You are on page 1of 115

Woomin 2010

Powiatowy program opieki nad zabytkami na lata 2010-2013

Starostwo Powiatowe w Woominie ul. Prdzyskiego 3 05-200 Woomin

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Zrwnowaony rozwj kultury jako najwyszej wartoci przenoszonej ponad pokoleniami, okrelajcej caoksztat historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartoci warunkujcej tosamo narodow i zapewniajcej cigo tradycji i rozwj regionw jest misj: Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2020)

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

ZAWARTO OPRACOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI


Spis treci s.3 1. Wstp ...s.5 2. Podstawa prawna opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami .s.6 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsces.6 4. Uwarunkowania zewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego...s.13 4.1. Strategiczne cele polityki pastwa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami ..s.13 4.2. Relacje powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa s.15 5. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego..s.20 5.1. Relacje powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie powiatu (analiza dokumentw programowych powiatu) .....s.20 5.2. Charakterystyka zasobw i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego powiatu ...s.24 5.2.1 Zarys historii obszaru powiatu...s.24 5.2.2 Krajobraz kulturowy..s.2 5 5.2.3 Zabytki nieruchome...s .29 5.2.4 Zabytki ruchome .s.30 5.2.5 Zabytki archeologiczne. s.34 4

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 5.2.6 Parki kulturowe. ...s.36 5.2.7 Dziedzictwa niematerialne.s.37 5.3 Zabytki objte prawnymi formami ochrony.s.40 5.4 Zabytki w powiatowej ewidencji zabytkw i w gminnych ewidencjach zabytkw ...s.43 5.5 Zabytki o najwyszym znaczeniu dla powiatus.44 5.6 Pomniki i miejsca pamici na terenie powiatu woomiskiego..s.44 5.7 Spis waniejszych kapliczek i krzyy przydronych na terenie powiatu ..s.48 5.8 Muzea na terenie powiatu woomiskiego....s.52 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego powiatu. Analiza szans i zagroe....s.53 7. Zaoenia programowe ....s.59 7.1 Priorytety programu opieki . ..s.59 7.2 Kierunki dziaa programu opieki nad zabytkami...s.60 7.3 Zadania programu opieki nad zabytkami..s.61 7.4 Dziedzictwo kulturowe a turystyka...s.66 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami.s.67 9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkamis.68 10. rda finansowania programu opieki nad zabytkami.s.69 11. Realizacja i finansowanie programu opieki nad zabytkami...s.70 12. Cz graficzna programu opieki nad zabytkami.s.74 13. Aneksy .s.84

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

1.Wstp Cel opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami 6

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Przedmiotem opracowania jest dziedzictwo kulturowe znajdujce si w granicach administracyjnych powiatu woomiskiego, natomiast celem jest okrelenie zasadniczych kierunkw dziaa i zada na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami. Gwne cele programw opieki nad zabytkami zostay okrelone w art.87 ust.2 ustawy z dnia 23 lipca 2003r o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003r Nr 162 poz. 1568 z pn. zm.) w nastpujcy sposb: 1. Wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. 2. Uwzgldnienie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej. 3. Zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. 4. Wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego. 5. Podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami. 6. Okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystywaniem tych zabytkw. 7. Podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami. Formuujc Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego na lata 2010-2013 przyjto zadania nalece z mocy ustawy do obowizkw powiatu m.in. opieki nad zabytkami, do ktrych powiat woomiski posiada tytu prawny oraz zarysowano ogln polityk powiatu woomiskiego w dziedzinie opieki nad zabytkami, nie naruszajc przy tym kompetencji poszczeglnych gmin i praw wacicieli.

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 2. Postawa prawna opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami . Program opieki nad zabytkami powiatu woomiskiego na lata 20102013 zosta opracowany celem realizacji zapisw ustawy z dnia 23 lipca 2003r o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003r. Nr 162 poz. 1568 z pn. zm). Ustawa wprowadza obowizek sporzdzania programw opieki nad zabytkami, zarwno na szczeblu wojewdzkim, powiatowym, jak i gminnym. Zgodnie z art.87 ust 1 cytowanej wyej ustawy, Zarzd Powiatu sporzdza na okres 4 lat powiatowy program opieki nad zabytkami, ktry po uprzednim uzyskaniu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw przyjmuje moc uchway Rada Powiatu. Program ogaszany jest w wojewdzkim dzienniku urzdowym, a z jego realizacji Zarzd Powiatu sporzdza co dwa lata sprawozdanie, ktre nastpnie przedstawia Radzie Powiatu. Sprawozdanie sporzdzone jest informacyjnie i nie wymaga przyjcia przez Rad Powiatu na mocy uchway. Aktualizacja programu sporzdzana bdzie wedug potrzeb, ale nie rzadziej ni raz na dwa lata. W pisemnej formie aktualizacja wraz ze sprawozdaniem doczone bd, jako zacznik do Powiatowego programu opieki nad zabytkami. 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce W polskim ustawodawstwie zagadnienia zwizane z zabytkami reguluj nastpujce akty prawne: Zabytki zostay objte ochron zadeklarowan jako konstytucyjny obowizek pastwa i kadego obywatela (art.5, art.6 ust.1 i art.86 Konstytucji RP) Art. 5.Rzeczpospolita Polska strzee niepodlegoci i nienaruszalnoci swojego terytorium, zapewnia wolnoci i prawa czowieka i obywatela oraz bezpieczestwo obywateli, strzee dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron rodowiska, kierujc si zasad zrwnowaonego rozwoju Art. 6.1. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i rwnego dostpu do dbr kultury, bdcej rdem tosamoci narodu polskiego, jego trwania i rozwoju Art.86 Kady jest obowizany do dbaoci o stan rodowiska i ponosi odpowiedzialno za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialnoci okrela Ustawy : 1. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998r. o samorzdzie powiatowym (tekst
jednolity Dz. U. z 2001 r, Nr 142, poz. 1592 z pn. zm.)

2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003r o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003r Nr 162, poz1568, z 2004r. Nr 96, 8

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego poz.959, Nr 238, poz.2390, z 2006r. nr 50, poz.362, Nr 126, poz.875, Ustawa z dnia 18 marca 2010r o zmianie ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektrych innych ustaw z dnia 5 maja 2010r. Dz. U. nr 75 poz. 474) Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997r. o gospodarce nieruchomociami (Dz.U. z 2000r. Nr46, poz.543) Ustawa z dnia 7 lipca 1994r. prawo budowlane ( Dz.U. z 2003r. Nr 207, poz.2016 z pn. zm) Ustawa z dnia 27 marca 2003r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U.z 2003r Nr 80, poz.717) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. prawo ochrony przyrody (Dz.U. Nr 62, poz.627) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92, poz.880) Ustawa z dnia 25 padziernika 1991r. o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej (Dz.U. z 2001r. Nr 13, poz. 123) Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie (Dz.U. z 2003r. Nr96, poz.873 z pn. zm)

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Rozporzdzenia 1. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robt budowlanych, bada konserwatorskich i architektonicznych, a take innych dziaa przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw oraz bada archeologicznych i poszukiwa ukrytych lub porzuconych zabytkw ruchomych (Dz.U. z 2004r. Nr 150, poz.1579) 2. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw ( Dz.U. z 2005r. Nr 112, poz.940 ) 3. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytkw na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2004r. Nr 212, poz.2153). 4. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004r. w sprawie odznaki Za opiek nad Zabytkami (Dz.U. z 2004r. Nr 124 , poz.1304) 5. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 19 kwietnia 2004r. w sprawie wywozu zabytkw i przedmiotw o cechach zabytkw za granic (Dz.U. z 2004r Nr 84, poz.789) 6. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkw, krajowej, wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw oraz krajowego wykazu zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem (Dz.U. z 2004r. Nr 124, poz.1305) 7. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004r. w sprawie nagrd za odkrycie lub znalezienie zabytkw archeologicznych (Dz.U. z 2004r Nr 71, poz. 650) 8. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 9 II 2004r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach 9

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw (Dz.U. z 2004r. nr 30, poz.259), 9. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 10 V 2004 r. w sprawie rzeczoznawcw Ministra Kultury w zakresie opieki nad zabytkami ( Dz.U. z 2004r. nr 124, poz. 1302), 10. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 12 V 2004r. w sprawie odznaki Za opiek nad zabytkami(Dz.U. z 2004r. nr 124, poz. 1304), 11. Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 27 IV 2004r. w sprawie Polskiego Komitetu Doradczego (Dz.U. z 2004r. nr 102, poz. 1066), Inne : 1. Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego sporzdzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992r. (DZ.U z1996r Nr 120,poz564) 2. Konwencja w sprawie ochrony wiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjta w Paryu dnia 16 listopada 1972r. ( Dz.U. z 1976r. Nr32, poz.190 i 191). Zasady ochrony zabytkw znajdujcych si w muzeach i w bibliotekach zostay okrelone w: 1. Ustawia z dnia 21 listopada 1996r. o muzeach (Dz.U. z 1997r. Nr 5, poz. 24 z pn. zm.) 2. Ustawia z dnia 27 czerwca 1997r. o bibliotekach (Dz.U. z 1998r. Nr 85, poz. 539 z pn. zm.). Ochron materiaw archiwalnych reguluj przepisy: 3. Ustawa z dnia 14 lipca 1983r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jednolity Dz.U. z 2006r. Nr 97, poz. 673 z pn. zm.). 3.1 Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami Ustawa z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami okrela, i opracowanie programu opieki nad zabytkami ma na celu: 1. Wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2. Uwzgldnienie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej; 3. Zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4. Wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego; 5. Podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie 10

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami; 6. Okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw; 7. Podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami. Podstawowe regulacje w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego zostay zawarte w Ustawie z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, ktra w sposb kompleksowy reguluje kwestie zwizane z prawn ochron zabytkw. Ustawa okrela przedmiot, zakres i formy ochrony zabytkw oraz opieki nad nimi, zasady finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytkach, a take organizacj organw ochrony zabytkw. Ustawa nakada na organy administracji rzdowej i samorzdowej obowizek zapewnienia warunkw prawnych, organizacyjny i finansowych dla ochrony dbr kultury. W sposb szczegowy reguluj to zagadnienie art. 3,4,6,7,12 ust.1, art.18, 87 (16 ust.1, art.17, 19,20,21,22 w sposb szczeglny dotycz gmin). W myl przepisw ustawy ochrona zabytkw polega na podejmowaniu przez organy administracji publicznej dziaa majcych na celu: 1. Zapewnienie warunkw prawnych, organizacyjnych i finansowych umoliwiajcych trwae zachowanie zabytkw oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie 2. Zapobieganie zagroeniom mogcym spowodowa uszczerbek dla wartoci zabytku 3. Udaremnianie niszczenia i niewaciwego korzystania z zabytkw 4. Przeciwdziaanie kradziey, zaginiciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkw za granic 5. Kontrol stanu zachowania i przeznaczenia zabytkw 6. Uwzgldnianie zada ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztatowaniu rodowiska Ustawa wyrnia nastpujce formy ochrony zabytkw 1. Wpis do rejestru zabytkw 2. Uznanie za pomnik historii 3. Utworzenie parku kulturowego 4. Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Organami ochrony zabytkw s: - minister waciwy dla spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu ktrego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytkw - wojewoda, w imieniu ktrego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Wojewdzki Konserwator Zabytkw. Jednoczenie w art.5 ustawy zdefiniowane zostaje pojcie opieki nad zabytkami, ktra sprawowana jest przez waciciela lub posiadacza i polega przede wszystkim na zapewnieniu warunkw: 1. Naukowego badania i dokumentowania zabytku 11

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 2. Prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku 3. Zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie 4. Korzystania z zabytku z sposb zapewniajcy trwae zachowanie jego wartoci 5. Popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury Artyku 3 ustawy podaje definicje zabytku rozumianego jako nieruchomo lub rzecz ruchom, ich czci lub zespoy, bdce dzieem czowieka lub zwizane z jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow. W myl regulacji ustawowej ochronie i opiece podlegaj, bez wzgldu na ich stan zachowania: 1. Zabytki nieruchome: krajobrazy kulturowe ukaday urbanistyczne, ruralistyczne i zespoy budowlane dziea architektury i budownictwa dziea budownictwa obronnego obiekty techniki, a zwaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakady przemysowe cmentarze parki, ogrody, inne formy zaprojektowanej zieleni miejsca upamitniajce wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji. 2. Zabytki ruchome: dziea sztuk plastycznych, rzemiosa artystycznego i sztuki uytkowej kolekcje stanowice zbiory przedmiotw zgromadzonych i uporzdkowanych wedug koncepcji osb, ktre tworzyy te kolekcje numizmaty oraz pamitki historyczne, a zwaszcza militaria, sztandary, pieczcie, odznaki, medale i ordery. wytwory techniki, urzdzenia, rodki transportu, maszyny i narzdzia wiadczce o kulturze materialnej charakterystycznej dla dawnych i nowych form cywilizacyjnych materiay biblioteczne instrumenty muzyczne wytwory sztuki ludowej i rkodziea , obiekty etnograficzne przedmioty upamitniajce wydarzenia historyczne i dziaalno wybitnych osobistoci 3. Zabytki archeologiczne: Pozostaoci terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa Cmentarzyska Kurhany Relikty dziaalnoci gospodarczej, religijnej i artystycznej Ochronie mog podlega nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. 12

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Zgodnie z art.18 ustawy, ochron zabytkw i opiek nad zabytkami uwzgldnia si rwnie przy sporzdzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju wojewdztw, planw zagospodarowania przestrzennego wojewdztw, analiz i studiw z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu (Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Woomiskiego na lata 2008-2015, przyjty Uchwa nr XVII-119/08 Rady Powiatu Woomiskiego z dnia 28 marca 2008 roku), strategii rozwoju gmin, studiw uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego. Ustalenia te dotycz w szczeglnoci zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw i ich otoczenia oraz zabytkw nieruchomych znajdujcych si w gminnych ewidencjach zabytkw i parkw kulturowych. 3.2 Zadania i kompetencje organw powiatu w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Zadania i kompetencje organw samorzdu powiatowego w zakresie ochrony dbr kultury reguluj dwie ustawy: Ustawa z dnia 5 czerwca 1998r. o samorzdzie powiatowym Ustawa z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami Artyku 4 ust.1 ustawy o samorzdzie powiatowym zawiera generaln zasad, e powiat wykonuje okrelone ustawami zadania publiczne o charakterze ponad gminnym. Wrd wymienionych 22 kategorii zada publicznych wymienione s w pkt. 7 kultura i ochrona dbr kultury. Ustawa z 23 lipca 2003r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Ustawa z dnia 18 marca 2010r. o zmianie ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektrych innych ustaw z dnia 5 maja 2010r. Dz. U. nr 75 poz. 474) nakada na powiat nastpujce zadania: art.12 ustawy wskazuje, e starosta w uzgodnieniu z wojewdzkim konserwatorem zabytkw moe umieszcza na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znak informujcy, i zabytek ten podlega ochronie art.17 okrela, i na terenie parku kulturowego, w razie ustanowienia zakazw i ogranicze w zakresie prowadzenia robt i zmian w sposobie uytkowania zabytkw nieruchomych, stosuje si odpowiednio inne przepisy, z ktrych wynika m.in. prawo do odszkodowania za zmiany uytkowe. Nalenoci te wypaca powiat. art.18 okrela, i ochron zabytkw i opiek nad zabytkami uwzgldnia si w analizach i studiach z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu oraz w decyzjach o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowych, linii kolejowych, lotnisk art.21 wskazuje potrzeb sporzdzania programw opieki nad zabytkami przez wojewdztwa, powiaty i gminy na podstawie ewidencji zabytkw 13

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego art.50 ust3. ustawy stanowi, e w przypadku wystpienia zagroenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zagroonego zniszczeniem lub uszkodzeniem, starosta na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw moe wyda decyzj o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia czasowego zajcia do czasu usunicia zagroenia. W przypadku, gdy nie jest moliwe usunicie zagroenia na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw zabytek moe by wywaszczony przez starost na rzecz Skarbu Pastwa lub gminy waciwej ze wzgldu na miejsce pooenia tego zabytku, w trybie i na zasadach przewidzianych w przepisach o gospodarce nieruchomociami. art.77 okrela, jakie zadania moe obejmowa dotacja nakadw na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru (dotacji takich udziela m.in. powiat) 1. sporzdzenie ekspertyz technicznych i konserwatorskich 2. przeprowadzenie bada konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych 3. wykonanie dokumentacji konserwatorskiej 4. opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich 5. wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami prawa budowlanego 6. sporzdzenie projektu odtworzenia kompozycji wntrz 7. zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku 8. stabilizacje konstrukcyjn czci skadowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezbdnym dla zachowania tego zabytku 9. odnowienie lub uzupenienie tynkw i okadzin architektonicznych albo ich cakowite odtworzenie, z uwzgldnieniem charakterystycznej dla zabytku kolorystyki 10. odtworzenie zniszczonej przynalenoci zabytku, jeeli odtworzenie to nie przekracza 50% oryginalnej substancji tej przynalenoci 11. odnowienie lub cakowite odtworzenie okien, w tym ocienic i okiennic, zewntrznych odrzwi i drzwi, wiby dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych 12. modernizacj instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, ktre posiadaj oryginalne, wykonane z drewna czci skadowe i przynalenoci 13. wykonanie izolacji przeciwwilgociowej 14. uzupenienie narysw ziemnych dzie architektury obronnej oraz zabytkw archeologicznych nieruchomych o wasnych formach krajobrazowych 15. dziaania zmierzajce do wyeksponowania istniejcych, oryginalnych elementw zabytkowych ukadu parku lub ogrodu 16. zakup materiaw konserwatorskich i budowlanych, niezbdnych do wykonania prac i robt przy zabytku wpisanym do rejestru, o ktrym mowa w pkt 7-15 17. zakup i monta instalacji przeciwwamaniowej oraz przeciwpoarowej i odgromowej 14

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Dotacja moe by udzielona w wysokoci do 100% nakadw koniecznych na wykonanie przez wnioskodawc prac konserwatorskich, restauratorskich i robt przy zabytku wpisanym do rejestru. czna kwota dotacji udzielonych przez organ stanowicy powiatu nie moe przekracza wysokoci 100% nakadw koniecznych na wykonanie tych prac lub robt. Organy uprawnione do udzielania dotacji prowadz wykazy udzielonych dotacji oraz informuj si wzajemnie o udzielonych dotacjach. art.81 dopuszcza moliwo udzielenia dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru wojewdztwa mazowieckiego, przez organ stanowicy powiatu, na zasadach okrelonych w podjtej uchwale (Uchwaa Nr XXVII-201/09 Rady Powiatu Woomiskiego z dnia 29 stycznia 2009 roku w sprawie okrelenia zasad udzielania dotacji z budetu Powiatu na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw, pooonych na terenie Powiatu Woomiskiego, nie stanowicych wasnoci Powiatu) art.87 ustawy wskazuje, e zarzd wojewdztwa, powiatu lub gminy sporzdza na okres 4 lat odpowiednio wojewdzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Jest to dokument o charakterze planistycznym, majcy na celu wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu dziaa strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju i regionu. Powiatowy program opieki nad zabytkami przyjmuje w drodze uchway Rada Powiatu po uprzednim uzyskaniu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw. Z realizacji programu sporzdza si co 2 lata sprawozdanie i przedstawia radzie powiatu. Artyku 87 ust. 2 okrela cele planu, m.in. powinien on zawiera zestawienie zabytkw, ocen ich wartoci, jako wartoci danego regionu, okrelenie warunkw wsppracy, promocji, budetowania . art.88 ust.2 nakada obowizek sporzdzenia planu ochrony zabytkw na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych stosownie do stopnia administracji rzdowej i samorzdowej art.103 okrela kompetencje starosty w zakresie powoywania spoecznych opiekunw zabytkw. Starosta na wniosek wojewdzkiego konserwatora ustanawia spoecznych opiekunw lub cofa takie ustanowienie. Rwnoczenie starosta prowadzi list spoecznych opiekunw zabytkw. Osobie fizycznej penicej tak funkcj wydaje legitymacj, za osobie prawnej lub innej jednostce organizacyjnej wydaje zawiadczenie o nadaniu uprawnie opiekuna spoecznego.

15

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Art. 7 Ustawy z dnia 18 marca 2010r. o zmianie ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektrych innych ustaw z dnia 5 maja 2010r. Dz. U. nr 75 poz. 474) w ustawie z dnia 27 marca 2003r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717, z pn. zm.) okrela, e w terminie 6 miesicy od dnia wejcia w ycie ustawy (do 05.12.2010r) wojewdzki konserwator zabytkw przekae starocie wykaz zabytkw nieruchomych wyznaczonych przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw do ujcia w wojewdzkiej ewidencji zabytkw. 4. Uwarunkowania zewntrzne ochrony zasobw dziedzictwa kulturowego 4.1 Strategiczne cele zabytkw i opieki polityki pastwa w zakresie ochrony nad zabytkami

4.1.1 Zaoenia wynikajce z Krajowego programu opieki nad zabytkami Krajowy program ochrony zabytkw, sporzdzany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego okrela najwaniejsze merytoryczne zasady postpowania konserwatorskiego: Zasada primum non nocere (z ac. - po pierwsze nie szkodzi) Zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartoci (materialnych i niematerialnych) Zasada minimalnej niezbdnej ingerencji, powstrzymania si od dziaa niekoniecznych Zasada, wg ktrej usuwa tylko to, co na orygina nie dziaa niszczco Zasada czytelnoci i odrnialnoci ingerencji Zasada odwracalnoci materiaw Zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz wiedz i na najwyszym poziomie Wszelkie te zasady dotycz przede wszystkim konserwatorw zajmujcych si praktyczn i technologiczn stron restauracji dzie sztuki, konserwatorw architektw urbanistw, ale rwnie pracownikw urzdw konserwatorskich, samorzdowych szczeglnie w zakresie opiniowania i przyznawania rodkw na realizacj programw projektw zwizanych z ochron zabytkw. 4.1.2 Narodowy Program dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2013 Kultury Ochrona zabytkw i

Strategiczny dokument programowy rozwoju spoecznogospodarczego przyjty zosta przez Rad Ministrw w dniu 21 wrzenia 2004 roku jako Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 2013. W 2005 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przygotowao Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020. Oba te dokumenty rzdowe 16

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego stanowi ram dla mecenatu pastwa w sferze kultury i polityki kulturalnej w warunkach rynkowych i wsplnoty Polski z Uni Europejsk. Podstaw do sformuowania Narodowego Programu Kultury Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego jest uznanie strefy dziedzictwa za podstaw rozwoju kultury i upowszechniania kultury, a take za potencja regionw, sucy wzrostowi konkurencyjnoci regionw dla turystw, inwestorw i mieszkacw. Gwnym celem strategii jest dziaanie na rzecz zrwnowaonego rozwoju kulturalnego regionw w Polsce. W sferze materialnej spucizny kulturowej dokumentem wspierajcym dziaania jest Narodowy Program Kultury Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego. Wytycza on strategiczne cele polityki pastwa w sferze ochrony zabytkw: Przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami Podjcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa Poszukiwanie instrumentw wzmacniajcych efekty dziaalnoci suby konserwatorskiej Ograniczenia uznaniowoci konserwatorw poprzez naoenie na nich odpowiedzialnoci za niezgodne z prawem postpowanie Intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczeglnie kompleksowa poprawa stanu zabytkw nieruchomych Priorytety przyjte w programie: Priorytet 1. Aktywne zarzdzanie zasobem stanowicym materialne dziedzictwo kulturowe Dziaania obejmujce priorytet 1 maj na celu popraw stanu zabytkw, ich adaptacj i rewitalizacj, zwikszenie dostpnoci dla mieszkacw i turystw, a przez to zwikszanie atrakcyjnoci regionw. W tym celu zosta zainicjowany program Ministra Kultury Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej. Program uruchomiony w 2003 roku realizowany jest przez Narodowe Centrum Kultury w ramach istniejcych sektorowych programw operacyjnych z udziaem funduszy strukturalnych przyznanych z Unii Europejskiej. Gwnym celem programu jest przygotowanie potencjalnych wnioskodawcw do opracowania kompleksowych projektw do wspfinansowania ze rodkw funduszy strukturalnych. W tym celu organizowane s szkolenia do przygotowywania projektw w poszczeglnych regionach. Program Promesa Ministra Kultury umoliwia beneficjentom ubieganie si o dofinansowywanie wkadu wasnego do wybranych projektw kulturalnych, realizowanych w dziedzinie ochrony polskiego dziedzictwa narodowego. Priorytet 1 obejmuje dziaania, ktre maj na celu zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystyki i przedsibiorczoci poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktw turystycznych.

17

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego Podstawowe dziaania priorytetu 2 - to rozwj zasobw ludzkich i podnoszenie wiadomoci spoecznej w sferze ochrony zabytkw. Realizowane maj by poprzez podnoszenie wyksztacenia kadr zatrudnionych w sferze ochrony zabytkw. Dziaania obejmuj rwnie podnoszenie zainteresowania spoeczestwa problematyk ochrony zabytkw, poprzez dokumentacj, popularyzacj dziedzictwa kultury narodowej i ludowej, aktywizacj spoecznoci wiejskiej m.in. przez programy tematyczne np. Program gince zawody. Dziaania priorytetu 2 maj na celu rwnie ochron i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem i wywozem poza granice Polski. W tym celu budowany jest system informacji wirtualnej o wywoonych i zaginionych zabytkach. Strategiczny dokument z 06.09.2005 roku przyjty przez Rad Ministrw Sektorowy program operacyjny: Rozwj kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego rozwija cele, okrela priorytety i wysoko rodkw na realizacj zada z zakresu kultury i szkolnictwa wyszego o charakterze ponadregionalnym. Zasady wdraania programu opieraj si na reguach okrelonych dla funduszy strukturalnych i krajowych regulacjach dotyczcych finansw publicznych. Ponadto okrelone s podziay odpowiedzialnoci w realizacji polityki dotyczcej ochrony zabytkw i zachowania dziedzictwa kultury pomidzy samorzdami, a Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Program koncentruje si na dziaaniach o charakterze ponadregionalnym, wanych z punku wiedzenia polityki kulturalnej pastwa. Za cel strategiczny programu operacyjnego uznaje si tworzenie warunkw dla wzrostu konkurencyjnoci i znaczenia kultury jako czynnika rozwoju spoeczno-ekonomicznego. 4.2 Relacje powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa Strategia Rozwoju Wojewdztwa Mazowieckiego do roku

4.2.1 2020

(aktualizacja) Gwne kierunki rozwoju Mazowsza zawarte s w Strategii Rozwoju Wojewdztwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja) Warszawa 2006. Dokument przyjty zosta Uchwa Nr 78/06 Sejmiku Wojewdztwa Mazowieckiego z dnia 29 maja 2006r. Opracowano go w Mazowieckim Biurze Planowania Przestrzennego i Rozwoju Regionalnego pod kierunkiem prof. dr hab. Zbigniewa Strzeleckiego. Opracowanie strategii rozwoju wojewdztwa, stanowicej gwne narzdzie polityki regionalnej. Strategia konstytuuje dziaania wadz wojewdztwa, a jej zakres w istotny sposb determinuje procesy rozwojowe regionu. Jest wanym punktem odniesienia dla powstajcych na poziomie wojewdztwa dokumentw programowych i planistycznych, w tym regionalnego programu operacyjnego, strategii sektorowych, programw, planw i dziaa. Nadrzdne miejsce w strategii zajmuj dziaania majce na celu rozwj konkurencyjnej gospodarki i wzrost gospodarczy regionu. 18

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Strategia okrela, jako 5. Cel poredni Rozwj spoeczestwa obywatelskiego oraz ksztatowanie wizerunku regionu. Jednym z dziaa w tej dziedzinie jest (5.3.) Promocja i zwikszanie atrakcyjnoci turystycznej i rekreacyjnej regionu w oparciu o walory rodowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego. Celem dziaa promocyjnych jest budowanie trwaego i stabilnego wizerunku Mazowsza, jako obszaru o duym potencjale rozwojowym, ktrego dynamiczny rozwj oparty jest na wysokich walorach kulturowych, przyrodniczych oraz krajobrazowych. Promocja regionu powinna opiera si na bogatym dziedzictwie kulturowym regionu (zachowana i utrwalona spucizna materialna i niematerialna), zrnicowaniu kulturowym i obyczajowym poszczeglnych podregionw, rozwoju turystki i agroturystyki. W tym celu podjte bd dziaania: wzmocnienie dziaa samorzdu, propagujcych zasoby dziedzictwa kulturowego oraz rozwj kultury w regionie; rewitalizacja zespow zabytkowych i wykorzystanie ich do rozwoju funkcji turystycznych; wsparcie tworzenia lokalnych parkw kulturowo-historycznych wok istniejcych zabytkw architektury umoliwiajcych rozwj funkcji turystycznych; rozwj sieci szlakw turystycznych w obrbie wojewdztwa mazowieckiego, w tym sieci drg o znaczeniu turystycznym, szlakw i cieek rowerowych oraz wczenie ich do sieci w ssiednich wojewdztwach; wykreowanie pasm turystyczno-kulturowych na rzecz rozwoju usug turystyczno-rekreacyjnych przy jednoczesnym upowszechnianiu wiedzy o historii regionu i jego bogactwach; Wojewdztwo mazowieckie posiada bogate dziedzictwo kulturowe, charakteryzujce si du liczb zabytkw wpisanych do rejestru, co plasuje region na 4 pozycji w kraju. Najwaniejsze problemy w dziedzinie kultury i dziedzictwa kulturowego wystpujce na Mazowszu: spadek liczby instytucji kultury pocigajcy za sob zmniejszenie oferty kulturalnej regionu; licznie wystpujce w regionie zabytki znajduj si bardzo czsto w zym stanie technicznym, za zabudowa drewniana ulega postpujcej eliminacji z krajobrazu kulturowego Mazowsza; brak promocji i maa wiedza dotyczca regionu oraz niewystarczajca identyfikacja mieszkacw z Mazowszem; naley dy do wsparcia towarzystw regionalnych i lokalnych oraz organizacji pozarzdowych, ktre peni istotn rol w pielgnowaniu i kultywowaniu tosamoci regionalnej.

19

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

4.2.2 Plan zagospodarowania przestrzennego Wojewdztwa Mazowieckiego 2004 Ustawowym obowizkiem samorzdw wojewdzkich jest ksztatowanie polityki przestrzennej. Wobec powyszego Samorzd Wojewdztwa Mazowieckiego przyj w 2004 roku Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Mazowieckiego opracowany przez Mazowieckie Biuro Planowania Przestrzennego i Rozwoju Regionalnego w Warszawie. Wyraa on polityk przestrzenn wojewdztwa, wskazuje kierunki podanych dziaa dla wszystkich gmin i powiatw. Stanowi on integraln cz Strategii rozwoju wojewdztwa mazowieckiego, zgodnie okrelajc kierunek polityki przestrzennej ponadsektorowej. Plan peni funkcj koordynujc ponadlokalnych programw zagospodarowania przestrzennego. 20

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Podstawowym celem jest okrelenie kierunkw zagospodarowania przestrzennego. Jednym z podstawowych kierunkw jest zapisany w punkcie: 2.4 Ochrona i wykorzystanie wartoci kulturowych. Celem polityki w zakresie ochrony i wykorzystania wartoci kulturowych jest ksztatowanie tosamoci kulturowej Mazowsza, a w szczeglnoci obejmie: pomniki historii najcenniejsze miasta i miejscowoci historyczne rejony o cennych walorach krajobrazowo-kulturowych Materialnym i przestrzennym wymiarem tej polityki jest ochrona obszarw o najcenniejszych elementach krajobrazu kulturowego i historycznego. Plan ustala do szczeglnej ochrony prawnej cenne kulturowo: predestynowane obszary, wrd ktrych jest Ossw Pole Bitwy Warszawskiej 1920 roku ochrona krajobrazu kulturowego wsi i maych miast ochrona zespow budownictwa drewnianego ochrona ukadw ruralistycznych i urbanistycznych ochrona najwaniejszych miejsc pamici narodowej 4.2.3 Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Mazowieckiego 2007 - 2013 ( RPO WM ) Urzd Marszakowski Wojewdztwa Mazowieckiego w Warszawie w padzierniku 2007 roku przyj dokument Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Mazowieckiego 2007-2013 (RPO WM) przygotowany w oparciu o Rozporzdzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006r. ustanawiajce przepisy oglne dotyczce Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Spoecznego oraz Funduszu Spjnoci RPO WM jest jednym z 16 programw regionalnych, ktre bd realizowa Strategi Rozwoju Kraju na lata 2007-2015 (SRK) oraz Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierajce wzrost gospodarczy i zatrudnienie (Narodowa Strategia Spjnoci). Jednoczenie jest odzwierciedleniem polityki rozwoju prowadzonej przez Samorzd Wojewdztwa Mazowieckiego, ktrej podstaw stanowi Strategia Rozwoju Wojewdztwa Mazowieckiego do roku 2020 (SRWM). Problemy zwizane z ochron dziedzictwa kulturowego zawarte s w Priorytecie VI. Wykorzystanie walorw naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji. Jako cel gwny dokument wskazuje: wzrost znaczenia turystyki jako czynnika stymulujcego rozwj spoecznogospodarczy regionu. Wrd zagadnie szczegowych - poprawa oferty kulturalnej i wzrost dostpnoci do kultury jako kategorie interwencji wskazuje nr 58 - Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego. W Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 okrelone zostay dziaania horyzontalne, ktre bd realizowane w regionach dotyczce m.in. zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego oraz zmniejszenia luki cywilizacyjnej poprzez modernizacj i rozbudow infrastruktury kultury. Dziedzictwo kulturowe jest jednym z czynnikw rozwoju regionu, wpywa na zwikszenie atrakcyjnoci regionu dla turystw, peni wan rol w okreleniu tosamoci regionalnej 21

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego mieszkacw i stanowi podstaw dla rozwoju turystyki kulturowej. Obok bogatej oferty kulturalnej do walorw turystycznych Mazowsza nale cenne obszary przyrodnicze, w tym parki krajobrazowe oraz doliny rzek m.in. Liwca, Bugu, Narwi. W zwizku z tym wsparcie skierowane zostanie na rozwj sektora kultury i turystyki. Wytworzenie w oparciu o wartoci kulturowe, przyrodnicze i krajobrazowe atrakcyjnej oferty produktw turystycznych i ich skuteczna promocja na rynku krajowym i midzynarodowym to szansa aktywizacji gospodarczej w sektorze turystyki dla lokalnej i regionalnej spoecznoci. 4.2.4 2009 Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2006-

Program zosta wprowadzony w ycie Uchwa Nr 226/05 Sejmiku Wojewdztwa Mazowieckiego z dnia 19 grudnia 2005r. Okrelono w nim cel strategiczny utrwalenie dziedzictwa kulturowego regionu w celu budowania tosamoci regionalnej oraz promocji turystycznej Mazowsza w kraju i za granic w poczeniu z aktywizacj obywatelsk i zawodow spoecznoci lokalnych; kreowanie turystycznych pasm przyrodniczo kulturowych. Program okreli take cele operacyjne oraz dziaania i zadania suce ich realizacji. 1) Zachowanie materialnej i niematerialnej spucizny historycznej regionu a) Opieka nad zabytkami nieruchomymi rozpoznanie i weryfikacja zasobw rodowiska kulturowego Opracowanie przy wsppracy samorzdw gminnych i powiatowych oraz administracji rzdowej szczebla wojewdzkiego penej bazy danych przestrzennych o istniejcych obiektach zabytkowych, koniecznej przy realizacji planw i programw w celu zintegrowania w Systemie Informacji Przestrzennej b) Integracja systemw ochrony krajobrazu, przyrody i dziedzictwa kulturowego Wspieranie inicjatyw tworzenia bazy obsugi turystyki w obszarach cennego krajobrazu przyrodniczego i kulturowego Wsparcie dziaa samorzdw lokalnych dotyczcych utworzenia Parku Kulturowego Pola Bitwy Warszawskiej w Ossowie c) Eksponowanie zabytkw o szczeglnej wartoci Stworzenie strony www Dziedzictwo kulturowe Mazowsza d) Zapobieganie degradacji zabytkw - wspieranie rewaloryzacji obiektw zabytkowych i dziaa sucych opiece nad zabytkami - opracowanie zasad wsppracy samorzdw: wojewdzkiego, gminnych i powiatowych przy realizacji zada ochrony zabytkw, zwaszcza warunkw i form wsppracy z wacicielami - opracowanie zasad postpowania w sytuacjach kryzysowych zagroenia materialnego istnienia zabytkw i ich wdraanie - budowanie spoecznej akceptacji dla ochrony zabytkw 22

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego prowadzenie staej wsppracy z WUOZ w zakresie opracowania i monitorowania listy zabytkw zagroonych w istnieniu Opracowanie instrukcji, przewodnika dla ubiegajcych si o dofinansowanie z U.E. Wsparcie renowacji i rewitalizacji obiektw zabytkowych (m. in. w ramach ZPORR) Opracowanie poradnika dla wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych Wskazanie w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa i Planie Obszaru Metropolitalnego Warszawy koniecznoci wyznaczania stref otaczajcych zabytki z ustaleniami sposobu ich zagospodarowania uwzgldniajcego eksponowanie wartoci zabytkowej tych obiektw e) Ksztatowanie postaw promujcych dziaania chronice zabytki Popularyzacja i promocja na stronach www udanych rewaloryzacji i adaptacji obiektw zabytkowych Szkolenia w zakresie upowszechniania standardw prac konserwatorskich, restauratorskich i zabezpieczajcych, ratowniczych i interwencyjnych przy obiektach zabytkowych Konkursy dla uczniw dotyczce opieki nad zabytkami 2) Ochrona i ksztatowanie krajobrazu kulturowego wsi i miast historycznych a) Wypracowanie modelu wdraania lokalnych programw rewitalizacji centrw maych miast historycznych Zorganizowanie cyklu warsztatw powiconych wypracowaniu zasad postpowania przy wdraaniu lokalnych programw rewitalizacji centrw maych miast historycznych b) Promowanie tradycyjnych wzorcw lokalnej architektury Prezentacja dobrych wzorw i realizacji architektury regionalnej na stronie www i w biuletynie Kronika Mazowiecka 3) Utrwalanie zasobw dziedzictwa kulturowego w wiadomoci mieszkacw a) Wykorzystanie tosamoci i wartoci dziedzictwa jako elementu rozwoju regionalnego i lokalnego Wydanie przewodnika opracowanego przez spoecznoci lokalne np. stowarzyszenia, organizacje pozarzdowe, uczniw pt. Mae Ojczyzny Mazowsza b) Wspieranie dziaa organizacji pozarzdowych w realizacji zada zwizanych z edukacj regionaln Wspieranie projektw edukacyjnych realizowanych przez organizacje pozarzdowe Organizacja konkursu dla organizacji pozarzdowych na dziaania zwizane z poznawaniem historii regionu 4) Promocja walorw kulturowych Mazowsza z wykorzystaniem nowoczesnych technologii 23 -

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego a) Opracowanie i wdraanie systemu informacji o najcenniejszych zabytkach regionu, ze szczeglnym uwzgldnieniem Warszawy jako metropolii o znaczeniu europejskim Opracowanie informacji dotyczcych dziedzictwa kulturowego regionu w ramach SIP b) Wykorzystanie nowoczesnych technologii do zwikszania dostpnoci dorobku kultury regionalnej Opracowanie przewodnika w formie elektronicznej zawierajcego informacje o zabytkach i historii regionu /w jzyku polskim i angielskim/ c) Wykorzystanie tosamoci kulturowej jako elementu marketingowego Wspudzia w przygotowywaniu spotw reklamowych dot. wojewdztwa mazowieckiego /np. z organizacjami turystycznymi/ 5) Zwikszanie dostpnoci obiektw zabytkowych poprzez ich wykorzystanie dla funkcji turystycznych, kulturalnych i edukacyjnych a) Kreowanie pasm (powiza) przyrodniczo kulturowych w powiecie ze szczeglnym uwzgldnieniem szlakw nadrzecznych Wspomaganie urzdzenia szlakw przyrodniczo kulturowych w ramach pasma (Pole Bitwy Warszawskiej w Ossowie zakwalifikowano do pasma Narwi, Bugu i Liwca, przy czym pojcie pasma naley rozumie szeroko, jako okrelenie czci Mazowsza) Patronat nad stworzeniem formalnej wsppracy samorzdw pooonych w pamie b) Wspieranie dziaa dotyczcych komercyjnego wykorzystania obiektw zabytkowych na cele kulturalne, turystyczne i edukacyjne c) Opracowanie modelu wykorzystania zada opieki nad zabytkami dla generowania nowych miejsc pracy Wspieranie rewaloryzacji i rewitalizacji obiektw zabytkowych, stymulowanie aktywnoci ekonomicznej w zakresie usug turystycznych oraz wzmacnianie form ochrony przyrody w obrbie pasma 5. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 5.1 Relacje powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie powiatu (analiza dokumentw programowych powiatu)

Sprawne funkcjonowanie powiatowego systemu opieki nad zabytkami jest skuteczne, jeeli uwzgldni to zadanie dokumenty planistyczne o dugookresowej wizji rozwoju. System opieki nad zabytkami wymaga zgody i porozumienia podmiotw samorzdowych dziaajcych na terenie powiatu: porozumienia bilateralne (dwustronne)pomidzy wadzami powiatu, a wadzami wikszoci gmin 24

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego porozumienia dajce szans dla roboczych kontaktw i wsppracy dziaajcych na obszarze caego powiatu struktur organizacyjnych i placwek kultury Wane, aby podejmowane dziaania rekomendowane w strategiach (programach), jako kierunki dziaa ustalanych na kadym poziomie samorzdowym, byy wzajemnie spjnie i komplementarne (wojewdztwopowiat, powiat-gmina). Program opieki przyjty przez Rad Powiatu powinien sta si aktem prawa miejscowego, ale uprzednio powinien uzyska opini Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. W analizie dokumentw strategicznych, z uwagi na tematyk niniejszego opracowania, podjto najbardziej istotne dla niego punkty, dotyczce przede wszystkim dziedzictwa kulturowego oraz rodowiska przyrodniczego. 5.1.1 Strategia Rozwoju Powiatu Woomiskiego do 2015 roku uchwaa Nr IX-61/03 Rady Powiatu Woomiskiego z dnia 16 wrzenia 2003r. Strategia Rozwoju Powiatu Woomiskiego do 2015 roku stworzona jest dla okrelenia celw strategicznych i zada taktycznych rozwoju powiatu, w oparciu o dostpne zasoby i moliwoci realizacji poszczeglnych dziaa. Strategia w bezporedni sposb nie odnosi si do sprawy ochrony zabytkw znajdujcych si na terenie powiatu, jednak w kilku istotnych kwestiach odwouje si do zasobw dziedzictwa kulturowego. Wskazanie dziedzin porednio zwizanych z zasobami dziedzictwa kulturowego, jak np. turystyka i kultura, pozwala przyj, i w opracowaniu tego dokumentu uwzgldniono rol zabytkw, konieczno ich ochrony oraz moliwoci adaptacji i wykorzystania ich potencjau. W analizie wewntrznych uwarunkowa rozwoju powiatu wrd atutw Strategia wymienia m.in.: wiele dbr kultury o najwyszych walorach poznawczych natomiast jako saboci powiatu wskazuje m.in: ma ilo orodkw kultury brak miejsca spotka dla modziey, brak moliwoci organizacji wolnego czasu sabo rozwinity sektor usug turystycznych Jako gwne obszary aktywnoci rozwoju powiatu Strategia Rozwoju wskazuje midzy innymi rozwj turystyki i rekreacji. Zwikszenie rodkw budetowych przeznaczonych na sektor turystyki, na owiat, edukacj, kultur i promocj powiatu, a w szczeglnoci jego walorw kulturowych, maj wpyn na realizacj tego priorytetowego dziaania. Elementem niezbdnym jest opracowanie programu zarzdzania turystyk, w ktrym zasb i ochrona dbr kultury powiatu zostan waciwie uwzgldnione. 25

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Strategia Rozwoju Powiatu Woomiskiego jest zgodna ze strategi rozwoju wojewdztwa mazowieckiego oraz narodowym planem rozwoju. Okrela ona intencje i misj powiatu: Powiat Woomiski to region o nowym wizerunku ksztatujcy spoeczestwo obywatelskie w oparciu o dziedzictwo kulturowe i tradycj chrzecijask, przyjazny osadnictwu, rekreacji i przedsibiorczoci, kadcy nacisk na ochron rodowiska przyrodniczego i bezpieczestwo obywateli Powiat Woomiski skutecznie peni rol centrum gospodarczokulturowego w tej czci Mazowsza, dlatego jako wane dziaania wskazuje konieczno rewitalizacji miasta-stolicy powiatu, zapewnienie duej iloci imprez kulturalnych. Warunki geograficzno-przyrodnicze wraz z zasobem dbr kultury mog stworzy atrakcyjn ofert turystyczn, a przez to zapewni dobre warunki wykorzystania potencjau kulturowego. 5.1.2 Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Woomiskiego 2008-2015 uchwaa Nr XVII-119/08 Rady Powiatu Woomiskiego z dnia 28 marca 2008r - aktualizacja Planu Rozwoju Lokalnego Powiatu Woomiskiego na lata 2006-2013 przyjtego Uchwa nr XXXV-291/06 z dnia 25 kwietnia 2006r), aktualizacja Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Woomiskiego na lata 2009 - 2016 - Uchwaa Nr XXXV-267/09 z dn. 30.09.2010r. Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Woomiskiego 2008-2015 uzupenia Strategi Rozwoju Powiatu Woomiskiego do 2015, ktra jest dokumentem otwartym wymagajcym uzupenienia. Plan Rozwoju Lokalnego wnosi nowe treci, pomysy i sposoby rozwizywania problemw. Precyzyjnej wskazuje zadania z zakresu ochrony zabytkw, w tym zapewnienie waciwych kierunkw do rozwoju turystyki i rekreacji, m.in. w oparciu o modernizacj istniejcych obiektw zabytkowych. PRL wrd planowanych wydatkw zwizanych z realizacj podstawowych zada wynikajcych z art. 4 ustawy o samorzdzie powiatowym wymienia kultur i ochron dbr kultury, co przekada si na wskazanie konkretnych kwot w poz. 921 na lata 2008-2015. Plan Rozwoju Lokalnego jest dokumentem kierunkowym stanowicym podstaw do wdraania przedsiwzi rozwojowych wg kolejnoci przyjtych przez powiat celw strategicznych, spjnych ze strategi wojewdztwa. 5.1.3 Program wsppracy powiatu woomiskiego z organizacjami pozarzdowymi oraz podmiotami, o ktrych mowa w art.3 ust.3 ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie uchwaa Nr XXXVI-273/09 Rady Powiatu Woomiskiego z dnia 27 padziernika 2009 r. Samorzd Powiatu Woomiskiego uwaa za jedn z istotnych form realizacji swoich zada, aktywn wspprac z organizacjami pozarzdowymi, z podmiotami dziaalnoci poytku publicznego i wolontariatu. Wsppraca ta ma na celu aktywizacj lokaln oraz 26

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego wprowadzanie nowatorskich rozwiza dziki szczegowemu rozeznaniu wystpujcych potrzeb, a w szczeglnoci: stworzenie warunkw do zwikszenia aktywnoci spoecznej mieszkacw wykorzystanie merytorycznego potencjau organizacji w zakresie rozpoznawania potrzeb spoecznoci lokalnej i ich waciwego zaspokajania uzupenienia dziaa w zakresie nie objtym przez struktury samorzdowe Przyjty przez Rad Powiatu program wsppracy wrd priorytetw na 2010 rok w punkcie wymienia: Kultura, sztuka, ochrona dbr kultury i tradycji, podtrzymywanie tradycji narodowej, pielgnowanie polskoci oraz rozwj wiadomoci narodowej, obywatelskiej i kulturowej (w formach niekomercyjnych) wysoko rodkw w budecie na 2010 rok 90 tysicy zotych, w tym konkursy szczegowe: 1. Konkurs na niestandardowe dziaania majce na celu upamitnianie wit narodowych, postaci historycznych szczeglnie zwizanych z ziemiami Powiatu Woomiskiego (nie dotyczy wydawnictw, sympozjw, konferencji, wystaw) 2. Konkurs na organizacj warsztatw etnograficznych wspierajcych budowanie wiedzy i podtrzymywanie tradycji zwizanej z lokalnymi zwyczajami 3. Konkurs na wsparcie dokumentacji historycznej i etnograficznej Powiatu Woomiskiego 4. Konkurs na popularyzacj dorobku kulturowego Powiatu Woomiskiego w formie cyklicznych otwartych spotka w gminnych instytucjach kultury 5. Konkurs na organizacj warsztatw propagujcych idee spoeczestwa obywatelskiego. Program zosta opracowany w oparciu o konsultacje spoeczne przeprowadzone w trzech etapach, ktre wykazay potrzeb wsppracy pomidzy samorzdem powiatowym, a organizacjami pozarzdowymi.

5.1.4 Okrelenie zasad udzielania dotacji z budetu Powiatu na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw, pooonych na terenie Powiatu Woomiskiego, nie stanowicych wasnoci Powiatu - uchwaa Nr XXVII-201/09 Rady Powiatu Woomiskiego z dnia 29 stycznia 2009r. Uchwaa okrela zasady udzielania dotacji oraz tryb postpowania o udzielenie dotacji z budetu Powiatu Woomiskiego na prace 27

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach nieruchomych, wpisanych do rejestru zabytkw, pooonych na terenie Powiatu, nie stanowicych jego wasnoci. Rada Powiatu uchwalia, e z budetu Powiatu moe by udzielona dotacja celowa na dofinansowanie nakadw koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robt budowlanych przy zabytku. czn kwot dotacji na te cele okrela si w danym roku budetowym i ustala kadorazowo w uchwale budetowej. Dotacja moe by udzielona wacicielowi lub posiadaczowi zabytku znajdujcego si na obszarze Powiatu Woomiskiego, wpisanego do rejestru zabytkw. Paragraf 3 uchway okrela precyzyjnie, na jakie nakady mog by przeznaczone rodki z dotacji m.in. sporzdzenie dokumentacji, wykonanie bada, zakup materiaw konserwatorskich , wykonanie prac budowlano-remontowych itp. Zarzd Powiatu prowadzi zestawienie danych o udzielonych dotacjach oraz informuje inne organy uprawnione do udzielania dotacji na prace lub roboty budowlane przy zabytkach. Uchwaa okrela rwnie sposb i termin rozliczenia dotacji oraz nakada obowizek zoenia sprawozdania i rozliczenia dotowanego zadania . 5.1.5 Strategia Zrwnowaonego Rozwoju Turystyki Powiatu Woomiskiego na lata 2008-2015 Projekt Strategii Zrwnowaonego Rozwoju Turystyki Powiatu Woomiskiego na lata 2008-2015 (Cz I. Raport z diagnozy potencjau turystycznego, Cz. II. Koncepcja rozwoju turystyki oraz jej wdroenie w ramach realizacji zadania publicznego, od sierpnia 2008 roku opracowuje Zielonkowskie Forum Samorzdowe. Powstanie tego dokumentu dofinansowane jest ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa Mazowieckiego, za partnerem przy jego realizacji jest Starostwo Powiatu Woomiskiego. Strategia Zrwnowaonego Rozwoju Turystyki dokonuje rzetelnej analizy rynku turystycznego na rnych poziomach od oglnokrajowej do lokalnej, przedstawia uwarunkowania wewntrzne i zewntrzne, oraz prezentuje zasoby naturalne badanego obszaru. Prezentuje ona rwnie dostpn baz noclegow, gastronomiczn, komunikacj oraz szeroko rozumian baz turystyczn. Strategia powoujc si na raport Europejskiego Komitetu Ekonomiczno Spoecznego podaje, e turystyka kulturowa (rozumiana jako powizana z walorami artystycznymi i krajobrazowymi, dziedzictwem historycznym i artystycznym oraz tradycjami lokalnymi) naley do sektorw turystycznych o najwyszym potencjale wzrostowym. Raport podkrela , i dziedzictwo kulturowe Europy jest jedyn, unikaln, niepodrabialn wartoci, ktra decyduje o przewadze konkurencyjnoci kontynentu i jego znaczeniu na turystycznej mapie wiata. W konkluzji Strategia podaje, e tradycyjna kultura ludowa ( w wymiarze materialnym i duchowym) jest wanym walorem krajoznawczym i przeanalizowana wraz z zasobami dziedzictwa narodowego jest dla powiatu woomiskiego istotnym potencjaem turystycznym. Jednak mimo wszystko Strategia zbyt oglnikowo traktuje spraw zabytkw powiatu woomiskiego. Zestawienia obiektw wpisanych do rejestru zabytkw s niekompletne, brakuje istotnych informacji historycznych, co do znacznie zubaa peny 28

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego wizerunek zasobw kulturowych. Brak rzetelnej analizy i wartociowania zasobw, pomijanie ich autentycznej wartoci (nawet unikatowy paac w Chrzsnem , na ktrym ma si opiera budowanie wizerunku powiatu zosta bez maa pominity w dokumencie) wskazuje na zbyt lakoniczne podejcie do zabytkw, zwaszcza w tak wanym i strategicznym dokumencie. Rozdzia powicony walorom kulturowym powiatu reasumuje opinia zawarta we wnioskach: Wnioski Analiza caoci walorw antropogenicznych powiatu woomiskiego prowadzi do nastpujcych wnioskw: Niewtpliwie nie mona uzna ich za dominujcy rys atrakcyjnoci turystycznej obszaru. Zabytkw kultury materialnej nie znajduje si na obszarze objtym projektem zbyt duo i rozpatrywane in gremio nie prezentuj osobliwej wartoci. W kontekcie jednak budowania unikalnych produktw turystycznych oraz kreowania marki, powiat woomiski charakteryzuje si wystpowaniem wyjtkowych walorw kulturowych, do ktrych naley zaliczy przede wszystkim: Bitw Warszawsk, jako wyjtkowe wydarzenie, ktre zmienio losy Europy (18 najwaniejsza bitwa), koci w Kobyce, jako pera mazowieckiego baroku, zabudowania poprzemysowe w Markach. Tego typu walory maj ogromn warto w kontekcie budowania oferty turystycznej, poniewa pozwalaj na wyrnienie si na rynku i zaprezentowanie produktu niedostpnego nigdzie indziej. Wobec takiego stanowiska zaprezentowanego w projekcie Strategii zoone zostay uwagi i podkrelona potrzeba gbszej analizy problemu. 5.2 Charakterystyka zasobw i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego powiatu

Ustawa z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami w art. 6 wskazuje obiekty podlegajce opiece, w tym jako zabytki nieruchome wymienia: krajobrazy kulturowe, ukady urbanistyczne, ruralistyczne, zespoy budowlane, dziea architektury i budownictwa, dziea budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody, miejsca upamitniajce wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji. Powiat woomiski posiada znaczny zasb dbr kultury. W ewidencji 9 gmin powiatu podlegajcych pod Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Warszawie, istnieje wpisanych 395 obiektw, za w 3 gminach podlegych Delegaturze WUOZ w Ostroce znajduje si 65 wpisw, co daje cznie 460 obiektw w ewidencji zabytkw powiatu woomiskiego. 5.2.1 Zarys historii obszaru powiatu W redniowieczu Mazowsze, zwaszcza prawobrzene, uchodzio za tereny sabo zaludnione i sabo rozwinite gospodarczo. Przewaay tu tereny zalesione, bagienne i torfowiska, daleko pooone od 29

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego centrw gospodarczych i politycznych. Na przestrzeni wiekw wrd puszcz nieznacznie postpowao osadnictwo. W czasach wczesnopiastowskich istniay nieliczne osady w okolicach Duczek, Drewnicy, Grabi Nowych, Marek, Pustelnika, Radzymina, Woomina, Zaubic i Zielonki, co potwierdzaj wykopaliska archeologiczne. Szlaki handlowe przecinajce tren obecnego powiatu, m.in. z Kamieczyka skrajem szerokiej doliny Bugu do redniowiecznego grodu na Starym Brdnie pozwalay na wymiany gospodarcze. Tereny pooone wzdu gwnego szlaku byy najlepiej zasiedlone. Najsilniejsza kolonizacja i oywienie gospodarcze Mazowsza czyo si z przeniesieniem w 2 poowie XIV stolicy Mazowsza z Czerska do Warszawy, ale we wschodniej czci obszaru nieznaczna poprawa nastpia dopiero pod koniec XV wieku. Mimo to jeszcze w XVI wieku nasz region nalea do najsabiej zaludnionych i zagospodarowanych obszarw Mazowsza. Wczenie Mazowsza do Korony w 1525 roku, nadanie Warszawie funkcji miasta sejmowego od 1576 roku, a nastpnie przeniesienie stolicy Rzeczpospolitej z Krakowa do Warszawy w 1596 roku znacznie podnioso rang Mazowsza. Tym samym przyczynio si do awansu szlachty mazowieckiej i wielkiego rozkwitu gospodarczego tej dzielnicy Polski. Nasz region zdominowany by przez drobn szlacht, za nieliczne miejscowoci: Zbki (wwczas Wola Zbkowska), Supno, Tuszcz, Jadw, Chrzsne, Siwki (obecnie tereny Zielonki), Sitne, Zawiszyn i Myszada stanowiy majtki krlewskie. Do monarchy naleay rwnie rozlege lasy. Do najbardziej zamonych rodw szlacheckich naleeli: Klembowscy, Woomiscy, Radzymiscy, Kobylscy, Rczajscy, Szymanowscy, Zaliwscy, Grzybowscy i Rzeczkowscy. Nieliczni przedstawiciele rodw szlacheckich sprawowali lokalne i pastwowe urzdy zaliczani przez to do arystokracji, wikszo stanu szlacheckiego stanowia drobna i uboga szlachta zaciankowa. Jako jedyne na tym terenie miasto Radzymin od pocztkw powstania od 1475 roku naleao do wybitnych rodw arystokratycznych: do Leszczyskich, Bieliskich, Czartoryskich, Raczyskich i Lubomirskich. Szlacht Mazowieck nazywano wwczas Mazurami. Ziemia Woomiska stanowica cz Rwniny Praskiej pooona w bliskiej odlegoci od Warszawy, ulegaa rozwojowi, ktry w duym stopniu zwizany by z funkcjami i rol stolicy . Z tych samych powodw czsto teren ten ulega zniszczeniom i grabieom wojennym, ktre zazwyczaj koncentroway si wok Warszawy. Ogromnych zniszcze dokonay wojska szwedzkie w czasie potopu i wojen pnocnych, wojska francuskie w czasie wyprawy na Moskw, Rosjanie nacierajcy wielokrotnie na stolic, zniszczenia przynosiy walki powstacze i wyzwolecze w czasie zaborw i kolejnych wojen: I wiatowej w latach 1914-18, w 1920 roku i podczas II wojny wiatowej. 5.2.2 Krajobraz kulturowy

Krajobraz kulturowy to fizyczne, obserwowalne wzrokowo, wyraenie kultury ludzkiej na powierzchni Ziemi, czcy elementy rodowiska przyrodniczego i kulturowego. Krajobraz kulturowy jest wynikiem przeksztacania krajobrazu naturalnego przez 30

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego kolejne grupy kulturowe i nakadania elementw kulturowych rnego wieku. Powiat Woomiski wrd cennych pamitek historii posiada liczne zabytki minionych epok, ktre s wytworem kultury materialnej i wiadectwem dziaalnoci mieszkacw tych terenw. Elementy te wsptworz obecny krajobraz kulturowy powiatu. Walka o pierwotny charakter przyrody i walka o styl ... (kulturowy) ... stanowi cis analogi. Poza stref przyrody pierwotnej, w strefie ksztatowanej przez czowieka, budownictwo jako cz skadowa krajobrazu stanowi o jego charakterze, ksztatuje lice ziemi i daje jej niejako dusz zamieszkujcego j ludu, unaradawia j (...) (J.G. Pawlikowski, 1938) Zabytki urbanistyki i architektury Na terenie powiatu woomiskiego obecnie znajduje si 7 miast, w tym zachoway si 4 historyczne ukady urbanistyczne miejskie i 1 ukad urbanistyczny, obecnie funkcjonujcy jako wie . Najstarszym miastem powiatu jest Radzymin, ktry przywilej lokacyjny otrzyma w 1475 roku i przez wieki nalea do rodw arystokratycznych. Do historycznych ukadw urbanistycznych naley rwnie: Woomin, Radzymin, Marki, Zbki, Jadw obecnie wie. Pocztki Jadowa datuj si na przeom XIV/XV wieku w 1475 roku, Jadw otrzyma przywilej targowy i prawo organizowania jarmarkw. W 1483 roku erygowana zostaa parafia jadowska; okres wietnoci Jadowa przypada na XIX w; w 1823 roku na skutek stara hr. Stanisawa Zamojskiego, Jadw otrzyma prawa miejskie utraci je w 1865 roku; rynek 220x140m najwikszy w tym rejonie Mazowsza, (np. Warszawa rynek 90x70m) nigdy nie powsta ratusz, zachowana do dzi zwarta zabudowa przyrynkowa w pierzejach budynki dwukondygnacyjne z bramami i miedzuchami. Status niektrych miejscowoci powiatu ulega na przestrzeni wiekw licznym zmianom. Miejscowoci jak np. Jadw czy Kobyka zyskiway i z czasem traciy przywileje miejskie. Obecnie prawa miejskie maj : Radzymin pierwotnie wczesnoredniowieczna osada targowa o czytelnych cechach rozplanowania w rejonie kwadratowego rynku, przywilej lokacyjny w 1440 roku, udokumentowane prawa miejskie od 1475 roku do dzisiaj; od 1605r w. Leszczyskich, rozbudowa miasta w 4 w. XVIII wieku w. Czartoryskich - powsta koci, plebania, dzwonnica, szpital i paac (gwne osie kompozycyjne zachowane do dzisiaj), koniec XIX w rozwj w zwizku z budow szosy do Wyszkowa a okoo 1900r z przeprowadzeniem linii kolejowej i rozkwitem przemysu; w ukadzie przestrzennym - szczeglnie wany element urbanistyczny w harmonijnej sekwencji trzech placw od Starego Rynku, przez Pl. Kociuszki do Pl. Wolnoci Woomin - pierwsze wzmianki pochodz z XV w latach 1428-1501 miejscowo bya znana jako Zaciciwa. Nazwa Woomin wywodzi si od XVI-wiecznego waciciela, Jana de Volumne (pol. Woumiski). 31

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Po wybudowaniu w roku 1862 linii kolejowej (pierwszy przystanek od Dworca Petersburskiego umieszczono w Woominie) sta si on miejscowoci letniskow dla Warszawy; od 1896 nastpi proces przeksztacania osady w miasto pierwszy plan przestrzennej zabudowy aut. H. K. Wojciechowskiego z centralnie usytuowanym rynkiem i fabryk, intensywny rozwj przemysu - huta szka; podzia wzdu torw cz pnocna- letniskowa, cz poudniowa fabryczna; od pocz. XX w istniaa sie linii tramwajowych; w 1905 roku powstaa kapliczka, a w 1908r koci; w 1916r Woomin zosta wydzielony z gminy Rczaje jako osada miejska, prawa miejskie posiada od 4 lutego 1919r; w okresie midzywojennym poow mieszkacw stanowili ydzi; od 1975 roku siedziba powiatu (poprzednio w Radzyminie) Kobyka parafia Kobyka datowana jest na pocztek XIV w; najstarsza wzmianka pochodzi z 1415 roku mwi o istnieniu parafii w tutejszej wsi rycerskiej; stawia to Kobyk wrd najstarszych osad w regionie; wwczas Targowa Wola nastpnie Kobyka, bsp Marcin Zauski w roku 1751 uzyska przywilej krlewski nadajcy prawa miejskie, zmieniajcy jednoczenie jej nazw na Zauszczyn (Zauski), osada rozkwit przeywaa w XVIII wieku dziki mecenatowi Zauskich, powstay wwczas prnie manufaktury, przede wszystkim synna wytwrnia pasw kontuszowych, a take drukarnia jezuitw, prawa miejskie posiada od 1969 roku Marki - pod koniec XVI cz dbr krlewskich nadano rodowi Markw, co jest pocztkiem miejscowoci , ostatnie dwadziecia lat XIX w. przynioso gwatowny rozwj Marek, do ktrych wkroczy wielki przemys, Marki od 01.01.1967 roku posiadaj prawa miejskie Tuszcz - Wie zaoy w 1447r. ksi mazowiecki Bolesaw IV. Niespena 100 lat pniej staa si ona wsi krlewsk; po otwarciu w 1862 r. kolei elaznej warszawsko-petersburskiej wok stacji rozwina si osada; prawa miejskie od 01.01.1967 roku. Zielonka - od XIV wieku bya to cz dbr krlewskich wsi Brdno, administracyjnie od wieku XVIII teren nalea do parafii Kobyka; na przeomie XIX i XX wieku powstaa cz Zielonka Letnisko, w okresie midzywojennym synna podwarszawska miejscowo letniskowa, status osiedla od 1956 roku, prawa miejskie od 1961 roku. Zbki historia wsi krlewskiej (Wola Zbkowska - od 1580 Zbki) siga XVI w.; rozwj osadnictwa w XVII i XVIII, pod koniec XIX w rozwj gospodarczy; w 1912 r. rozparcelowano cz majtku hrabiego Ronikiera wg projektu konkursowego prof. Tadeusza 32

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Towiskiego i rozpoczto tworzenie "miasta-ogrodu- idea urbanistyczna zostaa zrealizowana tylko czciowo; prawa miejskie od 1967 r. Najstarsze udokumentowane obiekty z terenu powiatu powstaway w strukturach kocielnych. Jako jedne z pierwszych powstay parafie Klembw, Radzymin, Dbrwka, Jadw i Kobyka. W czasach wczesnego okresu nowoytnego wznoszone byy siedziby szlacheckie, w wikszoci jako drewniane domostwa. Unikatem w skali wschodniego Mazowsza jest murowany pnorenesansowy paac w Chrzsnem z 1635 roku. Za najcenniejsze zabytki architektury sakralnej, pochodzce z poowy XVIII wieku uznawane s: koci w. Trjcy w Kobyce fundacji bpa Zauskiego i koci w Radzyminie fundacji ksinej Eleonory Czartoryskiej. Ziemie powiatu woomiskiego pooone w bezporednim ssiedztwie Warszawy, dowiadczay zniszcze zwizanych z licznymi dziaaniami wojennymi, ktrych gwnym celem najczciej bya stolica. Obecnie zachowanych i kultywowanych jest na terenie powiatu wiele miejsc zwizanych z wanymi wydarzeniami historycznymi, jak np. Kobyka, ktra bya miejscem walk w czasie Powstania Kociuszkowskiego w 1794 roku z korpusem gen A. Suworowa. Po rozbiorach Polski, za czasw Ksistwa Warszawskiego w 1809 roku miaa miejsce bitwa z wojskami austriackimi o Radzymin. W roku 1812 przez teren powiatu przechodzia cz wojsk francuskich w wielkiej wyprawie na Moskw, czego lady pozostay w formie nazw traktw komunikacyjnych i miejsc zwizanych z pobytem Napoleona. Czasy Krlestwa Polskiego przyniosy znaczny rozwj gospodarczy wielu miejscowoci (Radzymin, Jadw otrzyma wwczas prawa miejskie, Woomin, Klembw). Z Powstaniem Listopadowym 1830-31 czy si wiele miejsc upamitniajcych wybitne osobistoci z naszego regionu biorce czynny udzia z wielkim zrywie narodowym. Dziaania wojenne zwizane z bitw o Olszynk Grochowsk bezporednio objy teren Zbek, Marek i Zielonki. Dziedzic Klembowa gen. Franciszek ymirski by jednym z dowdcw tego powstania, a dziedzic Drewnicy mjr Leon Drewnicki uczestnik kampanii napoleoskiej z 1812 i bitwy pod Lipskiem w 1813 w czasie walk w 1830-31 dowodzi oddziaami powstaczymi. W czasie Powstania Styczniowego w 1864 roku region woomiski by terenem wielu dziaa wojennych. lady tych wydarze upamitniaj liczne na terenie powiatu przydrone kapliczki, krzye i rozproszone mogiy powstacw. W poowie XIX wieku nastpi zdecydowany postp w rolnictwie, wprowadzono nowe uprawy i maszyny, wzrosa hodowla zwierzt, a take rwnolegle z tym, mia miejsce wyrany rozwj budownictwa wiejskiego. By to czas rozkwitu majtkw ziemskich w Jadowie, Rczajach, Powitnem, Woli Cygowskiej, Klembowie, Radzyminie i Woominie. Na rozwj terenw rwniny woomiskiej w znacznym stopniu wpyna budowa w 1862 roku kolei warszawsko petersburskiej, a zwaszcza rozwiny si miejscowoci pooone wzdu trasy. Na koniec XIX wieku przypada okres oywionego rozwoju gospodarczego i 33

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego uprzemysowienia terenu powiatu woomiskiego. Powstay liczne drogi, koleje, fabryki, cegielnie itp. Wyrany rozwj przeyy wwczas Zbki dziki inwestycjom hrabiego Ronikera oraz Marki, gdzie od 1882 roku powstawa zesp fabryczny Anglikw braci Briggs. Skada si z budynkw produkcyjnych, osiedla robotniczego, szpitala, szkoy, ochronki dla dzieci oraz zespou paacowoparkowego. Pod koniec XIX wieku Marki byy jednym z najpotniejszych orodkw przemysowych w Krlestwie. W Radzyminie, Strudze, Woominie oraz w wielu innych miejscowociach powstaway masowo cegielnie, gorzelnie, browary i mniejsze zakady przemysowe. Znaczna cz kapitau spoczywaa w rkach obcokrajowcw. W kocu XIX wieku wrd ludnoci powiatu liczcej okoo 45 tys mieszkacw 1/6 stanowili ydzi i protestanci (kolonici niemieccy). XIX-wieczn sytuacj spoeczno-ekonomiczn naszego terenu prezentuj dzi do licznie zachowane budowle przemysowe, budynki mieszkalne, pozostaoci zaoe paacowo-parkowych obiekty sakralne: kocioy, kaplice i cmentarze oraz miejsca zwizane z wydarzeniami i wanymi osobistociami tamtych czasw. Wiele interesujcych obiektw, w tym willi i niedocenianej dotd pod wzgldem walorw artystyczno-urbanistycznych zabudowy mieszkalnej osad fabrycznych, powstao na pocztku XX wieku i zachowao si do dzisiaj. Wany zasb dbr kultury stanowi architektura wernakularna - drewniane budownictwo wiejskie mieszkalne i zagrodowe. Wrd zasobw zabytkowych s rwnie obiekty uytecznoci publicznej: szkoy, szpitale, oraz wiele budowli sakralnych wraz z budynkami towarzyszcymi, jak plebanie i dzwonnice itp. Wrd zabytkowych obiektw kultu religijnego, na terenie powiatu przewaaj witynie XIX wieczne murowane, zlokalizowane w okolicznych wsiach. Do obiektw wyjtkowych liczcych si w skali kraju nale wspominany pnobarokowy koci w. Trjcy w Kobyce oraz klasycystyczna kolegiata w Radzyminie. Obecnie na terenie powiatu znajduje si cznie 42 parafie, w tym: 6 kociow i 6 cmentarzy wpisanych jest do rejestru zabytkw, za 7 obiekt (kocioy, plebanie, kaplice, bramy) odnotowanych jest w ewidencji, a pozostae to budowle nowoczesne. Z uwagi na przewaajcy wiejski charakter terenu powiatu, nie mat zbyt wielu starych obiektw uytecznoci publicznej, ratuszy, bdcych domen duych miast. S natomiast obiekty o duych walorach historyczno-architektonicznych penicych funkcje publiczne, jak np. klasycystyczny budynek dawnego starostwa z 1830r w Radzyminie, klasycystyczny Instytut Nauczycieli z 1843-44 obecnie LO. W Radzyminie, Schronisko dla Nauczycielek z 1902r autorstwa S.Szyllera, obecnie DPS w Zielonce. Jedn z cech charakterystycznych krajobrazu kulturowego powiatu jest dua ilo zespow paacowo - parkowych i zespow dworsko parkowych (folwarcznych) z zabudow mieszkaln, gospodarcz oraz ich integraln czci parkiem lub ogrodem. Do najbardziej wartociowych nale zaoenia: zesp paacowo-parkowy w Chrzsnem paac z 1635r, budynki gospodarcze z XIX/XX 34

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego zesp paacowy w Woli Rasztowskiej XVIII-XIX (paac i park) obecny budynek jest rekonstrukcj paacu z 1680r zesp paacowo-parkowy w lanach XVIII-XIX, pooony nad Bugiem, pocztki paacu z XVI, obecna brya eklektyczna, odrestaurowany wraz z parkiem dla potrzeb banku zesp paacowy Briggsa ul. Pisudskiego 96 (paac i park - zaoenie miejskie przyfabryczne) w 2 poowie XIX wzniesiono zesp fabryczny wg proj. E. Lilpopa dla angielskich fabrykantw braci Briggs. Tworz go: fabryka wkiennicza, domy robotnicze, szkoa, szpital, ochronka dla dzieci, budynek dla inynierw oraz paac w otoczeniu parkowym wzniesiony w 1883-1890 wg proj. A. Beilla (obecnie trwaj prace projektowe adaptacji zespou do nowych funkcji) zesp dworski w Jadowie z 2 poowy XIX - dwr, oficyna, obora, spichlerz, park - dawna posiado rodziny Kotarbiskich, po wojnie majtek przej Skarb Pastwa

Krubki Grki z przeomu XVIII/XIX wieku wpisany do rejestru zabytkw z dobrze zachowan alej grabow na gwnej osi kompozycji oraz czytelnym ukadem kompozycyjnym parku ob. wasno prywatna Zaadoptowane dwory i paace peni funkcje publiczne np. szkoa w paacu w Woli Rasztowskie, paac w Chrzsnem w przyszoci bdzie Powiatowym Centrum Kultury, paac w lanach dom konferencyjny banku, Paac Briggsa zaadoptowano na szko, a take su jako prywatne rezydencje. Zachowane parki z reguy to XIX wieczne zaoenia krajobrazowe obecnie zachowane przewanie w szcztkowej formie i mao czytelnym ukadem. Zbudowania folwarczne towarzyszce rezydencjom zachoway si w niewielkiej iloci. Dobry klimat, lasy, blisko Warszawy i dogodne z ni poczenie, sprzyjay budowie willi podmiejskich i domw letniskowych na Rwninie Woomiskiej. Atrakcyjne warunki przycigay wielu znanych i wybitnych ludzi z krgu artystw i naukowcw warszawskich. Wspomnie tu naley o grupie sawnych impresjonistw bywalcw Chrzsnego i Mokrej Wsi z Wadysawem Podkowiskim na czele. Znany wwczas dom nad kami Wacawa Nakowskiego, rozsawiony w twrczoci jego crki Zofii, goci osobistoci warszawskiej elity naukowej. Warunki geograficzno-klimatyczne wpyny na opracowanie w 1912 roku projektu nowatorskiej inwestycji urbanistycznej Zbki - Miasto Ogrd. Ta interesujca perspektywa przycigna wielu nowych mieszkacw, w tym znanych artystw, pisarzy i wybitne osobistoci ze stolicy. W przewaajcej czci drewniana zabudowa letniskowo wypoczynkowa miejscowoci podwarszawskich w Woominie, Zielonce, Kobyce, a take peryferyjnych terw powiatu gwnie Urli, prezentuje ciekawe formy snycerskie. Pomimo cigego zagospodarowania wiele 35

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego budynkw znajduje si w zym lub bardzo zym stanie technicznym i wymaga niezwocznie podjcia prac konserwatorskich. Obecnie wikszo zabytkowych murowanych willi i dawnych domw letniskowych pozostaje w dyspozycji osb prywatnych, gownie jako domy mieszkalne. Obiekty te dominuj w ewidencji zabytkw Zielonki, Zbek, Kobyki, Klembowa i stanowi znaczn cz ewidencji Woomina, Urli. Historyczne mapy z pocztkw XX w wskazuj, e funkcje rekreacyjne na regularnie wytyczonych dziakach z zabudow letniskow, znajdoway si na terenach wok Radzymina, gwnie tzw. Letniska Radzymiskie i Letniska przy Rejentwce. Z uwagi na Zalew Zegrzyski, dorzecze BugoNarwi oraz due kompleksy lene, tereny te suyy do wypoczynku i rekreacji. Tradycja ta w szczeglny sposb bya modna na pocz. XX wieku, wwczas taki sposb spdzania wolnego czasu by traktowany w kategoriach luksusu, co pocigao za sob wysoki standard zagospodarowania dziaek. Znaczny zasb dziedzictwa kulturowego stanowi zabudowa mieszkalna, jednorodzinna i wielorodzinna z pocztkw XX wieku i okresu midzywojennego. Wiele budynkw powstao wwczas na osiedlach przyfabrycznych, dla pracownikw prnie rozwijajcego si przemysu i handlu. Niezwykle wane miejsce w historii powiatu zajmuj wydarzenia zwizane z wojn polsko-bolszewick w 1920 roku. Tereny naszego powiatu byy miejscem Bitwy Warszawskiej, zwanej Cudem nad Wis. Gwne walki toczyy si na terenie Radzymina i w Ossowie. Obecnie w tych miejscowociach corocznie 15 sierpnia odbywaj si gwne uroczystoci upamitniajce to niezwykle wane wydarzenie historyczne. Bitw Warszawsk w 1920 roku tzw. Cud nad Wis wybitni europejscy historycy okrelaj Osiemnast decydujc bitw w dziejach wiata". Zadaniem badaczy - historykw przeomowe znaczenie bitwy dobrze okrela europejska opina publiczna, ktra podaje e w roku 1920 Europ zbawia Polska", za w uznaniu talentw dowdczych Jzefa Pisudskiego stawia si w krgu zwycizcw 27 najwikszych bitew w dziejach wiata. Dlatego te z uwagi na midzynarodow rang wydarze, miejsca i obchody zwizane z wojn bolszewick w 1920 roku s niezwykle doniosym elementem w caoksztacie dziedzictwa kutrowego powiatu woomiskiego. lady tych wydarze widoczne s w postaci wielu cmentarzy, kaplic, krzyy przydronych i tablic pamitkowych rozrzuconych na terenie powiatu woomiskiego. Teren Bitwy Warszawskiej 1920 roku zosta objty szczegln form ochrony konserwatorskiej poprzez utworzenie pierwszego na Mazowszu i na terenie powiatu woomiskiego parku kulturowego Ossw-Wrota Bitwy Warszawskiej 1920r. Materialn spucizn kulturow Ziemi Woomiskiej uzupeniaj miejscowe zwyczaje i obyczaje ludowe. Geneza ich siga czasw, kiedy na tym terenie istnia podzia wsi na krlewskie, szlachecko - folwarczne, drobnoszlacheckie i chopskie. W istotny sposb uksztatoway si wwczas rne wzorce kulturowe, ktre modyfikowane przez kolejne przemiany dotrway do dzisiejszych czasw. W 2 poowie XIX wieku na tle podziaw klasowych uksztatowa si na Mazowszu strj ludowy, na naszym lokalnym terenie jest to strj radzymiski. Ubir by 36

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego charakterystyczny dla kadej z grup spoecznych: dla mieszczan, szlachty, chopw, a take uzaleniony by od stanu: inny dla matek, inny dla panien. Rok ycia lokalnej ludnoci znaczyy ksztatowane przez dziesitki lat zwyczaje i obrzdy, ktrych cykl rozpoczyna si wraz z adwentem i obejmowa kolejne okresy wyznaczane ukadem liturgicznym obrzdw kocielnych obejmujcych: adwent, Boe Narodzenie, Trzech Krli, zapusty, post, Wielki Tydzie, Wielkanoc, zakoczonych obchodami Wielkanocy. Obecnie tradycje ludowe, dawne stroje i sprzty, bdce wiadectwem kultury ludowej chroni i kultywuj stowarzyszenia i instytucje o charakterze etnograficznym.

5.2.3

Zabytki nieruchome na terenie powiatu woomiskiego Zabytkami nieruchomymi podlegajcymi ochronie s obiekty wpisane do rejestru zabytkw, jak rwnie ujte w wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw. Wpisanie obiektu przez Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw do rejestru, ustanawia nad nim szczegln ochron na podstawie ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Wszelkie prace budowlane, remontowe lub konserwatorskie wymagaj uzgodnienia i pozwolenia od wojewdzkiego konserwatora zabytkw i nie mog ujemnie wpyn na wartoci zabytkowe obiektu. Obiekty ujte w planach zagospodarowania przestrzennego oraz wystpujce w wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw podlegaj ochronie na zasadach zapisanych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, gdzie okrelone zostaj przedmioty ochrony np. gabaryty, ukad zabudowy, wystrj elewacji , uksztatowanie terenu. Prace remontowo-budowlane przy tych obiektach powinny uzyska opini Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. Takie stanowisko wyraone przez Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw nie jest dokumentem wicym, ale ma moc opiniodawcz. Plany zagospodarowania przestrzennego musz by uzgodnione z Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw, natomiast obiekty zabytkowe nie wpisane do rejestru zabytkw, ani ujte w planach zagospodarowania przestrzennego powinny by ujte w gminnej ewidencji zabytkw. Zabytki nieoczywiste- tzw. utajone, obecnie o cechach zabytku wymagaj indywidualnego rozpoznania.

Tabela I. Zabytki nieruchome na terenie powiatu woomiskiego WSZYSTKIE GMINY POWIATU W LICZBA w REJESTRZ EWIDENCJ TYP OBIEKTU E I ZABYTK W 37

RAZE M

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Dre w 1. ZABUDOWA MIESZKALNA a. kamienice /domy wielorodzinne b. wille c. domy jednorodzinne d. inne - oficyny 2. OBIEKTY SAKRALNE a. kocioy nowoytne XVI- XVIII w b. kocioy XIX w-1945 r. c. kaplice, dzwonnice, bramy, ogrodzenia i inne 3. OBIEKTY UYTECZNOI PUBLICZNEJ a. ratusze, starostwa, internaty b. szkoy, biurowce c. karczmy, zajazdy, kina d. szpitale 4. OBIEKTY PRZEMYSOWE i GOSPODARCZE a. budynki przemysowe b. dworce kolejowe z zespoami budynkw c. spichrze, magazyny, stodoy d. myny i wiatraki e. gorzelnie i browary f. kunie g. wiee cinie h. inne5. BUDYNKI REZYDENCJONALNE/OBRONNE a.paace b. dwory c. oficyny 6. ZESPOY FOLWARCZNE a. budynki mieszkalne czworaki, omioraki b. stodoy c. spichrze, magazyny d. obory e. stajnie, chlewnie, owczarnie f. kunie g. inne 7. BUDOWNICTWO WIEJSKIE (w zagrodach) a. mieszkalne b. stodoy c. obory, chlewnie, stajnie, 38 1 Mur 1 5 2 2 5 6 Dre w 4 9 84 2 1 2 Mur 113 36 62 2 5 7 3 1 2 1 3 1 1 11 7 2 2 1 118 51 148 4 2 11 15 3 4 4 1 11 8 2 1 3 1

1 1 1

1 5 2 1 2 1 1 2 3

1 5 4 1 5 1 2

3 1

3 1

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego inwentarskie d. inne 8. KAPLICZKI PRZYDRONE 14 14 9. ZAOENIA PARKOWE 12 3 15 10. CMENTARZE a. rzymsko-katolickie 5 5 10 b. ewangelickie 1 1 c. prawosawne d. ydowskie 1 1 e. inne - wojenne 2 2 11. MIEJSCA PAMICI 3 3 12.ZAOENIA URBAN, RURALIST, 4 4 SKANSENY RAZEM 61 399 460 * Na podstawie zweryfikowanych danych o stanie zabytkw w powiecie woomiskim ze zbiorw Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Warszawie, Delegaturze WUOZ w Ostroce z 2009 roku oraz gmin powiatu i wyjazdw terenowych. Aktualnie tylko gmina Woomin posiada zatwierdzon przez MWKZ Gminn ewidencj zabytkw stan na sierpie 2010r. Wg funkcji - na podstawie zestawienia iloci zachowanych obiektw zabytkowych jako najbardziej liczne naley w kolejnoci wymieni: 1. Budynki mieszkalne jednorodzinne (w tym letniskowe) 148 szt 2. Budynki mieszkalne wielorodzinne 118 szt

3. Wille 51 szt 4. Budynki sakralne; kocioy, kaplice, dzwonnice, plebanie - 27szt 5. 6. Budynki wchodzce w skad folwarcznych - 18szt zespow paacowo /dworsko-

Budynki pofabryczne i przemysowe - 14szt

Wg materiau - na podstawie zestawienia iloci zachowanych obiektw zabytkowych jako najbardziej liczne naley w kolejnoci wymieni: 1. Murowane- 278 szt 2. Drewniane 112 szt 3. Mieszane (drewniano-murowane) Wg czasu powstania - na podstawie zestawienia iloci zachowanych obiektw zabytkowych, jako najbardziej liczne naley w kolejnoci wymieni: 1. Z okresu midzywojennego 1918-1939 39

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 2. Przeom XIX/ XX w (1890-1920) 3. XIX wiek 4. XVIII wiek (sporadycznie) 5. XVII wiek (sporadycznie) Weryfikacja zasobw zabytkowych jest aktualnie przeprowadzana w poszczeglnych gminach na potrzeby sporzdzenia gminnych ewidencji i programw opieki, a take przez Starostwo Powiatu Woomiskiego w celu rozpoznania stanu i ochrony zabytkw z terenu powiatu. Do weryfikacji posuyy informacje otrzymane z poszczeglnych gmin, dokumenty przechowywane w zasobach wojewdzkiego urzdu ochrony zabytkw i KOBiDZ, materiay pomocnicze (fiszki, dokumentacja zdjciowa, biae karty) oraz wyjazdy terenowe. Wykonana w efekcie tego dokumentacja - teczki zaoone dla poszczeglnych gmin oraz bibliografia dotyczca regionu stanowi materia bazowy do opracowania Programu opieki nad zabytkami. Aktualnie trwaj prace w poszczeglnych gminach nad opracowaniem bd aktualizacj gminnych ewidencji zabytkw. Powinny one zosta zoone do weryfikacji i do uzgodnienia z Wojewdzkim Urzdem Konserwatorskim w Warszawie dla gmin Jadw, Strachwka, Powitne, Radzymin, Marki, Woomin, Kobyka, Zielonka, Zbki oraz w Delegaturze WUOZ w Ostroce dla gmin Tuszcz, Klembw, Dbrwka. Ostatecznie przyjta lista obiektw w wojewdzkiej i w gminnych ewidencjach zabytkw moe podlega modyfikacjom zwizanym m.in. z procesem niszczenia i wymiany budynkw oraz poszerzania ewidencji przez jej aktualizacj (bardziej szczegowe rozpoznawanie zasobw dziedzictwa). Dlatego istotnym elementem bdzie wprowadzanie do wykonanej dokumentacji kart adresowych gminnych ewidencji odpowiednich uwag i zgaszanie ich do wojewdzkiego konserwatora zabytkw. 5.2.4 Zabytki ruchome na terenie powiatu woomiskiego Na terenie powiatu wiele cennych ruchomych dbr kultury znajduje si w przede wszystkim w obiektach sakralnych, izbach pamici i nielicznych na tym obszarze muzeach. W rejestrze zabytkw ruchomych wojewdztwa mazowieckiego na dzie 14.12.2009r. z terenu powiatu woomiskiego wpisanych jest cznie 441 obiektw. Wrd najwartociowszych s elementy wyposaenia wntrz i wystroju kociow: Wyposaenie Kobyce kocioa parafialnego p.w. w. Trjcy w

Koci w Kobyce jest jednym z najcenniejszych zabytkw narodowych budownictwa sakralnego w stylu pnego baroku w Polsce i jest zaliczony 40

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego do zabytkw klasy midzynarodowej. Obok architektury do najcenniejszych elementw naley zaliczy wyposaenie kocioa oraz zbiory zgromadzone w otwartym w 2009 roku muzeum kocielnym, w tym: Prezbiterium: wielki otarz, ambona, oryginalna chrzcielnica, unikalne loe, nawy: stiukowe kolumny i pilastry, zocony ornament rokokowy, lawaterz w zakrystii, kufer z XVII w wielki yrandol z brzu w rodku kocioa artystycznej roboty o 60 promieniach w stylu Ludwika XIV latarnia pod chrem z XVIII w, oryginalnej roboty weneckiej monstrancja kielich baldachim ornaty feretrony organy kaplica "Ogrjca" penoplastyczne rzeby ukrzyowanego Chrystusa i otrw, M. Boej, w. Jana dzwony XVIIIwieczne 2 konfesjonay i awki

Wyposaenie kolegiaty p.w. w. Jana Chrzciciela w Radzyminie (Parafia Przemienienia Paskiego) 1773-1780 proj. J.Ch. Kamsetzer Lawaterz miedziany (naczynie na wod) w ksztacie delfina secesyjny ok.1900r.

Obraz w. Rodzina ze w. Janem Chrzcicielem - 4 w. XVIII w Obraz w. Eleonora pod krzyem - 4 w. XVIII w 41

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Obraz w. Roch pod krzyem - 4 w. XVIII w Portret prymasa M. Poniatowskiego koniec XVIII w Portret Kazimierza ks. mazowieckiego, bpa pockiego pocz. XIX w Rzeba barokowa w. Jana Nepomucena- 2 po XVIII w Rzeba barokowa w. Kingi, 2 po XVIII w Monstrancja pnogotycka XVI w - z figurkami Matki Boej w mandorli, . Stanisawa i Idziego biskupw, . Piotra i Pawa , w zwieczeniu grupa ukrzyowania Kielich liturgiczny 4 w. XVIII w Relikwiarz w ksztacie krzya klasycystyczny 1800r. z trzonem w formie kolumny, dzieo zotnika warszawskiego MH Kocioek miedziany na wod wicon XVIII w Ornaty: atasowy z haftem z XVIII w, z haftem acuszkowym i motywami mki paskiej 2 po. XVIII, z tkaniny z XVIII w, z bokami z tkaniny z XVIII w, z kolumn z tkaniny z XVIII w Kapa z tkaniny francuskiej 1 po. XVIII w Akt erekcyjny parafii z 1473 roku z pieczci kapituy pockiej Odpisy dokumentw w XV-XVIII Ksigi metrykalne od 1723 roku Dzwony fundacji E.Czartoryskiej odlane w 1781 roku (2 szt) Wyposaenie kocioa parafialnego p.w. Znalezienia Krzya witego w Jadowie wzniesiony 1882-1886 proj. J.Dziekoski (wpisane w Katalogu Sztuki Polskiej oraz do rej. zab. ruchomych nr 968/2009 z dn.27.08.2009), Prospekt organowy, szafa na miechy Dwie barokowe figury siedzcych puttw na cokoach balustrady chru (ze lska) Szaty liturgiczne- ornat z uyciem gowy pasa kontuszowego z II po XVIII w, tkaniny z I po. XIX w 42

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Ksigi metrykalne z zapisami od 1632 roku W neogotyckiej kaplicy cmentarza parafialnego, wzniesionej w kocu XIX w, znajduje si obraz Chrystusa w grobie autorstwa Miosza Kotarbiskiego Wyposaenie Biskupa kocioa parafialnego p.w. w. Stanisawa

w Postoliskach proj. H.Kudery z 1913-1919 (wpisane w Katalogu Sztuki Polskiej i dwie decyzje wpisu do rejestru cznie 30 pozycji) m.in. Barokowy otarz boczny z po. XVIII w z obrazem Serca Jezusa Otarz z XVIII w z obrazem Serca Pana Jezusa Otarz z XVIII w z obrazem . Jzefa i Rocha Drzwi drewniane z okuciami w wejciu na lo z XVI w Barokowa chrzcielnica z po XVIII w z rzebion grup i obrazem Chrztu Jezusa Barkowy konfesjona z XVIII wieku z pniejszymi obrazami Matki Boej z Dziecitkiem i w. Antoniego malowanymi na blasze Rokokowa monstrancja z 1787roku Kielich gadki z XVIII w Ksigi metrykalne z wpisami od 1651 roku Wyposaenie kocioa parafialnego p.w. w. Klemensa Papiea Mczennika w Klembowie 1829r. (wpisane w Katalogu Sztuki Polskiej oraz dwie decyzje wpisu do rejestru cznie 13 pozycji) m.in. Neobarokowy otarz gwny po. XIX w z drewnianymi figurami witych Piotra i Kazimierza Krlewicza Obraz Matki Boej z Dziecitkiem z pocz. XVII w srebrnej sukience z XIX w W grnej czci otarza figury . Franciszka i Dominika 43

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Obraz Matki Boej tondo Dwa otarze drewniane w transepcie z k. XIX w - obraz w. Franciszka autor M.Brunn 1912r. i w. Rodzina Dwa otarze neobarokowe z koca XIX w Wyposaenie kocioa parafialnego p.w. w. Trjcy Zbkach 1936-1939 fundacja hr. Ronikiera, ks.Radziwiowej Krucyfiks 1 po. XIX w Wyposaenie Markach kocioa parafialnego p.w. proj. J.Hinza 1895-1899r. w. Izydora w w

otarz gwny neogotycki sprzed 1905r. Otarz MB Czstochowskiej z 1921r. Otarz Matki Boskiej Nieustajcej Pomocy Otarz w. Franciszka z okresu midzywojennego Obraz olejny z 1741r. w rokokowych, pozacanych ramach, Matk Bosk z dziecitkiem Jezus i w. Sebastiana mczennika, autorstwa Jzefa Adama Meyera. Wyposaenie kocioa p.w. w. Andrzeja Boboli i w. Michaa Archanioa w Markach Strudze proj. F.Michalskiego 192527r. Obraz w. Michaa Archanioa kopia Reniego z XVIII wieku wg Guido

Wyposaenie kocioa parafialnego p.w. Podwyszenia Krzya witego w Dbrwce - zniesiony 1881-84 proj. Z. Twardowskiego (parafia erygowana w 1442r.;poprzedni koci drewniany z 1737r.) pamitkowe tablice fundatorw, neogotycki (ob. istnieje dokumentacja ewidencyjna wystroju i wyposaenia wntrza) ornaty liturgiczne z XVII-XVIII w rzeba w. Rocha barokowa XVIII w 44

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego obraz Matki Boej z Dziecitkiem malowany na desce z XVII w, przemalowany 1954r. rokokowa monstrancja z 1786 roku kielichy liturgiczne: pnorenesansowy z XVII (przed 1626r.) fundacji Mikoaja Laskowskiego (z herbem i inicjaami), gadki kielich z 2 poowy XVIII w relikwiarz Drzewa Krzya witego kartuszowy, rokokowy 2 po. XVIII w krzy otarzowy z pocz. XIX w akt urodzenia Cypriana Kamila Norwida Wyposaenie kaplicy pogrzebowej wzniesionej w 1881-84 przy kociele w Dbrwce obraz matki Boej z Dziecitkiem 2 po. XVII w ramie barokowej obraz Matka Boa Niepokalanie Poczta 1753r. obraz Chrzest Chrystusa kopia wg C. Mattary ok. po. XIX w obraz w. Jana Nepomucena 1 po. XUIX w rzeby: . Rocha i Floriana, trzech aniokw XVIII w krucyfiks barokowy z XVIII w Wyposaenie kocioa p.w. Matki Boskiej Czstochowskiej w Woominie 1908-1914 , odbudowany w 1950-1974 Mahoniowy otarz z 1920 roku Obraz Matki Boskiej z po. XIX w (dar Muzeum Narodowego w Warszawie) Ewidencj zabytkw ruchomych WUOZ Delegatura w Ostroce jest objte wyposaenie dworw i paacw: w lanach, w Chrzsnem (dwa kominki z XVIII w) i Chajtach Jaktorach oraz cz nagrobkw na cmentarzach w Dbrwce i Postoliskach. Szczegowe dokumentacje konserwatorskie (w tym karty ewidencyjne i decyzje wpisw do rejestru) dotyczce ruchomych dbr kultury mog by udostpniane wycznie za zgod waciciela, dlatego w niniejszym opracowaniu podano tylko oglne informacje i statystyki .

45

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 5.2.5 Zabytki archeologiczne

Pierwsze osadnictwo na naszym terenie miao miejsce w widach Wisy i Narwi w IV w p.n.e. Osiadaa tu ludno pucharw lejkowatych (nazwa pochodzi od ksztatu naczy), ktra odegraa wan rol w upowszechnianiu zdobyczy neolitycznych. Stanowiska tej kultury znajduj si w Arciechowie, Borkach, Dobczynie, Grabiach Starych, Klembowie, Koakowie, Nadmie, Emilianowie, Radzyminie, gdzie znaleziono naczynia ceramiczne, bro i puchary lejkowe. Z czasem do tej kultury doczay lub wypieray j nowe m.in. kultura amfor kulistych, kultura ceramiki sznurkowej (typowy ornament z odcisku sznura), ktrych wiele stanowisk znajduje si w midzyrzeczu Wisy i Bugu, w tym w Grabie Nowe, Klembw, Michaw, Pasek Stary, Ostrwek, Ryska, Tu, Woomin, Wlka Kozowska, Zbki. W naszym rejonie na przestrzeni wiekw wystpia mozaika rnorodnych ludw i kultur, przechodzc od epoki narzdzi krzemiennych, poprzez kociane do epoki brzu. Epoka brzu przyniosa duy postp w budownictwie i innych dziedzinach wytwrczoci, jednak przez dugi czas teren rodkowo-wschodniego Mazowsza pozostawa na uboczu tych oddziaywa kulturowych. Dopiero kultura uycka (zwana te prasowiask), ktra pojawia si midzy XI a X w p.n.e, przyniosa wyraniejszy postp i jej twrcw uwaa si za przodkw Sowian. Od okoo 700 lat p.n.e rozpocza si na terenach Polski epoka elaza. Cztery wieki poprzedzajce nasz er byy okresem wielkich przeobrae gospodarczych i politycznych, zaistniaych za sprawa plemion celtyckich, germaskich i rzymskich. Mazowsze zaczo ulega tym wpywom w II wieku p.n.e. Na terenie powiatu woomiskiego znajduj si znaleziska z pocztkw naszej ery, ktre wskazuj na oddziaywanie Imperium Rzymskiego na ycie wczesnych ludw naszego terenu. Zlokalizowano je m.in. w Arciechowie, Borkach, Dbrowie, Dybowie, Starym Grabiu, Klembowie, Kobyce, Kuligowie, Maciokach, Markach, Ostrwku, Zaubicach, Zielonce (rys. str.23, Ziemia Norwida, J.Wnuk). Do najciekawszych nale cmentarzyska z II-III w n.e. Archeologiczne relikty osadnicze - to zachowane w ziemi pozostaoci dawnych obozowisk, osad, cmentarzysk. Tereny powiatu woomiskiego objte zostay badaniami archeologicznymi : czciowo w okresie midzywojennym , nastpnie kompleksowo w latach 90-tych XX w. Krajowa Ewidencja Zabytkw Archeologicznych gromadzona przez KOBiDZ powstaa w formie Archeologicznych Zdj Polski (AZP). Dokumentacja ta powstaa w wyniku systemowych bada, ktrymi objto teren caej Polski. Siatka AZP, dzieli obszar Polski na ok. 8.000 tzw. "obszarw AZP" o wymiarach 5 x 7 km, stanowicych pojedyncze jednostki badawcze, w iloci od 1 do 95 (poziomo zach -wsch ) oraz od 1 do 125( pionowo z pn na pd) . Teren Powiatu Woomiskiego zawarty jest w polach 50-56 (poziomo), 67-73 (pionowo). Wrd gmin powiatu woomiskiego, pod wzgldem iloci zarejestrowanych stanowisk dominuje gmina Radzymin (323 stanowiska) zajmujc drugie miejsce w wojewdztwie mazowieckim. Znaleziska reprezentuj osadnictwo osad starszej epoki kamienia tj. ok. 9000 lat p.n.e. po okres redniowieczny i nowoytny XV-XVII wiek. Najwysz warto posiada zesp 21 kurhanw ziemnych we wsi Arciechw. Jest to 46

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego jedyny na terenie gminy i powiatu obiekt o wasnej formie krajobrazowej, wpisany do rejestru zabytkw pod nr A-1617, jako zesp kopcw ziemnych wraz ze stref ochronn. Stanowisko jest staroytnym cmentarzyskiem z I-IV w naszej ery. Ze wzgldu na atrakcyjno i walory poznawcze wskazane jest dokadne przebadanie, zabezpieczenie, wyeksponowanie i udostpnienie obiektu zwiedzajcym. Na terenie powiatu woomiskiego nie znaleziono ladw grodw wczesnoredniowiecznych, cho niektre znaleziska nie wykluczaj ich istnienia. Znaczna cz stanowisk i wykopalisk archeologicznych znajduje si w miejscach, gdzie biegy drogi i szlaki handlowe. Szczeglnie uczszczanym, wiodcym przez ziemie naszego regionu by szlak ze Starego Brdna na Ru Kijowsk. Wczesny okres redniowiecza koczy pradzieje, dalej zaczyna si historia, ktrej badanie przyblia poznawanie przeszoci. Stan bada nad pradziejami Ziemi Woomiskiej jest jeszcze niepeny. Obecnie suby konserwatorskie dysponuj do bogat map obiektw i stanowisk archeologicznych, ktre s chronione przed zniszczeniem zgodnie z wymogami prawa. W rejestrze Mazowieckiego Konserwatora Zabytkw s wpisane 2 zabytki archeologiczne z naszego powiatu: wspomniane wczeniej kopce w Arciechowie gm. Radzymin nr rej. A-1617 oraz pozostaoci XVI wiecznego zaoenia obronno-rezydencjonalnego w Zawiszynie gm. Jadw nr rej A-465. Ostanie badania archeologiczne przeprowadzone w Chrzsnem od czerwca do wrzenia 2009, wykazay, e pod budynkiem paacu zachoway si redniowieczne fundamenty dworu rezydencjalnoobronnego, na zrbie ktrych wzniesiono XVII wieczny paac. Zachowane relikty datowane s na XV/XVI i wskazuj na istnienie w tym miejscu dworu murowanego, cho materiay rdowe podaj, i bya to budowla drewniana. Wszystkie stanowiska archeologiczne s objte ochron konserwatorsk poprzez umieszczenie ich w strefach ochrony konserwatorskiej. W zasigu stref i stanowisk archeologicznych obowizuje uzgadnianie z waciwym Konserwatorem Zabytkw wszelkich dziaa inwestycyjnych, zwaszcza zwizanych z robotami ziemnymi. Przy planowaniu inwestycji naley te liczy si z koniecznoci przeprowadzenia w tych miejscach archeologicznych bada wykopaliskowych lub interwencyjnych wyprzedzajcych realizacj inwestycji. Poszczeglne strefy ochrony konserwatorskiej wskazuje si graficznie na rysunkach Studium - Uwarunkowania w zagospodarowaniu przestrzennym w punkcie Ochrona dbr kultury . Kierunki zmian w zagospodarowaniu przestrzennym powinny by zgodnie ze strategicznymi opracowaniami wykonanymi na zlecenie Urzdw Gmin. Wprawdzie opracowania o charakterze studium nie okrel granic wystpowania poszczeglnych stanowisk archeologicznych w kadej z gmin, ale wskazuj granice stref ochrony konserwatorskiej, w obrbie ktrych one wystpuj. 5.2.6 Parki kulturowe 47

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Park kulturowy jest form obszarowej ochrony zabytkw. Obecnie na terenie powiatu istnieje pierwszy i jedyny w wojewdztwie mazowieckim park kulturowy. Powoany on zosta w kwietniu 2009 roku pod nazw: Ossw-Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 Roku. W sprawie budowy ponadlokalnego samorzdowego programu zwizanego z histori Ossowa z 1920 roku, w marcu 2008 roku zwizek trzech gmin Woomina, Zielonki, Kobyki i powiatu podpisa porozumienie dotyczce objcia szczegln form ochrony terenu bitwy, pooonego na pograniczu tych jednostek administracyjnych. Strony wyraziy wol porozumienia i wspdziaania na rzecz przyjtego programu, ustaliy zasady wspfinansowania i realizacji projektu. Odwouje si on do niezwykle istotnego dla regionu przedsiwzicia polegajcego na organizowaniu systemu ochrony i upamitniania wielu wanych miejsc Bitwy Warszawskiej 1920r. W ramach zintegrowanego systemu ochrony, ma powsta w Ossowie centrum informacji historycznoturystycznej dla caego pola Bitwy Warszawskiej obejmujcego czciowo obszary kilku wojewdztw. Liderem porozumienia ustalono gmin Woomin. Obecnie przeprowadzone zostao studium wartoci kulturowych obszaru, sporzdzone przez Regionalny Orodek Bada i Dokumentacji Zabytkw w Warszawie. Opracowanie to ma wskaza na podstawie analiz historyczno-konserwatorskich obszary i obiekty Pola Bitwy Warszawskiej 1920 roku na terenie Ossowa. Uznano, e miejsca te, bdce wiadectwem historii, powinny zosta zachowane i wyeksponowane w krajobrazie wsi i okolicy. Ochrona tych przestrzeni i elementw najlepiej wpisuje si w formu parku kulturowego, ktry poczy interes spoeczny rozwoju podwarszawskiej wsi z promocj miejsca oferujcego obok przesanek historii , liczne atrakcje turystyczne, dziki zachowanym walorom przyrodniczo-krajobrazowym. W tym celu zostay sformuowane wytyczne konserwatorskie do weryfikacji studium i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Woomin, na ktrej terenie znajduje si Ossw. Przeprowadzono ju badania archeologiczne, terenowe, a take wykonano kwerendy bibliograficzne, ikonograficzne i archiwalne. We wrzeniu 2009r. w Pawilonie Panoramy Bitwy Warszawskiej 1920 roku zaprezentowana zostaa wystawa Zabytkom na odsiecz. Ossw - od legendy do wiedzy podsumowujca badania archeologiczne przeprowadzone w latach 2008-2009. Wystaw wczono w obchody Europejskich Dni Dziedzictwa 2009 pt. Zabytkom na odsiecz! Szlakiem Grodw , zamkw i twierdz. Wydarzenie to odbywao si pod honorowym patronatem m.in. MKiDN i Marszaka Wojewdztwa Mazowieckiego. Aktualnie trwaj prace nad sporzdzeniem projektu muzeum Bitwy Warszawskiej w Ossowie. W podobnym charakterze ma powsta Centrum Historyczno-Kulturalne Radzymin. W skad obiektu wejd sanktuarium Bitwy Warszawskiej w oryginalnej formie architektonicznej przypominajcej ora biaego, z Otarzem Narodowym i wielk panoram. Sanktuarium muzeum powstanie obok Cmentarza onierzy Polskich 1920 roku. Obiekt liczcy okoo 1000 m2 powierzchni bdzie zawiera sale ekspozycyjne, pomieszczenia konferencyjne oraz zaplecze 48

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego gastronomiczne. Do funkcji religijnych i obchodw rocznicowych ma suy Otarz Narodowy. Budowa muzeum ma ruszy w 2010 roku. Dziedzictwo niematerialne Ludno tej czci Mazowsza wchodzcej w skad obecnego Powiatu Woomiskiego uksztatowaa przez wieki swoj kultur, ktra nieco odbiega od innych regionw. Wytworzone wzorce kulturowe powstay w oparciu o podzia klasowy, gwnie kast drobnoszlacheck i chopsk. Zainteresowanie kultur ludow nasilio si wraz z okresem romantyzmu. W tym okresie powstao wielotomowe dzieo Oskara Kolberga Lud. Jego zwyczaje, sposb ycia, mowa, podania, przysowia, obrzdy, gusa, zabawy, pieni, muzyka i tace. Pi tomw dziea autor powici Mazowszu, za nasz ziemi okreli Mazowszem Lenym. Do niematerialnego dziedzictwa obecnie zalicza si wiedz o warunkach ycia ludnoci regionu, zajcia, zwyczaje, obyczaje, stroje itp. Strj ludowy uksztatowa si na Mazowszu, jak i winnych regionach Polski w 2 poowie XIX wieku. czyo si to ze zmianami spoecznymi, a mianowicie ze zniesieniem paszczyzny. W naszym regionie powsta typ zwany strojem radzymiskim, ktry przetrwa do pocztkw XX wieku. W 1998 roku Towarzystwo Przyjaci Radzymina podjo prac nad jego odtworzeniem i dzi prezentowany jest w poczcie sztandarowym. Rok ycia ludnoci znaczyy ksztatowane przez dziesitki lat zwyczaje i obrzdy. Rozpoczyna si on wraz z adwentem, gdzie przez obchody wit Boego Narodzenia, wito Trzech Krli, karnawa, zapusty, post, Wielki Tydzie i Wielkanoc zamyka si ludowy rok obrzdw. Mniej hucznie, ale jednak z zachowaniem zwyczajw obchodzono Zielone witki i Noc witojask. Oprcz tradycyjnych obrzdw wyznaczanych przez chrzecijaski rok polski lud naszego regionu stworzy wiele obrzdw domowych. Nale do nich przede wszystkim urodziny, wesela, pogrzeby. Szczegln opraw maj wesela, ktrych obrzdowe pieni i przypiewki kultywowane dzi nielicznie mona usysze podczas wita Pieni Ludowej organizowanej corocznie w Tuszczu. Tradycje ludowe i sprzty, stanowice wiadectwo kultury tej czci Mazowsza kultywuje na terenie naszego powiatu kilka instytucji, w tym: Towarzystwo Przyjaci Ziemi Tuszczaskiej, Skansen w Kuligowie, Stowarzyszenie Wiatraki Kultury w Czubajowienie. 5.3 Zabytki objte prawnymi formami ochrony (Rejestr zabytkw nieruchomych woj. mazowieckie-Powiat Woomiski s.85) 1. gm. DBRWKA Chajty Jaktory - zesp dworski, nr rej.: A-487 Dbrwka 49

2.7

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego - koci par. p.w. Podwyszenia Krzya witego, 1881-84, nr rej.: A-470 lany - zesp paacowy, XVIII-XIXw, nr rej.: A-412 2. gm. JADW Jadw - koci par. p.w. Znalezienia Krzya, 1822-1886, nr rej.: A-311 - zesp dworski, 2 po. XIXw, nr rej.: A-416 Zawiszyn - pozostaoci XVIw zaoenia obronno-rezydencjonalnego nr rej. A-456 3. gm. KLEMBW Klembw - koci par. p.w. w. Klemensa, XIXw, nr rej.: A-411 - cmentarz rzym.-kat. (najstarsza cze), nr rej.: A-556 Rasztw - park dworski, XIXw, nr rej.: A-514 Wola Rasztowska - zesp paacowy, XVIIIw, XIXw, 1953, nr rej.: A-419 4. m. i gm. KOBYKA - koci par. p.w. witej Trjcy, XVIIIw, nr rej.: kl.IV.R-33/53 - cmentarz par. rzym.-kat., ul. Pienika, 1803, nr rej.: 1466 - dom, ul. Rumuska 2, pocz. XIXw, 1920, nr rej.: A-766 5. m. i gm. MARKI - koci p.w. Niepokalanego Poczcia NMP, 1897-1899, nr rej.: 1289 - szkoa, ul. Fabryczna 2, 1895, nr rej.: A-769 - zesp paacowy Briggsa, 1870-1880, nr rej.: 1208 6. gm. POWIETNE Krubki-Grki - park dworski, XVIII/XIX, nr rej.: A-271 Nowe Rczaje - dom, drewn., XVIII, nr rej.: A-290 (budynek nie istniej, wpis pozosta) 7. m. i gm. RADZYMIN Radzymin - koci p.w. Przemienienia Paskiego, ul. Waryskiego 1, XVIIIw, nr rej.: 1093/634/62 - cmentarz par. rzym.-kat., ul. P.O.W. 1, 1779-XXw, nr rej.: 1475 - cmentarz par. rzym.-kat.(wojskowy), nr rej.: 1321 - dom przycmentarny (dozorcy), nr rej.: 1594 - park paacowy, ul. eligowskiego, XVIIIw, nr rej.: 1593-A - dom administratora, mur.-drewn., 4 cw. XVIIIw, nr rej.: j.w. - d. starostwo, 1830, nr rej.: 1095/34 - szkoa (liceum pedagogiczne), po. XIXw, nr rej.: 1094/635/62 - dom, ul. Konstytucji 3 Maja 4, pocz. XXw, nr rej.: 4-A 8. gm. STRACHWKA Czernik 50

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego - dwr, 2 po. XIXw, nr rej.: 295/82 Oska - myn wodny z czescia mieszkalna, 1 po. XIXw, nr rej.: A-382 9. m. i gm. TUSZCZ Chrzsne - zesp paacowy, XVII-XVIIIw, nr rej.: A-389 Jasienica - park dworski, XIXw, nr rej.: A-498 Mise - park, XIXw, nr rej.: A-436 Mokra Wie - park, XVIII-XIXw, nr rej.: A-437 Postoliska - cmentarz rzym.-kat. (stara cze), nr rej.: A-554 Tuszcz - cmentarz wojenny z 1920, nr rej.: A-572 - spichrz, ul. Powstacw 22, XIXw, pocz. XXw, nr rej.: A-418 10. m. i gm. WOOMIN Ossw - cmentarz wojenny z 1920, nr rej.: 1323 Woomin - koci par. p.w. MB Czstochowskiej, pocz. XXw, nr rej.: 1117/1107 - 3 mogiy wojenne 1939-45, na cmentarzu par., nr rej.: 1378 - willa Laurentium ul. Nagrna 2, ok. 1920, nr rej.: 1395-A - dom Nakowskich ul. Nakowskiej 2, drewn., 1895, nr rej.: 1198 11. m. i gm. ZBKI - willa, ul. Klonowa 6, 1918, nr rej.: 1262-A - willa, ul. Sowackiego 10, 1925, nr rej.: 1331-A - willa, ul. Wyzwolenia 16, 1920, nr rej.: A-812 12. m. i gm. ZIELONKA - willa z ogrodem, ul. Sienkiewicza 20, drewn.-mur., XIX/XXw, po 1930,nr rej.: 1441-A

51

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

5.4 Zabytki w powiatowej i w gminnych ewidencjach zabytkw Sporzdzone wedug zweryfikowanych danych otrzymanych z gmin na podstawie Gminnych ewidencji zabytkw oraz wypisw z planw zagospodarowania przestrzennego. Powiatowa ewidencja zabytkw obejmuje obiekty z terenu powiatu woomiskiego objte ochron konserwatorsk: ujte w planach zagospodarowania przestrzennego poszczeglnych gmin, obiekty wpisane do rejestru zabytkw, znajdujce si z strefach ochrony konserwatorskiej oraz obiekty o cechach zabytkowych, ktre nie posiadaj jednoznacznie okrelonego statusu wartoci historyczno-artystycznych. Tabela II. Powiat Woomiski zestawienie iloci zabytkw
Gmina Liczba wpisw w rejestrze zabytkw Liczba obiektw w rejestrze zabytkw Liczba obiektw w gminnej ewidencji Liczba obiektw podzia wg WUOZ

WUOZ Warszawa WUOZ Ostroka

1 2 3

Dbrwka Klembw Tuszcz

3 4 8

5 5 8

10 31 24 65

4 5 6 7 8 9 10

Jadw Kobyka Marki Powitne Radzymin Strachwka Woomin

3 3 3 1 9 2 5 52

7 6 5 1 12 2 6

65 25 43 12 55 5 109 395

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 11 12 Zbki Zielonka Razem 3 1 45 3 1 61 43 38 460 460

Tabela III. Powiat Woomiski - zabytki w ukadzie typologicznym. Tabela jest zamieszczona w z rozdz. 12a 5.5 Zabytki o najwyszym znaczeniu dla powiatu 1.Dwory i paace ( zespoy folwarczne): paac w Chrzsnem 1635 rok paac w Woli Rasztowskiej XVIII, XIX, odbudowa 1953r. dwr w Chajtach (Jaktorach) klasycystyczny po. XIXw paac w lanach eklektyczny 2 po. XIXw dwr Karolkiewiczw w Nowej Wsi Dom nad kami w Woominie Zesp dworski Kotarbiskich (wczeniej Zamojskich) w Jadowie

2. Obiekty sakralne Koci w. Trjcy w Kobyce z 1742roku, pojezuicki pnobarokowy Kolegiata w Radzyminie 1773-1780r. Koci parafialny neogotycki i drewniana plebania w Dbrwce 1881-84r. Koci neogotycki proj. J. Dziekoskiego w Jadowie z 1882-86r. Koci w Klembowie 1823-29r. 3.Obiekty zwizane z Cudem nad Wis Bitw Warszawsk 1920roku Ossw Radzymin 4. Obiekty uytecznoci publicznej i poprzemysowe Dawny szpital wojskowy, pniej starostwo, internat 1830r. proj. H.Marconi Radzymin 53

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Dawniej Instytut Nauczycieli Elementarnych, ob. LO - proj. A.Corazzi 1843-44 Radzymin Zesp zabudowa dawnej fabryki Briggsw w Markach Myny wodne drewniane w Osce, Ksiykach, Turze (obiekt zagroony katastrof budowlan)- z ukadem hydrotechnicznym, zespoem zbiornikw wodnych, grobli i przepustw 5. Inne Dawniej Schronisko dla Nauczycielek w Zielonce 1908r autor Stefan Szyller (proj. Zachty, Gmachu Politechniki Warszawskiej) obecnie Dom Pomocy Spoecznej 5.6 Pomniki i miejsca pamici na terenie powiatu woomiskiego W gminach, wrd obiektw wpisanych do rejestru zabytkw ruchomych, figuruj miejsca pamici narodowej zbiorowe mogiy onierskie, w tym na cmentarzach wojennych i parafialnych, oraz kocielne i prywatne zbiory historyczne. Istotnym elementem krajobrazu kulturowego kadej gminy s pomniki i tablice pamitkowe, ktre stawiane byy dla upamitnienia wanych postaci i wydarze historycznych. Wikszo z nich posiada gwnie wartoci niematerialne, dokumentujce upamitnienie danego miejsca, prezentujc czasem cechy miejscowego rzemiosa, a czasami posiadajce znamiona cech artystycznych. Zachowanie ich w krajobrazach gmin jest bardzo istotne ze wzgldu na utrwalenie ladw dziaalnoci spoecznej jej mieszkacw i najistotniejszych faktw historycznych zwizanych z regionem. Na potrzeby niniejszego opracowania, jak rwnie dla celw ewidencyjnych, sporzdzany jest spis pomnikw, miejsc pamici oraz waniejszych epitafiw.

54

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Mapa najwaniejszych upamitnionych miejsc walk i mczestwa 1. Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Dbrwka: 1. Pomnik Tadeusza Kociuszki w centrum wsi Dbrwka wzniesiony w 1918 roku 2. Jzefw Grb Nieznanego onierza 1920 rok 3. Dbrwka - Grb onierzy Polskich polegych w 1939 roku na cmentarzu parafialnym 2. Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Jadw: 1. Zawiszyn pamitkowy krzy z czerwonego granitu wystawiony w 1918 roku 2. Strachw kapliczka przy drodze Urle - Puste ki na pamitk 1920 roku 3. Jadw grb onierzy polskich polegych w 1939 roku na cmentarzu parafialnym 4. Strachw- kamie z pamitkow tablic na terenie gospodarstwa rolnego, gdzie UB w 1945 wymordowao mieszkacw * Droga z Zawiszyna do Starowoli czasie II wojny wiatowej suya Niemcom jako pas startowy dla samolotw. 5. Urle - mogia onierzy francuskich z 1945 roku 3. Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Klembw: 1.Epitafium generaa i tablica pamitkowa ufundowana w 170 rocznic mierci (25.02.1830r.) gen. Franciszka ymirskiego w kociele jego fundacji w Klembowie 2.Ostrwek Krzy Polskiej Organizacji Wojskowej na budynku szkoy upamitniajcy rok 1918 3.Klembw na cmentarzu parafialnym mogia Bolesawa Krzyewskiego onierza polegego 14.08.1920 roku pod Misem 4. Klembw- pyta pomnikowa na cmentarzu parafialnym powicona mieszkacom Klembowa polegym w latach 1939-1945 5. Ostrwek - tablica pamitkowa na kaplicy cmentarnej powicona pomordowanym mieszkacom w latach 1939-1956 6.Ostrwek- pomnik na terenie obozu NKWD 4. Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Kobyka: 1. Krzye elazne na kamiennym postumencie przy ul. Kraszewskiej w lesie i u zbiegu ul. Kraszewskiej i ul. Radzymiskiej upamitniajce mieszkacw Kobyki straconych za udzia w Powstaniu Kociuszkowskim z 1794 roku 2. Tablica pamitkowa ku czci onierzy polskich polegych w bitwie pod Kobyk w dniu 26.X.1794 roku na cmentarzu parafialnym w Kobyce 3. Kobyka na cmentarzu parafialnym zbiorowa mogia onierzy 47 puku Strzelcw Kresowych z 1920 roku 4. Kapliczka przy kociele parafialnym w Kobyce w parku wzniesiona na pamitk ocalenia przed bolszewikami w 1920 roku 55

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 5. Kobyka - kamie pamitkowy powicony mieszkacom Kobyki polegym w latach 1939-1945 - gaz ku czci straakw pomordowanych w latach 1939-1945 - grb majora W. Kitkiewicza Obwodu AK Rajski Ptak na cmentarzu parafialnym 5.Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Marki: 1. Zbiorowa mogia onierzy Polskich 1920 roku na cmentarzu parafialnym 2. Tablica pamitkowa na paacu Briggsw w Markach upamitniajca 1920 rok 3. Pustelnik Pomnik Zwycistwa 1920 roku przy szkole podstawowej 4. Kruczek - upamitnione miejsce stracenia Polakw (nad stawem) 5. Marki - krzy i obelisk w miejscu stracenia winiw Pawiaka w 1942 roku 6. Struga - Marki pomnik w postaci mieczy grunwaldzkich powicony onierzom polegym w latach 1939-1945 6.Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Powitne: 1.Pominik w Krubkach Grkach - miejscu, gdzie we wrzeniu 1939r. stacjonowa z oddziaem mjr Henryk Dobrzaski - Hubal 2.Grb lotnikw polskich polegych w kampanii wrzeniowej 1939r. na cmentarzu parafialnym w Powitnem 3.Kamienne nagrobki z XIX/XXw ksiy na cmentarzu parafialnym w Powitnem (4 szt) 7.Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Radzymin: 1. Pomnik Tadeusza Kociuszki na centralnym placu w Radzyminie odsonity 3 maja 1920r. - penoplastyczna rzeba z piaskowca na postumencie z granitu i elementami z odlewanymi w mosidzu 2. Db Wolnoci posadzony w listopadzie w 1918 roku na centralnym placu w Radzyminie 3. Mokre - kapliczka na drzewie w miejscu gdzie zosta miertelnie ranny dowdca puku Strzelcw Kaniowskich w 1920 roku 4. Radzymin - cmentarz onierzy Polskich 1920 roku - Kaplica Pomnik zbudowana w 1927 roku - 4 zbiorowe mogiy onierzy pukw walczcych o Radzymin w 1920 roku - Droga Golgoty Narodu Polskiego wotum dzikczynne, krzye upamitniajce puki walczce o Radzymin w 1920 roku 5. Cegielnia metalowy krzy na wzgrzu wzniesiony na pamitk zwyciskiej bitwy z bolszewikami w 1920 roku 6. Wlka Radzymiska pomnik onierzy 28 puku Strzelcw Kaniowskich 1920 rok 7. Radzymin- Cmentarz Polegych zbiorowa mogia 127 onierzy wrzenia 1939r. - mogia pomordowanych Polakw w latach 1939-1944 56

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego - tablica pamitkowa na cianie kaplicy powicona lotnikom polskim z 1939 roku - mogia - pomnik onierzy AK - bratnia mogia onierzy AL - tablica pamitkowa na cianie LO przy ul. Konstytucji 3 Maja w miejscu mordowania Polakw - tablica pamitkowa w miejscu strce Polakw w lesie za miastem koo Silikatw - Radzymin- krzy na cmentarzu ewangelickim w miejscu strace Polakw w 1939 roku - pomnik w Aleksandrowie miejsce stracenia Polakw 1939 roku 8. Zaubice- krzy w miejscu egzekucji mieszkacw w 1939 roku 8.Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Strachwka: 1. Borucza dwie zbiorowe mogiy powstacw polegych wiosn 1864 roku z walkach z wojskami rosyjskimi pomniki wzniesione w 1935 roku 2. Annopol- miejsce rozstrzelania 6 osb za udzia w ruchu oporu w 1944 roku 9.Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Tuszcz: 1.Pamitkowy krzy przy ul. Szklanej w miejscu pierwotnego drewnianego upamitnienie Powstania Styczniowego z 1864 roku 2. Cmentarz Wojenny onierzy 1920 roku przy stacji kolejowej 3. Konary- pomnik w miejscu strace Polakw w czasie okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945 4.Kury- pamitkowy kamie powicony onierzom polskim walczcym w latach 1939-1945 5. Postoliska tablica pamitkowa powicona S.Lechowi onierzowi wrzenia 1939r. zamordowanemu w Katyniu 6. Tuszcz cmentarz parafialny mogia onierzy polskich z lat 1939-1944 - Pomnik powicony onierzom 32 puku AK 10.Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Woomin: 1. Woomin, skwer Pisudskiego pomnik Marszaka Jzefa Pisudskiego 2. Woomin, pl. 3 Maja od strony ul. Moniuszki pomnik ku czci pomordowanych w latach 1939-1945 3. Woomin, pl. 3 Maja, w czci wschodniej - pomnik bohaterom Ziemi Woomiskiej polegym w latach 1939-1945 4. Woomin, Skwer Bohaterw Powstania Styczniowego kamie pamitkowy bohaterom Powstania Styczniowego 1863 5. Woomin, skwer na rogu ulic Przejazd i Wilsona pomnik onierzy AK. 6. Woomin, ul. Piaskowa pomnik powicony onierzom pomordowanych i zsyanych do agrw przez NKWD w latach 1944-45 7. Woomin, ul. Ogrodowa przy siedzibie Urzdu Miasta pomnik na pamitk nadania praw miejskich dla Woomina w 60 rocznic 8. Woomin, ul. Ogrodowa 2, od strony skweru Pisudskiego tablica pamitkowa 57

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Powicona nauczycielom Ziemi Woomiskiej pomordowanym w latach 1939-45 9. Woomin, ul. 1-go Maja czog z tablic pamitkow walk w 1944r. 10. Woomin, ul. Sportowa na terenie stadionu kamie pamici polegych dziaaczy WKS Huragan 1923-1993 11. Woomin, ul. Pisudskiego przy kociele pomnik PAPIE JAN PAWE II 1920-2005 12.Ossw, ul. Matarewicza rg drogi prowadzcej na cmentarz1920r. obelisk z zegarem 13. Ossw, ul. Matarewicza 233 obelisk upamitniajcy mier ks. Skorupki 14. Ossw, ul. Matarewicza 229, krzy w miejscu postrzau ks. Skorupki 15. Ossw, ul. Matarewicza 148 przed szko podstawow pomnik ks. Skorupki 16. Zagociniec, skrzyowanie ul. Szkolnej i 100-lecia kamie pamitkowy 1878-1978 100 lat Zagocica 17. Fragment obrazu Jerzego Kossaka Cud nad Wis na szczycie schroniska Don Orione w Czarnej 18. Groby onierskie na terenie gminy Woomin: -cmentarz par p.w. MB Czstochowskiej- Grb nieznanego onierza 1939-45 - zbiorowa Powstaczych mogia onierzy Armii Krajowej mogia zbiorowa

Oddziaw Specjalnych Jerzyki harcerskiej Woomin

kompanii szturmowej

- Lipinki zbiorowa mogia onierzy i partyzantw z II wojny wiatowej (1944r.) - Grabie Nowe mogia zbiorowa nieznanego onierza Wojska polskiego z 1939r. 11.Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Zbki: 1.Pomnik na mogile onierzy 1920 roku na cmentarzu parafialnym 2. Zbki kwatera onierzy polskich polegych w 1939 roku na cmentarzu parafialnym 3. Tablica pamitkowa na kociele w. Trjcy powicona polegym mieszkacom Zbek 1939-1945, urna z ziemi katysk wmurowana w cianie kocioa, pomnik powicony mieszkacom miasta polegym w latach 1939-1945 przy stacji kolejowej 12.Wykaz pomnikw i miejsc pamici na terenie gminy Zielonka: 1. Zielonka - pamitkowy kamie w upamitniajcy bitw z wojskami gen Suworowa w dniu 26.X.1794 roku park miejski w Zielonce 2. Zielonka pomnik powicony onierzom AK polegym w latach 19391945 58

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 3. Zielonka Bankowa przy drodze na Rembertw pomnik powicony harcerzom i mieszkacom Zielonki rozstrzelanym w 1939r. 4. Zielonka - grb nieznanych onierzy wrzenia 1939r. na cmentarzu parafialnym 5.7 Spis waniejszych kapliczek, krzyy przydronych i pomnikw nagrobnych na terenie powiatu

Licznie reprezentowane na obszarze powiatu woomiskiego s obiekty lokalnego kultu, takie jak kapliczki, krzye i figury przydrone oraz penoplastyczne rzeby. Wznoszono je w celach wotywnych, jako przejaw i lokalnego kultu religijnego, jak rwnie wedug tradycji dla oznaczania drg wiejskich. Kapliczki i krzye wiejskie maj gbok tradycj chrzecijask zwizan z pochwkiem mieszkacw, dotyczc tak zwanego wyprowadzenia zwok. 1.Wykaz kapliczek i krzyy terenie gminy Dbrwka: 1. Dbrwka- kapliczka przydrona murowana otynkowana 2. Dbrwka- figura w. Nepomucena (odlew) na kamiennej kolumnie 3. Dbrwka - kapliczka z ciosw granitowych zwieczona krzyem na obelisku w wnk i figur Chrystusa z 1909r. - ulica przy UG na prywatnej posesji, dostpna z ulicy 4. Dbrwka - kapliczka z ciosw granitowych zwieczona krzyem na obelisku w wnk i figur Chrystusa z 1908r. przy bramie cmentarnej u zbiegu drg do Laskowa i Karpina 5. Kapliczka murowana tynkowana z wnk i figur matki Boej (z niebieskim dachem) teren niezabudowany , w lesie - przy Krgulcu ( teren Natura 2000) 6. Ludwinw skrzyowanie do Kowalichy - krzy na granitowym obelisku 7. Jzefw (przy wyjedzie na Kuligw) - kapliczka murowana tynkowana dwu poziomowa, w czci dolnej prostoktna wnka z obrazem Matki Boej , w czci grnej pkolista blenda zwieczona ukiem z figur Matki Boej 8. Sokowek (w rodku wsi) kapliczka murowana na rzucie pkola, zwieczona pkopuk, z wnk w przekroju pkola i zamknita pkolicie, z figur Matki Boej, datowana na XIX w 9. lany okolice paacu- krzy przydrony z 1899 roku, na granitowym obelisku ustawionym na dwupoziomowym cokole krzy metalowy kuty, bogato zdobiony, na obelisku wykute inskrypcje. 2.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Jadw: 1. Jadw - obelisk z krzyem w centrum parku w Jadowie z 1952 roku 2. Jadw krzy przydrony w miejscu , gdzie zgin Jzef Zamoyski 3. Nowy Jadw Letnisko- kapliczka z 1907 roku neogotycka murowana, czciowo tynkowana z figur Pana Jezusa 4. Starowola- kapliczka z pocz. XX w neogotycka murowana, z dwoma kolumnami od frontu 5. Starowola unikatowy drewniany krzy przydrony z 1852 roku 59

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 6. Strachw- kapliczka supowa wykonana z piaskowca, we wnce wieczcej malarskie przedstawienie Matki Boskiej z Dziecitkiem 7. Zwiszyn- kapliczka murowana tynkowana z 1908 roku w dawnym grodzisku 8. Krzye przydrone z kutego elaza lub eliwa osadzone na murowanych lub kamiennych podstawach: w Nowinkach z 1906 roku, w Myszadach z 1906 roku- wyrnia si piknym aurem 9. Cmentarz parafialny w Jadowie pomniki nagrobne z kamienia, XIX/XX wieku: Otowiczw, Zamoyskich Jzefa, Zdzisawa, Zabokrzyckich, Matraszek i potomkw rodu Koskowskich: Winiewskich, Babczyskich, dr L.Winiewskiego, Powierw, pnoklasycystyczny nagrobek z piaskowca Fryderyki z Ditzw Kotarbiskiej (zm. 1863). 10. Nagrobki na cmentarzu ydowskim w Jadowie 11. Nagrobki na cmentarzu osadnikw szkockich w Jadowie (ok. 1873,1881) 3.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Klembw: 1. Klembw krzy przydrony metalowy 2. Ostrwek ul. Kolejowa kapliczka przy posesji 48 3. Ostrwek ul. Mickiewicza 2- figura Matki Boej 4. Ostrwek ul. P. Skargi 5- figura Niepokalanej Matki Boej 5. Rasztw kapliczka murowana

4.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Kobyka: 1. Krzy elazny na kamiennym postumencie przy ul. Kraszewskiej (w lesie) upamitniajcy mieszkacw Kobyki straconych za udzia w Powstaniu Kociuszkowskim z 1794 roku 2. Krzy elazny na kamiennym postumencie przy ul. Kraszewskiej rg Radzymiskiej upamitniajcy Powstanie Kociuszkowskie z 1794 roku 3. Kapliczka murowana otynkowana 3 poziomowa zwajca si ku grze, z figur Matki Boej ul. Wsplna 8 Kobyka 4. Kapliczka murowana otynkowana 2 poziomowa rozszerzajca si ku grze, z czterema wnkami ul. Rczajska rg ul. Faata Kobyka 5. Kapliczka murowana otynkowana 3 poziomowa z figur Pana Jezusa pl.15-sierpnia Kobyka, gowna cz wsparta na okrgych kolumnach, wzniesiona dzikczynnie za Cud 1920 roku 6. Cmentarz parafialny w Kobyce pomniki kamienne z I poowy XIXw i pniejsze -Jarzmowskiej, Mejera, 7. Kapliczka murowana z figur Matki Boej ul Graniczna rg Norweskiej UWAGA: zachowane s trzy stacje zaoenia kalwaryjskiego z XVIII w, ktre powstao w XVIII w przy drodze z Warszawy do kocioa w. Trjcy w Kobyce, jako kocioa kalwaryjskiego. 5.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Marki: 60

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 1. Marki- krzy i obelisk w miejscu stracenia winiw Pawiaka w 1942 roku 6.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Powitne: 1. Rczaje Polskie - kapliczka murowana z figur 2. Rczaje Nowe- neogotycka murowana z figur w. dziaki Jarosaw Kielczyk 3. Powitne - kapliczka murowana 2 poziomowa z figur Matki Boej, przy szkole na rozwidleniu drogi do Nowego Cygowa 4. Nowy Cygw - kapliczka murowana z figur Matki Boej 5. Powitne - kapliczka murowana z figur i metalowym ogrodzeniem przy drodze do Woli Cygowskiej, teren okolony bielonymi gazami , - kapliczka przydrona z po. XIX w z rzeb Chrystusa ukrzyowanego z koca XVIIIw 6. Cmentarz parafialny w Powitnem: nagrobne krzye metalowe na kamiennych postumentach XIX/XXw, grobowiec rodzinny Lelewelw koniec XIX wieku, nagrobek kamienny ks. ebkowskiego, ks. Bekowskiego 7.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Radzymin: 1. Figura Matki Boej Niepokalanego Poczcia w ogrodzie Zespou Szk Terenw Zieleni 2. Cegielnia metalowy krzy na wzgrzu wzniesiony na pamitk zwyciskiej bitwy z bolszewikami w 1920 roku 3. Kapliczka na Zjawieniu 4. Kapliczka na Rejentwce- rzeby w. Piotra i Pawa 5. Figura penoplastyczna w. Jana Nepomucena przy dawnej szkole elementarnej (obok kocioa) 8.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Strachwka: 1. Krzy przydrony metalowy na kamiennym postumencie przy zbiegu drg z Ksiyk do dworu Czernik 9.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Tuszcz: 1. Krzy przy ul. Szklanej w miejscu pierwotnego drewnianego upamitnienie Powstania Styczniowego z 1864 roku 2. Kaplica murowana w ksztacie maej wityni z naw i mens ul. Powstacw Tuszcz 3. Figura Matki Boej na postumencie murowanym z gazw przy kociele ul. Kocielna 4. Mise kapliczka barokowa z I po. XVIII wieku murowana owalna na kwadratowym postumencie z 4 wnkami na obrazy u zbiegu drg ( przy rondzie, odrestaurowana zbyt nowoczenie) - krzy metalowy na wysokim postumencie z czerwonego granitu z 1907 roku przy gwnej drodze do Jasienicy 5. Postoliska cmentarz parafialny nagrobki kamienne XIX/XX wieku : grobowiec rodzinny Tyczyskich, Koskowskich Wincentego, Mariana, Wincentyny Karskiej (waciciele Chrzsnego), dziedzicw Mokrej Wsi- Dekuciskich, , ks. Batogowskiego, Szwed, 61

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Morawskich, J. Piliskiego Adamowicza - redaktora Siewby- na pomniku nagrobnym medalion duta Xawerego Dunikowskiego 6. Mokra Wie kapliczka przydrona w miejscu mierci malarza Wadysawa Podkowiskiego 10.Wykaz kapliczek i krzyy na terenie gminy Woomin: 1. Ciciwa, ul. Wyszyskiego 12 - krzy 2. Czarna, ul. Gociniec 3 kapliczka z figur w. Rocha 3. Czarna, ul. Czarneckiego - krzy karawaka (krzy cholerycznychronicy przed zaraz) 4. Czarna, rg ul. Radzymiskiej i Witosa kapliczka 5. Duczki, ul. Szosa Jadowska rg Rczajskiej przy szkole krzy 6. Helenw, ul. Boryny 16 - kapliczka 7. Helenw, ul. Boryny rg 100-lecia krzy 8. Jaroszewek, Jaroszewska rg Stokrotki - kapliczka 9. Majdan, ul. Racawicka naprzeciwko bud. nr 65 kapliczka 10. Mostwka, przy bud. nr 3 - kapliczka 11. Nowe Grabie, Rczajska 44 kapliczka 12. Nowe Lipiny, ul. Majdaska 2 - kapliczka 13. Nowy Ossw, ul. ytnia rg Rozwadowskiego kapliczka 14. Ossw, ul. Matarewicza 318 kapliczka 15. Ossw, ul. Matarewicza naprzeciwko bud. nr 155 - krzy 16. Ossw, ul. Matarewicza rg drogi na cmentarz krzy 17. Skazwka, rg Krymskiej i Kasprzykiewicza - krzy 18. Stare Grabie, ul. Gwna 154 kapliczka 19. Stare Grabie, ul. Gwna pomidzy bud. nr 207 i 209 kapliczka 20. Turw, ul. Hallera 18 - krzy 21. Zagociniec, ul. 100-lecia pomidzy bud. nr 106 i 108 kapliczka 22. Zagociniec, ul. 100-lecia 91 - krzy 23. Woomin, ul. Duga 35 kapliczka 24. Woomin, ul. Geodetw 1 kapliczka 25. Woomin, ul. Gowackiego 10 kapliczka 26. Woomin, ul. Gowackiego rg Waryskiego kapliczka 27. Woomin, ul. Kmicica 18 kapliczka 28. Woomin, rg ul. Lipiskiej i Niepodlegoci kapliczka 29. Woomin, ul. Niepodlegoci 93a kapliczka 30. Woomin, ul. Niepodlegoci na pnoc od skrzyowania z 1-go Maja krzy 31. Woomin, ul. Niepodlegoci 11 kapliczka 32. Woomin, ul. Pisudskiego 58 kapliczka 33. Woomin, skwer na rogu ul. Przejazd i Wilsona kapliczka 34. Woomin, rg ul. Sasina i Armii Krajowej krzy 35. Woomin, ul. Wsplna rg Rejtana figura Matki Boskiej 5.8 Muzea, izby regionalne i izby pamici na terenie powiatu woomiskiego 62

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Gromadzeniem, opracowywaniem i udostpnianiem zbiorw zwizanych z histori powiatu zajmuj si muzea, stowarzyszenia, biblioteki i sale pamici zlokalizowane zazwyczaj w szkoach lub domach kultury oraz organizacje pozarzdowe. 1. Muzeum im. Zofii i Wacawa Nakowskich w Woominie Muzeum zostao utworzone w 1992 r. jako instytucja kultury przy Urzdzie Miasta i Gminy Woomin i jest przez niego finansowana. Zbiory muzeum obejmuj meble, przedmioty sztuki zdobniczej oraz liczcy 223 pozycje ksigozbir Zofii Nakowskiej bdce depozytem Muzeum Literatury w Warszawie. Ksigozbir ten obejmuje pierwsze wydania dzie Nakowskiej z odrcznymi notatkami autorki oraz podrczniki i ksiki autorstwa Anny i Wacawa Nakowskich oraz ksiki innych autorw z dedykacjami. Wasnoci muzeum jest fortepian, pochodzcy z warszawskiego mieszkania pisarki oraz gipsowy model popiersia Zofii autorstwa Hanny Nakowskiej. Muzeum gromadzi take ksigozbir wasny /obecnie ok. 200 pozycji/, skadajcy si z pozycji zwizanych z literatur epoki, nowe wydania dzie Nakowskiej, pozycje zwizane z histori Woomina oraz ksigozbir p. Surowcowa, powojennego mieszkaca Domu nad kami, przekazany z Muzeum Literatury. Zbiory muzeum obejmuj take archiwum zawierajce 1000 pozycji inwentarzowych /pojedynczych dokumentw i zespow/ obejmujce zdjcia Zofii Nakowskiej, dokumenty zwizane z domem, korespondencj oraz dokumenty i zdjcia z dziejw Woomina. Muzeum prowadzi szerok dziaalno kulturaln spotkania literackie, koncerty, lekcje muzealne dla szk oraz udostpnia swoje zbiory archiwalne w formie wystaw historycznych organizowanych w siedzibie Urzdu Miasta. Jednym ze sposobw promocji szerokiej dziaalnoci kulturalnej oraz zbiorw muzeum jest umieszczanie informacji na stronach internetowych. 2. Powiatowy Orodek Dokumentacji Etnograficznej Korozja i kolor tzw. Galeria Przy Fabryczce organizuje okresowe wystawy malarstwa i rzeby, wernisae oraz prace z rnych dziedzin twrczoci, w tym rkodzieo, wyroby sztuki etnograficznej. Galeria prezentuje rwnie twrczo unikaln i eksperymentaln artystw z terenu powiatu. 3. Stowarzyszenie Wiatraki kultury z siedzib w Czubajowinie gromadzi eksponaty z rnych dziedzin dziaalnoci ludzkiej - wyroby z ozdobnego eliwa, zbiory starego szka, narzdzia, sprzty uywane w gospodarstwach domowych i rolnych. 4. Spoeczne Muzeum Ziemi Tuszczaskiej powstao z inicjatywy Towarzystwa Przyjaci Ziemi Tuszczaskiej, peni funkcje naukowe, dydaktyczne i owiatowe. Gromadzi eksponaty dokumentujce histori, kultur i etnografi regionu, organizuje okresowe wystawy i ekspozycje.

63

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 5. Pawilon Panoramy Bitwy Warszawskiej 1920 roku przy Szkole Podstawowej w Ossowie - znajduje si tam makieta pola Bitwy Warszawskiej 1920 roku i ekspozycja historyczna. 6. Izby Pamici Narodowej w: SP nr 1 im. Podpukownika M. Pisarka w Radzyminie SP nr 2 ul. Powstacw w Zielonce 7. Muzeum przy parafii i kociele w. Trjcy w Kobyce sprzt liturgiczny, dewocjonalia 8. Park Kultury Ludowej w Kuligowie nad Bugiem - Skansen, dawna architektura wsi mazowieckiej. Obiekt prowadzi Fundacja Dziedzictwo Nadbuaskie w Kuligowie. 9. Wystawy okolicznociowe organizowane przez orodki kultury i stowarzyszenia: - Marecki Orodek Kultury ul. Fabryczna 2 Marki - Towarzystwa Przyjaci Miasta Kobyka - Towarzystwa Przyjaci Radzymina 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego powiatu . Analiza szans i zagroe Powiat Woomiski pooony jest na wschd od stolicy, zajmuje Rwnin Woomisk, wchodzc w skad rozlegej Ziemi Mazowieckiej. Terytorialnie nawizuje do utworzonego w 1867 roku powiatu radzymiskiego, a nastpnie do istniejcego w latach 1952-1975 powiatu woomiskiego. Naley do terytorialnie najwikszych powiatw wojewdztwa mazowieckiego, zajmujc okoo 953 km2 powierzchni, w tym ok. 58% stanowi uytki rolne, 23% lasy, a 19% tereny zabudowane. Obecnie powiat liczy ponad 200 tysicy mieszkacw, co stanowi najbardziej liczny powiat na Mazowszu i zajmuje trzecie miejsce w kraju pod wzgldem liczby mieszkacw, wrd powiatw ziemskich. W skad powiatu woomiskiego wchodzi 12 gmin, w tym siedem miejscowoci: Kobyka, Marki. Radzymin, Tuszcz, Woomin, Zbki i Zielonka maj prawa miejskie. Najwczeniej w 1475 roku prawa miejskie otrzyma Radzymin i utrzymuje je nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Ziemie, ktre wchodz w skad Powiatu Woomiskiego nale do historycznego Mazowsza. Czasw redniowiecza sigaj korzenie niektrych miejscowoci, a take u schyku XV wieku erygowane byy pierwsze parafie w Klembowie, Radzyminie, Dbrwce, Jadowie i Kobyce. Obiekty materialne dziedzictwa kulturowego powiatu sigaj XVIXVII wieku. Nale do nich wyroby rzemiosa artystycznego, obiekty kultu, przedmioty liturgiczne, a take obiekty architektury, z ktrych najstarszym jest zachowany pnorenesansowy paac w Chrzsnem. Liczne wydarzenia historyczne wywieray znaczny wpyw na losy ziemi woomiskiej. Obecnie wiele miejsc nosi lady historii w postaci zabytkowych budowli, pomnikw, miejsc sawy dla upamitnienia wydarze i niezwykych osb. 64

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Stan obecny i perspektywy ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie Powiatu Woomiskiego przedstawione zostay w ukadzie sabych i mocnych stron oraz szans i zagroe dla tej dziedziny. Analiza SWOT jest jednym z elementarnych narzdzi diagnostycznych opisujcym stan obecny analizowanego obszaru. Skada si z opisu jego czterech elementw: mocnych i sabych stron czyli: pozytywnych i negatywnych warunkw wewntrznych oraz szans i zagroe czyli: pozytywnych i negatywnych warunkw zewntrznych. Prezentowana analiza stanowi podstaw do opracowania zasadniczych kierunkw dziaania w zakresie ochrony na terenie powiatu woomiskiego. Mocne strony Sabe strony - Rnorodno krajobrazu naturalnego i kulturowego na terenie powiatu - Rnorodno wartoci przyrodniczo-krajoznawczych i obiektw zabytkowych sprzyjaj ochronie zintegrowanej - Dua ilo obiektw zabytkowych, w tym o znaczeniu ponadregionalnym - Dobra sie pocze kolejowych i autobusowych umoliwiajca dojazd - Dobry stan techniczny zespow sakralnych przewanie czynnych uytkowanych - Pozytywna rola kocioa w ochronie zabytkw, odpowiednia troska o stan techniczny zabytkowych budowli - Relatywnie niewielka liczba obiektw o nieustalonym stanie wasnociowym - Dobre rozpoznanie zabytkowego zasobu przez suby konserwatorskie - Staa poprawa jakoci rodowiska - Niekontrolowana urbanizacja i chaos przestrzenny zwaszcza na terenach podwarszawskich , zaniedbywanie tradycyjnych ukadw przestrzennych, rozbudowa drg - Degradacja krajobrazu kulturowego przez now zabudow - Brak studiw i ekspertyz krajobrazowych oraz programw ochrony zabytkw w wielu gminach powiatu - Zy stan techniczny zabytkowych obiektw mieszkalnych (przewaga budynkw zabytkowych sucych jako komunalne) Zy stan techniczny wikszoci zespow rezydencjonalnoparkowych i zespow zabytkowej zieleni, zwaszcza pozostaoci parkw krajobrazowych niewaciwe uytkowanie, niekontrolowana wycinka starodrzewu - Zy stan techniczny zabytkw przemysu i techniki - Pogarszanie si stanu obiektw zabytkowych wskutek braku opieki , zej organizacji oraz braku rodkw 65

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego naturalnego wpywajca na stan zabytkw - Silne tradycje narodowe i regionalne oraz wzrastajca wiadomo znaczenia dziedzictwa kulturowego - Wzrastajca ilo stowarzysze, organizacji oraz liczby uczestnikw zaangaowanych w sprawy zwizane z pielgnowaniem (kultywowaniem) wartoci historycznych - Wysokie walory kulturowe terenu powiatu zabytkowe obiekty, historia, wydarzenia, inscenizacje historyczne, sawne postacie, twrcy ludowi, - Blisko Warszawy (teren powiatu, jako cel turystyki weekendowej dla mieszkacw stolicy) - Walory naturalne, mikroklimat, wody geotermalne, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody Szanse - Wczenie dziedzictwa kulturowego w obieg gospodarczy finansowych (dotyczy gownie prywatnych wacicieli oraz obiektw nalecych do instytucji budetowych) - Presja inwestorska, koniunkturalne zmienianie funkcji obiektw zabytkowych oraz ograniczanie do nich dostpnoci - Samowola budowlana w zakresie remontw obiektw zabytkowych nie odpowiadajce standardom konserwatorskim wykonawstwo, stosowanie niewaciwych technologii i materiaw - Zagroenie dla budownictwa drewnianego (mieszkalnego i inwentarskiego) poprzez wyludnianie terenw wiejskich , migracj do nowych orodkw mieszkaniowych lub wypieranie starych budynkw nowymi

Zagroenia - Klski i zdarzenia losowe, nasilajce si ostatnio ekstremalne zjawiska typu trby powietrzne, huragany, powodzie

- Rozwj inicjatyw lokalnych i inicjatyw organizacji pozarzdowych - Brak skutecznej egzekucji prawa dziaajcych na polu ochrony zabytkw - Nadmierna komercjalizacja obiektw zabytkowych Rozwj mediw i nowych systemw informacji, dua rola mediw w - Odcinanie od spoeczestwa popularyzowaniu tematw obiektw zabytkowych historycznych, zabytkw i ich pozostajcych w prywatnym ochrony posiadaniu - Rosnca rola samorzdu, ktry ochron zabytkw wcza w stref rozwoju lokalnego - Jednowymiarowe postrzeganie dziedzictwa kulturowego wycznie przez pryzmat gospodarczego 66

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego - Wprowadzanie publicznych dyskusji nad planami zagospodarowania przestrzennego - Silne rodowisko naukowe majce wpyw na stan zabytkw i silne wojewdzkie suby konserwatorskie - Postp w dziedzinie finansowania ochrony rodowiska kulturowego z wykorzystaniem rnych rde (unijnych, midzynarodowych, pastwowych, samorzdowych, prywatnych) - Stae dziaania na rzecz poprawy rodowiska naturalnego - Uznanie zabytkowych wartoci przestrzennych (krajobrazowych) - Wzrost wiadomoci krajobrazu kulturowego i obiektw zabytkowych jako produktu turystycznego - Wzrost znaczenia regionalizmu, odrbnoci kulturowych, twrczoci ludowej (swoistego rodzaju powrt do korzeni). wykorzystania lub przeciwnie, jedynie poprzez pryzmat jego wartoci historycznych i zabytkowych - Niestabilno przepisw finansowych - Trudnoci z pozyskiwaniem funduszy europejskich - Brak lokalnych planw zagospodarowania przestrzennego w niektrych gminach - Za mae zaangaowanie spoeczne w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego - Brak zrozumienia dla wagi dziedzictwa kulturowego dla rozwoju spoecznego i gospodarczego - Tworzenie strategii bez mechanizmw ich efektywnego wdraania - Niedostateczna promocja zabytkw jako szansy rozwojowej - Konkurencja ze strony Warszawy, jako orodka dysponujcego znacznie bogatszym zasobem kulturowym i turystycznym - Brak jednoznacznych i klarownych ustawowych zapisw dotyczcych obowizkw i kompetencji samorzdu terytorialnego (np. na poziomie powiatu) - Brak wzorcw wsppracy na poziomie powiatu oraz wojewdzkich sub konserwatorskich i instytucji powoanych do ochrony zabytkw 67

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego - Brak narzdzi (programw) stosownych do poziomu powiatu do prowadzenia ewidencji zabytkw Podsumowanie Analiza SWOT dla Powiatu Woomiskiego wskazuje, e naley w programie opieki uwzgldni kilka prawidowoci i zjawisk: 1. Zasoby powiatu: naturalne i obiekty zabytkowe naley traktowa kompleksowo jako krajobraz kulturowy 2. Brak jest spjnych programw dziaania, mechanizmw wsppracy pomidzy poszczeglnymi rodzajami i szczeblami administracji, w tym brak jednoznacznych wytycznych odnonie form wsppracy pomidzy powiatem, a subami konserwatorskimi 3. Problematyka ochrony zabytkw w powszechnej wiadomoci jest mao obecna, a co za tym idzie brak presji i efektywnej kontroli spoecznej w tym zakresie 4. Najcenniejsze obiekty zabytkowe z terenu powiatu s zadbane, gwnie dziki mecenatowi kocielnemu, samorzdom administracji pastwowej, prywatnym i instytucjonalnym wacicielom (kocioy i cmentarze parafialne, okazae paace i dwory), ale czsto te pozostajce w prywatnej wasnoci s zupenie niedostpne dla spoeczestwa, a czasem nawet dla sub konserwatorskich 5. Znacznie gorsza jest sytuacja obiektw i zespow mniej cennych, zwaszcza zespow dworsko-parkowych, zabudowa folwarcznych, obiektw mieszkalnych, poprzemysowych i budynkw wielorodzinnych - komunalnych. 6. Na podstawie analizy sytuacji zabytkw powiatu woomiskiego mona okreli obszary wymagajce podjcia planowych dziaa: - poprawa stanu technicznego zabytkowych obiektw mieszkalnych, zespow rezydencjonalno-parkowych oraz zabytkw przemysu i techniki - zahamowanie degradacji zabytkowego krajobrazu i zaburzania przestrzeni, w tym przez ywioow zabudow - upowszechnianie wiadomoci wartoci krajobrazu kulturowego - budzenie zainteresowa dotyczcych dziedzictwa kulturowego oraz pozytywnego ruchu spoecznego na rzecz jego ochrony - zainteresowanie wadz samorzdowych szczebla gminnego problematyk ochrony szeroko pojtego dziedzictwa kulturowego (m.in. jako tradycyjna przestrze) 7. W dziedzinie archeologii - ochronie konserwatorskiej podlegaj zlokalizowane w gminach stanowiska archeologiczne, bdce w strefie ochrony konserwatorskiej. Na tych obszarach wszelka dziaalno inwestycyjna moe by dokonana dopiero po uzgodnieniu z Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw. Na terenach stref ochrony konserwatorskiej powinno si unika lokalizowania inwestycji wielko kubaturowych i wymagajcych szczeglnych warunkw posadowienia. 68

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 8. Zabytkowe obiekty architektoniczne ochrona obiektw zabytkowych powinna polega na zachowaniu zabytkowego charakteru, historycznego ukadu oraz formy, a co za tym idzie odpowiednich zaoe podczas prowadzenia prac konserwacyjnych, remontowych czy porzdkowych. Dla wszystkich obiektw powinno si wyznaczy strefy ochrony konserwatorskiej i widokowej, aby zachowa powizania kompozycyjno przestrzenne, majc na uwadze skal zaoe w otaczajcym krajobrazie. 9. Zabytkowe zespoy zieleni - parki zwizane z zaoeniami dworsko folwarcznymi powinny by zachowane ze wzgldu na ich znaczenie w krajobrazie, przewanie wiejskim rolniczym. W wikszoci jednak wymagaj one prac porzdkowych oraz ci pielgnacyjnych drzewostanu, a take rewaloryzacji poprzedzanych inwentaryzacjami i studiami. Zagroeniem dla nich jest niekontrolowana gospodarka starodrzewem wycinka wartociowych okazw, niszczenie ukadw kompozycyjnych oraz porastanie terenw samosiewem. 10. Cmentarze - wszystkie cmentarze powinny podlega ochronie konserwatorskiej w zakresie zalenym od stanu ich zachowania, zwaszcza ich czci historycznych. Konieczne jest okrelenie stref ochronnych cmentarzy, co umoliwioby zachowanie skali, a take historycznego ich usytuowania. Nie mona pozwoli na likwidowanie dawnych cmentarzy, niszczenie grobw oraz wycinanie starodrzewu. Cmentarze s wanym elementem krajobrazu wiejskiego (obecnie wiele z nich znajduje si na terenach zurbanizowanych) tworzc charakterystyczn bry zieleni w ukadzie kompozycyjno przestrzennym wsi lub miasta. Naley przeprowadzi prace porzdkowe na dawnych cmentarzach oraz prace rewaloryzacyjne na najcenniejszych cmentarzach. W przypadku zdewastowanych cmentarzy naley zachowa je wraz z uczytelnieniem ich ukadu przestrzennego oraz powstrzymaniem degradacji najstarszych nagrobkw. 11. Wskazane jest wpisanie do rejestru zabytkw obiektw o duej wartoci kulturowej obecnie zagroonych zniszczeniem, a w szczeglnych przypadkach nawet katastrof budowlan. Z takim wnioskiem do WKZ powinny wystpi gminy po dokonaniu rzetelnej oceny zasobw zabytkowych . Obecnie najszybszej interwencji wymagaj obiekty:
1.

Myn wodny w miejscowoci Turze - powsta okoo 1900 r. na rzece Rzdzy na rzucie prostokta, jednoprzestrzenny we wszystkich kondygnacjach. Obiekt nieuytkowany zagroony katastrof budowlan. Zesp myna wodnego znajduje si w bardzo zym stanie technicznym. Czytelny jest dawny ukad czci skadowych myna oraz ukad hydrotechniczny. Budynek turbinowni jest w zym stanie - zniszczone pokrycie dachu, uszkodzona konstrukcja dachowa oraz konstrukcja cian. Po dawnych pomieszczeniach mieszkalnych, zlokalizowanych przy poudniowej elewacji myna, zachoway si jedynie fundamenty, fragmenty posadzek przyziemia. Cakowicie zniszczony jest 69

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego pierwotny stopie pitrzcy wraz z mostkiem. Zlikwidowany zosta kana mynwki grnej. Mynwka dolna zaronita jest dzik rolinnoci. W obrbie staww urzdzone s pastwiska. Zesp myna prezentuje wartoci historyczno-techniczne, architektoniczne i krajobrazowe. Czytelny jest pierwotny ukad hydrotechniczny wraz z zespoem zbiornikw wodnych, grobli i przepustw. Postuluje si wpis do rejestru zabytkw zespou myna wodnego wraz z ukadem hydrotechnicznymi reliktami wyposaenia. Naley przeprowadzi prace remontowo-konserwacyjne budynku myna oraz zachowanego ukadu hydrotechnicznego Naley rozway moliwo odbudowy - udronienia systemu zbiornikw wodnych i kanaw.
2.

Drewniana plebania przy kociele Podwyszenia Krzya witego w Dbrwce- wzniesiona ok. 1898-1905r. parterowa z wysokim dachem, z 2 kondygnacyjnym gankiem frontowym i bocznymi parterowymi. Budynek zdobi bogaty aurowy ornament oraz przeszklenie werandy i facjaty gwnej kolorowym szkem witraowym. Obiekt jest nieuytkowany, znajduje si w zym stanie technicznym W cianach zewntrznych czci piwnicznej (murowanej i przesklepionej) naronik budynku oraz znaczne fragmenty cian rozpadaj si. Na skutek wypadajcych cegie powstay otwory rednicy ok. 70cm, degradacji ulegaj ceglane sklepienia piwnicy. Widoczne s zniszczenia elementw drewnianych elementw konstrukcyjnych gownie podwalin, bali ciennych a take snycerki. Obiekt naley do parafii, obecnie waciciel nie podejmuje adnych dziaa naprawczych.

3. Popadajce w ruin opuszczone lub czciowo zamieszkae, zagroone zniszczeniem wille na terenie Zbek: Willa ul. Wyzwolenia 16 (wpisana do rejestru zabytkw) Willa Ronikierw ul. Wyzwolenia 21 Willa in. Tooczki ul. Langiewicza1 (podejmowana bya prba adaptacji budynkw, ale remontu nie ukoczono) 12. Obecnie w sferze zagospodarowania i ochrony zabytkw naley wykorzysta sprzyjajc koniunktur zwizan z rozwojem turystyki, a dla powiatu woomiskiego, jako terenu podwarszawskiego, w sposb szczeglny z turystyk weekendow. 13. Obecnie bardzo popularne jest adoptowanie obiektw pofabrycznych na cele komercyjno-uytkowe oraz mieszkaniowe tzw. lofty. Jest to dobra perspektywa dla tego typu obiektw i caych zespow pofabrycznych, w tym szczeglnie dla Marek. 7. Zaoenia programowe Obiekty zabytkowe wymagaj ustawicznego nadzoru, konserwacji oraz systemu zabezpiecze przeciwpoarowych i przeciwwamaniowych. Na 70

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego tym polu jest potrzebna cisa wsppraca odpowiednich sub pastwowych samorzdowych i kocielnych, oraz wspdziaanie z nimi czynnika spoecznego w postaci ronego rodzaju stowarzysze. Zabytki, s rdem narodowej tosamoci, ale te peni wan rol krajoznawcz i turystyczn, ktre odpowiednio wykorzystane mog by wanym rdem dochodw. Opracowanie powiatowego programu opieki nad zabytkami wymaga zaangaowania wadz oraz pracownikw samorzdowych odpowiedzialnych za sprawy zwizane z ochron i opiek nad zabytkami. W realizacji zada z zakresu ochrony zabytkw bardzo korzystne jest przekazanie kompetencji dotyczcych opieki nad zabytkami okrelonym, odpowiedzialnym osobom, w kadej z gmin i w powiecie. Opracowanie oglnych zasad wsppracy na poziomie gmin i powiatu jest niezbdnym elementem dla sprawnego funkcjonowania ochrony zabytkw na terenie powiatu. Gwne cele polityki powiatowej zwizanej z ochron zabytkw Konsekwentne i planowe realizowanie zada kompetencyjnych samorzdu dotyczcych opieki nad zabytkami. Zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania oraz przyjcie odpowiednich zasad zagospodarowania przestrzeni. Wykreowanie wizerunku powiatu i tosamoci mieszkacw, wspieranie aktywnoci lokalnej majcej na celu poszanowanie dziedzictwa kulturowego. Zwikszanie atrakcyjnoci turystycznych i edukacyjnych. zabytkw dla potrzeb spoecznych,

Wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami. Priorytety programu opieki

7.1

Zgodnie z artykuem 87 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami program opieki nad zabytkami odpowiednio wojewdzki, powiatowy i gminny, sporzdzane s na okres 4 lat. Zadaniem, kadej wymienionej w ustawie jednostki administracji samorzdowej, jest wczenie ochrony zabytkw do dziaa strategicznych na odpowiednim szczeblu zarzdzania. Ustawa nie formuuje zada w zalenoci od szczebla jednostek samorzdu terytorialnego, ale w sposb oglny wyznacza priorytety programu opieki nad zabytkami, a w szczeglnoci:

71

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

I.

Wczenie problemw ochrony zabytkw do strategicznych, wynikajcych z koncepcji zagospodarowania kraju

systemu zada przestrzennego

II. Uwzgldnienie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej III. Zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania IV. Wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego V. Podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami VI. Okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw VII. Podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami 7.2 Kierunki dziaa programu opieki

Priorytet I okrelony w ustawie dotyczy programu opracowanego na szczeblu wojewdztwa, a zatem nie wchodzi w zakres zada powiatu. Priorytet II jest postulatem traktujcym ochron dziedzictwa kompleksowo, z uwzgldnieniem innych dziedzin majcych wpyw na stan szeroko pojtego krajobrazu kulturowego. Priorytety okrelone w punkcie III, IV i V stanowi podstaw do okrelenia celw przyjtych w niniejszym opracowaniu. Cele operacyjne powiatowe: CEL I. Zachowanie historycznej powiatu materialnej i niematerialnej spucizny

CEL II. Ochrona i ksztatowanie krajobrazu kulturowego miast i wsi powiatu CEL III. Utrwalenie zasobw dziedzictwa kulturowego w wiadomoci mieszkacw CEL IV. Promocja walorw kulturowych powiatu z wykorzystaniem 72

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego nowoczesnych technologii CEL V. Zwikszenie dostpnoci obiektw zabytkowych poprzez ich wykorzystanie dla funkcji turystycznych, kulturalnych i edukacyjnych - kreowanie pasm przyrodniczo-kulturowych

73

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 7.3 Zadania programu opieki nad zabytkami HARMONOGRAM OPERACYJNO FINANSOWY NA LATA 2010-2013 Dla realizacji wytyczonych celw, konieczne jest podjcie konkretnych dziaa organizacyjnych i inwestycyjnych. W tabeli poniej zestawiono zadania Powiatowego programu opieki nad zabytkami dla powiatu woomiskiego na lata 2010-2013. Harmonogram rzeczowo finansowy przedstawia list przedsiwzi przewidzianych do realizacji w latach 2010-2013, ktr opracowano m.in. w oparciu o wyznaczone priorytety w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Uwzgldniono rwnie zadania zgoszone w planach inwestycyjnych gmin.
Zadanie Typ zadania koordynacj a Wasneadaptacja Termin realizacj i 20102011 20102011 Realizatorz y Gminy Zarzd Powiatu Woomiskie go Lider projektu Gmina Woomin rda finansowan ia Budet Gmin rodki Powiatu i dofinansow. ze r. unijnych Powiat Gmina Woomin Gmina Kobyka Gmina Zielonka rodki wasne wacicieli Szacunko wy koszt z b.d. 11307863,8 2 w tym r. unijne:7 ml n Faza projektowa kady po 25%koszt w

Opracowanie przy wsppracy samorzdw gminnych penej bazy danych o istniejcych obiektach zabytkowych Przeprowadzenie renowacji zespou paacowoparkowego w Chrzsnem i adaptacja na cele kulturalno-edukacyjne Wspudzia w dziaaniach tworzenia Parku Kulturowego Ossw- Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 roku ponadlokalny program samorzdowy; Gmina :Woomin, Zielonka, Kobyka i Powiat Woomiski (realizacja projektu o wartoci ok. 60mln z do 2020r na 100-n rocznic bitwy) Wspomaganie rewaloryzacji cennych obiektw zabytkowych, wpisanych do rejestru zabytkw dofinansowanie przez powiat prac

CEL I

Wspudzia porozumien ie

20102020

Dotacje uchwaa

20102013

Waciciele obiektw zabytkowych

co rok dotacja ze r. Powiatu

74

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


konserwatorskich i restauratorskich Finansowan ie projekt 20112013 Zarzd Powiatu Woomiskie go Starostwo Powiatowe WZK Starostwo Powiatowe WEK Starostwo Powiatowe WEK Starostwo Powiatowe WI Dotacje Budet Powiatu ok. 30 000,b.d.

Stworzenie rezerwy celowej w sytuacji zagroenia istnienia obiektu zabytkowego, celem doranego zabezpieczenia przed dewastacj (dotyczy zabytkw architektury drewnianej, kapliczek oraz innych obiektw z ewidencji zabytkw) Aktualizacja planu ochrony zabytkw na wypadek konfliktu zbrojnego i sporzdzenie listy obiektw, ktre mog by wpisane do Midzynarodowego Rejestru Dbr Kultury Objtych Ochron Specjaln Opracowanie instrukcji (informatora) dla ubiegajcych si o dofinansowanie ze rodkw powiatu Opracowanie poradnika dla wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych Utrzymanie, opieka i inwestycje w obiektach zabytkowych pozostajcych w zasobach powiatu Budynek LO ul. 3-Maja 26 DPS ul. Poniatowskiego 29 Zielonka Dziaalno Orodka Dokumentacji Etnograficznej w tym rwnie inwestycje w nowych budynkach ODE

koordynacj a

20102013

Budet Powiatu

b.r.

koordynacj a koordynacj a Wasne -finansowan ie utrzymania i robt bud. Wasne -finansowan ie utrzymania i robt bud. Koordynacj a

20102013 20102013 20102013

Budet Powiatu Budet Powiatu Budet Powiatu

b.r. b.r. Wg budetu; na 2010rok 2 468 000,-

20102013

ODE

Budet Powiatu

Wyznaczenie w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Powiatu stref otaczajcych zabytki z ustaleniem sposobu ich zagospodarowania i

20102013

Starostwo Powiatowe WSO, WAB

Budet Powiatu

Wg budetu 2010-1,3 mln 2011-2013 3 x 1 mln = 3 mln b.r.

75

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


eksponowania Konsultacje w zakresie upowszechniania standardw prac konserwatorskich, restauratorskich i zabezpieczajcych, ratowniczych i interwencyjnych przy obiektach zabytkowych Konsultacje z samorzdami gmin w zakresie ewidencjonowania i ochrony obiektw zabytkowych Wypracowanie zasad postpowania przy wdraaniu lokalnych programw rewitalizacji centrw maych miast historycznych Prezentacja i promowanie dobrych wzorw i realizacji architektury regionalnej na stronie www i Kronice Powiatowej koordynacj a 20102013 Starostwo Powiatowe WEK Starostwo Powiatowe WEK Powiat Starostwo Powiatowe Biuro Promocji i WEK Powiat Budet Powiatu b.r.

koordynacj a

20102013

Budet Powiatu w ramach dz. administrac. Budet Powiatu Budet Powiatu

b.r.

koordynacj a koordynacj a

20102013 20102013

b.r. b.r.

CEL II

Wsparcie samorzdw lokalnych w dziaaniach dotyczcych rewitalizacji zespow urbanistycznych i ruralistycznych w tym Woomina i Marek

koordynacj a

20102013

Budet Gmin

b.r.

CEL III

Organizacja konkursu dla uczniw o kreowaniu koordynacj tosamoci historycznej i kulturalnej powiatu a woomiskiego

Wydanie przewodnika z map opracowanego koordynacj przez spoecznoci lokalne np. stowarzyszenia, a organizacje pozarzdowe, uczniw o zasobach dziedzictwa kulturowego powiatu

20112013 II semestr roku szkoln. 20102013

Starostwo Powiatowe WEK Biuro Promocji Starostwo Powiatowe Biuro Promocji

Budet Powiatu b.d.

Budet Gmin, Budet Powiatu

b.d.

76

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


i WEK, Gminy Starostwo Powiatowe WSO/ NGO Sponsorzy Budet Powiatu NGO Dz.8. Kultura, sztuka, ochrona dbr kultury Budet powiatu Budet Gmin Gminy Miejskie i Gminne OrodkiKultu ry Budet Gminy Kobyka rodki GOK i MOK, Budet Gmin rodki GOK i MOK, Budet Gmin rodki GOK i MOK, Budet Gmin rodki GOK b.d.

Wspieranie projektw kulturalnych i edukacyjnych program realizowanych przez organizacje pozarzdowe wsppracy NGO oraz spoecznych opiekunw zabytkw z organizacja mi pozarzdow . Ustanowienie nagrody Starosty za osignicia w Finansowan dziedzinie ochrony i opieki nad zabytkami na ie promocja terenie powiatu woomiskiego patronat Promowanie miejsc zwizanych z wydarzeniami historycznymi lub osobami szczeglnie zasuonymi na terenie powiatu Wspudzia w promowaniu miejsc pamici zwizanych z Powstaniem Kociuszkowski 1794r gmina Kobyka Wspudzia w promowaniu miejsc pamici zwizanych z Bitw Warszawsk 1920 - w Radzyminie, Klembowie, Markach, Tuszczu, Jzefowie gm. Dbrwka, Kobyce, Wspudzia w promowaniu miejsc pamici zwizanych z II wojn wiatow Kobyka, Tuszcz-Konary, Marki, Dbrwka, Radzymin-Silikatw, Postoliska, Woomin, Zbki Wspudzia w promowaniu miejsc zwizanych z Cyprianem Kamilem Norwidem-gmina Dbrwka Wspudzia w promowaniu miejsc patronat Wspudzia , patronat

20102013

co rok okoo 90 000,00x 4 360 000,00

20112013

Zarzd Powiatu Woomiskie go

b.d. b.d.

20102013

b.d.

Wspudzia , patronat

b.d.

Wspudzia , patronat Wspudzia , patronat Wspudzia

b.d. b.d.

77

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


zwizanych z Powstaniem Listopadowym 1830r i gen. Franciszkiem ymirskim - gmina Klembw Wspudzia w promowaniu miejsc zwizanych z rodzin Lelewelw -gmina Powitne Wspudzia w promowaniu miejsc zwizanych z Wadysawem Podkowiskim Dziedzictwo kulturowe w regionie Towarzystwo Przyjaci Ziemi Tuszczaskiej w Tuszczu gmina Tuszcz Wspudzia w promowaniu miejsc zwizanych z rodzin Nakowskich gmina Woomin Promocja i wspieranie cyklicznych imprez folklorystycznych Vademecum- w korowodzie weselnym rodzicw Cypriana Norwida w Strachwce Wspieranie programw Dziedzictwo kulturowe w regionie, Gince zawody- Stowarzyszenie Wiatraki Kultury Czubajowizna Wspieranie programw Dziedzictwo kulturowe w regionie Dziedzictwo Nadbuaskie - Warsztaty etnograficzne w Kuligowie, w Dbrwce i MOK, Budet Gmin rodki GOK i MOK, Budet Gmin rodki GOK i MOK, Budet Gmin b.d. b.d.

, patronat Wspudzia , patronat Wspudzia , patronat Wspudzia , patronat Wspudzia , patronat

rodki GOK i MOK, Budet Gmin rodki GOK i MOK, Budet Gmin rodki GOK i MOK, Budet gmin rodki GOK i MOK, Budet Gmin Budet Powiatu Budet Powiatu

b.d.

b.d.

Wspudzia , patronat

b.d.

Wspudzia , patronat

b.d.

CEL IV

Kontynuacja prac badawczych i rocznika Studia i materiay do dziejw powiatu woomiskiego ostatni tom nr 4 z 2008r Stworzenie strony www lub zakadki Dziedzictwo kulturowe Powiatu Woomiskiego

Koordynacj a, finansowani e promocja

20102013 20102013

Starostwo Powiatowe ODE Starostwo Powiatowe

co rok ok. 20 000,00 x4 80 000,00 b.d.

78

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


-WEK Biuro Promocji Starostwo Powiatowe WEK, Biuro Promocji Gminy i Powiat Starostwo Powiatowe -WEK Biuro Promocji Gminy Starostwo Powiatowe PUP Gminy i Powiat Gminy

Opracowanie informatora dotyczcego dziedzictwa kulturowego powiatu woomiskiego Wydawanie informatorw promujcych Ziemi Woomisk w ukadzie pasm przyrodniczokulturowych Popularyzacja na stronach www udanych rewaloryzacji, adaptacji i prawidowego utrzymania obiektw zabytkowych

promocja

20102013 20102013 20102013

Budet Powiatu Budet Gmin, Budet Powiatu Budet Powiatu

b.d.

b.d.

Koordynacj a, promocja promocja

b.d.

Kreowanie i wspieranie dziaa dotyczcych kreowania pasm przyrodniczo - kulturalnych, w tym zagospodarowanie Doliny Liwca Organizacja szkole dla osb rozpoczynajcych dziaalno gospodarcz w obiektach zabytkowych Wspieranie rozwoju turystyki zintegrowanej z zasobem dziedzictwa kulturowego powiatu (generowanie nowych miejsc pracy) Wspieranie inicjatyw tworzenia bazy obsugi turystyki na obszarach cennego krajobrazu przyrodniczo-kulturalnego

CEL V

Wspudzia , patronat koordynacj a koordynacj a koordynacj a

20102013 Wg potrzeb 20102013 20102013

Budet Powiatu Budet Powiatu Budet Gmin, Budet Powiatu Budet Gmin

b.d. b.d. b.d.

b.d.

79

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 7.4 Dziedzictwo kulturowe a turystyka

Turystyka, ktra w wysokim stopniu wyrasta z kulturowego kontekstu dziedzictwa, jest dzisiaj zarwno szans, jak i zagroeniem. Wyzwanie to moe sta si te nie tylko wanym mechanizmem rozwoju wielu orodkw, ale i skutecznym instrumentem ochrony dziedzictwa. Wymaga to jednak zintegrowanego podejcia do zagadnienia dziedzictwa kulturowego, funkcji miejskich i rynku. Gwarancj skutecznej ochrony dziedzictwa kulturowego miast i regionw historycznych w systemie wolnorynkowym jest umiejtne powizanie dziedzictwa ze sfer gospodarcz. Koniecznoci staje si stworzenie nowych ram prawnych i finansowych funkcjonowania obszarw zabytkowych. Oznacza to konieczno znalezienia kompromisu midzy kanonami ochrony, a wymogami ycia i prawami ekonomii. Nie mona dzi mwi o skutecznej ochronie zabytkowego obszaru bez skutecznych strategii w zakresie zarzdzania. Turystyka jest dzi przez wadze samorzdowe miast i regionw historycznych w Polsce postrzegana, jako jeden z istotnych czynnikw rozwoju ekonomicznego. Czsto nie widz one ryzyka i negatywnych skutkw turystyki dla dziedzictwa. Turystyka jest w tym ukadzie elementem dynamicznym. Szybko i selektywno konsumpcji turystycznej stanowi zasadnicze zagroenie dla dziedzictwa. Jeli dziedzictwo traktowa jako zasb wartoci, to konsumpcja turystyczna moe oznacza istotne umniejszanie tego zasobu. Autentyczno, stanowica o wartoci dziedzictwa, take jest dzisiaj poddawana konfrontacji z globalizacj i makdonaldyzacj przestrzeni kulturowej. Procesy uniformizacji nie tylko zagraaj dziedzictwu, ale i wzmacniaj jego warto oraz znaczenie, rwnie w wymiarze rynkowym. Lokalno staje si dzisiaj, wobec globalizacji, wartoci sam w sobie. Wobec takiej sytuacji niezwykle wane jest, aby dokumenty planistyczne dotyczce strategii rozwoju poszczeglnych elementw jak: turystyka, gospodarka, itp. we waciwy sposb uwzgldniay zasoby dziedzictwa kulturowego.

80

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami Zadania okrelone w powiatowym programie opieki nad zabytkami bd wykonywane za pomoc nastpujcych instrumentw: - instrumentw prawnych wynikajcych z przepisw ustawowych (np. dziaanie w oparciu o uchwalane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (w kadej z gmin), dziaanie w oparciu o dokumenty strategiczne jak, np. Strategia Rozwoju Powiatu Woomiskiego do 2015 roku, Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Woomiskiego 2006-2013, zasady udzielania dotacji do prac konserwatorskich i restauratorskich, Strategia Zrwnowaonego Rozwoju Turystyki Powiatu Woomiskiego przyjmowane moc uchwa Rady Powiatu Woomiskiego - wsppraca w zakresie budowy parkw kulturowych - wnioskowanie o wpis do rejestru zabytkw obiektw bdcych wasnoci powiatu wykonywanie decyzji administracyjnych, np. wojewdzkiego konserwatora zabytkw instrumentw finansowych m.in. finansowanie prac konserwatorskich i remontowych przy obiektach zabytkowych bdcych wasnoci powiatu, - dotowanie prac konserwatorskich i remontowych w obiektach zabytkowych wpisanych do rejestru zabytkw z terenu powiatu woomiskiego nie bdcych wasnoci powiatu , - korzystanie z programw uwzgldniajcych finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania, nagrody, zachty finansowe dla wacicieli i posiadaczy obiektw zabytkowych; -instrumentw koordynacji - m.in. poprzez realizacje projektw i programw dotyczcych ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w krajowych, wojewdzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego itp. - wsppraca z orodkami naukowymi i akademickimi - wsppraca z organizacjami wyznaniowymi w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami - instrumentw spoecznych - m.in. poprzez dziaania edukacyjne promocyjne, wspdziaanie z organizacjami spoecznymi i spoecznymi opiekunami zabytkw - dziaania prowadzce do tworzenia miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami instrumentw kontrolnych - m.in. sporzdzenie wspaktualizacja gminnych ewidencji zabytkw 81 powiatowej i

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego monitoring stanu zagospodarowania zachowania dziedzictwa kulturowego. przestrzennego oraz stanu

9. Zasady oceny realizacji powiatowego programu opieki nad zabytkami Program opieki nad zabytkami jest dokumentem planistycznym w dziedzinie ochrony dbr kultury i zasobw dziedzictwa kulturowego. Zawarte w nim strategiczne rozwizania w przedmiotowej dziedzinie, maj na celu ukierunkowanie wszelkich szeroko zakrojonych dziaa w kierunku poprawy stanu zasobw zabytkowych powiatu woomiskiego. Co 2 lata sporzdza si sprawozdanie z programu opieki nad zabytkami przyjtego na okres 4 lat i przedstawia Radzie Powiatu. Wykonanie sprawozdania powinna poprzedzi ocena poziomu realizacji powiatowego programu uwzgldniajca: a) wykonanie zada przyjtych do realizacji w okresie czteroletnim obowizywania powiatowego programu opieki nad zabytkami, b) efektywno ich wykonania. Do oceny zastosowane zostan nastpujce kryteria i wskaniki oceny realizowanych zada. W ramach priorytetu I: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju spoecznogospodarczego powiatu Poziom (w %) wydatkw budetu powiatu na ochron i opiek nad zabytkami Warto finansowa zrealizowanych kompleksowych programw rewaloryzacji i rewitalizacji oraz liczba (bd inne mierniki) obiektw poddanych rewaloryzacji w ramach tych programw Warto finansowa wykonanych prac remontowo-konserwatorskich przy zabytkach oraz liczba obiektw poddanych ww. pracom Zakres wsppracy z organizacjami pozarzdowymi Inne W ramach priorytetu II: Ochrona i wiadome ksztatowanie krajobrazu kulturowego Poziom (w %) objcia terenu powiatu wykonanymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego Liczba utworzonych parkw kulturowych Liczba wnioskw o wpis do rejestru zabytkw obszarw, obiektw i zespow zabytkowych Liczba wnioskw o uznanie obiektw i obszarw za pomniki historii 82

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Zakres wsppracy z organizacjami pozarzdowymi i spoecznymi opiekunami zabytkw Inne W ramach priorytetu III: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja suca budowaniu tosamoci Liczba opracowanych prac studialnych (studia historycznourbanistyczne, studia krajobrazowe, katalogi typw zabudowy regionalnej i detalu architektonicznego) Liczba zrealizowanych konkursw, wystaw, dziaa edukacyjnych na terenie powiatu Liczba utworzonych szlakw turystycznych, tras rowerowych, konnych, wodnych Liczba opracowanych, wydanych wydawnictw (w tym folderw promocyjnych, przewodnikw) Liczba utworzonych, zmodernizowanych elementw infrastruktury sucych funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki kulturowej Liczba osb zwiedzajcych muzea, skanseny, izby regionalne itp. Liczba szkole lub liczba pracownikw biorcych udzia w szkoleniach zwizanych z ochron dziedzictwa kulturowego Inne 10. rda finansowania programu opieki nad zabytkami Informacje o zasadach i kryteriach dotyczcych moliwoci pozyskiwania rodkw finansowych na zadania zwizane z ochron i opiek nad zabytkami znajduj si na podanych poniej stronach internetowych (stan na koniec sierpnia 2009r). Mazowiecki Wojewdzki Konserwator Zabytkw www.mwkz.pl (dotacje) Informacje dotyczce programu operacyjnego Promesa Ministra Kultury www.mkidn.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Dziedzictwo kulturowe www.mkidn.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Fundusz wymiany kulturalnej www.mkidn.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Kultura 20072013 www.mkidn.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Innowacyjna gospodarka, projektu nr 6.4. Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym www.interreg.gov.pl 83

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Informacje dotyczce programw operacyjnych Regionalne programy operacyjne www.interreg.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwj obszarw wiejskich www.minrol.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Kapita ludzki www.mrr.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Infrastruktura i rodowisko www.mrr.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Europejska wsppraca terytorialna www.mrr.gov.pl Informacje dotyczce programu operacyjnego Fundusz dla organizacji pozarzdowych www.funduszngo.pl Informacje dotyczce moliwoci finansowania przy wykorzystaniu ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym www.partnerstwopublicznoprywatne.info/ustawa_ppp.php Informacje o udzielaniu dotacji w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami, m.in. dla powiatw i gmin ze rodkw Wojewdztwa Mazowieckiego www.mazovia.pl

11. Realizacja i finansowanie przez powiat zada z zakresu ochrony zabytkw Powiatowy program opieki nad zabytkami opracowany jest dla powiatu woomiskiego po raz pierwszy i obejmuje lata 2010-2013. Wobec powyszego brak jest analizy danych w zakresie funkcjonowania, realizacji i finansowania opieki nad zabytkami w poprzednich latach. W budecie powiatu wydatki na ten cel kwalifikowane s w : Dzia 921 Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego 92105 Pozostae dziaania w zakresie kultury 92116 Biblioteki 84

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 92119 Orodki ochrony i dokumentacji zabytkw (w tym m.in. na dziaalno ODE i inwestycje w nowym budynku ODE) 92120 Ochrona i konserwacja zabytkw (m.in. prace adaptacyjne w Chrzsnem + pozostae wydatki biece) Dziaania w zakresie 92120 Ochrona zabytkw i opieka nad zabytkami finansowane z budetu powiatu, w tym wydatki zaplanowane na lata 2010-2013 obejmuj : 1. Zadania inwestycyjne dotyczce ochrony zabytkw wprowadzone do wieloletniego programu inwestycyjnego (dotyczy zabytkw bdcych wasnoci powiatu) 2. Dotacje celowe - w drodze uchway Nr XXVII-201/09 powiat przyj zasady dofinansowywania prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw nie stanowicych wasnoci powiatu 3. Nakady przewidziane na ochron zabytkw w obiektach ujtych w ewidencji zabytkw, obszarach objtych ochron konserwatorsk (w tym wpisanych do rejestru zabytkw oraz objtych ochron na mocy zapisw w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, wskazanych do ochrony konserwatorskiej w studiach uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego oraz na terenach parkw kulturowych), zwizanych z pielgnacj i rewaloryzacj zieleni zabytkowej (m.in. parki, ogrody, cmentarze, aleje). 4. Planowane i prowadzone zadania zawarte w programie opieki dotyczce rodowiska kulturowego powiatu, w tym: - prace studialne, dokumentacyjne i projektowe, - dziaania edukacyjne, promocyjne itp. 5. NGO- zadania programu opieki realizowane w zakresie ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie poprzez dotacje na dziaalno kulturaln zwizan z ochron zabytkw i tradycji prowadzon przez organizacje pozarzdowe (m.in. stowarzyszenia). Poziom wysokoci finansowania przez powiat zada z Dziau 921 Kultura i ochrona dziedzictwa kulturowego w corocznie ustalanym budecie podstawowym (wskazanie wzrostu/spadku procentowego w odniesieniu do roku poprzedzajcego) wynosi w z.: - w roku 2007 547 000,00 - w roku 2008 825 577,00 - wzrost o ok. 50 % w stosunku do 2007 - w roku 2009 - 2 207 773,00 wzrost o ok. 200% w stosunku do 2008 - w roku 2010 - 7 282 693,00 - (w tym rodki unijne )

85

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


LP Tabela IV- WYDATKI WYKONANE w latach 2006-2009 I ZAPLANOWANE W BUDECIE POWIATU na 2010r Rozdz. przeznaczenie rodkw 2006 2007 2008 2009 2010 Uwagi 921 Kultura i ochrona 600 901, 547 000, 825 577,0 2 207773, Pierwotnie dziedzictwa kulturowego 00 00 0 00 zakadany budet podstawowy w w w w tym: budet w tym : tym: tym: tym: podst. 92105 Pozostae dziaania w zakresie kultury Organiz Przedsiwzicia kulturalne 130 000,0 190 000,0 102 000,0 90 000,00 90 000,00 . - ochrona dziedzictwa 0 0 0 Pozarz kulturowego ziem Powiatu d woomiskiego i (NGO) podtrzymywanie tradycji rodki narodowej, promocja budetowe powiatu po zmianach i wspieranie turystyki wprowadzony 92116 Biblioteki 55 620,00 56 000,00 58 000,00 60 000,0 ch w trakcie 0 roku 92119 Orodki ochrony i 315 281,0 301 000,0 539 1 023 919,0 dokumentacji zabytkw w 0 0 577,00 0 tym: w tym: Dziaalno ODE 199 577,0 0 Inwestycje w nowym 340 000,0 1 300 000,0 budynku ODE 0 0 92120 Ochrona i konserwacja 100 0 1 245 000,0 835 854,0 zabytkw 000,00 0 0 110 000,00 Dotacje Wykonanie prac +20 000,0 + 30 000,00 remontowych i 0 30 000,00 konserwatorskich w obiektach zabytkowych BUDET PO ZMIANACH 1 854 2 237

2 3

86

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


577,00 Dotacj e rodki zewntrzne - unijne Adaptacja zabytkowego zespou w Chrzsnem na cele edukacyjno-kulturalne 773,00 7 000 000,00 10308 872,00 Koszt caej inwestycji
Przyznana kwota do wykorzysta nia w przyszych latach do 30.06.2012

7 282 693,00
do wykorzysta nia w 2010

Tabela V- WYDATKI POWIATU ( faktycznie poniesione w zakresie kultury i ochrony zabytkw ) LP 1 Rozdz. 92105 Organizacj e Pozarzdo we (NGO) Przeznaczenie rodkw Pozostae dziaania w zakresie kultury Przedsiwzicia kulturalne ochrona dziedzictwa kulturowego ziem Powiatu woomiskiego i podtrzymywanie tradycji narodowej, promocja powiatu i wspieranie turystyki Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego Inwestycje na kultur 2006 38 000,0 0 2007 52 000,0 0 2008 92 900,0 0 2009 84 500, 00 do 08.2009 Uwagi

921 rodki wasne 92119

3 000,00

39 650,0 0

408 449, 71

171 625, w tym: w 2008 i 12 2009 inwestycje dotyczce ODE

87

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 3 92120 Adaptacja zabytkowego zespou w Chrzsnem na cele edukacyjno-kulturalne 40 961,21 163 137, 83 400 023, Nakady 86 faktyczne poniesione do koca 10.2009

Tabela VI- WYDATKI

POWIATU (dodatkowe - faktycznie poniesione w zakresie ochrony zabytkw - klasyfikowane jako rodki inwestycyjne i remontowe, w obiektach zabytkowych stanowicych wasno powiatu woomiskiego, uytkowanych na cele publiczne) 2006 2007 2008 2009 Uwagi

LP 1

Rozdz.

Inwestycje i remonty Dom Pomocy Spoecznej ul. Poniatowskiego 29 Zielonka (dat.1902r, autor S.Szyller) Dostosowanie klatki schodowej do przepisw PPO , system oddymiania Remont murw oporowych Liceum Oglnoksztacce Radzymin ul. Konstytucji 3 Maja 26 (dat.1843-44 aut. A. Corazzi,

119 152, 41 20 858, 13

88

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego nr rej . zab. 1094/635 z 05.04.1962r) Termomodernizacja budynku

206 722, 05

89

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 12. Cz graficzna programu opieki nad zabytkami

Szlaki turystyczne piesze na terenie Powiatu Woomiskiego

90

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Plan miasta Radzymin z oznaczeniem najwaniejszych zabytkw

91

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Wojewdztwo mazowieckie - walory kulturowe 92

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Wojewdztwo mazowieckie - turystyka

93

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Aglomeracja Warszawska 94

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Mapa - Powiat Woomiski na tle Wojewdztwa Mazowieckiego

Mapa - Powiat Woomiski podzia na jednostki terytorialne

95

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

96

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

97

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Tabela III. POWIAT W O O M I S K I - zabytki w ukadzie typologicznym

98

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego WUOZ OSTROKA Gmina Strachwka Gmina Dbrwka Gmina Klembw MWKZ WARSZAWA Gmina Powitne Gmina Radzymin

Gmina Woomin

TYP OBIEKTU

Gmina Zielonka

Gmina Kobyka

Gmina Tuszcz

Gmina Jadw

Zbki

Marki

1. ZABUDOWA MIESZKALNA a. kamienice b. wille c. domy jednorodzinne d. inne - oficyny 2. OBIEKTY SAKRALNE a. kocioy nowo. XVIXVIIIw b. kocioy XIXw-1945 r. c. kaplice, dzwonnice, plebanie, ogrodzenia, domy, bramy 3. OBIEKTY UYTECZNOCI PUBLICZNEJ a. ratusze, sdy, starostwa b. szkoy, internaty, biurowe

4 18

47 2

4 9 2

31

23 2 10 2 1

50 5 42

4 13 11

6 18 10

1 1 2 1 2 2 1 1 3 2 3

RAZEM 118 51 148 4 2 1 11 15 3 4 4

Gmina

2 4 3

Gmina 1

1 2 99

2 1 1

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego c. karczmy, zajazdy, kino d. szpitale, domy opieki 4. OBIEKTY PRZEMYSOWE I GOSPODARCZE a. budynki przemysowe b. dworce kolejowe z zespoami budynkw c. spichrze, magazyny, d. myny, wiatraki e. gorzelnie, browary f. inne 5. BUDYNKI REZYDENC. OBRONNE a. paace b. dwory c. oficyny 6. ZESPOY FOLWARCZNE a. budynki mieszkalneczworaki, omioraki b. stodoy c. spichrze, magazyny d. obory e. stajnie, chlewnie, owczarnie f. kunie g. inne 1 9 2 1 11

1 1

1 1 1

8 2 1 3 1 1

1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1

5 4 1

4 1 1

5 1 2

100

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 7. BUDOWNICTWO WIEJSKIE (w zagrodach) a. mieszkalne b. stodoy c. obory, chlewnie, stajnie, inwentarskie d. inne - spichrze 8.KAPLICZKI PRZYDRONE, FIGURY 9. ZAOENIA PARKOWE 10. CMENTARZE a. rzymsko-katolickie b. ewangelickie c. prawosawne d. ydowskie e. inne- wojenne 11. MIEJSCA PAMICI 12.UKADY URBANISTYCZ. RURALISTYCZ. SKANSENY RAZEM WUOZ OSTROKA MWKZ WARSZAWA 101

1 1

2 1

3 1

1 2 1 3 1

4 4 3

1 1

3 1 1

2 1 1

2 2 1 1 1 1

1 1 1

14 15 10 1 1 3 2

1 1 1 1 55 12

1 1 1 109 43 38

1 10 31 65 24 65 5 25

4 460

43

460 395

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

102

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 13. Aneksy Rozdzia peni rol informacyjn, zawiera aktualne wykazy i zestawienia z dziedziny ochrony dbr kultury z terenu Powiatu Woomiskiego i Polski: I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. Rejestr zabytkw nieruchomych Gminne ewidencje zabytkw nieruchomych ukad tabelaryczny Spis parafii i kociow objtych ochron konserwatorsk Spis adresw i danych kontaktowych do osb zajmujcych si ochron zabytkw w poszczeglnych gminach Podzia powiatu na jednostki terytorialne Archeologiczne Zdjcia Polski (AZP)- podzia na kwadraty Gwne przedsiwzicia realizowane i zainicjowane na terenie powiatu woomiskiego w 2009 roku w zakresie ochrony zabytkw Podstawowe dane dotyczce zawartoci krajowego zasobu zabytkw Uwagi

103

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

I.

Rejestr zabytkw nieruchomych zabytki nieruchome WOJ. MAZOWIECKIE - POWIAT WOOMISKI dane z: Krajowego Orodka Bada i Dokumentacji Zabytkw stan na grudzie 2009r. http://www.kobidz.pl

1. DBRWKA gm. Chajty Jaktory - zesp dworski, nr rej.: A-487 z 22.01.1982 i z 27.01.1984r. - dwr 1912r. - park, 1 po. XIXw Dbrwka - koci par. p.w. Podwyszenia Krzya witego, 1881-84, nr rej. A-470 z 7.07.1981r. lany - zesp paacowy, XVIII-XIXw, nr rej. A-412 z 5.04.1962 i z 10.12.1979r. - paac - park 2. JADW gm. Jadw - koci par. p.w. Znalezienia Krzya, 1822-1886, nr rej. A-311 z 29.12.1983r. - zesp dworski, 2 po. XIXw, nr rej.: 416 z 6.01.1993r. - dwr - oficyna - obora - spichlerz - park Zawiszyn - pozostaoci XVIw zaoenia obronno-rezydencjonalnego nr rej. A-456 z 1997r. 3. KLEMBW gm. Klembw - koci par. p.w. w. Klemensa, XIXw, nr rej. A-411 z 5.04.1962r. - cmentarz rzym.-kat. (najstarsza cze), nr rej. A-556 z 30.01.1986r. Rasztw - park dworski, XIXw, nr rej. A-514 z 27.01.1984r. Wola Rasztowska - zesp paacowy, XVIIIw, XIX, 1953, nr rej. A-419 z 5.05.1962 i z 10.12.1978r. - paac - park 4. KOBYKA m. - koci par. p.w. witej Trjcy, 01.12.1953r. 104 XVIIIw, nr rej. kl.IV.R-33/53 z

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego - cmentarz par. rzym.-kat., ul. Pienika, 1803, nr rej. 1466 z 20.02.1991r. - kaplica grobowa Matuszewskich, 1837r. nr rej. j.w. - kaplica grobowa Orszaghw, 1927r. nr rej. j.w. - ogrodzenie z brama, 1 po. XIXw, nr rej. j.w. - dom, ul. Rumuska 2, pocz. XIXw, 1920, nr rej. A-766 z 12.10.2007r. 5. MARKI m. - koci p.w. Niepokalanego Poczcia NMP, ul. Pisudskiego 93A, 18971899, nr rej. 1289 z 3.02.1987r. - ogrodzenie, nr rej. j.w. - szkoa, ul. Fabryczna 2, 1895, nr rej. A-769 z 29.03.1999r. - zesp paacowy Briggsa, ul. Pisudskiego 96, 1870-1880, nr rej. 1208 z 16.12.1982r. - paac - park 6.POWIETNE gm. Krubki-Grki - park dworski, XVIII/XIXw, nr rej. A-271 z 24.07.1980 i z 18.12.1996r. Nowe Rczaje - dom, drewn., XVIIIw, nr rej. A-290 z 19.11.1981r. 7. RADZYMIN m. i gm. Radzymin - koci p.w. Przemienienia Paskiego, ul. Waryskiego 1, XVIIIw, nr rej. 1093/634/62 z 5.04.1962r. - dzwonnica, nr rej.: j.w. - cmentarz par. rzym.-kat., ul. P.O.W. 1, 1779-XXw, nr rej. 1475 z 23.09.1992r. - cmentarz par. rzym.-kat.(wojskowy), ul. Jana Pawa II (d. Warszawska), 1912, 1930-32, nr rej. 1321 z 11.10.1988r. - kaplica, 1927r. - brama - dom przycmentarny (dozorcy), nr rej. 1594 z 10.08.1995r. - park paacowy, ul. eligowskiego, XVIIIw, nr rej. 1593-A z 12.07.1995r. - dom administratora, mur.-drewn., 4 cw. XVIIIw, nr rej. j.w. - d. starostwo, 1830, nr rej. 1095/34 z 20.09.1954r. - szkoa (liceum pedagogiczne) po. XIXw, nr rej. 1094/635/62 z 5.04.1962r. - dom, ul. Konstytucji 3 Maja 4, pocz. XXw, nr rej. 4-A z 18.12.2000r. 8. STRACHWKA gm. Czernik - dwr, 2 po. XIXw, nr rej. 295/82 z 11.10.1982r. Oska - myn wodny z czci mieszkaln, 1 po. XIXw, nr rej. A-382 z 24.05.1985r. 9. TUSZCZ m. i gm. 105

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego Chrzsne - zesp paacowy, XVII-XVIIIw, , nr rej. A-389 z 6.08.1959 i z 20.01.1976r. - paac - park Jasienica - park dworski, XIXw, nr rej. A-498 z 27.07.1984r. Mise - park, XIXw, nr rej. A-436 z 18.02.1976r. Mokra Wie - park, XVIII-XIXw, nr rej. A-437 z 18.02.1976r. Postoliska - cmentarz rzym.-kat. (stara cze), nr rej. A-554 z 27.01.1984r. Tuszcz - cmentarz wojenny z 1920, nr rej. A-572 z 18.01.1986r. - spichrz, ul. Powstacw 22, XIX, pocz. XX, nr rej. A-418 z 5.04.1962r. 10. WOOMIN m. i gm. Ossw - cmentarz wojenny z 1920r, nr rej.: 1323 z 17.11.1988r. - kaplica - dzwonnica Woomin - koci par. p.w. MB Czstochowskiej, pocz. XX, nr rej. 1117/1107 z 16.05.1975r. - 3 mogiy wojenne 1939-45, na cmentarzu par., ul. Leniakowizna, nr rej. 1378 z 26.07.1989r. - willa Laurentium z ogrodem, ul. Nagrna 2, ok. 1920, nr rej. 1395-A z 19.10.1989r. - dom Nakowskich z ogrodem, ul.Nakowskiej2, drewn., 1895, nr rej. 1198 z 6.12.1982r. 11. ZBKI m. - willa, ul. Klonowa 6, 1918, nr rej.: 1262-A z 10.06.1985r. - willa, ul. Sowackiego 10, 1925, nr rej. 1331-A z 29.07.1988r. - willa, ul. Wyzwolenia 16, 1920, nr rej. A812 z 25.08.2008r. 12. ZIELONKA m. - willa z ogrodem, ul. Sienkiewicza 20, drewn.-mur., XIX/XXw, po 1930r, nr rej. 1441-A z 02.08.1990r.

106

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Tabela II . Gminne ewidencje zabytkw nieruchomych - ukad tabelaryczny Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Gmina Dbrwka Jadw Klembw Kobyka Marki Powitne Radzymin Strachwka Tuszcz Woomin Zbki Zielonka Razem Rejestr zabytkw 5 5 8 7 6 5 1 12 2 6 3 1 61 Ewidencja zabytkw/MPZ P* 5 26 16 58 19 38 11 43 3 103 40 37 399 Razem 10 31 24 65 25 43 12 55 5 109 43 38 460

*MPZP- Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

107

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

Tabela III.
Lp . 1

Powiat Woomiski - obiekty sakralne objte ochron konserwatorsk


Autor i data budowy 1881-84 proj. Z. Twardowski eklektyzm 1882-1886 neogotyk proj. J. P. Dziekoski Fund. Z. Zamoyski 1829 fund. gen. F. ymirskiego 1741-1753 proj. G.A Longhi 1803r Uwagi
A-470 07.07.198 1 A-311 29.12.198 3 A-411 05.04.196 2 R33/1953 01.12.195 3 R-466/ 1991 20.02.199 1 R-1323 17.11.198 8 A-554 27.01.198 4 R-1093/ 634/1962 05.04.196 2 R-1093/ 634/1962 05.04.196 2 R 1475 23.09.199

Obiekt sakralny (koci, cmentarz, kaplica, dzwonnica) REJESTR ZABYTKW woj. mazowieckie Koci pw. Podwyszenia Krzya witego 05-252 Dbrwka, ul. Kocielna 30 (29) 75780-42 Koci pw. w. Jakuba Apostoa pl.Dreszera 11, 05-280 Jadw (25)675-4160 Koci pw. w. Klemensa Papiea i Mczennika ul. Gen. F. ymirskiego 39, 05-205 Klembw, (22) 799-93-94 Koci pw. w.Trjcy 05-230 Kobyka, ul. Kocielna 2m, (22) 786-26-43 Cmentarz rzym-kat. przy kociele w. Trjcy w Kobyce - kaplice, ogrodzenie z bram Cmentarz wojenny w Ossowie Cmentarz rzym-kat. przy kociele w. Biskupa Mczennika w Postoliskach Koci pw. Przemienienia Paskiego 05-250 Radzymin, ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 1, (22) 786-70-15 Dzwonnica przy kociele Przemienienia Paskiego w Radzyminie Cmentarz parafialny przy kociele Przemienienia Paskiego w

3 4

6 7 8

1773-80 proj. J.Ch. Kamzetzer klasycyzm 1773-80 proj. J.Ch. Kamzetzer klasycyzm Za. 1706

10

108

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


11 12 Radzyminie Cmentarz par.rzym-kat.-wojskowy kaplica , brama, dom przycmentarny Koci pw. Matki Boskiej Czstochowskiej 05-200 Woomin, ul. Kocielna 54, (22)799-97-04 EWIDENCJA ZABYTKW Plebania w Dbrwce przy kociele Podwyszenia Krzya witego Kaplica pogrzebowa murowana w Dbrwce przy kociele Podwyszenia Krzya witego Koci p.w. w. Izydora, 05-270 Marki, Al. J. Pisudskiego 93, (22) 781-10-51 Koci p.w. w. Andrzeja Boboli i w. Michaa Archanioa 05-261 Marki-Struga, Al. J. Pisudskiego 248, (22) 781-14-92 Koci pw. w. Biskupa Mczennika 05-240 Tuszcz, Postoliska, Pl. 3 Maja 17, (29) 757-32-09 Brama przy kociele Przemienienia Paskiego w Radzyminie Koci pw. witej Trjcy , 05-091 Zbki, ul. J. Pisudskiego 46, (22) 781-60-92 1912,1930-32 1906-27, 1951-52 odbudowa 1905 styl narodowy 1884 proj. Z. Twardowski eklektyzm
2 R-1321 11.10.198 8 R- 1117 / 2007

1 2 3 4 5 6 7

1913-1919 proj. H.Kudera neogotycki Pocz. XX w 1938 proj. J. Kamiski

Tabela IV. Spis danych kontaktowych do osb zajmujcych si ochron zabytkw w poszczeglnych gminach. Stan zawansowania ewidencji i programw opieki nad zabytkami (stan 12.2009)
GMINA WYDZIA/REFERAT OSOBA prowadzca ewidencj KONTAKT Referat Ochrony rodowiska Joanna Jusiska (29 )757 80 77 Inspektor ds. obronnych, OC i zarzdzania kryzysowego Wojciech RAKOWSKI (22) 799 93 90 wew. 122 Referat Urbanistyki i Gospodarki Komunalnej Marta WIDERSKA (25) 75 73 016 (wew.205) (29) 75 73 442 bezp. Zarzdzanie Kryzysowe Barbara Goliska (25) 675 40 46 wew.46 Wydzia Budownictwa Jzef KSIEK EWIDENCJ A zabytkw w trakcie realizacji brak PROGRAM opieki nad zabytkami w trakcie realizacji brak Urzd Konserwa t. WUOZ Delegatur a Ostroka WUOZ Delegatur a Ostroka WUOZ Delegatur a Ostroka MWKZ Warszawa MWKZ Warszawa

Gm. DBRWKA Gmina KLEMBW

Gmina TUSZCZ

w trakcie realizacji

brak

Gm. JADW Gmina STRACHWK

w trakcie realizacji brak

brak brak

109

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego


A Gmina KOBYKA Gmina MARKI (25) 675 90 43 Referat Gospodarki Przestrzennej kier. Robert DENIS (22) 786 31 20 Wydzia ds. przygotowania i wdraania programw unijnych oraz promocji miasta nacz. Piotr MATUSIAK (22) 781 10 03 wew.125 Referat Budownictwa kier. Wanda Lisiecka (22) 786-62-92 wew. 137 Insp. zarzdzani ds. obronnych, a OC i kryzysowego Piotr Staniszewski (25 )752 03 90/80 wew.21 Referat Planowania Rozwoju i Pozyskiwania rodkw Andrzej Ptaszyski (22) 763 30 88 Referat Zagospodarowania Przestrzennego kier. Arkadiusz ebek (22) 781 68 14 wew.124 Referat Spraw Spoecznych Marta RODAK (22)761 39 51 dostarczo ne 25.05.09 w trakcie aktualizac ji istnieje czciowo zleca si wykonanie ( 08.2009) dostarczo na brak MWKZ Warszawa MWKZ Warszawa

brak

Gmina RADZYMIN Gmina POWITNE

zleca si wykonani e ( 08.2009) brak

MWKZ Warszawa MWKZ Warszawa

Gmina WOOMIN

dostarczo na

dostarczo ny

MWKZ Warszawa

Gmina ZBKI Gmina ZIELONKA

w trakcie realizacji w trakcie realizacji

brak

MWKZ Warszawa MWKZ Warszawa

brak

Tabela V. Podzia Powiatu Woomiskiego na jednostki terytorialne Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Gmina Dbrwka Jadw Klembw Kobyka Marki Powitne Rodzaj Gmina wiejska Gmina wiejska Gmina wiejska Gmina miejska Gmina miejska Gmina wiejska 110 Powierzchnia 109 km2 117 km2 86 km2 20 km2 26 km2 106 km2

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 7. 8. 9. 10. 11. 12. Radzymin Strachwka Tuszcz Woomin Zbki Zielonka Gmina miejskowiejska Gmina wiejska Gmina miejskowiejska Gmina miejskowiejska Gmina miejska Gmina miejska 131 km2 108 km2 103km2 59 km2 11 km2 79 km2 Ogem 953 km2 rdo www.stat.gov.pl

VI.

Archeologiczne Zdjcia Polski (AZP) - podzia na obszary

67

68

69

70

71

72

73 50

51

111

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 52

53

54

55

56

VII.

Gwne przedsiwzicia zainicjowane i realizowane na terenie powiatu woomiskiego w 2009 roku w zakresie ochrony zabytkw. Rodzaj inwestycji - prace restauratorskie i konserwatorskie w paacu klasycystycznym (d. Jeleniewskich )w Chajtach (nr rej. A-487) ob. wasno 112

Lp. 1.

Gmina Dbrwka

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego 2. 3. 4. Jadw Klembw Kobyka prywatna Bartoszewiczw b.d b.d - prace restauratorskie przy kociele w.Trjcy w dolnym kociele(nr rej. R-33/53) - otwarcie muzeum przykocielnego - remont plebanii - prace wstpne w obiekcie ul.Rumuska 2 Kobyka ( nr rej. A-766 ) w. Miasta Kobyka -prace adaptacyjne kompleksu pofabrycznego paacu, budynkw fabrycznych , przyfabrycznych, mieszkalnych ( nr rej. A769 i nr rej. 1208 z 1982r.)ob. wasno miasta - Program Rewitalizacji Miasta Marki 3 obszary b.d - budowa Centrum Historyczno-Kulturowego i Sanktuarium Bitwy Warszawskiej z otarzem narodowym przy cmentarzu wojskowym 1920r.- realizacja gm. Radzymin - remont budynku LO w Radzyminie ul. Konstytucji 3Maja ( nr rej. 1094/635/62) realizuje w. Powiat Woomiski b.d - adaptacja zespou paacowo-parkowego w Chrzsnem (nr rej. A-389 ) realizuje w. Powiat Woomiski - utworzenie parku kulturowego Ossw-Wrota Bitwy Warszawskiej 1920r- ( nr rej. 1323 z 1988r) porozumienie 3 gmin i powiatu koordynowane przez gm. Woomin - proj. rewaloryzacji starego miasta w Woominie - prace restauratorskie w bud. MOK ul. Sowackiego 10A ( nr rej 1331-A) w. miasta Zbki - prace restauratorskie w DPS (d. Schronisko Nauczycieli aut. S.Szyller) ul. Poniatowskiego wymiana klatki schodowej oraz dorane remonty

5.

Marki

6. 7.

Powitne Radzymin

8. 9. 10.

Strachwka Tuszcz Woomin

11. 12.

Zbki Zielonka

113

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego VIII. Podstawowe zasobu zabytkw dane dotyczce zawartoci krajowego

Rejestr zabytkw i ewidencja w Polsce Rejestr zabytkw Ewidencja zabytkw Obiekty Zabytki nieruchome Zabytki ruchome Zabytki archeologiczne Razem 63 368 208 840 7 515 279 723 Decyzje 46 482 12 839 7 515 66 836 135 678 356 871 463 681 956 230

Wg stanu na dzie 31 grudnia 2008 roku Formy ochrony zabytkw w Polsce Rejestr zabytkw Pomnik historii Park kulturowy Ustalenie ochrony w planie miejscowym Miejsca wiatowego dziedzictwa 279 723 37 12 25 % obszaru 13- brak regulacji ustawowej

114

Program opieki nad zabytkami Powiatu Woomiskiego

IX.

Uwagi

115

You might also like