodarcza. Synagoga Pierwsze wzmianki o spoecznoci ydowskiej w acucie pochodz z 1566 r. a pod koniec XVII w. ich liczba dochodzi do 30. Mieli swoj synagog, wybudowan z drewna, usytuowan w pd.-wsch. kwartale miasta. W 1726 r. kaha rozpoczyna starania o wybudowanie nowej synagogi i takie pozwolenie od ksicia Stanisawa Lubomirskiego, wczesnego waciciela miasta, otrzyma. Warunkiem byo wybudowanie obiektu murowanego, co byo spowodowane zagroeniem poarowym. Synagoga powstaa w 1761 r., jej wntrze uwieczni Zygmunt Vogel na rycinie z 1800 r. Budynek remontowany w l. 1896 r., 1909-1910, zosta podpalony przez Niemcw w czasie II wojny wiatowej. Udao si synagog uratowa dziki interwencji hr. Alfreda Potockiego, jednak poar strawi drewniany babiniec oraz wikszo wyposaenia. Na planie prostokta, przekryta czterospadowym dachem, o skromnym detalu architektonicznym urzeka, jednym z nielicznych zachowanych w takim stanie po zawierusze wojennej, wntrzem dekorowanym sztukateriami i polichromi. Wntrze z wydzielon sal msk z poprzedzajcym j przedsionkiem i sal kahaln nad ktrymi schody i babiniec. Sala mska na planie kwadratu, dwukondygnacyjna z centralnie usytuowan bim, ciany pokrywaj malowida sceny biblijne, przedstawienia wit ydowskich, teksty modlitw z nazwiskiem fundatora, znaki zodiaku, przedstawienia rolinne i zwierzce. Polichromia powstawaa etapami, pierwsze malowida prawdopodobnie powstay w 2 po. XVIII w., nastpnie nowe w poowie XIX w., odnawiane w 1896 r., kolejny prace trway w l. 19091910 i 1912 r., kiedy to powstay rwnie nowe malowida. Obecnie po latach uytkowania przez Muzeum Zamek w acucie budynek synagogi zosta przekazany Zwizkowi Wyznaniowemu Gmin ydowski RP a gospodaruje nim Fundacja Ochrony Dziedzictwa ydowskiego. Zesp zamkowy Wyjtkow warto zabytkow o randze oglnopolskiej posiada zesp zamkowoparkowy. W skad zespou Muzeum-Zamku w acucie wpisanego na list Pomnikw Historii wchodz nastpujce obiekty: Zamek - dawna rezydencja Lubomirskich i Potockich (1629-1641, 2 p. XVIIw., XVIII-XX w.), Oraneria (1798-1802), D. fortyfikacje bastionowe (1629-1641, 2 po. XVII w.), Park wewntrzny z elementami architektury ogrodowej (m.in. Glorietta), Zameczek Romantyczny (ok. 1805, 1807), Ujedalnia (1828-1830), Storczykarnia (ok. 1904),

35

Budynek d. Zarzdu Ogrodw acuckich (1899), Wartownia z bram gwn, Portiernia, brama pnocna (XIX/XX w.), Stajnie Cugowe (1829-1831, przeb. 1892) i Powozowni (1902), Park z obiektami architektury ogrodowej (m.in. pawilon Elizin) oraz zesp rzeby parkowej. Zesp zamkowo-parkowy w acucie jest wyjtkow w skali Polski wielk rezydencj magnack wyrniajc si zarwno rozmachem kompozycji przestrzennej, wysok klas artystyczn zabytkowych budynkw wchodzcych w skad zespou reprezentujcych rne style architektoniczne, jak rwnie wyjtkowym wystrojem i wyposaeniem wntrz oraz unikatowymi zbiorami muzealnymi (kolekcja pojazdw konnych, przedmiotw codziennego uytku, zbir judaicw, zbir sztuki cerkiewnej). Zamek w acucie wzniesiony zosta wraz z otaczajcymi go fortyfikacjami w latach 1629-1641 dla Stanisawa Lubomirskiego, wojewody ruskiego i krakowskiego, jednego z najznamienitszych magnatw polskich XVII wieku. wczesny zamek oparty na schemacie palazzo in fortezza jako czteroskrzydowa budowla z czterema wieami w naroach, wpisany zosta w piciobok bastionowych fortyfikacji typu staroholenderskiego. Taka opinia dominuje w literaturze przedmiotu (A. Miobdzki, B. Majewska-Maszkowska). Wedug hipotezy J. Bogdanowskiego zamek zbudowany zosta za Stadnickich ok. 1620 r., a nastpnie rozbudowany za S. Lubomirskiego). Badacze architektury XVII-wiecznej wskazuj, i tradycyjne formy wczesnego zamku jak czworoboczny plan z wewntrznym dziedzicem, wiee (baszty) typu puntone poczono w acucie z nowatorskimi woskimi zaoeniami palazzo in fortezza", a plan fortyfikacji sprzony zosta kompozycyjnie nie tylko ze wzniesion wewntrz siedzib magnack, ale take z miastem. Za budowniczego zamku uznaje si Macieja Trapol - nadwornego architekta Lubomirskich (autora m.in. rozbudowy siedziby Lubomirskich w Winiczu). Prace przy fortyfikacjach przypisuje si natomiast Krzysztofowi Mieroszewskiemu. W literaturze wskazuje si na znakomity detal architektoniczny proweniencji pnocnowoskiej wystpujcy take w innych XVII-wiecznych realizacjach Lubomirskich oraz na elementy architektonicznego podziau elewacji majce swe odpowiedniki w italianizujcej architekturze Pragi pocztku XVII wieku. Zastosowane w acucie nowatorskie wwczas formy wczesnobarokowe wspistniay z elementami manierystycznymi. Z XVII-wiecznego zaoenia zamkowego zachowa si trjkondygnacjowy korpus gwny, zoony z czterech skrzyde zgrupowanych wok prostoktnego dziedzica, wczesnobarokowe wejcie z portalem gwnym (1629-1641) wraz z wielk sieni i niektre elementy dekoracji architektonicznej. Pierwotny ukad zachowaa te klatka schodowa pn.-wsch. Do wybitnych XVII-wiecznych realizacji z okresu wczesnego baroku naley te zachowana do dzi sztukatorska dekoracja sklepienia Sali pod Zodiakiem autorstwa Giovanni Battisty Falconiego. Poza wymienionymi stiukami z pierwotnej dekoracji wntrz zamkowych przetrwao niewiele - s to przede wszystkim malowane belki stropowe w Sali pod Stropem i malowida w wiey pn.-zach. Zamek i fortyfikacje przebudowane zostay w 2. poowie XVII wieku, zapewne przy udziale zwizanego z Lubomirskimi Tylmana z Gameren. Fortyfikacje zmodernizowano, a przebudowa zamku dokonana po 1688 r., ukierunkowana zostaa zgodnie z duchem sarmatyzmu - na podkrelenie rezydencjonalno-rodowego charakteru zamku. Z osob Tylmana wie si te projekty baniastych hemw wie frontowych

36

(zachodnich) oraz domnieman przebudow paradnej klatki schodowej od strony dziedzica o stylistyce typowej dla okresu dojrzaego baroku. Czasy ostatnich Lubomirskich - Stanisawa Lubomirskiego, marszaka wielkiego koronnego i jego ony Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej to dla acuckiego zamku etap wielkich przemian i przeksztace. W trakcie kilkudziesicioletniego okresu ich panowania (1745-1816) zamek w acucie straci swj obronny charakter, stajc si rezydencj o charakterze typowo paacowym, otoczon rozlegym krajobrazowym parkiem angielskim, z powstaymi w tym czasie licznymi, typowymi dla tej epoki budowlami ogrodowymi. Z okresu przebudowy paacu przez Stanisawa Lubomirskiego i jego on Izabell z Czartoryskich w latach 1745-1786 (I etap) i w latach 1791-1816 (II etap) pochodz przede wszystkim: parterowy trakt przy wewntrznej elewacji skrzyda pn., pawilon Biblioteki, budynek przy skrzydle pd. mieszczcy w II kondygnacji teatr oraz dobudwka mieszczca na pitrze tzw. pniej Apartament Chiski i skrzydo dziedzica gospodarczego mieszczce tzw. Bia Jadalni. Duym zmianom poddane te zostay wntrza paacu, w celu dostosowania ich do najbardziej nowoczesnych wwczas rozwiza. Przebudowa acuckiej rezydencji dokonana zostaa przede wszystkim z inicjatywy Izabelli z Czartoryskich, ktra po 1791 r. obraa acuck posiado na sw gwn rezydencj. Zakres wykonanych wwczas prac by olbrzymi: obok rozbudowy paacu i wykonania nowych aranacji wntrz, przystpiono do przekomponowania parku i czciowej niwelacji fortyfikacji ziemnych. W projektach wntrz dominowa styl klasycyzmu. Powstay wwczas zachowane do dzi czoowe dziea klasycystyczne (np. niepowtarzalna realizacja dekoracji Salonu Kolumnowego) autorstwa wybitnych artystw: Szymona Bogumia Zuga, Jana Chrystiana Kamsetzera, Jana Griesmeyera. Spotykamy te realizacje inspirowane wpywami orientalnymi (Apartament Turecki, Apartament Chiski), a take wci jeszcze wwczas obecne kompozycje rokokowe. Ksina Izabella zatrudnia te w acucie wybitnego architekta klasycyzmu Chrystiana Piotra Aignera oraz sztukatora Fryderyka Baumana. Zrealizowane wwczas wntrza Sali Balowej, Biaej Jadalni, Teatru i kaplicy nale do najwybitniejszych przykadw klasycyzmu w Polsce. Wedug projektu Aignera i przy udziale Baumana wzniesiono kilka nowych budowli: Oraneri, Gloriett, Zameczek Romantyczny. Oraneria - o harmonijnych, utrzymanych w wielkim porzdku elewacjach, wzniesiona w stylu klasycystycznym w latach 1799-1802, przebudowana za Elbiety i Romana Potockich na przeomie XIX i XX wieku. W latach 50. XX wieku przebudowano pitro i dokonano remontu parteru poczonego z adaptacj na Ogrd Zimowy. Zameczek Romantyczny wybudowany na przeomie XVIII i XIX w., zaliczany (przez T. Jaroszewskiego) do grupy paacw z rotund w narou", czy romantyczn nieregularno i surowo bryy z klasycystyczn sztukatorsk dekoracj wntrz. Jak wskazuje T. Jaroszewski dziki mecenatowi Lubomirskiej przeniesione zostay na prowincj osignicia warszawskiego rodowiska architektw, przy czym pod wzgldem poziomu artystycznego Zameczek nie ustpowa wzorcom warszawskim. Przemawia za tym przede wszystkim wysokiej klasy dekoracja sztukatorska F. Baumana. W tym czasie dokonano te przeksztacenia elewacji zachodniej (frontowej) zamku w stylu neogotyckim (realizacja niezachowana). Po przebudowie tej, zapewne wg projektu Aignera, acut sta si wielk reklam neogotyku. Bya to bowiem najwiksza w owym czasie neogotycka realizacja na ziemiach polskich, stajc si inspiracj dla innych

37

architektw. W okresie panowania Izabelli Lubomirskiej cakowitej zmianie ulego te otoczenie paacu. Poza wzniesieniem na terenie parku nowych budowli przeprowadzono te na szerok skal prace ogrodnicze. Zatrudnieni liczni ogrodnicy stworzyli, zgodnie z upodobaniami Izabelli, nieregularny, romantyczny park angielski skomponowany wg modnych wzorw europejskich i polskich (Arkadia, Puawy). Niwelujc czciowo fortyfikacje zaadaptowano je jako element krajobrazowy parku. Zachowane widoki zamku z pocz. XIX wieku oraz przekazy archiwalne daj wyobraenie o wczesnym znaczeniu i randze acuckiej posiadoci. Jak wspomina przedwojenny monografista acuckiego zamku J. Piotrowski, opierajc si na rdowych przekazach ju w XVIII wieku by zamek acucki znan i niema atrakcj, albowiem ks. marsz. w. kor. Stan. Lubomirski wyda polecenie zezwalajce na zwiedzanie go przez zgaszajcych si przybyszw krajowych i obcych. Po mierci I. Lubomirskiej w 1816 r. sukcesorami dbr acuckich stali si jej wnukowie: Artur i Alfred Potoccy. Po raz kolejny zamek i jego otoczenie ulegy znacznym przeksztaceniom. W amfiladzie pokoi pierwszego pitra pooono dekoracyjne, intarsjowane posadzki drewniane. Przed zamkiem zniwelowano cakowicie pozostaoci po waach ziemnych. W latach 1828-1830 na terenie obecnego parku wzniesiono klasycystyczny budynek Ujedalni powstay wg projektu L. Bogochwalskiego. Obecny wygld zamku i parku jest wynikiem ostatniej wielkiej przebudowy, rozbudowy i modernizacji paacu i jego otoczenia, przeprowadzonej w latach 1889-1912 z polecenia Romana Potockiego i jego ony Elbiety z Radziwiw. Do prac tych zaangaowane zostay przede wszystkim firmy i architekci wiedescy. Nad caoci prac czuwali sprowadzeni z Wiednia Amand Bauqu i Albert Pio. Pod ich kierunkiem pracowao wielu artystw i rzemielnikw z kraju i zagranicy. Znane s wspomnienia E. Potockiej opisujce m.in. histori sprowadzenia do acuta gwnych twrcw przeksztacenia rezydencji na przeomie XIX i XX wieku: Nathaniel Rotchild o tym czasie zbudowa liczny paac we Wiedniu na Theresianumgasse i sprowadzi do tego dwch Francuzw, ktrzy osiedli we Wiedniu, jeden nazwiskiem Bauque by pierwszorzdnym architekt i inynierem, a drugi rodem z Genui (Mediolanu) na wp Woch by rysownikiem i mia nadzwyczajny gust i znajomo stylw i proporcji. W trakcie przebudowy zamku przeksztacono elewacje zamku, nadajc im cechy neobaroku francuskiego. Jak wskazywa T. Jaroszewski po dokonanym przeksztaceniu elewacja wschodnia zamku nawizywaa wyranie do niezrealizowanego projektu zamku w Charleval autorstwa Jacquesa Androu et du Cerceau. Przebudowany zosta pawilon biblioteki, a od strony poudniowej dobudowano oficyn z wie. Cakowicie przeksztacono wikszo pomieszcze pozostawiajc jedynie w stanie prawie nienaruszonym cz najlepszych wntrz z czasw ksinej Lubomirskiej. Z okresu kolejnej gruntownej przebudowy z lat 1889-1914 zachoway si: wystrj elewacji, przelicowanych w tym okresie w stylu neorenesansu i neobaroku francuskiego, wiea Kurza Stopka, skrzydo tzw. Drugiego Stou, nadbudowany na tarasie Pokj Werandowy przy wsch. czci elewacji pd., przebudowany gruntownie pawilon Biblioteki. Prace objy take otoczenie paacu: urzdzono nowe ogrody (Ogrd Rany, Ogrd Woski Nowy, park zewntrzny angielski) ogrodzono cay teren i wzniesiono wiele nowych budowli: bramy, kordegardy, budynek Zarzdu Ogrodw acuckich, Storczykarni, pawilon Elizin oraz pooone w zachodniej czci Folwarku na Grnem Stajnie Cugowe i Powozowni. Wikszo tych obiektw przetrwaa do naszych czasw

38

w nieprzeksztaconej formie. W stanie pierwotnym zachowa si m.in. budynek dawnego Zarzdu Ogrodw acuckich. Wybudowany w 1899 roku, a przebudowany w 1913 roku wg projektu Amanda Bauqu, zachowa do dzi cechy malowniczego eklektyzmu. Obszar parku zosta wwczas dwukrotnie powikszony. Czwartym i ostatnim ordynatem by Alfred III Potocki, syn Romana i Elbiety. Z jego inicjatywy w latach 20. XX w. kolejny raz przeksztacono wntrza zamkowe oraz przekomponowano korytarze II pitra wg projektu T. Stryjeskiego. Park zamkowy zoony jest obecnie z kilku czci, powstaych w rnym okresie i zrnicowanych stylistycznie. Park wewntrzny w obrbie dawnych fortyfikacji bastionowych, zaoony w latach 70. XVIII w., powikszany w miar niwelowania obwarowa, nastpnie przeksztacany, z dominujcymi cechami ukadu uksztatowanego na przeomie XIX i XX w. W granicach parku wewntrznego znajduje si m.in. Ogrd Rany i Ogrd Woski. Ogrd Rany usytuowany na poudnie od zamku, zaoony zosta ok. 1900 r. zapewne wg projektu wiedeskiego ogrodnika Franza Majwalda. Ogrd Woski Nowy pooony przed elewacj wschodni zamku, zaoony zosta ok. 1900 r. wg projektu Alberta Pio. Park zewntrzny angielski w otoczeniu fortyfikacji o charakterze krajobrazowym zaoony zosta w latach 1890-1904. W jego obszarze wystpuje swobodny ukad nieregularnych alei. Gwne aleje obsadzone lipami to: aleja rodkowa dzielca cay park zewntrzny wzdu osi pnoc-poudnie; prostopada do niej aleja wschodnia biegnca wzdu poudniowo-wschodniej czci ogrodzenia i aleja zachodnia biegnca po zewntrznej stronie fosy. 1 Park zewntrzny wschodni przylega od wschodu do alei lipowej czcej Zameczek Romantyczny z Ujedalni. Uksztatowany zosta na przeomie XIX i XX wieku jako krajobrazowy, jednorodny w formie przestrzennej. 2 W parku wystpuj nieregularne grupy drzew i krzeww z bogatym drzewostanem, m.in. lipy, buki, dby, klony, jawory, sosny-wejmutki, jesiony. Poza granicami obecnego zespou zamkowo-parkowego zlokalizowane s dawne folwarki, niegdy cile zwizane z zamkiem i bdce czci wielkiego kompleksu dbr Lubomirskich i Potockich. Folwark na Grnem Na poudniowy zachd od zespou zamkowo-parkowego zlokalizowany jest zesp dawnego folwarku Na Grnem, ktry obecnie ze wzgldu na powojenne przeksztacenia i zmiany wasnociowe podzielony jest na kilka czci i podzielony jest drog E4 z Rzeszowa do Przemyla (ul. Armii Krajowej). Folwark Na Grnem istnia ju w XVIII w. i peni funkcje zaplecza gospodarczego zamku. Z inicjatywy Izabelli Lubomirskiej zosta rozbudowany, otoczony parkiem angielskim i peni take funkcje wypoczynkowe. Pierwszy ordynat Alfred Potocki znacznie rozbudowa folwark i przeznaczy go wycznie na cele gospodarcze. Cz zachodnia terenu dawnego Folwarku na Grnem czciowo uytkowana jest obecnie przez Muzeum-Zamek w acucie. Do obiektw muzealnych nale m.in. dawna Powozownia i budynek Stajni Cugowych. Budynek Stajni Cugowych (obecnie mieszczcy muzeum powozw) wzniesiony zosta w latach 1829-1831 przez L. Boguchwalskiego, lecz jego obecna neobarokowa forma architektoniczna pochodzi w zasadniczej czci z okresu

39

przebudowy i rozbudowy (dodanie skrzyde bocznych) dokonanej w 1892 wg projektu Amanda Bauqu. Powozownia (w ktrej obecnie mieci si Dzia Sztuki Cerkiewnej) wzniesiona zostaa w 1902 r. take wg projektu A. Bauqu. Oba te budynki poddano w latach 60-tych XX wieku gruntownej restauracji, w trakcie ktrej zachowano form architektoniczn z przeomu XIX i XX wieku. W trakcie tej powojennej adaptacji w budynku Powozowni nadbudowano pitro w jego czci poudniowej. W zachodniej czci dawnego folwarku zachowao si take kilka innych zabytkowych budynkw, obecnie pozostajcych w uytkowaniu Szpitala Miejskiego. S to budynki: dawnej Wozowni (wzniesionej w latach 1828-29 wg proj. L. Boguchwalskiego, rozbudowanej w 1870 r. wg proj. Karola Richtera), Dom Zarzdu Dbr Ordynacji (wzniesiony w XIX w., przebudowany ok. 1913 r. zapewne wg proj. A. Bauqu i ok. 1948 r.), Elektrownia (wybudowana w 1906 r. wg proj. A. Bauqu). Powojenna adaptacja znajdujcych si tam budynkw na cele szpitalne spowodowaa w znacznej mierze destrukcj substancji zabytkowej, a liczne przebudowy oraz wzniesienie kilku nowych budynkw zatary dawny ukad zaoenia. Znacznej przebudowie i rozbudowie ulegy m.in. dawny budynek Dyrekcji Zarzdu Dbr Ordynacji oraz dawne Garae. Mniejszym przeksztaceniom ulegy natomiast budynki Wozowni i Elektrowni. Kilka budynkw znajdujcych si na terenie dawnego Folwarku na Grnem pozostaje w uytkowaniu Zespou Szk Mechanizacji Rolnictwa. Nale do nich midzy innymi dawny Paacyk (Zameczek) oraz Kurnik. W latach 20-tych XX wieku cakowicie przebudowano dawny Kurnik, a na miejscu tzw. Paacyku wzniesiono nowy, do dzi istniejcy budynek, wykorzystujc dawne fundamenty i piwnice. Ta oraz kolejne (w latach 60.XX w.) przebudowy tych obiektw spowodoway cakowit utrat cech stylowych wymienionych budynkw. Kolejny obiekt z zespou uytkowanego obecnie przez to technikum, to wzniesiony za rzdw Alfreda I Potockiego (w latach 1831-1832) budynek dawnej kancelarii i mieszkanie administratora zwane te rzdcwk, folwarkiem lub kancelari. Przebudowany i znacznie rozbudowany w pocztku XX wieku, remontowany w latach 1945-48, w 1960 roku i ostatnio w 1995 roku nie reprezentuje obecnie cech stylistycznych typowych dla budownictwa okresu jego powstania (II w. XIX wieku). Inny obiekt z tego zespou to wzniesiona zapewne ok. 1770 roku dawna stajnia zwana Tyrolni, wykorzystywana nastpnie jako obora zwana Holenderni. Z pierwotnego barokowego budynku zachowa si do dzi jedynie zewntrzny obrys rzutu. Budynek ten zosta cakowicie przebudowany ok. 1895 roku, a w okresie powojennym (w latach 60. XX w.) budynek zmodernizowano, rozbudowano i podwyszono o pitro adaptujc na cele owiatowe. W omawianym zespole pozostaje te dawny Spichlerz wzniesiony w latach 1831-32 i odbudowany po poarze w 1852 roku. Przebudowany w pocztkach XX wieku (kiedy to rozebrano podcie od strony pnocnej), doczeka si w latach 90. XX w. rewaloryzacji w celu adaptacji na magazyn ikon Muzeum-Zamku. Obecnie nie jest uytkowany. Najdalej pooon od zespou zamkowo-parkowego czci skadow dawnego folwarku s, pooone po drugiej stronie drogi E 4, w ssiedztwie staww, dwa budynki: wzniesiony w latach 1885-1892 dawny magazyn a nastpnie Magazyn Likierw i Rossolisw, adaptowany przed I wojn wiatow na mieszkania, uytkowany obecnie przez Muzeum-Zamek (po przebudowie w latach 80-tych na mieszkania i pracownie konserwatorskie) oraz wzniesiony w kocu XIX wieku budynek administracyjny

40

Wytwrni Likierw i Rosolisw, zachowany zasadniczo w stanie pierwotnym, znieksztaconym jednak powojennymi przybudwkami. Folwark na Dolnem Na pnoc od miasta lokacyjnego zachoway si relikty dawnego folwarku Na Dolnem. Folwark ten istnia od po. XVIII w., a w 2 w. XIX w. zosta rozbudowany z inicjatywy Alfreda I Potockiego z wykorzystaniem terenw, zlokalizowanego tu wczeniej (od XVII w. ) Ogrodu Woskiego. W XIX w. istniao tu wiele obiektw o charakterze przemysowym i gospodarczym, m.in. fabryka cukru, owczarnia, kunia, spichlerze, stodoy, stajnia oraz dworek komisarza. Zaniedbany w kocu XIX wieku, w pocz. w. XX w. zosta rozbudowany na potrzeby fabryki wdek i likierw, ktr przeniesiono w 1912 r. z terenu Folwarku na Dolnem. Obecnie teren ten jest mocno przeksztacony, wikszo budynkw nie przetrwao do naszych czasw. Z dawnego zespou obiektw do dzi zachoway si jedynie: - budynek dawnego Komisariatu Dbr acuckich, obecnie Muzeum Gorzelnictwa klasycystyczny, wzniesiony wedug projektu L. Bogochwalskiego w latach 1833-1835, wielokrotnie remontowany, - zabudowania dawnej cukrowni, obecnie fabryki wdek, ktrych wielokrotne przebudowy spowodoway zatarcie pierwotnych cech stylowych, - barokowy XVIII-wieczny most przerzucony przez strumie Mikoka, prowadzcy prawdopodobnie do dawnego Ogrodu Woskiego, - dworek tzw. Trzenik, wzniesiony w kocu XIX wieku dla zarzdcy dbr hrabiego Potockiego. Budynki uytecznoci publicznej Zachowana do dzisiaj stosunkowo liczna grupa budowli uytecznoci publicznej w swym zasadniczym zrbie pochodzi z okresu autonomii galicyjskiej. Tylko nieliczne zachowane obiekty posiadaj starsz metryk. Nie zachowa si niestety budynek ratusza wzniesiony w rynku zapewne jeszcze w XVII w. i pochopnie rozebrany w 1913 r. Jego miejsce mia zaj nowy gmach, ale wybuch wojny udaremni realizacj planw. Najstarszym zachowanym obiektem publicznym jest prawdopodobnie dawny zajazd przy ul. Pisudkiego 9. Budynek ten, wzniesiony ok. 1800 r., peni wielorakie funkcje. Wg tradycji w II w. XIX w. znajdowaa si tutaj poczta a nastpnie zajazd. W II po. XIX w. zosta przejty przez Towarzystwo Zaliczkowe a od 1895 r. by siedzib Kasy Zaliczkowej i Oszczdnoci. Po II wojnie wiatowej miecia si tu siedziba Rady Narodowej a obecnie siedziba Powiatowgo Urzdu Pracy i Wydziau Komunikacji Starostwa Powiatowego w acucie. Przebudowa z k. XIX w. zmienia pierwotny wygld elewacji budynku. Kolejny zachowany budynek z I po. XIX w., prawdopodobnie rwnie penicy funkcj zajazdu znajduje si przy ul. Krlowej Elbiety 5-7. Przed 1843 rokiem z fundacji Potockiego wzniesiono u zbiegu ulic 3 Maja i Paderewskiego, na wprost synagogi, murowan C.K. Reitschule jako ujedalni dla austriackiego puku kawalerii. Nie jest znany autor projektu budowli. Do grupy budowli uytecznoci publicznej licznie reprezentowanych w acucie nale szkoy. Pierwsza z nich, czterowydziaowa szkoa ludowa zostaa otwarta w roku 1876. Miecia si ona w pitrowym budynku przy ulicy Pisudskiego 7. W okresie

41

midzywojennym budynek ten zosta powikszony przez nadbudowanie drugiego pitra. Obecnie znajduje si tu Gimnazjum Publiczne nr 1. Drug szko zaoyy w acucie siostry boromeuszki w 1887 r. Bya to prywatna eska szkoa wydziaowa. Dla jej potrzeb Stanisaw Cetnarski wznis dwa budynki, ktre zachoway si do dzisiaj bez wikszych przeksztace.. Pierwszy budynek, wzniesiony w 1897 r., znajduje si przy ul. Farnej 10 (ob. Liceum Ekonomiczne), drugi, z 1902 r. przy ul. Grunwaldzkiej 9 (ob. Zesp Szk im. J. Korczaka). Kolejn szko, ktra zostaa zaoona pod koniec XIX w. bya szkoa tkacka. Pitrowy budynek szkolny zosta wzniesiony ok. 1904 r. przy ul. Cetnarskiego 17/19. Przy budowie szkoy by prawdopodobnie zaangaowany Jan Cetnarski. W tym samym czasie przy ul. Matejki 1 wzniesione zostay rwnie warszaty szkoy tkackiej. Obecnie oba budynki s nieuytkowane. Przy ul. ardeckiego (nr 5, 6 i 8) znajduj si trzy parterowe budynki, ktre wykorzystywane byy przez zaoone w 1907 r. prywatne gimnazjum klasyczne, upastwowione jako gimnazjum realne w 1910 r. Dwa z tych budynkw udostpni szkole Galicyjski Bank Ziemski a trzeci Stanisaw Cetnarski. Ich budow przypisuje si S. Cetnarskiemu (projektantem budynku przy ul. ardeckiego 5 by prawdopodobnie Antoni Dbrowski). Obecnie wszystkie te budynki peni funkcj mieszkaln. Wprowadzenie w Galicji autonomii sprzyjao powstawaniu licznych instytucji finansowych, stowarzysze kulturalnych i spoecznych, ktre z czasem zaczy wznosi swoje wasne gmachy. Du aktywno w tym wzgldzie wykazay zwaszcza towarzystwa gimnastyczne i kasy oszczdnoci. W latach 1893-1894 zbudowany zosta dla Towarzystwa Kasynowego z fundacji Potockich gmach Kasyna Urzdniczego (ulica Kociuszki 2), skupiajcego urzdnikw Ordynacji. Budynek powsta na miejscu pierwszej acuckiej poczty. Innym wyrniajcym si budynkiem, uytkowanym obecnie przez Starostwo Powiatowe jest dawny gmach Kasy Oszczdnociowo-Zaliczkowej utworzonej w acucie w 1870 r. Usytuowany przy ul. Mickiewicza 2 gmach zosta wzniesiony w 1895 r. Oprcz biur Kasy w budynku tym miecia si rwnie Rada Powiatowa. W 1896 roku powsta przy ulicy Sokoa 13 skromny gmach Towarzystwa Gimnastycznego Sok. W okresie midzywojennym budynek zosta rozbudowany a po drugiej wojnie wiatowej przebudowany i zmieniony na kino Znicz. Obecnie budynek jest wasnoci prywatn. Swj budynek posiadao rwnie utworzone w 1894 r. Stowarzyszenie Mieszczan Gwiazda, ktre zaadaptowao dla swoich potrzeb niewielki, parterowy budynek rzeni miejskiej wzniesiony ok. 1880 r. przy ulicy Danielewicza 8. Adaptacji obiektu dokona Stanisaw Cetnarski w 1910 r. Obecnie mieci si w nim Biblioteka Pedagogiczna. Z innych budowli uytecznoci publicznej wzniesionych na terenie miasta naley wymieni duy budynek ani ydowskiej wybudowany ok. 1910 r. na gruntach gminy izraelickiej przy ulicy Ottona z Pilczy 2. Warto jeszcze wspomnie o zachowanym budynku elektrowni miejskiej wzniesionym w roku 1911 przy ul. ysa Gra 6. Innym rodzajem budynkw licznie wznoszonych w. XIX w. i na pocz. XX w. byy budowle administracji pastwowej oraz koszary dla garnizonw wojskowych. Nadmieni naley, e budowle te obwarowane byy cisymi przepisami i nadzorowane z urzdu przez pastwowych budowniczych.

42

Jednym z takich budynkw wzniesionych w acucie by gmach Sdu Powiatowego zbudowany w roku 1910 przy ulicy Grunwaldzkiej 8. W latach dziewidziesitych XIX wieku rozpoczto rozbudow kompleksu koszar wojskowych, istniejcych w acucie ju w I po. XIX w., usytuowanych na peryferiach miasta (przy ul. Pisudskiego). Przed I wojn wiatow zbudowano tu 19 obiektw, w ktrych umieszczono puk kawalerii obrony krajowej. Byy to m. in. stajnie, budynki mieszkalne dla kawalerzystw, oficerw i podoficerw, magazyny ywnociowe i uzbrojenia, wozownia, ania, budynek dowdztwa, wartownia, budynek sztabowy oraz place wicze. W okresie midzywojennym wzniesiono kilka nowych obiektw. Dzisiaj teren ten jest silnie zaniedbany, wikszo budynkw mocno przebudowana, jednake dawny ukad przestrzenny koszar nie uleg zatarciu. W okresie dwudziestolecia midzywojennego ruch budowlany znacznie osab w porwnaniu do okresu wczeniejszego. Wzniesiono wwczas zaledwie dwie szkoy oraz kilka innych budowli publicznych, z ktrych warto wymieni Ludowy Dom ydowski wybudowany ok. 1930 r. (ul. Ottona z Pilczy 12) i Kas Chorych (ul. Mickiewicza 8). Pierwszy z budynkw szkolnych wystawionych w okresie dwudziestolecia midzywojennego to trzykondygnacyjne Gimnazjum Realne, zbudowane w latach 192325, usytuowane przy ul. Mickiewicza 3. W 1953 r. budynek ten zosta czciowo przebudowany. Obecnie mieci si w nim I Liceum Oglnoksztacce. Drugi budynek szkolny, wzniesiony w 1926 roku przy ulicy Grunwaldzkiej nr 11, nalea do zespou eskiego Seminarium Nauczycielskiego SS Boromeuszek. Zabudowa mieszczaska Najstarsze zachowane w acucie kamienice lub ich fragmenty datuje si na przeom XVI i XVII w. Trudno jednak dzisiaj cokolwiek powiedzie o ich pierwotnym ukadzie wntrz poniewa wszystkie ulegy znacznym przeksztaceniom i nadbudowom w przecigu XIX i XX w. Do najstarszych kamienic acuckich, powstaych w XVI, XVII i XVIII w. nale budynki pooone przy Rynku nr 1, 3, 5, 12, 15, 20, 21, 26, 27, 29, 30, 31. Do poaru miasta w 1820 r. zabudowa miejska bya w zdecydowanej wikszoci drewniana. Nieliczne murowane kamienice zlokalizowane byy przede wszystkim wok rynku w poudniowej i wschodniej pierzei. One te, a waciwie ich mury, w wikszoci przetrway poar z 1820 r. (stan ten obrazuje dobrze plan miasta wykonany po ww poarze). Nowa zabudowa po poarze z 1820 r. powstawaa zapewne przy czciowym wykorzystaniu fragmentw ocalaych murw ww domw. Wznoszono te nowe trj- lub czteroosiowe kamieniczki w zwartej zabudowie, w wikszoci z sieni przelotow na osi, najczciej jednopitrowe, przekrywane dachami dwuspadowymi. Na tyach dziaek siedliskowych powstay oficyny i inna zabudowa gospodarcza. Podobne domy, jednak usytuowane kalenic rwnolegle do ulicy i zredukowane tylko do jednej kondygnacji, z gospodarczymi bramami przejazdowymi prowadzcymi w gb dziaki siedliskowej, powstaway rwnie w zwartej zabudowie w bocznych blokach ulicznych (np. ul. Danielewicza 3, 11, 13, 15 powstae w I po. XIX w., ul. 3 Maja 5, 7, 9, 11 powstae w II po. XIX w. i pocz. XX). Pewne oywienie gospodarcze, jakie daje si obserwowa w czasach autonomii galicyjskiej miao swoje odbicie we wzmoonym ruchu budowlanym. W tym czasie powstao wiele nowych kamienic, a starsze obiekty poddawano przebudowom i

43

nadbudowom, nakadajc na elewacje nowy, dekoracyjny kostium. Wikszo acuckich kamienic z tego okresu utrzymana jest w konwencji eklektyzmu bazujcego na formach klasycznych. Z budynkw wzniesionych bd przeksztaconych przed I wojn wiatow, dekorowanych detalem historyzujcym warto wymieni obiekty zlokalizowane przy ul. Cetnarskiego (nr 6), Danielewicza (nr 2, 4), Kociuszki (nr 7), Pisudskiego (nr 5, 10, 12), Rzeniczej (nr 2, 8, 14), Rynek (nr 10, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 29), Sowackiego (nr 12), pl. Sobieskiego (nr 20, 21). Wiele kamienic otrzymao w tym czasie handlowe i usugowe partery. Charakterystyczny jest w przypadku acuta prawie cakowity brak budynkw o cechach modernistycznych. Jedyny stosunkowo dobrze zachowany obiekt tego typu to kamienica przy pl. Sobieskiego 19. Zabudowa willowa Istotnym elementem historycznego uksztatowania acuta s obszary z domami w ogrodach oraz zabudow willow pochodzc z okresu autonomii galicyjskiej, uzupenian take pniej, w okresie midzywojennym. Budowle te, o eklektycznym charakterze z przewag cech stylowych neorenesansu i neobaroku i w mniejszej skali neoklasycyzmu i neogotyku, czsto posiadajce charakter reprezentacyjny, powstaway gwnie dla potrzeb pokanie rozwinitego aparatu administracyjnego miejscowych urzdnikw tak ordynackich jak i powiatowych, lekarzy, nauczycieli a take rzemielnikw. Wznosili je gwnie liczni miejscowi budowniczowie i majstrzy (m. in. Cetnarscy, Pelcowie, Lencznarowicze), jak i architekci pracujcy dla Potockich. Powszechnie podpatrywano budynki wznoszone dla potrzeb ordynacji, dlatego w projektach domw czsto pojawiaj si wieyczki, skomplikowane formy dachw, bogaty detal architektoniczny. Budynki te powstaway tak na planach prostoktnych o symetrycznym ukadzie, z gankiem od frontu jak i na planach nieregularnych, z naronymi wielobocznymi lub prostoktnymi wieami. Cechowaa je ogromna rnorodno form, wariantw kompozycyjnych bryy z akcentem dekoracyjno-malarskim. Elewacje zdobiono sztukateriami, boniowaniem, rnobarwn ceg ceramiczn.. W wikszoci te wolnostojce budynki mieszkalne otacza obszerny ogrd. Powszechna w tym czasie moda na zakadanie ogrodw i sadw okalajcych zabudowania mieszkalne w przypadku acuta spotgowana bya chci naladowania zamkowego zaoenia ogrodowego. Doprowadzio to do wytworzenia si krajobrazu architektonicznoprzyrodniczego porwnywalnego do angielskiej idei miasta-ogrodu goszonej przez E. Howarda u schyku XIX w. Z licznie zachowanych willi i domw w ogrodach na szczegln uwag zasuguj budynki usytuowane przy ul. Bohaterw nr 4, ul. Cetnarskiego nr 27, 29, 31, 33 , ul. Danielewicza nr 21, ul. Dominikaskiej nr 17, ul. Dolniaskiej nr 2, ul. Grunwaldzkiej nr 7, 15, 17, 51, 70, ul. Jagielloskiej nr 13, ul. Kraszewskiego nr 14, 42, ul. Mickiewicza nr 12, 14b, 18, ul. Mocickiego nr 17, ul. Paderewskiego nr 18, ul. Pisudskiego nr 11, 39, 51, ul. Sienkiewicza nr 5, ul. Sokoa 4, ul. ardeckiego 12. Zespoy zabytkowej zieleni Wanym historycznym elementem w strukturze przestrzennej miasta, zachowanym do dnia dzisiejszego, cho w duym stopniu zaniedbanym i zdegradowanym s zabytkowe zespoy zieleni: Dbnik (obecnie las komunalny), Baantarnia (obecnie las komunalny)

44

i zesp zabytkowych alei. Te zabytkowe zespoy zieleni stanowi pozostao dawnego kompleksu terenw zielonych dawnych Ogrodw na Dolnem (zlikwidowanych w duej czci ju w 2 po. XIX w.) W skad tego kompleksu wchodziy Ogrd Woski (na terenie obecnego Polmosu) oraz Zwierzyniec. Zesp ten skada si z terenw parkowych, ogrodowych oraz sieci alei i kanaw. Dbnik pooony na pnoc od rezydencji, na wschd od traktu leajskiego stanowi cz historycznego zaoenia Zwierzyca. Powstawanie Dbnika notuje si od 1758 r., tj. od wydania przez Lubomirskiego dekretu, w ktrym nowoecy zobowizani byli do zasadzenia drzewka dbu. Dzi jest to czciowo naturalny las grdowy ze skupiskiem sosny, wierka i pojedynczymi jodami. Zachowao si 45 pomnikowych dbw szypukowych. Obecnie na terenie Dbnika zachowany jest starodrzew dbowy. Wewntrz lasu znajduje si staw bdcy pozostaoci starorzecza Wisoka. Baantarnia, pooona na pnoc od zespou zamkowo-parkowego zanotowana zostaa na planie miasta ok. 1830 r. w formie zagajnika, ktry w kocu XIX w. z inicjatywy Romana Potockiego zosta powikszony i rozpoczto w nim hodowl baantw. Obecnie obszar ten jest poronity przez: brzoz brodawkowat, lip szerokolistn, buka i klona zwyczajnego, jesiona wyniosego, a w jej poudniowozachodniej czci wystpuje zgrupowanie kilkunastu dbw. Jest to teren o duych walorach historycznych, krajobrazowych i rekreacyjnych. Aleje zaoone zostay w XVIII i XIX w. wzdu drg dojazdowych do miasta oraz czcych rezydencj z folwarkami (w tym m.in. z Ogrodem Woskim, Baantarni i Zwierzycem). Obecnie peni rol ulic pooonych na wschd i pnoc od zamku z zachowanym czciowo drzewostanem. Do dnia dzisiejszego w najlepszym stanie zachoway si: - aleje kasztanowe wzdu ul. Kasprowicza i Piekarskiej, - aleje lipowe wzdu ul. Sikorskiego i Reja, - aleje jesionowe wzdu ul. Kopernika, Orzeszkowej, Sowiskiego, - aleje dbowe przy ul. Krasiskiego i Ogrodowej, - aleja grabowa przy ul. Piekarskiej. Aleje zdegradowane czciowo lub cakowicie to: - pozostaoci alei topolowej przy ul. Skadowej, - pozostaoci alei jesionowej przy ul. Kazimierza Wielkiego, - pozostaoci po dawnej alei jesionowej przy ul. Bema (nowe nasadzenia rekonstrukcja czciowa) - dawna aleja grabowa przy ul. Partyzantw zdegradowana cakowicie Cmentarze i sztuka sepulkralna Na terenie miasta acuta znajdujemy nekropoli rzymsko-katolick, kirkuty ydowskie oraz cmentarze wojskowe polskie i ukraiskie. Pierwszym cmentarzem by cmentarz przykocielny, ktry zosta zamknity dekretem cesarskim z 1783 r. likwidujcym takie usytuowanie pochwkw ze wzgldw sanitarnych. Kolejnym chronologicznie bya nekropolia przy obecnej ulicy Mickiewicza zaoona w 1800 r., lecz ta z czasem si zapenia i w 1862 r. otworzono nowy, obecnie funkcjonujcy. Cmentarze acuckie pierwotnie zarzdzane byy przez parafi do 1985 r. kiedy to administratorem zostao Miejskie Przedsibiorstwo Gospodarki Komunalnej.

45

Nekropolia acucka usytuowana jest na poudnie od miasta, na niewielkim wzniesieniu, po wschodniej stronie ul. I. Mocickiego. Cmentarz podzielony alej na cz wschodni i zachodni, posiada bardzo bogaty zasb zabytkowych, historycznych nagrobkw. W przestrzeni cmentarza dominuj trzy kaplice cmentarna, w wschodniej czci nekropolii oraz dwie grobowe: rodziny Reichardw i Madeyskich. Natomiast gwn przestrze cmentarza zajmuj nagrobki. Analizujc formy pomnikw moemy przeledzi ich rozwj historyczny a take rozpozna wikszo typw nagrobkw wystpujcych w sztuce sepulkralnej. Wyrnimy typologicznie: due grobowce rodzinne w dwch typach; nagrobki w formie stell, obeliskw; cokow z krzyami; rzeb figuralnych oraz nieliczne nagrobki eliwne. Pierwszy wymieniony typ - grobowce rodzinne wystpuj 1. na rzucie prostokta, przekryte pyt z dekoracyjnie rozwizanym frontem z tablicami (grobowiec Edwarda Witkowskiego, rodziny Uberman), 2. na rzucie prostokta przekrytego sklepieniem odcinkowym, z dekoracyjnie rozwizanym frontonem w formie fasady parawanowej (grobowiec Bojarskich, Dublerw, Sobierajw, Cetnarskich). Najliczniejsz grup tworz nagrobki w formie cokow z krzyami, wrd ktrych moemy wymieni charakterystyczne z krzyem oplecionym lin z kotwic oraz dekorowanym sercem; w postaci drzewa ycia na kamiennym cokole (Marii Kramerowej); cok moe rwnie przybiera formy neogotyckie (Stanisawa Jankiewicza, NN Gob). Liczn grup s take stelle wystpujce w rnych formach. Zachowao si kilka o cechach klasycystycznych (ks. Franciszka Romana) oraz charakterystyczne dla warsztatu Janika z paskorzebion gow Jezusa w tondzie (nagrobek Sobolewskich) Nagrobki w formie obeliskw ciekawy obelisk o podstawie trjkta (Dobrowolskich); nagrobek powicony zmarym onierzom z 10 puku Strzelcw Konnych w formie wysokiego obelisku na postumencie; czy pomnik Jzefa Kaczorowskiego, gdzie przed nie wysokim obeliskiem umieszczono na konsoli urn. Najbardziej ekspresyjne w swoim wyrazie s rzeby figuralne na zrnicowanym poziomie artystycznym, niemniej jednak zaakcentowa naley te najciekawsze: przy gwnej alei na wysokim postumencie widzimy rzeb putta nostalgicznie opartego o urn i gaszcego pochodni; rzeba paczki wspartej o kolumn (Adeli Soldatwny); wystpuj take rzeby Marii w typie Niepokalanie Pocztej (nagrobek rodziny Peszkowskich), Chrystusa, oraz putta (ks. Ludwika Peszkowskiego). W poudniowej czci cmentarza dominant stanowi monumentalny pomnik Bolesawa ardeckiego z ponadnaturalnych rozmiarw rzeb siedzcego starca. Rzeby pojawiaj si rwnie na grobowcach rodzinnych, w rozbudowanej formie moemy to zaobserwowa m.in. na grobowcu Kwiatkw z rzeb paczki; a take na grobowcu Fleszarw gdzie zostaa umieszczona pikna rzeba paczki wspartej o kolumn. Jednym z ciekawszych jest nagrobkw jest usytuowany przy alei pomnik E.. Sirkoveta - klasycystyczny postument z symbolami vanitas. Wiele nagrobkw otacza metalowa, kuta, czsto bogato dekorowana balustrada. Wrd sygnowanych dzie sztuki sepulkralnej na acuckiej nekropolii prym wiedzie pracownia Tadeusza Janika z Rzeszowa, bardzo popularnego w owym czasie, ktrego pracownia wykonaa kilkaset nagrobkw w miejscowociach w promieniu kilkudziesiciu kilometrw od Rzeszowa. Pomniki na acuckiej nekropolii pochodz take z innych rzeszowskich pracowni Kazimierza Mitasiskiego (ks. Jzefa Wojtechowskiego), Jana Czuby (Aleksandra Bardla) ale odnaleziono tylko pojedyncze ich

46

przykady. Ciekawostk jest nagrobek z lokalnego warsztatu, na dodatek do oddalonego od acuta jakim jest stella Zofii Nowakowej wykonany przez Priana z Frysztaka. Na terenie acuckiej nekropoli znajduj si rwnie kwatery wojskowe powicone polegym w czasie pierwszej i drugiej wojny wiatowej. Ludno ydowska chowaa swoich zmarych na dwch kirkutach. Starszy pooony jest pomidzy ulicami Moniuszki i Grunwaldzk i datowany na pocz. XVII w. (wiemy, e ju w tym czasie istnia w acucie cmentarz ydowski). Zachoway si na nim tylko nieliczne macewy lub ich destrukty oraz dwa ohele. Wikszy, poudniowy ohel Naftalego Cwi Horowica z Ropczyc (zm. 1827 r.), jednego z najbardziej znanych cadykw Galicji, ucznia Elimelecha z Leajska, ktry z zmar w acucie bdc w drodze do Lublina. Drugi ohel Eleazara z acuta (zm. 1841 r.), od 1841 r. bdcego cadykiem acuckim. Oba zostay odbudowane staraniem rabina Mendla Reichberga, dziki ktremu przywrcono wietno wielu miejscom pamici spoecznoci ydowskiej. Drugi cmentarz powsta w 1860 r. przy ul. Traugutta i zosta doszcztnie zniszczony przez Niemcw w czasie II wojny wiatowej.

V.2.4. Zabytki ruchome Poza nielicznymi kapliczkami zasb zabytkw ruchomych acuta to wyposaenie kocioa parafialnego p.w. w. Stanisawa Biskupa. Wystrj to w wikszoci kreacja powstaa pod koniec XIX w. na potrzeby gruntownie przebudowanej wityni. Stanowi on przykad mecenatu kolatorw acuckiej parafii rodziny Potockich. Pniejsze realizacje - z l. 30 XX w., oraz z 2 po. XX w. dopeniaj obraz wntrza, ktre obecnie zwiedzajcemu wydaje si zamknit caoci. Intrygujcym jest fakt, i niewiele pozostao w acuckim kociele elementw wyposaenia z wczeniejszych fundacji. Wielowiekowa historia pozostawia swj skromny lad w postaci otoczonego kultem, koronowanego wizerunku Matki Boej Szkaplerznej z 1670 r. Kolejnym wiekowymi zabytkami s - barokowa chrzcielnica z XVII w. oraz take pochodzce z XVII w. tablica erekcyjna (1621 r.) i kartusz Lubomirskich (1628 r.). Z czasu przebudowy (1896-1900) pochodzi neogotycki otarz gwny autorstwa Kazimierza Mieczysawa Chodziskiego z wczeniejszym obrazem Wskrzeszenie Piotrawina (1860 r.) pdzla Jzefa Reichana. Chodziski by rwnie autorem neobarokowych otarzy: Najwitszego Serca Pana Jezusa, Matki Boskiej Szkaplerznej; ambony. Ciekawy przykadem rozwizania struktury otarzowej s otarze w nawach bocznych: . Moniki i Augustyna, w. Anny, w. Franciszka, Boego Miosierdzia powstae w warsztacie Tomasza i Franciszka Pelcw. Pozbawione waciwej nastawy, ktrej funkcj przejmuje witra bdcy zapleczem otarza, co jest rzadko stosowanym rozwizaniem. O charakterze wityni w duym stopniu decyduje take zesp witray wykonanych przez Teodora Zajdzikowskiego oraz w znanej w wczesnym cesarstwie firmie Carla Geylinga z Wiednia. Warto rwnie wymieni rzeb NMP Niepokalanie Pocztej Aleksanda Maillera oraz marmurowy pomnik Izabelli Lubomirskiej fundowane przez ordynatw acuckich.

47

W 1939 r. powstay kolejne otarze Matki Boskiej Racowej oraz w. Sebastiana, nawizujce stylistycznie do bocznych otarzy Chodziskiego, ktrych autorem by Edward Muchowicz. Osobnym tematem jest wystrj kaplicy grobowej Potockich, mieszczcej si pod prezbiterium acuckiej wityni. Portal zdobi paskorzeba wspomnianego Chodziskiego wg proj. Teodora Talowskiego autora kaplicy. W wntrzu gwnym akcentem jest otarz przejmujc Piet duta wybitnego lwowskiego rzebiarza Antoniego Popiela. Natomiast ozdabiajce okna witrae powstay w krakowskiej firmie Stanisawa eleskiego, sygnowane Jan Bukowski. V.2.5. Zabytki w zbiorach muzealnych W wikszoci pomieszcze Muzeum-Zamku zachowa si oryginalny zabytkowy wystrj: parkiety, okadziny cian w postaci boazerii, tapiserii; sztukaterie; polichromie. Wystrj ten utrzymany jest w rnorodnej stylistyce m.in.: baroku, klasycyzmu oraz neostylowej. Wikszo pomieszcze posiada dekoracyjne kominki wykonane z biaego, winiowego, szarego, czerwonego marmuru (w Sieni z piaskowca, w Apartamencie Chiskim ze stiuku, w Galerii Rzeb sztukatorskie) lub/i piece bogato dekorowane. Cz pomieszcze jest polichromowana np. na parterze Apartament Brenny z dekoracj malarsk autorstwa Vincenzo Brenny z XVIII w.; na I pitrze pokj we wiey pd.-wsch. z dekoracj Lucjana Smuglewicza. Interesujce s wntrza azienek, gdzie zachowane s prawie kompletne wyposaenia tych wntrz. Na ekspozycji znajduje si wiele cennych rzeb Amor - Henryk Lubomirskim duta Antonia Canovy, 1786-1788; obrazw Sofonisba Anquissola Autoportret przy sztalugach; rzemiosa artystycznego: meblarstwa szafa kredensowa z I w. XVIII w. Zachowao si jedno z nielicznych w Polsce wntrze teatru paacowego z zabytkow scenografi. Zwraca rwnie uwag oryginalne wyposaenie biblioteki oraz witrae w oknach z kartuszami herbowymi. Bogate zbiory znajdujce si w acuckim Zamku posiadaj liczn literatur. Muzeum Gorzelnictwa bdce wasnoci Polmosu acut a mieszczce si w zabytkowym, klasycystycznym dworku gromadzi zbiory zwizane z przemysem spirytusowym. Ta ga przemysu ma bogat tradycj na tym terenie zwizan m.in. z dziaalnoci "Fabryki Likierw Rossolisw i Rumu Hrabiego Alfreda Potockiego". W muzeum moemy zobaczy eksponaty zwizane z dziaalnoci Fabryki elementy linii produkcyjnych, naczynia, historyczne etykiety, zdjcia, dokumenty, dyplomy. Charakter zbiorw oraz miejsce ich eksponowania czyni Muzeum jednym z nielicznych obiektw tego typu w kraju V.2.6. Zabytki archeologiczne Miasto acut znajduje si na granicy Podgrza Rzeszowskiego oraz Pradoliny Podkarpackiej. Informacje, jakimi dysponujemy do rekonstrukcji pradziejw dla miasta acuta zawdziczamy przede wszystkim badaniom powierzchniowym Archeologicznego Zdjcia Polski (AZP) oraz nielicznym badaniom wykopaliskowym. Obszar, ktrego dotyczy niniejsze opracowanie, obejmuje 3 niepene arkusze AZP1. Cay ten teren by penetrowany podczas bada powierzchniowo-poszukiwawczych w latach 80. oraz 90. XX w. Zlokalizowano tutaj cznie 21 stanowiska archeologiczne
1

Obszary AZP: 102-78 (S. Czopek 1990, 1994); 102-79 (E. Kosiska 1982); 103-78 (W. Blajer 1982).

48

(Aneks II). Z kolei numery stanowisk zamieszczone w tekcie odpowiadaj numerom porzdkowym w tabeli. Numeracja w obrbie miejscowoci a take w obrbie arkuszy AZP jest podawana zgodnie z dokumentacj konserwatorsk (karty KESA). Zarejestrowane stanowiska s bardzo zrnicowane pod wzgldem wartoci poznawczej. Wiele z nich daje si bliej datowa dziki wystpowaniu charakterystycznej ceramiki lub narzdzi krzemiennych. S jednak i takie, ktre oglnie moemy dzi odnosi do pradziejw (w tabeli w rubryce chronologia, posiadaj adnotacj: pradziejowa nieokrelona). Te pierwsze pozwalaj podzieli archeologi interesujcego nas obszaru na poszczeglne okresy chronologiczne. Najstarszy odcinek dziejw czowieka stanowi epoka kamienia. Wraz z kocem epoki lodowej (IX/VIII tysiclecie p.n.e.) nastpia znaczna zmiana klimatu. Wskutek ocieplenia na miejscu rolinnoci tundrowej pojawiy si lasy. Ludzie zajmowali si wtedy gwnie zbieractwem, mylistwem oraz owiectwem. Z obszaru miasta acuta znane s lady dziaalnoci czowieka datowane na przeom okresu paleolitu oraz mezolitu. Z tego wanie czasu pochodz znaleziska narzdzi krzemiennych ze stanowiska acut 8 (l.p. 8). W najmodszej fazie epoki kamienia, czyli neolicie (VI tys. lat temu), doszo do zasiedlenia interesujcego nas obszaru, przez ludno osiad. Dokona si wtedy ogromny skok cywilizacyjny okrelany niekiedy mianem rewolucji neolitycznej. Wiza si on gwnie z tym, i ludno opanowaa umiejtno uprawy roli a take hodowli zwierzt. Na du skal zastosowano take ekstensywne rolnictwo wypaleniskowe. Wtedy te po raz pierwszy zaczto wykonywa naczynia z gliny, ktre wypalano w ogniskach. Ze wzgldu na bardzo charakterystyczne zdobienie naczy ornamentem rytej wstgi, pierwsza neolityczna kultura na ziemiach polskich nazywana jest kultur ceramiki wstgowej rytej. Ludno tej kultury preferowaa najbardziej yzne gleby lessowe i w ich obrbie zakadaa rozlege osiedla z charakterystycznymi tzw. dugimi domami. Na terenie miasta acuta rwnie dysponujemy stanowiskami, ktre reprezentuj ten horyzont czasowy. Stanowiska te to stan. 2 (l.p. 2) oraz 3 (l.p. 3). Na stan. 3 prowadzone byy w latach 1982-1990 wielosezonowe archeologiczne badania ratownicze. Autorka bada A. Gruszczyska odkrya tam relikty osad neolitycznych (lady domostw, obiektw gospodarczych a take liczny materia ceramiczny oraz krzemienny i kamienny). Drugi etap neolityzacji zwizany jest z fal ludnoci jak napyna z poudnia z tzw. cyklu lendzielsko-polgarskiego. Nastpiy wtedy zmiany zarwno w zdobieniu naczy jak i w technologii ich produkcji. Z kolei niewiele zmian obserwujemy w zakresie form gospodarowania. Materiay, ktre moemy wiza z tym okresem czasu s zlokalizowane na stan. 3 oraz 10 w acucie (l.p. 3 oraz 10). To ostatnie stanowisko badane byo w roku 1972 przez E. Waszkowsk. Podkreli rwnie naley, e z obszaru miasta acuta znanych jest 5 stanowisk (stan. 4 l.p. 4; stan. 5 l.p. 5; stan. 12 l.p. 12; stan. 15 l.p. 15; stan. 21 l.p. 21), ktre tylko oglnie przypisa mona epoce kamienia czy wiza z okresem neolitu. Ze wzgldu na mao charakterystyczne znaleziska nie jest do koca jasne z jakim okresem lub kultur naley czy odkryte na tych stanowiskach zabytki. W epoce brzu nastpi kolejny wany moment w dziejach ludzkoci. Pojawiy si wwczas a take upowszechniy przedmioty wykonywane z brzu. Natomiast w oglnym zakresie kultury i ycia codziennego kontynuowano osignicia neolitu, szczeglnie w zakresie produkcji ywnoci. Z przeomem epoki kamienia oraz wczesn epok brzu

49

moemy identyfikowa rwnie stanowiska z terenu miasta acuta np. stan. 16 (l.p. 16). Dysponujemy rwnie stanowiskami, ktre mona powiza z konkretn kultur w ramach epoki brzu a mianowicie z kultur protomierzanowick (dawniej nazywan kult. Chopice-Vesele). Materiay wizane z t jednostk kulturow odkryto na stanowisku 3 (l.p. 3). Wraz z wyksztaceniem si kultury uyckiej w epoce brzu widoczna jest wyrana intensyfikacja osadnictwa na terenie Polski. W modszej i pnej epoce brzu oraz we wczesnej epoce elaza Polsk poudniowo-wschodni zamieszkiwaa ludno okrelana mianem grupy tarnobrzeskiej (wchodzi ona w skad Kultury uyckiej). Okres jej istnienia przypada zarwno na okres epoki brzu jak i na wczesn epok elaza (od XIII/XII w. p. n.e. do IV/III w. p. n. e.). Charakterystyczne byo dla niej byo grzebanie swoich zmarych na duych, paskich cmentarzyskach po wczeniejszym skremowaniu zwok. Z terenu miasta acuta znane s 2 stanowiska wizane z grup tarnobrzesk. Pierwsze z nich (stan. 13 l.p. 13) reprezentuje materiay z okresu brzu natomiast drugie (stan. 14 l.p. 14) wizane jest ju z epok elaza. Z terenu miasta acuta nie s znane stanowiska, ktre mona by wiza z okresem lateskim (ostatnie wieki p. n. e.). Kolejna fala osadnictwa, jaka widoczna jest na obszarze interesujcego nas miasta zwizana jest z okresem wpyww rzymskich. W cigu czterech pierwszych wiekw n.e. rozwijaa si na terenie Polski kultura przeworska. To wanie z ni mona identyfikowa 2 stanowiska z obszaru miasta acuta. Materiay z okresu rzymskiego wystpiy na stanowisku 17 (l.p. 17) oraz 18 (l.p. 18). To pierwsze jest nawet dokadniej datowane, ze wzgldu na wystpowanie bardzo charakterystycznych naczy, na pny okres wpyww rzymskich. W okresie od 2 po. IV w. n. e. do koca wieku V miay miejsce znaczne ruchy ludnociowe, okrelane jako tzw. wdrwki ludw. Na skutek tych przemieszcze ludnoci napyna ze wschodu na ziemie Polski ludno sowiaska. Miao to miejsce na pocztku VI w. Na ten czas datuje si pocztek wczesnego redniowiecza, ktry trwa do poowy wieku XIII. Z obszaru miasta acuta znane jest 1 stanowisko, ktre mona wiza z okresem wczesnego redniowiecza (stan. 20 l.p. 20), niestety bez dokadnej lokalizacji. Z okresem pnego redniowiecza (XIII-XIV w.) mona by prawdopodobnie wiza grodzisko na stan. 1 (l.p. 1). Obiekt zniszczony zosta na skutek budowy elektrowni na pocz. XX w. Obecnie zachowany jest w formie szcztkowej. Prace ratownicze przeprowadzili tam w roku 1907 M. Drewko oraz A. Dworaczyski. Wedug autorw bada w miejscu tym mia istnie redniowieczny grdek penicy funkcje stranicze. Niestety hipoteza ta nie znajduje na razie potwierdzenia szczeglnie, e J. Bogdanowski twierdzi, i wyniesienie to jest form naturaln. Od XIV w. notuje si istnienie lokacyjnego miasta acuta. Na obecny czas dysponujemy jednak niewielk liczb stanowisk, ktre dotyczyyby okresu powstawania miasta i pierwszych wiekw jego funkcjonowania. W 1957 r. podczas prac w rejonie Rynku i Pl. Sobieskiego natrafiono na pozostaoci spichlerza oraz studni z pnia drzewa, datowanej na pocz. I po. XIV w. Z kolei w latach 60-ych XX w. podczas prac zwizanych z wykonywaniem kanalizacji na ul. Kociuszki, niedaleko wejcia do zamku, odkryto pozostaoci po redniowiecznej drodze. Poza tym natrafiono rwnie na tunele, piwnice i inne mury wizane ju z okresem nowoytnym. Z kolei przy ul. Grunwaldzkiej (od strony ul. Kociuszki) natrafiono na wbite pionowo belki drewniane, ktre mogy z duym

50

prawdopodobiestwem stanowi pozostaoci ziemno-drewnianych umocnie obronnych miasta acuta. Z okresem nowoytnym wiza naley zesp paacowy (stan. 6 l.p. 6), ktry czytelny jest obecnie jako zesp architektoniczny. W jego obrbie, w roku 1967 zostay przeprowadzone badania wykopaliskowe podczas ktrych pozyskano m.in. ceramik oraz kafle. Na okres XIV-XVII w. datowany jest materia pochodzcy ze stan. 11 (l.p. 11), ktry stanowi prawdopodobnie punkt osadniczy. Stanowiska znane z informacji jakie znale mona w literaturze lub w zbiorach archiwalnych placwek archeologicznych s to stanowiska odkryte podczas penetracji terenu przeprowadzonych przed waciw akcj Archeologicznego Zdjcia Polski. Cz z tych stanowisk nie zostaa pozytywnie zweryfikowana podczas AZP lub nie posiada dokadnej lokalizacji. Bez dokadnej lokalizacji pozostaje stanowisko nr 19 (l.p. 19). Obszar miasta acuta charakteryzuje si wystpowaniem bardzo interesujcych stanowisk archeologicznych. Niektre z nich ju zostay przebadane wykopaliskowo. Jednak takie prace powinny zosta przeprowadzone rwnie na innych stanowiskach, ktre z ca pewnoci dostarcz bardzo wanych i ciekawych materiaw zabytkowych. Dziki takim pracom moliwa bdzie m.in. peniejsza charakterystyka pradziejw i wczesnego redniowiecza, w tym take tak interesujcych zagadnie jak kwestie stosunkw gospodarczych, wierze i obrzdku pogrzebowego, obcych oddziaywa oraz infiltracji kulturowych. Jak ju wspomniano, na terenie miasta acuta zewidencjonowanych jest 21 stanowisk archeologicznych. W zwizku z intensywn upraw gruntw wszystkie s naraone na potencjalne zniszczenia. Jednak ze wzgldu na rny stopie zagroe i warto poznawcz stanowisk naleaoby je rozrni i odpowiednio z nimi postpowa. W przypadku pojedynczych ladw osadnictwa, w momencie prowadzenia w ich rejonie jakichkolwiek prac ziemnych, naley zapewni nadzr archeologiczny nad tymi pracami. W przypadku stanowisk rozlegych, z bardzo licznym materiaem powierzchniowym (co wiadczy o postpujcej jego degradacji) suba konserwatorska, powinna wpisywa je do rejestru zabytkw. W przypadku stanowisk zagroonych czynnikami naturalnymi (erozja, gboka orka) naley typowa je w pierwszej kolejnoci do bada wykopaliskowych. Szczegln jednak ochron konserwatorsk naley zastosowa do stanowisk naraonych na zniszczenie przez inwestycyjn dziaalno czowieka. W tych przypadkach, ju na etapie wykonywania projektw, odpowiednie suby i inwestorzy powinny zwrci si do Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw o wydanie opinii. Wojewdzki Konserwator Zabytkw moe nakaza zmian lokalizacji, wczeniejsze przeprowadzenie bada wykopaliskowych lub tylko nadzr archeologiczny w trakcie trwania prac ziemnych. Podkreli naley, e koszty tych bada pokrywaj poszczeglni inwestorzy. Na szczegln uwag zasuguj stanowiska charakteryzujce si du ocen wartoci poznawczej. Nale do nich przede wszystkim stanowiska nr: 1, 2, 3, 6, 9, 10 (l.p. 1, 2, 3, 6, 9, 10). Plan zagospodarowania przestrzennego powinien zwrci uwag wacicielom terenw, na ktrych znajduj si stanowiska archeologiczne i przyszym inwestorom na obowizki wynikajce z ustawowej ochrony zabytkw archeologicznych oraz konieczno

51

uzyskania zezwole na przeprowadzenie prac w strefie obserwacji archeologicznej i w rejonie oznaczonych stanowisk archeologicznych. W razie potwierdzenia w wyniku bada archeologicznych w miejscu prowadzonej inwestycji cennych obiektw archeologicznych, moe zaistnie konieczno przemianowania tej strefy w czci lub w caoci w stref cisej ochrony reliktw archeologicznych, co moe w konsekwencji pocign za sob na czci tego obszaru zakaz wszelkiej dziaalnoci budowlanej. Biorc powysze pod uwag proponuje si minimum inwestowania na tym terenie. Z tego te wzgldu postuluje si nadzr archeologiczny wszelkich prac ziemnych prowadzonych na wymienionych wyej obszarach a o planowanych tego typu dziaaniach naley powiadomi Urzd Ochrony Zabytkw Delegatura w Rzeszowie. Kompleksowo problem rozwoju historycznego i powstawania zespou urbanistycznego interesujcego nas miasta, jak te sposb ochrony wyznaczonych stref ochrony konserwatorskiej, ujty zosta w studium opracowanym przez zesp pod kier. J. Malczewskiego (Studium historyczno-urbanistyczne dla miasta acuta do studium uwarunkowa zagospodarowania przestrzennego i miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, Rzeszw 1997). Jak wynika z przedstawionych wyej informacji (ujtych take w/w opracowaniu) wiele kwestii dotyczcych osadnictwa przede wszystkim samego miasta acuta nie jest do koca jasnych. Wiele informacji wymaga weryfikacji m.in. archeologicznej. Naley tu podkreli, e w niektrych sytuacjach pewne wyjanienia mona uzyska tylko dziki wspomnianym badaniom wykopaliskowym. Ze wzgldu na niewtpliw obecno starszego osadnictwa postuluje si cisy nadzr archeologiczno-konserwatorski nastpujcych obszarw: terenu miasta lokacyjnego caego obszaru Rynku, rejonu ulic: Kociuszki, Pl. Sobieskiego oraz ul. Grunwaldzkiej; okolic ul. Kraszewskiego, gdzie stwierdzono relikty osady kult. lendzielskiej; stanowisk wpisanych do rejestru zabytkw: stan. 1 (dec. A-862), stan. 2 (dec. A-407), stan. 3 (dec. A-854), stan. 9 (dec. A-485), stan. 11 (dec. A-493), stan. 14 (dec. A-863), stan. 16 (dec. A-864); zespou paacowego Dodatkowo cis obserwacj archeologiczn, poczon z zakazem dziaalnoci budowlanej (nie dotyczy to rewaloryzacji zabytkowych reliktw) odnie naley przede wszystkim do: obszaru miasta lokacyjnego wraz z dawnym wzgrzem zamkowym (obecnie plebaskim) a take wyniesieniem, na ktrym znajduje si domniemane grodzisko obszaru stan. nr 3, ze wzgldu na obecno pradziejowego osadnictwa terenu obejmujcego stan. 6 zesp paacowy; Prace ziemne na wszystkich wymienionych wyej obszarach powinny by prowadzone bezwzgldnie pod nadzorem archeologicznym. W razie odkrycia reliktw starszego osadnictwa prace te powinny zosta bezzwocznie przerwane a teren naley podda gruntownym badaniom archeologicznym. Wynik tych bada zadecyduje o dalszych moliwociach inwestycyjnych tego terenu. Tego rodzaju ochrona z pewnoci przyczyni si do powikszenia bazy rdowej, a co za tym idzie stanu wiedzy na temat historycznego rozwoju miasta. Trzeba w tym

52

miejscu zaznaczy, e niepowtarzaln okazj do bada archeologicznych s kade prace zwizane z modernizacj czy przebudow (budowa domw, maych wirowni, prace melioracyjne, a szczeglnie wielkie inwestycje drogi, zbiorniki wodne i budowa zakadw przemysowych). V.3. Zabytki objte prawnymi formami ochrony V.3.1. Zabytki nieruchome objte prawnymi formami ochrony Przed przystpieniem do omwienia podstawowych form ochrony obiektw zabytkowych naley take zaznaczy, i na terenie miasta nie wystpuj obiekty wpisane na List wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. acut poszczyci si moe obiektem wpisanym na list Pomnikw Historii. Zosta na ni wpisany zesp zamkowo-parkowy zgodnie z rozporzdzeniem Prezydenta RP z dn. 25.08.2005 r. Park kulturowy Park kulturowy to nowa forma ochrony zabytkw, wprowadzona na mocy Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Park kulturowy powouje moc uchway, po zasigniciu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw, rada gminy (lub rady gmin, jeli obszar parku znajduje si na terenie kilku gmin). Utworzenie parku kulturowego ma na celu ochron krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyrniajcych si krajobrazowo terenw z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Do chwili obecnej na terenie acuta nie zosta utworzony park kulturowy. Rejestr zabytkw Rejestr zabytkw prowadzi wojewdzki konserwator zabytkw. Dla wojewdztwa podkarpackiego jest nim Podkarpacki Wojewdzki Konserwator Zabytkw, majcy sw siedzib w Przemylu, dysponujcy delegaturami w Kronie, Rzeszowie i Tarnobrzegu. Odpowiednim terytorialnie dla miasta acuta jest Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw Delegatura w Rzeszowie. Wpis do rejestru odbywa si na mocy decyzji wojewdzkiego konserwatora zabytkw, wydanej z urzdu lub na wniosek waciciela zabytku nieruchomego lub posiadacza wieczystego gruntu, na ktrym znajduje si zabytek nieruchomy. W tym samym trybie do rejestru moe by te wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru oraz nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. Wedle stanu obecnego na terenie miasta acuta znajduj si obiekty i zespoy obiektw wpisane do rejestru zabytkw wymienione w Aneksie I. V.3.2. Zabytki ruchome objte prawnymi formami ochrony Zabytki ruchome na terenie miasta acuta wpisane do rejestru zabytkw Rejestr zabytkw ruchomych prowadzony jest przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw. Do rejestru wpisuje si zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw na wniosek waciciela zabytku. W przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia, lub nielegalnego wywiezienia zabytku za

53

granic wojewdzki konserwator zabytkw moe wpisa zabytek ruchomy do rejestru zabytkw z urzdu. Do rejestru nie wpisuje si zabytku wpisanego do inwentarza muzeum lub wchodzcego w skad narodowego zasobu bibliotecznego. Na terenie miasta cay zasb obiektw wpisanych do rejestru zabytkw ruchomych wojewdztwa podkarpackiego zgromadzony jest w kociele parafialnym/farnym p.w. w. Stanisawa; decyzja B-222 z dn. 22.05.1986 r. obejmujca wyposaenie i wystrj wityni, cznie 90 obiektw. V.4. Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytkw Prowadzenie gminnej ewidencji zabytkw naley do obowizkw gminy. Ewidencj t prowadzi si w formie zbioru kart adresowych zabytkw nieruchomych z terenu gminy, objtych wojewdzk ewidencj zabytkw (Art.22.p.4 Ustawy o ochronie zabytkw). Wpis zabytkw nieruchomych do gminnej ewidencji zabytkw jest podstaw do objcia tych zabytkw ochron w formie zapisu w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego oraz w MPZP. Ewidencja zabytkw jest te podstaw do sporzdzania programw opieki nad zabytkami, a ustalenia tego programu uwzgldnia si zarwno w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego, jak i w mpzp. Gminna Ewidencja Zabytkw miasta acuta zostaa opracowana przez miasto w 2008 r.

VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. ANALIZA SZANS I ZAGROE.


Mocne strony: wysoka ranga zespou zabytkowego acuta zesp zamkowo-parkowy obiekt o randze oglnopolskiej i midzynarodowej uznany za Pomnik Historii duy zasb innych obiektw i zespow obiektw o znacznych wartociach architektonicznych, historycznych, artystycznych oraz o cennych walorach krajobrazowych; zesp staromiejski o zachowanym historycznym rozplanowaniu i duym nasyceniu obiektami zabytkowymi; istnienie zabytkw bdcych wiadectwem wielokulturowoci i wielowyznaniowoci oraz pooenie w obszarze o znacznych walorach rodowiska kulturowego, niezwykle bogaty zasb ruchomych dzie sztuki zgromadzonych w MuzeumZamku w acucie (m.in. muzeum wntrz, muzeum powozw, kolekcja ikon) oraz w obiektach sakralnych; Muzeum Gorzelnictwa z eksponatami przemysu gorzelnianego; pozostaoci kultury ydowskiej synagoga z wyjtkowo bogatym wystrojem wntrza;

54

zachowane zabytkowe zespoy zieleni: park zamkowy, system zabytkowych alei oraz historyczne obszary lene ze starodrzewiem - Dbnik, Baantarnia; dua liczba zabytkowych willi - atrakcja turystyczna, jak rwnie moliwo ich wykorzystania na cele turystyczne; organizacja wanych imprez muzycznych, take o midzynarodowej randze (Festiwal Muzyczny, Midzynarodowe Mistrzowskie Kursy Muzyczne im. prof. Z. Brzewskiego, Wieczory Muzyki Organowej i Kameralnej, Koncerty Jazzowe Midzynarodowy Plener Malarsko-Rzebiarski); aktywno spoeczna w obszarze kultury, dziaalno organizacji pozarzdowych, m.in. dziaalno towarzystw: Stowarzyszenia Przyjaci Ziemi acuckiej oraz Towarzystwa Mionikw acuta; bardzo dua liczba wysokokwalifikowanych przewodnikw oprowadzajcych po zamku, miecie i regionie, zrzeszonych w Kole Przewodnikw Miejskich i Terenowych; moliwo organizowania konferencji we wntrzach obiektw zabytkowych; korzystne warunki rozwoju turystyki ze wzgldu na zachowane dziedzictwo kulturowe i atrakcyjne tereny krajobrazowe oraz pooenie przy trasie E4, w niedalekiej odlegoci od lotniska Jasionka; zachowane poczucie tosamoci kulturowej spoecznoci lokalnych;

Sabe strony: zy stan zachowania czci obiektw zabytkowych dotyczy zwaszcza czci zespow zieleni, czci zabytkowej zabudowy miasta cz zabytkowych zespow przeksztacona, z elementami nowej zabudowy, nie liczcej si z lokaln tradycj, architektur i historycznymi uwarunkowaniami; brak skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego zespou staromiejskiego ze wzgldu na znikom ilo miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego; brak wystarczajcych nakadw na ochron zabytkw i prace konserwatorskie przy obiektach zabytkowych; wykonywanie czci remontw zabytkowych obiektw bez poszanowania substancji zabytkowej; niezagospodarowane lub nawet zdegradowane tereny zielone (Las Baantarnia, Las Dbnik); saba promocja walorw kulturowych i turystycznych; saby rozwj infrastruktury turystycznej i brak systemu obsugi ruchu turystycznego, m.in. profesjonalnego biura informacji turystycznej; mao aktywne wykorzystanie przez miasto dbr kultury dla rozwoju turystyki; niepene wykorzystanie unijnych funduszy pomocowych oraz midzynarodowych programw wsppracy kulturalnej w pasie transgranicznym; zy stan infrastruktury komunikacyjnej; zbyt maa baza noclegowa w stosunku do odwiedzajcego acut ruchu turystycznego, niedostateczna ilo parkingw obsugujcych zesp zamkowo-parkowy i Stare Miasto, utrudniony dostp turystw do Muzeum Gorzelnictwa, brak dbaoci o estetyk przestrzeni publicznej

55

Szanse czynniki pozytywnego oddziaywania na rodowisko kulturowe: uwzgldnianie problemw ochrony dziedzictwa kulturowego w programach, strategiach i planach rozwoju miasta oraz w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania miasta; moliwo finansowania prac konserwatorskich i remontowych obiektw zabytkowych ze rodkw finansowych pochodzcych z rnych rde: pastwowe, samorzdowe, prywatne, wyznaniowe, rodki UE i in.; korzystne warunki dla rozwoju turystyki z wszechstronnym wykorzystaniem zasobu i wartoci dziedzictwa i krajobrazu kulturowego i naturalnego. moliwo rozwoju turystyki, m.in. dziki planom budowy autostrady A4, powstanie cznikw zjazdowych do miasta, tanim liniom lotniczym itp.;. wzrost wydatkw na kultur i spoeczne zainteresowanie kultur; dua ilo funduszy Unii Europejskiej w okresie 2007-2013 w tym z Regionalnego Programu Operacyjnego wojewdztwa podkarpackiego; przynaleno Muzeum-Zamku do Stowarzyszenia Muzew Wntrz i Zespow Rezydencjonalnych; wspfinansowanie Muzeum-Zamku przez Urzd Marszakowski Wojewdztwa Podkarpackiego i Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego dajce szans jego dalszego prawidowego rozwoju i utrzymania obiektw zabytkowych; moliwo pozyskiwania rodkw na inwestycje zwizane z ochron i zagospodarowaniem zabytkowych zespow zieleni oraz starorzeczy Wisoka z NFO i WFO.

Zagroenia czynniki negatywnego oddziaywania na rodowisko kulturowe: kryzys finansw publicznych; niekontrolowany rozwj inwestycyjny na obszarze miasta wkraczajcy w historyczny ukad urbanistyczny; brak skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego ze wzgldu na minimaln ilo opracowywanych miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego obszarw o znaczcych wartociach kulturowych; niedostatek mechanizmw promujcych dziaania na rzecz ochrony, konserwacji i rewaloryzacji zabytkw; braki w edukacji kulturowej i niedostateczna wiadomo wartoci zasobw kulturowych; wzrost atrakcyjnoci turystycznej innych regionw kraju powodujcy odpyw turystw; konkurencja pobliskich orodkw miejskich tj. Leajska, Jarosawia w obsudze ruchu turystycznego, a take w imprezach kulturalnych.

56

VII. ZAOENIA PROGRAMOWE


Wymienione w tym punkcie zadania s dziaaniami, ktrych realizacja przewidziana jest na okres wieloletni. Moliwo ich realizacji zaley od moliwoci i rodkw wygospodarowanych przez miasto. VII.1. Priorytet: Ochrona dziedzictwa kulturowego i ukadu urbanistycznego VII.1.1 Rozwaenie moliwoci miasta w zakresie powoania parku kulturowego w obrbie zespou staromiejskiego i zespou zamkowo-parkowego oraz opracowania planu jego ochrony (z uwzgldnieniem wskazanych zasad postpowania przy powoywaniu parkw kulturowych) w celu stworzenia skutecznej ochrony i promocji walorw kulturowych i krajobrazowych miasta. Zasady postpowania przy powoywaniu parkw kulturowych okrela dokument pn. Zasady tworzenia parku kulturowego, zarzdzania nim oraz sporzdzania projektu jego ochrony. Materiay instruktaowe dla gminnych samorzdw terytorialnych, autorw planw ochrony, wojewdzkich i samorzdowych konserwatorw zabytkw, przyjty i zarekomendowany w dniu 6 padziernika 2005 r. do stosowania przez Rad Ochrony

57

Zabytkw przy Ministrze Kultury. Park kulturowy jest form ochrony krajobrazu kulturowego (krajobraz kulturowy jest to przestrze historycznie uksztatowana w wyniku dziaalnoci czowieka, zawierajca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze Art.16 Ustawy o ochronie zbytkw) umoliwiajc zachowanie wyjtkowych wartoci historyczno-kulturowych w jednoczesnym ewentualnym powizaniu z ochron rodowiska przyrodniczego. Celem ustanowienia takiej formy ochrony jest potrzeba zachowania cigoci tradycji krajobrazu i umoliwienie jego rozwoju zgodnie z tradycjami regionu. Sposb powoywania parku kulturowego okrela Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. W art. 16 i 17 ustawy zawarto podstawowe zasady postpowania przy tworzeniu parku kulturowego, w tym: powoanie parku kulturowego poprzez uchwa rady gminy, po zasigniciu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw, w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyrniajcych si krajobrazowo terenw z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej, okrelenie w uchwale nazwy parku kulturowego, jego granic, sposobu ochrony oraz zakazw i ogranicze, sporzdzenie, w uzgodnieniu z wojewdzkim konserwatorem zabytkw, planu ochrony parku kulturowego i jego zatwierdzenie przez rad gminy, moliwo utworzenia jednostki organizacyjnej do zarzdzania parkiem, obowizek sporzdzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru parku kulturowego, moliwo ustanawiania na terenie parku zakazw i ogranicze VII.1.2 W miar moliwoci denie do opracowywania MPZP dla obszarw, ktre ich nie posiadaj. W pierwszej kolejnoci dla terenw o stosunkowo duym nasyceniu obiektami zabytkowymi lub wanymi dla ochrony dziedzictwa kulturowego ze wzgldu na ssiedztwo wanych czci ukadu przestrzennego. VII.1.3 Uwzgldnianie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miasta dziedzictwa kulturowego, a w szczeglnoci: obiektw zabytkowych - zarwno wpisanych do rejestru zabytkw jak i wszystkich obiektw zabytkowych ujtych w zaktualizowanej Gminnej Ewidencji Zabytkw, zapisw dotyczcych ochrony zabytkw zawartych w niniejszym Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami miasta acuta ochrony w obszarach stref ochrony konserwatorskiej wskazanej w opracowaniu Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta acuta VII.1.4 Uwzgldnianie w planowaniu przestrzennym i dziaalnoci inwestycyjnej na terenie miasta zasad ochrony historycznego ukadu planistycznego oraz zasad ochrony krajobrazu kulturowego, w tym w szczeglnoci denie do zachowania w niezmienionej formie historycznych panoram, osi widokowych, form terenu, zabytkowych kompozycji zieleni, cmentarzy itp. VII.1.5. Realizacja i stosowanie si do wytycznych i postulatw konserwatorskich

58

okrelonych w: Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta acuta przede wszystkim ochrona konserwatorska elementw charakterystycznych dla zespow zabytkowej zabudowy i zwizanych z nimi elementw krajobrazu naturalnego: ukadu planistycznego, tj. pozostaoci dawnego rozplanowania oraz elementw dokumentujcych ich pniejsze przeksztacenia; zabytkowego zespou zamkowo-parkowego; zabytkowych zespow kocielnych na terenie miasta; stanowisk archeologicznych; krajobrazu kulturowego, ktry tworz m.in.: charakter zabudowy, sposb zagospodarowania i uytkowania terenu, elementy dopeniajce (m.in. kapliczki, figury i krzye, pomniki, cmentarze) oraz powizanie zabudowy z formami terenowymi, elementami krajobrazu naturalnego (cieki wodne, naturalna ziele, rzeba terenu) oraz charakterystycznymi formami zagospodarowania terenu: ziele uytkowa, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty, uytki ekologiczne, pomniki przyrody, rowy, skarpy, stawy itp. VII.1.6. Uwzgldnianie zalece odnoszcych si do wyznaczonych w ww. Studium stref ochrony konserwatorskiej oraz wskazanych zasad ochrony przy opracowywaniu miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego. Szczegln uwag naley zwrci na: przestrzeganie zasad cisej ochrony konserwatorskiej historycznej struktury przestrzennej (strefy A) dla nastpujcych obszarw zlokalizowanych na terenie miasta: o Strefa A-1 objto ni najcenniejsze zachowane elementy ukadu przestrzennego miasta acuta miasto lokacyjne i jego otoczenie; W strefie A-1 obowizuje peny zakres ochrony konserwatorskiej. Na caym jej obszarze wszelka dziaalno projektowa, planistyczna i inwestycyjna musi by uzgadniana z Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw. Dla caego obszaru strefy A-1 ustalono zasady, ktre naley uwzgldnia w procesie inwestycyjnym: W czci dotyczcej ochrony ukadu urbanistycznego oraz wartoci kompozycyjnych i wntrz architektonicznych zespou: akcentowanie poprzez uczytelnienie go w terenie. przywracanie w miejscach, gdzie jest to moliwe i uzasadnione, elementw historycznego rozplanowania. eksponowanie w terenie reliktw dawnego systemu obronnego w postaci skarp i waw. ochron zachowanych historycznych ukadw zieleni oraz rewaloryzacji zdegradowanych i uszkodzonych fragmentw. ochron i modernizacj zabytkowych obiektw; w trakcie ich adaptacji naley zadba o to, by w rynku i jego najbliszym otoczeniu utrzyma w moliwie najwikszym zakresie funkcj mieszkaln. likwidacj niektrych obiektw niezharmonizowanych z otoczeniem poprzez ich przebudow lub najlepiej zastpienie innymi kompozycyjnie powizanymi z caoci.

59

usunicie funkcji uciliwych z obszarw strefy A o wysokich wartociach zabytkowych, tj. m.in. ruchu tranzytowego () dostosowanie nowej zabudowy oraz zharmonizowanie z otoczeniem poprzez stosowanie odpowiedniego detalu architektonicznego, faktury, wystroju, kolorystyki, itp. ksztatowanie infrastruktury miejskiej w taki sposb, by ich wysoko harmonizowaa z istniejcymi i zachowanymi oraz znanymi z przekazw ikonograficznych elementami owietlenia, maej architektury, brukami, itp. Naley zachowa zabytkowe poziomy i nawierzchnie placw, ulic i podwrek. Nawierzchnie ulic i placw powinny by zrnicowane. Wskazano te szereg zalece szczegowych dotyczcych elewacji budynkw, ksztatw dachw, stolarki okiennej, ogrodze itp. o Strefa A-2 wyznaczona dla fragmentu dawnego zaoenia folwarku Na Grnem na jego poudniowym kracu, tj. tzw. obszaru Starej Likierni (obejmuje budynki: Magazyn Likierw i Rossolisw, Dom Administracji Fabryki Likierw i Rossolisw oraz ich otoczenie wraz z zespoem staww); o Strefa A-3 pooona na poudnie od dawnego Zwierzyca, na wschd od traktu leajskiego tzw. Baantarnia oraz obszar dawnego Folwarku na Dolnem wraz z alejami czcymi zamek z Baantarni; o Strefa A-4 dopenia zesp zamkowo-parkowy reliktami zaoenia wielkoprzestrzennego w postaci zespou alei poczonych jeszcze obecnie w niektrych fragmentach z polami uprawnymi, tworzc jednoczenie otulin dla bezcennego parku zamkowego od wschodu. W strefie A-4 cz si z sob zespoy: zamkowo-parkowy i alejowy. Od poudnia strefa ta graniczy ze stref E7; o Strefa A 5 utworzona dla obszaru willi zw. Trzenik wraz z otaczajcym j historycznym ogrodem z czciowo zachowanym starodrzewiem. przestrzeganie zasad ochrony zachowanych elementw zabytkowych (Strefa B). Strefy te obejmuj tereny usytuowane w ssiedztwie najcenniejszych czci ukadu przestrzennego o zachowanym historycznym rozplanowaniu, z zabudow o wartociach zabytkowych. W strefie tej obowizuje wymg zachowania istniejcych elementw o wartociach kulturowych i dostosowania nowej zabudowy do historycznej kompozycji. Strefy B wyznaczono dla nastpujcych obszarw zlokalizowanych na terenie miasta: o Strefa B-1 obejmuje obszar niwy siedliskowej dawnej wsi Przedmiecie. o Strefa B-2 wyznaczona dla obszaru dawnych koszar kawalerii przy ul. Pisudskiego. o Strefa B-3 wyznaczona dla zabytkowej zabudowy i rozplanowania ulicy Pisudskiego, ktra w dobie zaborw penia funkcj drogi cesarsko-krlewskiej. o Strefa B-4 obejmujca enklaw zabudowy zgrupowan na terenie obecnego Szpitala Powiatowego oraz przy ulicach ardeckiego, Narutowicza oraz Sokoa. o Strefa B-5 obejmujca podmiejsk enklaw zabudowy, ktra uksztatowaa si w dziesicioleciu poprzedzajcym I wojn wiatow i w okresie midzywojennym przy drodze do Albigowej, ktr nazywano Wisielwk (obecna ulica Mocickiego).

60

o Strefa B-6 wyznaczona zostaa dla zespou zabudowy usytuowanego przy ulicy Daszyskiego i przylegajcego do niej od strony poudniowo-zachodniej nieczynnego kirkutu. Jest to ulica uksztatowana prawie w caoci w latach 19301934. o Strefa B-7 wyznaczona dla obszaru szcztkowo zachowanego Zwierzyca, gdzie w chwili obecnej w duym stopniu zachowa si jedynie Dbnik penicy obecnie funkcj lasu komunalnego. Dla obszarw objtych stref B w Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego wzgldem ksztatowania zabudowy naley zastosowa si do zalece zawartych w Studium Historyczno Urbanistycznym dla miasta acuta do Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego oraz Miejscowych Planw Zagospodarowania Przestrzennego. przestrzeganie zasad ochrony przewidzianej dla Strefy OW obserwacji archeologicznej. Wszelkie prace inwestycyjne w tej strefie mog by wykonywane pod nadzorem archeologiczno-konserwatorskim. Strefy OW wyznaczono dla trzech obszarw w granicach administracyjnych miasta, na ktrych w wyniku dotychczasowych bada stwierdzono wystpowanie wanych reliktw archeologicznych. o Strefa OW-1 wyznaczona dla obszaru obejmujcego nastpujce tereny: 1) tereny miasta lokacyjnego, 2) dawne wzgrze zamkowe (ob. plebaskie), 3) wzgrze na pnoc od ww., na ktrym wg przypuszcze znajduje si domniemane grodzisko. o Strefa OW-2 obejmujca obszar stanowiska archeologicznego nr 3, zlokalizowanego na tzw. Ksiych Grkach o Strefa OW-3 wyznaczona dla obszaru, na ktrym usytuowany jest nowoytny zamek Lubomirskich i Potockich. Nadzr archeologiczny powinien gwnie skoncentrowa si, w trakcie prac ziemnych, na zinwentaryzowaniu i ochronie reliktw nowoytnych fortyfikacji. W przypadku potwierdzenia w wyniku bada archeologicznych istnienia tam cennych reliktw archeologicznych - moe zaistnie w niektrych przypadkach konieczno przemianowania strefy OW i stanowisk archeologicznych, w czci lub caoci, w stref W, tj. stref cisej ochrony reliktw archeologicznych, co moe w konsekwencji pocign za sob zakaz wszelkiej dziaalnoci inwestycyjnej, poza zwizan bezporednio z rewaloryzacj tych terenw. Ju na etapie planowania naley uzaleni wszelkie inwestycje od wynikw bada archeologicznych. 1 przestrzeganie zasad ochrony ekspozycji obiektw zabytkowych (Strefa E) Strefa E ma na celu przede wszystkim eksponowanie wartociowych wgldw panoramicznych na miasto lokacyjne, fragmenty zaoe objtych stref A oraz pojedynczych cennych obiektw z tras komunikacyjnych i nieduych wzgrz okalajcych miasto, oraz z lokalnych wgldw wewntrz miasta usytuowanych w korzystnych widokowo miejscach na obrzeach wzgrza miejskiego. Stref t objto wgldy tak dalsze, jak te bliskie na zespoy zabudowy o wartociach kulturowych i krajobrazowych, zagroone zdominowaniem lub przesoniciem

61

przez zabudow wspczesn. Na obszarze strefy E konieczne jest kontrolowanie lokalizacji i dostosowanie gabarytw projektowanych budynkw lub zespow zabudowy w celu zachowania ekspozycji zabytkowych obiektw i zespow zabudowy. Ustalenia obowizujce w tym zakresie zawarte s w Studium Historyczno Urbanistycznym dla miasta acuta. Wan rol w jej wyznaczeniu odegray najwaniejsze punkty, cigi i korytarze widokowe. Strefy ekspozycji wyznaczono rwnie biorc pod uwag uksztatowanie terenu i sylwet eksponowanego zespou zabytkowego. Strefa E-1 obejmuje otwarty obszar, ktry usytuowany jest midzy fragmentem obwodnicy a panoram widzian z cigu widokowego nr 12. Jedyny fragment panoramy historycznej czci miasta od poudniowego zachodu posiada dominant w postaci wiey kocioa farnego i wiey tzw. duej Reichardwki (na pierwszym planie). Strefa E-2 obejmuje obszar midzy stawem browarnym a dawnym wzgrzem zamkowym i wzgrzem miejskim, a zwaszcza jego cz, na ktrej stoi koci parafialny i nieco dalej w kierunku zachodnim klasztor podominikaski. Strefa E-3 obejmuje obszar zawarty w korytarzu widokowym, ktry zawarty jest w cigu widokowym nr 5 usytuowanym na krtkim odcinku ulicy Wyszyskiego przebiegajcej na skarpie u podna Ksiych Grek. Strefa E-4 obejmuje obszar panoramicznego wgldu na dawne wzgrze zamkowe, obecnie plebaskie (pierwszy plan) i wzgrze miejskie z cigu widokowego usytuowanego wzdu ulicy Wyszyskiego od pnocnego wschodu, obejmujc przede wszystkim domniemane grodzisko (pierwszy plan), dawne wzgrze zamkowe (drugi plan), koci farny i fragmenty zachodniej pierzei rynku (trzeci plan). Strefa E-5 obejmuje dwa wgldy panoramiczne z cigw widokowych usytuowanych wzdu ulicy M. Konopnickiej nad rzeczk Mikok, z ktrych rozpociera si widok na wzniesienie, na ktrym znajduj si dawne wzgrze zamkowe (pierwszy plan) i brya kocioa farnego z dominant w postaci wiey (drugi plan). Strefa E-6 obejmuje fragment wzniesienia pod nazw Ksie Grki, na ktrym znajduje si platforma widokowa. Otwiera si z niej widok na duy obszar miasta. Strefa E-7 ma na celu zapobieenie przesoniciu fragmentu zaoenia zamkowoparkowego po zlikwidowaniu tam kolidujcego obecnie z zabytkowym otoczeniem zespou szklarniowego (obecnie ju nie istnieje) - ogldanego obecnie z cigu widokowego nr 14 usytuowanego na tym odcinku drogi krajowej E 4. Strefa E-8 ma na celu utrzymanie ekspozycji tzw. obszaru Starej Likierni (okrelanego te przez miejscowych mieszkacw nazw Stawarki). przestrzeganie zasad ochrony krajobrazu kulturowego (Strefa K). Obejmuje obszary bezporednio zwizane z ukadem historycznym, znajdujce si w jego otoczeniu. Dziaalno konserwatorska w tej strefie winna zmierza do zachowania bd czciowego odtworzenia elementw krajobrazu urzdzonego. Zgodnie z zapisami w Studium w strefach tych naley wykluczy wszelk dziaalno degradujc istniejce walory krajobrazu.

62

o Stref K-1 wyznaczono majc na uwadze zabezpieczenie zachowanych walorw kulturowych w strefach ochrony konserwatorskiej A i B i na ich obrzeach oraz zachowanych w dobrym stanie pozostaoci krajobrazu naturalnego. W strefie tej na szczegln uwag zasuguje zesp zachowanych zabytkowych alei, ktry jest zwizany integralnie z zabytkowymi zespoami usytuowanymi w strefach A i B, tworzc nietypow kompozycj przestrzenn charakterystyczn dla wielkiej wasnoci ziemskiej. o Strefa K-2 obejmuje natomiast najbardziej interesujcy fragment zachowanego krajobrazu naturalnego, jaki powsta na skutek dziaalnoci Wisoka po zmianie jego koryta. Na tym obszarze w trakcie opracowania Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego niezwykle wane bdzie sprzenie zagadnie zwizanych z ochron krajobrazu kulturowego i naturalnego z zadaniami ochrony rodowiska przyrodniczego oraz z ekologicznym ujciem problemu, majcym podstawowe znaczenie dla penego rozwizania tej problematyki. Zalecenia dotyczce zasady ksztatowania krajobrazu i zabudowy w strefie K 1 i K 2, ktre zostay zawarte w Studium Historyczno Urbanistycznym dla miasta acuta powinny zosta uwzgldnione w Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego. VII.1.7. Denie do opracowania caociowego programu rewitalizacji i rewaloryzacji zespou staromiejskiego o duych wartociach historyczno-urbanistycznych, ktrego obecny stan nie jest zadowalajcy: dua liczba zaniedbanych zabytkowych obiektw, liczne obiekty dysharmonizujce, brak dbaoci o estetyk przestrzeni publicznej. VII.1.8. Sukcesywna realizacja projektu zagospodarowania pyty rynku uwzgldniajcego: uczytelnienie kompozycji, historyczne elementy rozplanowania, funkcj, ma architektur, nawierzchni placu, owietlenie, korekt zieleni. Zagospodarowanie pyty rynku uwzgldni powinno historyczne i wspczesne potrzeby funkcjonalne, w tym m.in. funkcj reprezentacyjn, umoliwiajc organizowanie uroczystoci patriotycznych i religijnych, imprez rozrywkowych itp., funkcj rekreacyjn (miejsce spotka i odpoczynku mieszkacw i turystw). Konieczne jest take uporzdkowanie ruchu koowego uwzgldniajcego ograniczenie wystpujcej obecnie w rynku uciliwoci komunikacji. VII.1.9. Bardzo due znaczenie w przestrzeni miasta acuta peni zachowane zabytkowe zespoy zieleni: park zamkowy, zabytkowe aleje, lasy komunalne (Baantarnia i Dbnik). Konieczne jest wykonanie prac rewaloryzacyjnych zdegradowanych terenw Baantarni i Dbnika oraz wykorzystanie ich na cele rekreacyjne. Zachowane zabytkowe aleje jako wany element kulturowy i krajobrazowy winny by poddawane biecym pracom pielgnacyjnym i konserwatorskim. Rozway naley moliwo odtworzenia alei, ktre ulegy czciowej lub cakowitej degradacji.

63

VII.1.10. W dalszej perspektywie w historycznym centrum miasta zaoy naley wymian istniejcej dysharmonizujcej zabudowy, (m.in. istniejce pawilony, bloki) na now dostosowan gabarytami, bry i jakoci architektury. VII.1.11. Wspieranie przez samorzd miasta dalszej konsekwentnej rewaloryzacji zespou zamkowo-parkowego oraz kolejnych dziaa zwikszajcych atrakcyjno zespou VII.1.12. Nawizywanie w nowych realizacjach do lokalnych tradycji ksztatowania zabudowy i stosowanych materiaw poszanowanie i kultywowanie we wspczesnych realizacjach lokalnych tradycji budowlanych. VII.2 Priorytet: Opieka nad zabytkami nieruchomymi, ze szczeglnym uwzgldnieniem obiektw i zespow obiektw charakterystycznych dla miasta

VII.2.1. Podjcie dziaa zmierzajcych do objcia ochron prawn poprzez wpis do rejestru zabytkw obiektw zabytkowych o znaczcych dla regionu wartociach historycznych, artystycznych i naukowych. Proponuje si uwzgldnienie w ww. dziaaniach nastpujcych obiektw: Zesp kocielny plebania, mur obronny, figura Matki Boej z Dziecitkiem Zesp koszar 10 Puku Strzelcw Konnych gwny budynek sztabowy oraz ewentualnie inne wybrane obiekty Kamienica, ul. Cetnarskiego 6 Dawna szkoa tkacka, Cetnarskiego 17 Dawna siedziba Stowarzyszenia "Gwiazda, ul. Danielewicza 8 Willa Ra, Danielewicza 21 Willa, ul. Dolniaska 2 Dawna Szkoa Wydziaowa eska SS. Boromeuszek, ul. Farna 10 Klasztor SS. Boromeuszek ul. Farna 12 Dawne Seminarium Nauczycielskie SS. Boromeuszek, ul. Grunwaldzka 9 Dawne Seminarium Nauczycielskie SS. Boromeuszek, ul. Grunwaldzka 11 Willa, ul. Grunwaldzka 15 Willa, ul. Grunwaldzka 51 Dawny Folwark na Dolnem brama wjazdowa, ul. Grunwaldzka Willa , ul. Konopnickiej 29 Kamienica, ul. Kociuszki 7 Dom, ul. Krlowej Elbiety 5-7 Elektrownia, ul. ysa Gra 6 Dawna Kasa Oszczdnoci, ul. Mickiewicza 2 Willa, ul. Mickiewicza 12 Willa, ul. Mickiewicza 18 Dom, ul. Mocickiego 15 Dom, ul. Mocickiego 17 Dawny ydowski Dom Ludowy, ul. Ottona z Pilczy 12 Kamienica, Rynek 1 Kamienica, Rynek 5

64

Kamienica, Rynek 10 Kamienica, Rynek 15 Kamienica, Rynek 21 Kamienica, ul. Rzenicza 2 Kamienica, ul. Rzenicza 8 Dom, ul. Sienkiewicza 3 Kamienica, ul. Sobieskiego 18 Kamienica, ul. Sobieskiego 20 Dom, ul. Sokoa 1 Budynek Towarzystwa Gimnastycznego "Sok", ul. Sokoa 11 Dom, ul. Tkacka 4 Willa, ul. Tkacka, 24 Willa, ul. ardeckiego 12

VII.2.2 Dziaania wadz samorzdowych zwizane z wpisaniem do rejestru zabytkw wanych dla dziedzictwa kulturowego miasta obiektw powinny polega na: a) zebraniu stosownej dokumentacji, opracowaniu karty ewidencyjnej obiektu i zoeniu wniosku do WKZ (osobno dla kadego obiektu; sukcesywnie, poczynajc od obiektw najbardziej zagroonych z uwagi na stan zachowania lub zamierzenia inwestycyjne) w przypadku obiektw stanowicych wasno miasta; b) prowadzeniu dziaa zachcajcych wacicieli do wystpowania do WKZ o dokonanie wpisu do rejestru zabytkw; c) w obu ww. przypadkach miasto moe rwnie we wasnym zakresie obj ochron wytypowane obiekty, wprowadzajc precyzyjne, szczegowe zapisy w mpzp. VII.2.3. Rozwaenie moliwoci utworzenia Miejskiego Funduszu Odnowy Zabytkw, ktry dofinansowywaby prace konserwatorskie podejmowane przy obiektach zabytkowych nie bdcych wasnoci miasta. Sugeruje si dofinansowywanie (refundowanie) kosztw tylko tych prac, ktre zyskaj akceptacj WKZ. VII.2.4. Wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami m.in. poprzez podejmowanie dziaa zmierzajcych do pozyskania rodkw zewntrznych na dziaania konserwatorsko-remontowe przy obiektach zabytkowych VII.2.5. Denie do przeprowadzenia prac remontowych przy obiektach zabytkowych stanowicych wasno wadz samorzdowych zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi. W pierwszej kolejnoci naley wykona prace remontowe i konserwatorskie przy obiektach znajdujcych si w zym stanie, a prezentujcych znaczne wartoci zabytkowe i walory architektoniczne. Nale do nich nastpujce obiekty: Kaplica grobowa na cmentarzu Kaplica cmentarna Madeyskich Kamienica, ul. Kociuszki 7 VII.2.6 Wdroenie systemu wsparcia finansowego dla wacicieli i uytkownikw zabytkowych obiektw (wpisanych do rejestru i do gminnej ewidencji zabytkw) przeznaczonego na wykonywanie remontw i konserwacji budynkw (ulgi podatkowe,

65

finansowanie remontw).

prac

inwentaryzacyjnych

dokumentacyjnych,

wspfinansowanie

VII.2.7. Wspieranie dziaa zmierzajcych do powstrzymania procesu niszczenia oraz dziaa ratunkowych w stosunku do obiektw zabytkowych o duych walorach architektonicznych lub historycznych, nie bdcych wasnoci gminy, nieuytkowanych bd znajdujcych si w zym stanie technicznym. VII.2.8. Wspieranie inicjatyw zmierzajcych do rewitalizacji nieuytkowanych obiektw poprzemysowych i uytecznoci publicznej: myn drewniany na Podzwierzycu szkoa tkacka, ul. Cetnarskiego 17 warsztaty szkoy tkackiej, ul. Matejki 1 zesp koszar przy ul. Pisudskiego. Podana jest adaptacja tych budynkw do nowych funkcji. zabytkowych

VII.2.9. Dbao o zachowanie w nieprzeksztaconej formie architektury willowej (bdcej wiadectwem rozwoju miasta od koca XIX w. oraz w okresie dwudziestolecia midzywojennego) zlokalizowanych przede wszystkich przy ulicach: Bohaterw, Cetnarskiego Dominikaskiej, Grunwaldzkiej, Jagielloskiej, Mickiewicza, Paderewskiego, Pisudskiego, Sowackiego, Sienkiewicza, Sokoa, ardeckiego. Zachowane parterowe i pitrowe wille i domy w ogrodzie, wykazujce due zrnicowanie i bogactwo form, poza wartociami architektonicznymi bdcymi przejawem bardzo rnorodnych wczesnych koncepcji (styl dworkowy, elementy historyzmu, modernizmu, funkcjonalizmu) s te odzwierciedleniem wczesnych idei urbanistycznych idei miastogrodw. Zachowany w wikszoci w dobrym stanie zesp acuckich willi i domw w ogrodzie jest swoistym wyrnikiem w architekturze miasta odznaczajc si malowniczoci architektury, poprzez sw lokalizacj i usytuowanie w ogrodach acut zyska specyficzny i do dzi odczuwalny charakter zielonego miasta. Ochrona winna dotyczy zarwno zachowania formy, bryy, wystroju elewacji, detalu, stolarki okiennej i drzwiowej obiektw wpisanych do rejestru i do gminnej ewidencji zabytkw, jak rwnie szczeglnej dbaoci o zachowanie wartoci urbanistycznych z wykluczeniem dziaa powodujcych degradacj otoczenia tych obiektw. VII.2.10. Przy realizacji zada wskazanych w Lokalnym Programie Rewitalizacji okrelonych m.in. jako prace remontowe konkretnych budynkw naley pamita, e przy obiektach zabytkowych przeprowadza si prace konserwatorsko-remontowe, w czasie ktrych zadba naley o maksymalne zachowanie autentycznej substancji zabytkowej (m.in. oryginalnej stolarki okiennej i drzwiowej, wystroju i detalu architektonicznego). Prace te musz by uzgodnione z WUOZ-Delegatura w Rzeszowie. VII.2.11. Egzekwowanie kanonu zasad i zakresu dopuszczalnych dziaa przy prowadzeniu wszelkich prac remontowych i budowlanych przy obiektach zabytkowych: a) wpisanych do rejestru zabytkw; b) znajdujcych si w GEZ; w tym m.in.: wymg uzgadniania remontw i ewentualnych zmian z WKZ,

66

poszanowanie dla wszelkiej substancji zabytkowej obiektu, stosowania metod odwracalnych, stosowania materiaw naturalnych wzgldnie identycznych z zastosowanymi pierwotnie (zwaszcza w odniesieniu do cokow, cian zewntrznych, detalu architektonicznego, pokry dachowych, elementw dekoracyjnych na zewntrz i wewntrz budynku), zachowania pierwotnych (lub zblionych do pierwotnych) gabarytw i bryy, zachowanie (lub powrt do) historycznego, bezporedniego otoczenia budynku. VII.2.12. Przestrzeganie podstawowych wymogw estetyki w stosunku do zabytkowych obiektw i zespow obiektw ze szczeglnym uwzgldnieniem zasad konserwatorskich dotyczcych umieszczania reklam, kolorystyki elewacji oraz poprzez dziaania niskonakadowe jak: bieca konserwacja, uporzdkowanie obejcia, urzdzanie zieleni, wymiana nieestetycznych wspczesnych ogrodze. VII.2.13. Zwracanie uwagi w trakcie wykonywania remontw zabytkowych kapliczek na zachowanie lub przywracanie ich pierwotnej, tradycyjnej bryy, formy, stylu, materiaw, pokrycia dachowego, wystroju i detalu architektonicznego itp. pomocne mog by fotografie archiwalne ze zbiorw Urzdu Ochrony Zabytkw - Delegatury w Rzeszowie oraz pomoc merytoryczna Regionalnego Orodka Bada i Dokumentacji Zabytkw w Rzeszowie. VII.2.14. Prowadzenie gminnej ewidencji zabytkw: zweryfikowanie opracowanej gminnej ewidencji zabytkw (wykaz obiektw objtych GEZ zaczony do niniejszego Programu jako Aneks nr 1) w nastpujcy sposb: usun z GEZ obiekty nieistniejce oraz przeksztacone, ktre utraciy wartoci zabytkowe. Do przeksztaconych obiektw nale: Dom, ul. Daszyskiego 6 Dom, ul. Dbnik 14a Dom, ul. Gowackiego 11 Dom, ul. Grunwaldzka 3 Dom, ul. Grunwaldzka 45 Dom, ul. Krlowej Jadwigi 21 Dom, ul. ysa Gra 1 Dom, ul. ysa Gra 8 Dom, ul. Mocickiego 9 Dom, ul. Mocickiego 11 Kamienica, ul. Ottona z Pilczy 5 Dom, ul. Pisudskiego 61 Dom, ul. Pisudskiego 74 Dom, ul. Podwale 12 Dom, ul. Podwale 14 Dom, ul. Podzwierzyniec 72 Dom, ul. 10 Puku Strzelcw Konnych 5 Dom, ul. 10 Puku Strzelcw Konnych 10 Dom, ul. Sienkiewicza 7

67

Dom, ul. Traugutta 4-6

GEZ naley ponadto uzupeni o kart stanowiska archeologicznego nr 21, oraz karty cmentarzy monitoring dotyczcy stanu zachowania obiektw zabytkowych, prowadzonych prac remontowych i konserwatorskich oraz biece wprowadzanie danych do komputerowej bazy ewidencji gminnej; wypracowanie zasad wymiany informacji i aktualizacji danych dotyczcych obiektw zabytkowych objtych gminn ewidencj zabytkw pomidzy Urzdem Ochrony Zabytkw Delegatura w Rzeszowie a Urzdem Miasta w acucie.

VII.2.16. Stymulowanie zasad partnerstwa i wspodpowiedzialnoci mieszkacw za zachowanie dziedzictwa kulturowego w gminie wdroenie programu informacyjnego we wspdziaaniu ze rodowiskami lokalnymi, promowanie prawidowych postaw wobec zabytkw. VII.3 Priorytet: Opieka nad zabytkami ruchomymi. VII.3.1. Podjcie dziaa zmierzajcych do objcia ochron polegajc na wpisie do rejestru zabytkw ruchomych najcenniejszych nagrobkw znajdujcych si na cmentarzu komunalnym. VII.3.2.. Kontynuacja prac przy konserwacji zabytkowych nagrobkw na cmentarzu komunalnym VII.4. Priorytet: Opieka nad zabytkami archeologicznymi. VII.4.1 Zintegrowana ochrona stanowisk archeologicznych konsekwentne egzekwowanie zapisw dotyczcych dziaalnoci inwestycyjnej na obszarach stanowisk archeologicznych objtych ochron okrelon w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego zapobieganie inwestycjom na terenie stanowisk archeologicznych bez nadzoru konserwatorskiego VII.4.2. Dostp do informacji o archeologicznym dziedzictwie kulturowym miasta udostpnienie danych o archeologicznych zabytkach miasta na stronie internetowej miasta wraz z mapkami oraz podstawowymi informacjami dla inwestorw planujcych inwestycje na obszarach stanowisk archeologicznych. VII.5 Priorytet: Rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytkw oraz przetwarzanie informacji o zabytkach. VII.5.1. Prowadzenie staego monitoringu i weryfikacja obiektw uwzgldnionych w GEZ, najlepiej w oparciu o komputerow baz danych. VII.5.2. Zabieganie o wykonanie kart ewidencyjnych dla wszystkich obiektw wpisanych

68

do rejestru zabytkw, ktre kart nie posiadaj, a w nastpnej kolejnoci dla obiektw proponowanych do rejestru [sprawa w gestii WKZ]. VII.5.3. Wspieranie inicjatyw zmierzajcych do upowszechniania wiedzy o dziedzictwie kulturowym miasta np. w postaci publikacji przewodnikowych, popularno-naukowych i albumowych, zapisw na stronie internetowej miasta; VII.5.4. Umieszczenie listy obiektw znajdujcych si w GEZ na stronie internetowej Urzdu Miasta. VII.6 Priorytet: Praktyczne wykorzystanie zasobw dziedzictwa kulturowego rozwj turystyki, dziaania edukacyjne, promocyjne itp. VII.6.1. Zintegrowanie dziaa promocyjnych wadz miasta w zakresie turystyki z dziaaniami wadz powiatu, np. poprzez stworzenie szlakw atrakcji turystycznych miasta i powiatu, w ktrych miasto byoby jednym z punktw na szlaku, a rwnoczenie zostao wykreowane jako centrum noclegowo-wypadowe. VII.6.2. Wczanie si miasta w akcje organizowania szlakw tematycznych w odniesieniu do tematw, w ktrych acut mgby zaistnie z racji swych zasobw kulturowych lub dowiadcze historycznych np. Szlak Ordynacji acuckiej, Szlak chasydzki. VII.6.3. Dokonanie wyboru najciekawszych obiektw i miejsc w miecie, opracowanie na ich bazie specjalnego szlaku dziedzictwa, oznakowanie go, opisanie poszczeglnych jego elementw na towarzyszcych im estetycznych, zunifikowanych w ramach szlaku tabliczkach informacyjnych, wydanie popularyzujcego szlak folderu lub przewodnika, np. proponowane w Studium uwarunkowa Szlak Willi i Rezydencji acuckich, Szlak Kultury ydowskiej, (szlaki o charakterze miejskiej trasy po zabytkach). VII.6.4. Wsppraca miasta z MuzeumZamek w acucie przy tworzeniu Informacji Turystycznej. VII.6.5. W ramach wsppracy z Muzuem-Zamek w acucie wczenie si w przygotowywanie ekspozycji dotyczcej historii acuta. VII.6.6 Wspieranie dziaa spoecznych majcych na celu ochron, opiek i popularyzacj zabytkw miasta poprzez tworzenie lokalnych uregulowa prawnych, udzielanie rekomendacji, stosowanie uatwie, przyznawanie wsparcia (finansowego i/lub medialnego) dla rnorodnych inicjatyw w tym zakresie (np. publikacje, konkursy wiedzy, dziaania konserwatorskie i rewaloryzacyjne przy obiektach itd.). VII.6.7. Popieranie istniejcych (lekcje muzealne, prezentacja wybranych tematw w szkoach), jak i stymulowanie wprowadzania nowych (gry i zabawy edukacyjne dla najmodszych, publikacje nt. zbiorw adresowane do dzieci, konkursy itd.) form edukacyjnych prowadzonych przez Muzeum-Zamek w acucie.

69

VII.6.8. Kontynuacja, wspieranie i rozwijanie organizowanych w acucie cyklicznych wystaw, imprez i festiwali promujcych dziedzictwo kulturowe. VII.6.9. Aktywne wczanie si miasta i prowadzonych przeze instytucji kultury w coroczne obchody Europejskich Dni Dziedzictwa, pozwalajce na szerokie propagowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i zapewniajce organizowanym imprezom reklam na terenie caego wojewdztwa za porednictwem plakatw z programem obchodw oraz regionalnych mediw. VII.6.10. Wspieranie dziaa w zakresie popularyzacji akcentujcej walory kulturowe i przyrodnicze turystyki pieszej i rowerowej na terenie samego miasta i jego okolic oraz rozwijanie towarzyszcej im infrastruktury (cieki rowerowe, sezonowe wypoyczalnie sprztu, punkty widokowe, tablice informacyjne itp.); VII.6.11. Wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej. VII.6.12. Utrzymanie i bieca konserwacja kapliczek i pomnikw poczone z kultywowaniem, dokumentowaniem i upowszechnianiem tradycji zwizanej z tymi obiektami. VII.6.13. Upamitnianie i utrwalanie w pamici mieszkacw, zwaszcza modego pokolenia, wanych wydarze historycznych, wybitnych postaci zwizanych z regionem itp. poprzez dziaalno wydawnicz (regionalia), prowadzenie lekcji nt. przeszoci i kultury regionu, organizowanie okazjonalnych wystaw i ekspozycji itp.

VIII. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI I ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.
Zakada si, e zadania okrelone w Programie bd realizowane w wyniku nastpujcych dziaa: 1. Wsplne dziaanie wadz samorzdowych z WKZ oraz z: wacicielami

70

i posiadaczami obiektw, diecezj, organizacjami pozarzdowymi i stowarzyszeniami regionalnymi, orodkami naukowymi; 2. Dziaania wasne wadz samorzdowych: a) prawne np. uchwalanie miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, powoywanie parkw kulturowych, wnioskowanie o wpis do rejestru zabytkw obiektw, ktre winny by objte ochron; b) finansowe naleyte utrzymywanie, wykonywanie remontw i prac konserwatorskich przy obiektach zabytkowych bdcych wasnoci miasta oraz dotacje, system ulg finansowych, nagrody, zachty dla wacicieli i posiadaczy obiektw zabytkowych; c) programowe realizacja projektw i programw regionalnych, d) inne dziaania stymulujce, promocyjne, edukacyjne itp. 3. dziaania w ramach programw dofinansowywanych z funduszy Unii Europejskiej. Zgodnie z Ustaw z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami burmistrz ma obowizek sporzdzenia co 2 lata sprawozdania z realizacji programu, ktre przedstawia radzie miasta. Postuluje si, by sprawozdania te przekazywane byy do wiadomoci Urzdu Ochrony Zabytkw Delegatury w Rzeszowie oraz do Regionalnego Orodka Bada i Dokumentacji Zabytkw w Rzeszowie.

IX. RDA FINANSOWANIA Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami miasta acuta na lata 2010-2013.

71

Przedstawione poniej informacje s wskazaniem moliwoci finansowania w rnorodnych obszarach dziaa zwizanych z ochron dziedzictwa kulturowego. Nie stanowi jednak bezporedniego wskazania sposobw finansowania poszczeglnych zada. Poniewa opieka i ochrona zabytkw realizowana jest poprzez rnorodne dziaania - dotyczce zarwno sfery materialnej (np., konserwacja i renowacja zabytkw, zabezpieczenia) jak i niematerialnej (np. edukacja i popularyzacja wiedzy) - system finansowania ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce zoony jest z wielu rnorodnych i niezalenych od siebie elementw. Zakada si, e rdem finansowania zada wskazanych do realizacji w Programie, bd zarwno rodki, ktre pozostaj w dyspozycji lub w zasigu wojewdzkich wadz samorzdowych, jak rwnie inne rda (rzdowe, prywatne, itp.) Podstawowymi rdami finansowania s: finanse publiczne: - krajowe (budet pastwa, budety samorzdw terytorialnych wszystkich szczebli, fundusze celowe) - zagraniczne (rodki Unii Europejskiej i inne rodki pomocowe) finanse prywatne (osb fizycznych i prawnych, organizacji pozarzdowych, stowarzysze, fundacji, kocielnych osb prawnych itp.) Zgodnie z Ustaw o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego waciciela lub posiadacza polega m.in na zapewnieniu warunkw do dokumentowania zabytku, popularyzacji wiedzy o nim, a take na prowadzeniu prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych oraz jego zabezpieczeniu, dla utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie. Finansowanie tych dziaa take jest obowizkiem podmiotu posiadajcego tytu prawny do zabytku - osb fizycznych, jednostek organizacyjnych - a wic wacicieli, trwaych zarzdcw, uytkownikw wieczystych. Dla jednostki samorzdu terytorialnego, posiadajcej tego rodzaju tytu prawny do obiektu, opieka nad zabytkiem jest jej zadaniem wasnym. Wsparciem w realizacji tych zada mog by rodki publiczne przekazywane w formie dotacji celowej, udzielanej na wniosek waciciela, uytkownika lub osb przez nie upowanionych. Szczegowe informacje nt wydatkowanych rodkw finansowych na dofinansowanie prac remontowo-konserwatorskich obiektw zabytkowych na terenie wojewdztwa podkarpackiego w latach 2006-2007 (zarwno z budetu Wojewdztwa Podkarpackiego, budetu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, budetu Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw ze rodkw finansowych z budetu pastwa w czci, ktrej dysponentem jest wojewoda) zawarte jest w Sprawozdaniu z realizacji w latach 2006-2007 Wojewdzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie podkarpackim na lata 2006-2009. IX.1. Finanse publiczne - budet pastwa i budety samorzdw terytorialnych Dotacje na ochron dziedzictwa kulturowego, w tym na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane, przeznaczane z budetu pastwa i budetw samorzdw lokalnych, mog by udzielane przez : Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (ministra waciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego) oraz innych ministrw

72

Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw (ze rodkw finansowych z budetu pastwa w czci, ktrej dysponentem jest wojewoda) Sejmik Wojewdztwa (budet wojewdztwa ) rady powiatw (budety powiatw) rady gmin (budety gmin) rady miast (budety miast)

IX.1.1. Budet Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dysponuje instrumentami finansujcymi dziaania zwizane z ochron dziedzictwa kulturowego na mocy przyjtych rozwiza wynikajcych z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2020. Jednym z trzech instrumentw wdraania przyjtych celw czstkowych s Narodowe Programy Kultury, w tym Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytkw i Dziedzictwa Kulturowego. Okrelony jest on poprzez podprogramy, priorytety i dziaania, ktre Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizuje w corocznie ogaszanych programach operacyjnych. Programy te zawieraj m.in. plan budetu przeznaczony na kady instrument, rodzaje kwalifikujcych si projektw, sposobw ich naboru oraz wykaz podmiotw uprawnionych do ubiegania si o wsparcie finansowe. Programy Ministra (poprzednia nazwa: Programy Operacyjne) s podstaw ubiegania si o rodki na zadania z zakresu kultury realizowane przez jednostki samorzdu terytorialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe, szkoy i uczelnie artystyczne, organizacje pozarzdowe, placwki doskonalenia zawodowego nauczycieli szk artystycznych oraz podmioty gospodarcze i osoby fizyczne. Krajowym programem wspierajcym inicjatywy kulturalne jest Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 (zob.: www.mkidn.gov.pl). Corocznie Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego ogasza nabr wnioskw do prowadzonych przez siebie programw operacyjnych. W r. 2009 ogoszonych zostao 8 programw operacyjnych. Kady z programw koncentruje si na nieco innym aspekcie wchodzcym w zakres kompetencji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ogaszane decyzj Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego programy operacyjne stanowi podstaw ubiegania si o rodki ministra na zadania z zakresu kultury realizowane przez jednostki samorzdu terytorialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe, szkoy i uczelnie artystyczne, organizacje pozarzdowe oraz podmioty gospodarcze. W r. 2009 Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego ogosi nastpujce programy operacyjne: Wydarzenia artystyczne Rozwj infrastruktury kultury Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury Fryderyk Chopin Promocja kultury polskiej za granic Literatura i czytelnictwo Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Dziedzictwo kulturowe

73

Programy operacyjne okrelaj: cele, zadania, typy projektw, alokacj finansow, uprawnionych wnioskodawcw, tryb naboru i wyboru wnioskw, kryteria oceny, zobowizania wnioskodawcw oraz wskaniki monitoringu. Szczegowy opis kadego programu i priorytetu zamieszczony jest na stronie internetowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Niewtpliwie najistotniejsze z punktu widzenia realizacji programu opieki nad zabytkami s dwa spord wymienionych programw, tj. Rozwj infrastruktury kultury i Dziedzictwo kulturowe, niemniej jednak kady z pozostaych stawia sobie za cel realizacj zada w rnym stopniu objtych gminnym programem opieki nad zabytkami, std te warto je ledzi na bieco. Program Dziedzictwo kulturowe realizowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego polega m.in. na udzieleniu wsparcia finansowego na nastpujce priorytety wdraane w jego ramach: Priorytet 1 Ochrona zabytkw ma na celu ochron i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego oraz konserwacj i rewaloryzacj zabytkw. Priorytet 2 Rozwj instytucji muzealnych ma za zadanie wspieranie finansowe instytucji muzealnych w zakresie pozyskiwania nowych zbiorw muzealnych, oraz konserwacji i zabezpieczeniu ju posiadanych obiektw. W ramach priorytetu wspierane s rwnie zadania majce na celu popularyzacj zbiorw poprzez organizacj czasowych wystaw muzealnych, zwaszcza o charakterze oglnopolskim i midzynarodowym oraz modernizacja staych wystaw muzealnych pod ktem wykorzystania nowoczesnych technik multimedialnych. Nowoci jest moliwo zakupu w ramach Priorytetu niezbdnego sprztu do pracowni konserwatorskich, jak rwnie sprztu do realizacji wystaw. Priorytet ten skierowany jest przede wszystkim do muzew samorzdowych, jednake na poszczeglne zadania, zwaszcza w zakresie konserwacji archiwaliw, starodrukw i ksigozbiorw, mog rwnie wnioskowa biblioteki, organizacje pozarzdowe, oraz kocioy i zwizki wyznaniowe. Priorytet 3 Ochrona dziedzictwa narodowego poza granicami kraju ma na celu intensyfikacj ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym popraw stanu zachowania zabytkw polskich i z Polsk zwizanych znajdujcych si za granic. Priorytet 4 Tworzenie zasobw cyfrowych dziedzictwa kulturowego wspiera przedsiwzicia, majce na celu zwikszenie dostpu do zasobw dziedzictwa kulturowego i naukowego, a take jego ochron w formie cyfrowej. Priorytet jest narzdziem koordynacji procesw digitalizacyjnych w kraju i utrzymania okrelonych standardw w tym zakresie. Priorytet 5 Ochrona dziedzictwa kultury ludowej ma na celu zachowanie, dokumentowanie i przekaz autentycznych wartoci kultury tradycyjnej, ochron twrczoci ludowej, w tym unikalnych umiejtnoci, ich popularyzacj w spoeczestwie, a take ksztatowanie tosamoci lokalnej. IX.1.1.1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw

74

Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw, realizowane s na podstawie ustaw (o ochronie zabytkw.., o finansach publicznych..) i aktw wykonawczych do nich (rozporzdze np. dotacje na prace konserwatorskie i roboty budowlane). Zapisy aktw prawnych okrelaj precyzyjnie katalog prac, ktre mog by dofinansowane poprzez udzielenie dotacji celowej - s to prace zmierzajce do zabezpieczania, zachowania i utrwalania historycznej substancji zabytku. Powanym ograniczeniem moliwoci ubiegania si o dotacje jest ustawowe zawenie przedmiotowe do obiektw wpisanych do rejestru zabytkw. Zasad ustawow udzielanych dotacji budetowych jest wspfinansowanie prac dotacja z jednego rda moe by udzielana do wysokoci 50% nakadw koniecznych na wykonanie prac, co zmusza inwestorw do poszukiwania rnych rde finansowania. W przypadku, gdy zabytek posiada wyjtkow warto historyczn, artystyczn lub naukow, dotacja jednego organu moe by udzielona w wysokoci do 100 % koniecznych nakadw. Takim wskazaniem moe by rwnie zy stan zachowania zabytku, ktry wymaga podjcia prac konserwatorskich lub wyjtkowa warto historyczna, naukowa lub artystyczna zabytku. Ze rodkw budetowych nie jest natomiast moliwe finansowanie prac modernizacyjnych czy te zwizanych z adaptacj obiektu do nowych funkcji, jak wprowadzanie nowoczesnych rozwiza technicznych podwyszajcych standard uytkowania. W Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego w/w. dotacje celowe realizowane s poprzez program Dziedzictwo kulturowe. Corocznie ogaszany regulamin programu okrela m.in. wielko budetu, osoby uprawnione do otrzymania dotacji (beneficjentw), priorytety zada, warunki naboru wnioskw i zasady rozlicze finansowych. IX.1.1.2. Mecenat Pastwa w dziedzinie kultury Programy zwizane z dziaalnoci dotyczc dziedzictwa kulturowego mog by dofinansowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego poprzez dotacje z budetu pastwa na dofinansowanie zada objtych mecenatem pastwa w dziedzinie kultury (na podst. rozporzdzenia z dn. 19.04.2005 r.). O dotacje w ramach Mecenatu ubiega si mog wycznie jednostki samorzdu terytorialnego na zadania wykonywane w ramach programw realizowanych przez instytucje filmowe i instytucje kultury, ktre zostay przejte przez jednostki samorzdu terytorialnego w dniu 1 stycznia 1999 r. Poniewa celem oglnym jest stworzenie impulsu do rozwoju instytucji i regionw, finansowane s najlepsze programy instytucji kultury majcych kluczowe znaczenie dla dziaalnoci kulturalnej w regionie np. wzmocnienie atrakcyjnoci turystycznej, atrakcyjnoci dla mieszkacw, inwestorw, wzmacniania funkcji metropolitalnych miast itp., w tym na popraw infrastruktury technicznej, i remonty siedzib instytucji w zabytkowych obiektach. IX.1.2. Budet Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw Wojewdzki Konserwator Zabytkw, oprcz dziaa administracyjnych, realizuje ustawowo okrelone zadania dotyczce ochrony dziedzictwa kulturowego, przy pomocy rodkw z budetu pastwa w czci, ktrej dysponentem jest Wojewoda. Udzielane przez

75

WKZ dotacje dotycz cile okrelonych w Ustawie o ochronie zabytkw.... prac konserwatorskich, restauratorskich i budowlanych przy zabytkach nieruchomych i ruchomych.

IX.1.2.1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw Dotacje Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw udzielane s podobnie jak dotacje Ministra Kultury na podstawie ustaw (o ochronie zabytkw.., o finansach publicznych..) i aktw wykonawczych do nich (rozporzdze np. dotacje na prace konserwatorskie i roboty budowlane). Katalog zada uprawniajcy do ubiegania si o dotacje jest ten sam, co w przypadku dotacji Ministra. W przypadku dotacji WKZ take wystpuje zawenie pomocy do obiektw wpisanych do rejestru zabytkw. Omawiane dotacje realizowane s w cyklu danego roku budetowego, adekwatnie do wielkoci przyznanych rodkw finansowych. WKZ corocznie ogasza nabr wnioskw w dwch terminach: do 29 lutego dla wnioskw na prace planowane do wykonania w danym roku oraz do 30 czerwca na realizacje refundacji poniesionych wczeniej nakadw. Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane moe m.in. obejmowa nakady konieczne na: sporzdzanie ekspertyz technicznych i konserwatorskich; bada konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych; opracowanie programu konserwatorskiego, projektw budowlanych; zabezpieczanie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku, odnowienie i odtworzenie okadzin architektonicznych, tynkw, okien, drzwi, wiby dachowej, pokrycia dachowego; modernizacj instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych; wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; uzupenienie narysw ziemnych dzie architektury obronnej oraz zabytkw archeologicznych nieruchomych o wasnych formach architektonicznych; zakup materiaw konserwatorskich i budowlanych, wyeksponowanie oryginalnych elementw parku, wykonanie instalacji przeciwwamaniowej, przeciwpoarowej i odgromowej. IX.1.3. Fundusz Kocielny w Ministerstwie Spraw Wewntrznych i Administracji Dodatkow moliwo wsparcia prac przy zabytkach sakralnych daje Fundusz Kocielny (funkcjonujcy w ramach Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji). Fundusz Kocielny jest ustawow form rekompensaty za utracone przez kocioy dobra ziemskie. Jednym z celw funduszu jest dofinansowywanie remontw i konserwacji obiektw sakralnych o wartoci zabytkowej, w tym podstawowe prace zabezpieczajce obiekt, a w szczeglnoci remonty stropw, dachw, cian i elewacji, osuszanie i odgrzybianie, izolacj, remonty i wymian zuytej stolarki okiennej i drzwiowej, instalacji elektrycznej, odgromowej, przeciwwamaniowej. Katalog prac objtych dofinansowaniem nie uwzgldnia otoczenia, wystroju wntrz, zabytkw ruchomych bdcych wyposaeniem wityni, jednak nie zawiera ograniczenia zwizanego z wpisaniem obiektu do rejestru zabytkw: dotyczy wszystkich obiektw sakralnych, take tych, znajdujcych si w ewidencji konserwatorskiej.

76

IX.1.4. Wojewdzki Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej W szczeglnych projektach moliwie jest pozyskanie rodkw z Wojewdzkiego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie. Fundusz dysponuje rodkami przeznaczonymi na finansowanie ochrony rodowiska i gospodarki wodnej w celu realizacji zasady zrwnowaonego rozwoju i polityki ekologicznej pastwa oraz na wspfinansowanie projektw inwestycyjnych, kosztw operacyjnych i dziaa realizowanych z udziaem rodkw pochodzcych z Unii Europejskiej . rodki w/w funduszy (a take Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej) mog by przeznaczone m.in. na: edukacj ekologiczn oraz propagowanie dziaa proekologicznych i zasady zrwnowaonego rozwoju, przedsiwzicia zwizane z ochron przyrody, w tym urzdzanie i utrzymanie terenw zieleni, zadrzewie, zakrzewie oraz parkw, rodki wojewdzkich funduszy mog by przeznaczone m.in. take na dofinansowywanie: dziaa zwizanych z utrzymaniem i zachowaniem parkw oraz ogrodw, bdcych przedmiotem ochrony na podstawie przepisw o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Wojewdzki Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie okreli strategi dziaania na lata 2009-2012. W dziedzinie Ochrona przyrody gwnym celem strategicznym jest zachowanie najcenniejszych zasobw rodowiska oraz biornorodnoci flory i fauny. Cel ten bdzie realizowany poprzez wspieranie dziaa zwizanych m.in. z: przywracaniem walorw zaoe parkowych i paacowo-parkowych wpisanych do rejestru zabytkw. IX.1.5. Budet Wojewdztwa Podkarpackiego Z budetu Wojewdztwa Podkarpackiego mog by udzielane dotacje celowe na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw, znajdujcym si na terenie wojewdztwa podkarpackiego, posiadajcym istotne znaczenie historyczne, artystyczne lub naukowe oraz znajdujcym si w zym stanie technicznym, w szczeglnoci na: prowadzenie prac konserwatorskich zabytkowego wyposaenia i wystroju zabytkw nieruchomych posiadajcych najwysz warto historyczn, artystyczn lub naukow, podejmowanie prac konserwatorskich kolekcji stanowicych zbiory zabytkowych przedmiotw i dzie zgromadzonych i uporzdkowanych oraz opracowanych i udostpnianych publicznie, prace konserwatorskie dotyczce zabytkw ruchomych, wpisanych do rejestru zabytkw, w szczeglnoci: wybitnych dzie dawnej sztuki (np.: polichromie, rzeby, malarstwo sztalugowe, otarze), rzemiosa artystycznego i sztuki uytkowej; kolekcji stanowicych zbiory przedmiotw zgromadzonych i uporzdkowanych; wytworw techniki charakterystycznych dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentujcych poziom nauki i rozwj cywilizacyjny.

77

podejmowanie prac konserwatorskich lub restauratorskich przy substancji zabytku nieruchomego wraz z jego otoczeniem oraz w historycznych ukadach urbanistycznych, ruralistycznych i w historycznych zespoach budowlanych, przedsiwzicia, ktre polegaj na prowadzeniu prac konserwatorskich lub restauratorskich przy najwartociowszych i najcenniejszych z punktu widzenia wartoci dziedzictwa kulturowego i wartoci artystycznej, zabytkach nieruchomych, wpisanych do rejestru zabytkw, bdcych: ukadami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespoami budowlanymi; dzieami architektury i budownictwa sakralnego; dzieami budownictwa obronnego; obiektami dawnego przemysu; zabytkowymi cmentarzami; miejscami upamitniajcymi wybitne osoby i wydarzenia historyczne. W pierwszej kolejnoci wsparcie finansowe w postaci dotacji z budetu wojewdztwa otrzymuj prace konserwatorskiej, restauratorskie i budowlane unikatowych zabytkw wojewdztwa podkarpackiego, tj. wpisanych na List wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, uznanych za pomnik historii, wczonych do parku kulturowego oraz najcenniejszych obiektw w skali kraju i regionu spord wpisanych do wojewdzkiego rejestru zabytkw. O dotacj moe ubiega si kady podmiot bdcy wacicielem lub posiadaczem zabytku, jeeli posiadanie to oparte jest o tytu prawny do zabytku wynikajcy z uytkowania wieczystego, ograniczonego prawa rzeczowego, trwaego zarzdu albo stosunku zobowizaniowego. Pomoc finansow obejmowane s prace przy obiektach, ktre uznane zostay za zabytek i wpisane s do rejestru zabytkw prowadzonego przez Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. Program prac musi by uzgodnionych w WKZ i potwierdzony stosownym pozwoleniem konserwatorskim na wnioskowany zakres. Szczegowe kryteria oraz tryb weryfikacji i przyznawania pomocy finansowej, jak te jej realizacji okrela stosowny regulamin przyjmowany w postaci Uchway Sejmiku Wojewdztwa Podkarpackiego.

Ponadto W ramach mecenatu Samorzd Wojewdztwa Podkarpackiego udziela dotacji celowych w zakresie kultury i sztuki na nastpujce projekty:

organizacja festiwali, konkursw, przegldw, spotka, plenerw, kursw, warsztatw, konferencji, seminariw, tournee zespow artystycznych, wystaw artystycznych, historycznych, muzealnych i innych imprez majcych istotne znaczenie dla polskiej kultury i sztuki oraz ich zagranicznej promocji, w tym fundowanie nagrd, upowszechnianie, promocja i popularyzacja dokona z zakresu kultury i sztuki oraz twrczoci i wykonawstwa artystycznego w kraju i za granic, organizacja imprez przeznaczonych dla Polonii, emigracji i Polakw za granic, edukacja kulturalna dzieci i modziey realizowana w rnych formach, wspieranie amatorskiego ruchu artystycznego, twrczoci ludowej oraz ochrona unikalnych i zanikajcych zawodw i umiejtnoci artystycznych i ich warsztatw, ochrona i propagowanie kultury mniejszoci narodowych, wydawanie niskonakadowych ksiek, czasopism, periodykw ulotnych, nut, katalogw wystaw i zbiorw, opracowa naukowo-badawczych i krytycznych.

78

O dotacje w ramach mecenatu mog wystpowa organizacje pozarzdowe, natomiast w 2010 r. nie bdzie przeprowadzany nabr wnioskw dla jednostek samorzdu terytorialnego. IX.1.6. Budety samorzdw lokalnych Dziaajc na podstawie Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami organy stanowice samorzdw lokalnych, a wic Rady Powiatw, Rady Gmin, Rady Miast, maj prawo udzielania dotacji na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw, znajdujcych si na swoim terenie. Zasady udzielania w/w. dotacji, s okrelane w podjtych uchwaach, tworzcych prawo lokalne. IX.1.7. Fundusze europejskie i rodki pomocowe Znaczne rodki finansowe na rnorodne dziaania zwizane z ochron dziedzictwa kulturowego, s moliwe do pozyskania z funduszy europejskich. W ramach tych funduszy najwaniejszym rdem finansowania projektw kulturalnych jest obecnie Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Podkarpackiego. Program podzielony jest na 8 osi priorytetowych: 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka; 2. Infrastruktura techniczna; 3. Spoeczestwo informacyjne; 4. Ochrona rodowiska i zapobieganie zagroeniom; 5. Infrastruktura publiczna; 6. Turystyka i kultura; 7. Spjno wewntrzaregionalna; 8. Pomoc techniczna; Moliwo pozyskania rodkw na projekty kulturalne zostaa zagwarantowana w dziaaniu 3. Zachowanie oraz ochrona biornorodnoci biologicznej i krajobrazowej w osi priorytetowej 4. Ochrona rodowiska i zapobieganie zagroeniom. Wsparcie w tym zakresie jest uzupenieniem dziaa dotyczcych infrastruktury ochrony rodowiska, gospodarki wodnej oraz infrastruktury przeciwpowodziowej przewidzianych w niniejszej osi priorytetowej i wspomoe racjonalne wykorzystanie zasobw zgodnie z zasad zrwnowaonego rozwoju. Realizowane bd przedsiwzicia m.in. w zakresie zachowania rnorodnoci gatunkowej i ochrony siedlisk. Polega one bd na wsparciu dla orodkw rehabilitacji zwierzt chronionych, a take pielgnacji i konserwacji pomnikw przyrody. Wspierane bd take przedsiwzicia dotyczce renaturyzacji zniszczonych ekosystemw i siedlisk przyrodniczych. Realizowane projekty dotyczy bd m.in.: - zachowania rnorodnoci gatunkowej, ekosystemowej i krajobrazowej; - inwentaryzacji przyrodniczej (optymalnie na poziomie gmin); - opracowania planw ochrony przyrody dla obszarw NATURA 2000, parkw krajobrazowych i rezerwatw przyrody; Beneficjentami wszystkich ww. dziaa mog by jednostki samorzdu terytorialnego, ich zwizki i stowarzyszenia. Moliwo wykorzystania rodkw na cele kulturalne daje rwnie o priorytetowa: 6. Turystyka i kultura, poprzez realizacj projektw, ktre dotycz m.in.:

79

- architektury zdrojowej, parkw zdrojowych pijalni wd, domw zdrojowych oraz promocji produktu uzdrowiskowego; - rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, restauracji oraz zachowania obiektw dziedzictwa kulturowego wraz z otoczeniem, a take ich adaptacji na cele kulturalne i turystyczne; - konserwacji zabytkowych muzealiw, starodrukw, zabytkowych archiwaliw, ksigozbiorw oraz innych zabytkw ruchomych; - infrastruktury sucej udostpnianiu obiektw dziedzictwa kulturowego, w tym cigw komunikacyjnych, parkingw, itp.; - instytucji kultury wraz z otoczeniem, w tym teatrw, bibliotek, ognisk artystycznych, muzew, domw kultury, galerii sztuki; - monitoringu i zabezpieczenia obiektw infrastruktury turystycznej, dziedzictwa kulturowego, oraz instytucji kultury wraz z otoczeniem na wypadek zagroe; - tworzenia systemw informacji kulturalnej, informacji dotyczcej obiektw dziedzictwa kulturowego oraz rozwoju i modernizacji publicznej infrastruktury informacyjnej (np. centra i punkty informacji kulturalnej); - wyposaenia sucego prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej w obiektach bdcych celem projektu (wycznie jako jeden z elementw projektu); - organizacji imprez kulturalnych o znaczeniu regionalnym np. festiwali, targw (wycznie jako element przedsiwzi infrastrukturalnych); - przygotowania i realizacji programw rozwoju i promocji lokalnych lub regionalnych produktw turystyki kulturowej i przyrodniczej (wycznie jako element przedsiwzi infrastrukturalnych); - przystosowania obiektw turystycznych i dziedzictwa kulturowego oraz instytucji kultury do potrzeb osb niepenosprawnych (jako element wikszego projektu); - tworzenia i rozwoju systemw oznakowania obszarw i obiektw atrakcyjnych kulturowo (tylko jako element wikszego projektu); - cyfrowej archiwizacji zasobw instytucji kultury; Beneficjentami wszystkich ww. dziaa mog by jednostki samorzdu terytorialnego, ich zwizki i stowarzyszenia. rodki na cele kulturalne zapewnia take o priorytetowa: 7. Spjno wewntrzregionalna w nastpujcym dziaaniu: 7.2 Rewitalizacja obszarw zdegradowanych; W przedstawionym zakresie realizowane bd przedsiwzicia suce adaptacji do nowych funkcji obszarw i/lub poprzemysowych, popegeerowskich, powojskowych oraz takich, ktre s wynikiem zaniechania rozpocztych inwestycji. Celem projektw rewitalizacyjnych bdzie oywienie spoeczne i gospodarcze poprzez dostosowanie objtych nim obszarw i obiektw do potrzeb gospodarczych, spoecznych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych oraz mieszkalnych. Realizowane projekty bd dotyczy m.in.: - przedsiwzi na obszarach i w obiektach rewitalizowanych sucych ich adaptacji do wskazanych potrzeb - rekultywacji terenw zdegradowanych - przedsiwzi sucych wypromowaniu obszarw i obiektw rewitalizowanych

80

- renowacji czci wsplnych wielorodzinnych budynkw mieszkalnych na terenach popegeerowskich oraz renowacji i adaptacji na cele mieszkaniowe budynkw istniejcych stanowicych wasno wadz publicznych lub wasno podmiotw dziaajcych w celach niezarobkowych. Beneficjentami wymienionych dziaa mog by jednostki samorzdu terytorialnego, ich zwizki i stowarzyszenia. Dziaania umoliwiajce realizacj projektw z zakresu kultury zagwarantowane zostay take w Programie Rozwoju Obszarw Wiejskich. W projektach realizowanych w ramach tego programu koszt maksymalny jest znacznie niszy ni w RPO, a ich zakres i tematyka wydaje si by bardzo istotna z punktu widzenia realizacji zada wyszczeglnionych w niniejszym Programie. W ramach ww. Programu Rozwoju przewiduje si nastpujce dziaania: O priorytetowa 3. Jako ycia na obszarach wiejskich i rnicowanie gospodarki wiejskiej, Dziaanie: Rnicowanie w kierunku dziaalnoci nierolniczej. Celem dziaania jest rnicowanie dziaalnoci rolniczej w kierunku podejmowania lub rozwijania przez rolnikw, domownikw i maonkw rolnikw, dziaalnoci nierolniczej lub zwizanej z rolnictwem, co wpynie na tworzenie pozarolniczych rde dochodw, promocj zatrudnienia poza rolnictwem na obszarach wiejskich. Projekty dotycz inwestycji realizowanych w zwizku z uruchomieniem bd rozwojem m.in.: usug turystycznych oraz zwizanych ze sportem, rekreacj i wypoczynkiem, edukacji przyrodniczej oraz promocji tradycji i dziedzictwa kulturowego wsi, rzemiosa i rkodziea. Beneficjenci to przede wszystkim waciciele lub posiadacze gospodarstw oraz osoby prawne, ktrych celem statutowym jest dziaanie w rolnictwie, a w przypadku realizacji projektu dotyczcego wprowadzenia rkodzielnictwa i rzemiosa take domownicy rolnika. O priorytetowa 3. Jako ycia na obszarach wiejskich i rnicowanie gospodarki wiejskiej, Dziaanie: Odnowa i rozwj wsi. Dziaanie bdzie wpywa na popraw jakoci ycia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb spoecznych i kulturalnych mieszkacw wsi oraz promowanie obszarw wiejskich. Umoliwi rozwj tosamoci spoecznoci wiejskiej, zachowanie dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarw wiejskich oraz wpynie na wzrost atrakcyjnoci turystycznej i inwestycyjnej obszarw wiejskich. Pomocy finansowej udziela si podmiotom z tytuu inwestycji w zakresie: - budowy, przebudowy, remontu lub wyposaenia obiektw penicych funkcje publiczne, spoeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe, a take sucych promocji obszarw wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury; - ksztatowania obszaru przestrzeni publicznej; - zakupu obiektw charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynkw bdcych zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne; - odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomnikw historycznych, budynkw bdcych zabytkami lub miejsc pamici;

81

- kultywowania tradycji spoecznoci lokalnej oraz tradycyjnych zawodw; Beneficjentami pomocy s samorzdy gmin lub instytucje kultury, dla ktrych organem zaoycielskim jest jednostka samorzdu terytorialnego. Podkarpackie wraz z pozostaymi polskimi wojewdztwami objte jest take Programem dla Europy rodkowej oraz Programem Region Morza Batyckiego (kontynuacja INTERREG IIIB), a take Programem INTERREG IVC. Fundusze unijne mog by take pozyskiwane w ramach Programu Kultura (20072013), Norweskiego Mechanizmu Finansowego i in.

IX.2. Finanse niepubliczne rda prywatne Wedug zapisu w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury: polski model finansowania kultury zakada, e mecenat prywatny jest uzupenieniem, a nie alternatyw dla publicznego finansowania kultury. czenie rodkw publicznych z prywatnymi jest swoistym docelowym elementem systemu. W praktyce jednak, szczeglnie dotyczcej utrzymania, rewaloryzacji i konserwacji zabytkw nieruchomych znajdujcych si w rkach osb prywatnych lub osb prawnych (szczeglnie przedsibiorstw), finansowanie w znacznej mierze odbywa si w oparciu o wasne rodki. Wielko niepublicznych rde finansowania zarwno osb fizycznych jak i osb prawnych, w tym przedsibiorstw, organizacji pozarzdowych, stowarzysze, fundacji, kocielnych osb prawnych itp. przeznaczanych na ten cel jest z pewnoci znaczna, lecz trudna do oszacowania. IX.3. Finansowanie dziaalnoci naukowej, edukacyjnej i popularyzatorskiej Realizacja, a tym samym finansowanie dziaalnoci popularyzatorskiej, edukacyjnej i naukowej, jest dziaaniem wykonywanym przez wiele niezalenych podmiotw. Dziaalno ta jest jednym z celw statutowych zarwno instytucji finansowanych z budetu pastwa nalecych do sektora administracji zespolonej (dziaalno Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw), jak i bdcych w gestii Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Regionalny Orodek Bada i Dokumentacji Zabytkw, Muzeum-Zamek w acucie wspfinansowany przez samorzd wojewdztwa), samorzdowych instytucji kultury Wojewdztwa Podkarpackiego (m.in. muzea podlegajce samorzdowi wojewdzkiemu, Centrum Kulturalne w Przemylu), finansowanych z budetu Wojewdztwa Podkarpackiego, stowarzysze i organizacji pozarzdowych (np. Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna, Stowarzyszenie Konserwatorw Zabytkw, Stowarzyszenie Historykw Sztuki), korzystajcych z dotacji pastwowych, samorzdowych i prywatnych. Jednostki te realizuj dziaalno popularyzatorsk poprzez organizowanie konferencji, wystaw, dziaalno publicystyczn, prowadzenie imprez promujcych dziedzictwo kulturowe wojewdztwa podkarpackiego. Oprcz instytucji i organizacji specjalistycznych powoanych do dziaa zwizanych z ochron dziedzictwa kulturowego, pewne zadania s realizowane przez instytucje kultury (np. biblioteki miejskie i gminne, domy kultury). Finansowanie dziaa naukowych, edukacyjnych i popularyzatorskich nastpuje w rnorodnej formule, co utrudnia zbilansowanie przeznaczanych na nie rodkw. Przekazywanie rodkw odbywa si poprzez: dotacje na dziaalno biec (np. dla

82

instytucji kultury), dotacje celowe przyznawane na zasadach konkursu ofert lub dotacje na realizacj wskazanych zada. W czci jest to take dziaalno podejmowana spoecznie przez czonkw organizacji i stowarzysze. Organizacje pozarzdowe korzystaj ponadto z prawa aplikowania o rodki zewntrzne np. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na zadania mieszczce si w priorytetach Programw.

Zadania Programu do realizacji w latach 2010-2013 (podrozdzia do opracowania przez miasto) Prognozy dotyczce finansowania zada Programu przewidziane do realizacji w latach 2010-2013 (podrozdzia do opracowania przez miasto)

83

X. ANEKSY
XI.1 ANEKS 1: WYKAZ OBIEKTW WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKU
LP 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. OBIEKT ZESP ZABYTKOWY MIASTA KOCI PARAFIALNY PW. W. STANISAWA BISKUPA I MCZENNIKA DAWNY KOCI OO. DOMINIKANW DAWNY KLASZTOR OO. DOMINIKANW SYNAGOGA CMENTARZ PARAFIALNY ZESP ZAMKOWO-PARKOWY - ZAMEK ZESP ZAMKOWO-PARKOWY- ORANERIA ZESP ZAMKOWO-PARKOWY- GLORIETTA (Eksedra) ZESP ZAMKOWO-PARKOWY- KORDEGARDA (wartownia) pzy bramie gwnej ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-ZAMECZEK ROMANTYCZNY ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-POWOZOWNIA ZESP ZAMKOWO-PARKOWY- BUDYNEK STAJNI CUGOWYCH ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-BRAMA GWNA PN.-ZACH. ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-BRAMA WEJCIOWA ZACH. ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-BRAMA PRZY ZAMECZKU ROMANTYCZNYM PN. ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-UJEDALNIA ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-BUDYNEK ZARZDU OGRODW ACUCKICH (tzw.Ogrodniczwka) ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-FORTYFIKACJE BASTIONOWE ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-MOST (GROBLA) ZESP ZAMKOWO-PARKOWY- PAWILON ELIZIN ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-ZESP SZKLARNI TZW.STORCZYKARNIA ZESP ZAMKOWO-PARKOWY-PORTIERNIA przy bramie obok budynku Zarzdu Ogrodw acuckich UJEDALNIA WOJSKOWA TZW. REITSCHULE, MANE ZESP FOLWARKU NA GRNEM -DOM ADMINISTRACJI FABRYKI LIKIERW i ROSOLISW ZESP FOLWARKU NA GRNEM -MAGAZYM LIKIERW i ROSOLISW ULICA ul.FARNA ul.DOMINIKASKA ul.DOMINIKASKA PL. SOBIESKIEGO ul. MOCICKIEGO ul. ZAMKOWA ul. ZAMKOWA ul. ZAMKOWA ul. ZAMKOWA ul. ZAMKOWA ul. 3 MAJA ul. 3 MAJA ul. ZAMKOWA ul. ZAMKOWA ul. KOCIUSZKI ul. ZAMKOWA ul. 3 MAJA ul. ZAMKOWA ul. ZAMKOWA ul. ZAMKOWA ul. ZAMKOWA ul. 3 MAJA ul. 3 MAJA ul. ARMII KRAJOWEJ ul. ARMII KRAJOWEJ NR 20 1 1 16 1 1 1 1 1 14 14 1 1 1 19 1 1 1 1 19 10 50 52 REJESTR ZABYTKW A-320 z dn. 18.X.1969 r. A-1273 z dnia 19.12.1994 r. A-316 z dnia 18.IV.1969 r. A-316 z dn. 18.IV.1969 r. A-315 z dn. 10.IV.1969 A-1129 z dn. 12.I.1983 A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dnia 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-26 z dn. 30.VI.1948 r. A-1023 z dnia 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1032 z dn. 6.VII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-957 z dn. 5.IV.1976 r.

84

27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61.

ZESP FOLWARKU NA GRNEM -BUDYNEK KANCELARII i MIESZKANIE ADMINISTRATORA ZESP FOLWARKU NA GRNEM -SPICHLERZ ZESP FOLWARKU NA GRNEM -ELEKTROWNIA ZESP FOLWARKU NA GRNEM -STAJNIA TZW.TYROLNIA ZESP FOLWARKU NA GRNEM -KURNIK ZESP FOLWARKU NA GRNEM -WOZOWNIA ZESP FOLWARKU NA GRNEM -BUDYNEK ZESP KOSZAR 10 PUKU STRZELCW KONNYCH -BUDYNEK KOSZAROWY ZESP KOSZAR 10 PUKU STRZELCW KONNYCH -BUDYNEK KOSZAROWY (SZWADRONU) WILLA WILLA WILLA WILLA WILLA WILLA KAPLICZKA WILLA BUDYNEK SDU WILLA Z OGRODEM WILLA DOM DOM DOM WILLA "TRZENIK" DAWNY FOLWARK NA DOLNEM -DAWNY KOMISARIAT DBR ACUCKICH DAWNY FOLWARK NA DOLNEM OGRD WOSKI WILLA BUDYNEK ZAPLECZA DAWNEGO ZAJAZDU KASYNO URZDNICZE ORDYNACJI ACUCKIEJ DWOREK TZW. "PIKTONWKA" WILLA WILLA WILLA DOM DAWNA ANIA YDOWSKA

ul. ARMII KRAJOWEJ ul. 3 MAJA ul. PADEREWSKIEGO ul. ARMII KRAJOWEJ ul. ARMII KRAJOWEJ ul. PADEREWSKIEGO ul. ARMII KRAJOWEJ ul. PISUDSKIEGO ul. PISUDSKIEGO ul.BOHATERW ul.CETNARSKIEGO ul.CETNARSKIEGO ul.CETNARSKIEGO ul.CETNARSKIEGO ul.DOMINIKASKA ul.GOWACKIEGO ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.GRUNWALDZKA ul.JAGIELLOSKA ul.KOCIUSZKI ul.KOCIUSZKI ul.KOCIUSZKI ul.KRASZEWSKIEGO ul.KRASZEWSKIEGO ul. MICKIEWICZA ul.MONIUSZKI ul.OTTONA Z PILCZY

51G 31 5 51C 51E 5 51B 72 72a 4 27 29 31 33 17 8 7 8 15 17 35 37 44 70 79 79 13 1 2 13 14 42 14 B 3 2

A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-317z dn. 31.III.1969 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-714 z dn. 7.II.1973 r. A-1023 z dn. 27.VIII.1979 r. A-1277 z dn. 24.V.1995 r. A-1277 z dn. 24.V.1995 r. A-1104 z dn. 4.VIII.1981 r. A-1052 z dn. 15.XI.1979 r. A-1075 z dn. 12.II.1981 r. A-1076 z dn. 5.III.1981 r. A-1077 z dn. 5.III.1981 r. A-1122 z dn. 25.XI.1982 r. A-1171 z dn. 22.VI.1987 r. A-1105 z dn. 4.VIII.1981 r. A-1284 z dn. 28.III.1997 r. A-103 z dn. 9.II.2005 r. A-1031z dn. 4.VII.1979 r. A -1210 z dn. 5.III.1990 r. A-1211 z dn. 7.III.1990 r. A-1165 z dn. 5.IX.1986 r. A-38 z dn. 30.VI.2001 r. A-385 z dn. 10.XI.1968 r. A-5 z dn. 1.IX.1948 r. A-1264 z dn. 3.VIII.1993 r. A-1209 z dn. 15.III.1990 r. A-1016z dn. 2.XI.1978 r. A-1060z dn. 4.III.1980 r. A-1121, z dn. 25.XI.1982 r. A-1116 z dn. 15.iX.1982 r. A-1001 z dn. 30.VI.1977 r. A-1003 z dn. 29.VIII.1977 r. A-1017 z dn. 6.XII.1978 r.

85

62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85.

BUDYNEK MIESZKALNY WILLA DAWNA POCZTA WOZOWNIA DAWNEJ POCZTY KONNEJ DAWNA STAJNIA POCZTOWA BUDYNEK ADMINISTRACYJNY WILLA Z ALTANK I OGRODEM WILLA "LUNA" WILLA BUDYNEK MIESZKALNY BUDYNEK GOSPODARCZY MYN i TARTAK KAMIENICA KAMIENICA KAMIENICA (dawny zajazd) KAMIENICA WILLA tzw. REICHARDWKA ZE STAJNI I OGRODEM WILLA KAMIENICA KAMIENICA BUDYNEK MIESZKALNY WILLA DOM DOM

ul.PADEREWSKIEGO ul.PADEREWSKIEGO ul.PISUDSKIEGO ul.PISUDSKIEGO ul.PISUDSKIEGO ul.PISUDSKIEGO ul.PISUDSKIEGO ul.PISUDSKIEGO ul.PISUDSKIEGO ul.PODZWIERZYNIEC ul.PODZWIERZYNIEC ul.PODZWIERZYNIEC RYNEK RYNEK RYNEK ul.RZENICZA ul.SIENKIEWICZA ul.SOWACKIEGO ul.SOWACKIEGO ul.SOWACKIEGO ul.SOWACKIEGO ul.SOKOA ul.TKACKA ul. ARDECKIEGO

12-14 18 3 3 3 9 11 39 51 1 1 90 17 20 32 14 5 9 11 12 13 4 8 2

A-958 z dnia 10.IV.1976 r. A-1220 z dn. 17.IX.1990 r. A-1114 z dn. 15.IX.1982 r. A-1114 z dn. 15.IX.1982 r. A-1114 z dn. 15.IX.1982 r. A-1283 z dn. 20.VIII.1996 r. A-1266 z dn. 12.XI.1993 r. A-1285 z dn. 30.IV.1997 r. A-1115 z dn. 15.IX.1982 r. A-1125 z dn. 25.XI.1982 r. A-1125 z dn. 25.XI.1982 r. A-228 z dn. 5.09.2007 r. A-1286 z dn. 6.X.1997 r. A-1074 z dn. 12.II.1981 r. A-1209 z dn. 15.03.1990 r. A-1082 z dn. 5.III.1981 r. A-1004 z dn. 27.X.1977 r. A-1078 z dn. 5.III.1981 r. A-1079 z dnia 5.III.1981 r. A-1080 z dn. 12.02.1981 r. A-1081z dn. 5.III.1981 r. A-1216 z dn. 7.IV.1990 r. A-1154 z dn. 16.X.1986 r. A-293 z dn. 14.IX.1969

86

XI.2 ANEKS 2 Wykaz stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na obszarze miasta acut na podstawie AZP
L.p. Nazwa stanowiska Nr stan. w miejscowoci (nr na obszarze) 1 (5) Obszar AZP 102-78 Rodzaj stanowiska Grodzisko Chronologia Uwagi

1.

acut - ysa Gra

XIII-XIV w.

2. 3.

acut acut

2 (6) 3 (7)

102-78 102-78

Osada

Kult. ceramiki wstgowej rytej (wcz. neolit) Kult. ceramiki wstgowej rytej II faza (wcz. neolit) Kult. lendzielska Kult. protomierzanowicka (WEB) Modsza epoka kamienia (Neolit) Neolit (?) XVII-XIX w. Pradziejowa nieokrelona Paleolit/Mezolit Od XIV w.

Osada Osada Osada

Obiekt zniszczony budow elektrowni na pocz. XX w. Zachowany w formie szcztkowej; Prace ratownicze przeprowadza M. Drewko i A. Dworaczyski w 1907 r. ; wpis do rej. zab. A-862 z 1984 r. ul. M. Konopnickiej 3; Badania wykopaliskowe w 1956 r.; wpis do rej. zab. A-407 z 1968 r. Wykopaliska: Gruszczyska, Janowski WA XXIV, s. 282; wpis do rej. zab. A854 z 1982 r.

4. 5. 6. 7. 8. 9.

acut - Wisielwka acut acut acut Podzwierzyniec acut acut

4 (12) 5 (8) 6 (9) 7 (10) 8 (37) 9 (11)

103-78 102-78 102-78 102-78 102-78 102-78

Osada lad osadnictwa Zesp paacowy Cmentarzysko ciaopalne Punkt osadniczy? Miasto

Teren szkoy podstawowej; odkrycie przypadkowe (znalezisko lune) Badania wykopaliskowe 1967 r. Stanowisko czytelne jako zesp architektoniczny; Nad Starym Wisokiem

Centrum acuta, rejon ulic: Kwiatkowskiego, Kociuszki, Rynek,

87

1 0. 1 1. 1 2. 1 3. 1 4. 1 5. 1 6. 1 7. 1 8. 1 9.

acut acut acut acut acut acut acut acut acut acut

10 (12) 11 (13) 12 (14) 13 (15) 14 (16) 15 (17) 16 (18) 17 (63) 18 (44) 19 (32)

102-78 102-78 102-78 102-78 102-78 102-78 102-78 102-79 102-79 103-78

Osada Punkt osadniczy lad osadnictwa lad osadnictwa Punkt osadniczy lad osadnictwa Punkt osadniczy Punkt osadniczy lad osadnictwa lad osadnictwa

Kult. lendzielska XIV-XVII w. Epoka kamienia (?) Kult. uycka (EB) Kult. uycka (E?) Epoka kamienia (?) Wcz. epoka brzu Kult. przeworska (POWR) Kult. przeworska (OWR) redniowiecze (?)

pl. Sobieski; badania wykopaliskowe J. Janowskiego 1957; badania ratownicze A. Kwolek 1963; wpis do rej. zab. A485 z 1969 r. Ul. Kraszewskiego; Badania wykopaliskowe E. Waszkowskiej 1972 r.; Wpis do rej. zab. A-493 z 1969 r.

Wpis do rej. zab. A-863 z 1984 r.

Wpis do rej. zab. A-864 z 1984 r.

Brak dokadnej lokalizacji

88

2 0. 2 1.

acut - Wisielwka acut

20 (119) 21 (38)

103-78 103-78

lad osadnictwa Osada

Pradziejowa nieokrelona Neolit koo starej cegielni

Wykaz skrtw: EB epoka brzu; K kultura uycka; Kult. kultura; OWR okres wpyww rzymskich; POWR pny okres wpyww rzymskich; WEB wczesna epoka brzu;

89

You might also like